قيادت سنڀالڻ لاءِ سنڌ جي نوجوانن جي تياري ۽ تربيت جو فقدان
بدقسمتي سان سنڌ جي مسلمان عوام کي صفحي هستي تان مٽائڻ خاطر سنڌي ماڻهن کي صرف هڪ ماڻهن جو گروه ڪري رکڻ لاءِ سڀ حربا هلايا ويا، جنهن ۾ صرف ٻاهريان شامل ڪين هيا، پر ان تي عمل ڪرڻ لاءِ شروع کان وٺي پنهنجن اهم ڪردار ادا ڪيو. استحصالي قوتن انهي خاطر ڪنهن کي خانبهادر جو لقب ڏنو ته ڪنهن کي سر، پير، مير، نواب، رئيس ۽ ديوان وغيره وغيره جا خطاب ڏنا، ته جيئن هو پنهنجو مقصد حاصل ڪرڻ خاطر انهن کي استعمال ڪري ۽ پاڻ ميدان ۾ کيس نه اچڻو پوي. انهيءَ پاليسي تي هلندي انگريز سرڪار سنڌ ۾ ڪوبه سرڪاري اسڪول يا هيلٿ جو ادارو قائم ڪو نه ڪيو.
1936ع کان 1947ع ۾ جڏهن سنڌ حڪومت جون واڳون نج سنڌين جي هٿ ۾ هيون ۽ سڀ ڪجهه ڪرڻ جي پوزيشن ۾ هيا. انهيءَ دوران 1939ع پنجاب گريٽر ٿل ڪئنال سنڌو ڌريا مان ڪڍي پنهنجي لکين ايڪڙ زمين لاءِ پهريون سنڌ جي پاڻي تي ڌاڙو هنيو، پر انوقت جي سنڌ سرڪار مجرماني غفلت ڪئي، جنهنجي جيتري مذمت ڪجي اها تمام گهٽ ٿيندي. هي ڏه يارنهن سال سنڌي عوام لاءِ نهايت اهم هيا، جيڪڏهن سنڌ جي قيادت چاهي ها تعليم و تربيت تي خصوصي ڌيان ڏئي ها. انوقت جيڪي تعليمي ادارا هيا انهن کي وڌيڪ مضبوط بنيادن تي بيهاري ۽ پوري سنڌ ۾ علم پکيڙڻ گهربو هيوته جيئن ايندڙ وقت ۾ سنڌي پنهنجي رسم ۽ ثقافت جو تحفظ ڪري سگهن .
جيڪڏهن اسان جا ليڊر ٿوري به دورانديشي کان ڪم وٺن ها ۽ انهن يارنهن سالن ۾ صرف صوبائي اسيمبلي جا ميمبر پنهنجي پنهنجي علائقي ٻه يا ٽي ميٽرڪ پاس يا انکان ڪجهه هيٺ شاگردن کي سهولت ڏئي ڪراچي جي شهر ۾ پڙهائڻ ۽ آباد ڪرڻ جي لاءِ سهولت ڏين ها، جيڪر هڪ سال تقريباًسئو شاگرد اعليٰ تعليم جي زيور سان مالامال ٿي وڃن ها ۽ سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جو طبقو ٺهڻ شروع ٿي وڃي ها ۽ اهو مڊل ڪلاس سنڌ جي ثقافت کي بچائڻ ۽ شهرن تي قابض ٿي وڃي ها. جيڪي شاگرد انهن يارهن سالن ۾ تيار ٿين ها، اهي پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ وقت چاهي انکان بعد جيڪي به سنڌ سان ويڌنون ٿيون، انهن جو مقابلو ڪرڻ وارا غازي هجن ها ۽ سنڌ جي اڄ جيڪا حالت آهي اها ڪڏهن به ڪين ٿئي ها.
پاڪستان جي ٺهڻ کان اڳ جيئن ته اسانجي ليڊرشپ ۾ اها دورانديشي واري صلاحيت ڪونه هئي، جو ايندڙ ڏکئي وقت جو ادراڪ ڪري ۽ ان لاءِ سنڌي قوم کي تيار ڪونه ڪري سگهي، پوءِ جڏهن ڌارين اچي سندن ڳچي ۾ هٿ وڌا ته پوء سنڌي قوم جي جياپي لاءِ هڏ ڏوکي ٿي بيٺا. سنڌ حڪومت خاص ڪري آخري پنج سال هڪ پريميئر (وزيرِاعظم) جي هيٺ رهي، تنهنڪري اهو چئي سگهجي ٿو ته انهيءَ وقت جي سنڌي قيادت پنهنجي دل جي حضور سان سنڌي مسلمان سان اها روش رکي، جيڪا حضرت موسيٰ جي زماني ۾ بني اسرائيل قوم سان فرعون رکي هئي. فرعون ڪنهن فرد جو نالو ڪونه هيو پر اهو ان وقت هڪ لقب هيو، جيئن اسان وٽ جاگيردار، سردار، نواب، پير.مير وغيره وغيره . فرعون هميشه بني اسرائيل قوم کي غلام ۽ يرغمال بڻائي استحصال ڪيو، ساڳيو طريقو سنڌي مسلمان عوام سان جيڪو ڪنهن نه ڪنهن طرح جاري ۽ ساري آهي ۽ رهندو ڇوته اڄ به اسين انهن خاندانن جي لپيٽ هيٺ آهيون.
اسان سڀني کي سوچڻ گهرجي ته اڳتي ڇا ٿيندو؟