بيلٽ باڪس، اهم هٿيار
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين.
سنڌ جي ترقيءَ جو دارومدار سنڌ ۾ مڊل ڪلاس يا وچولو سوسائٽي جو طبقو جي اوسر تي رکي ٿو. مڊل ڪلاس جي اوسر لاءِ معياري تعليم جو هجڻ بي انتها ضروري آهي. انهي جو مطلب ته جيتري معياري تعليم هوندي اوتري سنڌ ترقي ڪندي. جيڪڏهن اسان گهڻو پٺتي تاريخ جي ورقن کي اٿلائڻ ۾ نه وڃون صرف 1936 کان اڄ تائين جي دوراني کي جاچي ڏسنداسين ته اسان کي صاف نظر ايندو ته پاڪستان جي وجود اچڻ کان اڳ سنڌ ۾ ٿورو گهڻو مڊل ڪلاس هيو، جيڪو هندستان لڏي ويو، جنهن جي ڪري سنڌ ۾ تمام وڏو خال پيدا ٿيو. جنهن جو سڄو فائدو ٻاهران اچي سنڌ ۾ آباد ٿيندڙن ورتو ۽ سنڌ جا مقامي ماڻهون قومي ڌاري کان ٻاهر ٿي ويا. سنڌ جي مقامي ماڻهن جو قومي ڌاري کان ٻاهر ٿي وڃڻ انهي ڪري ٿيو، جو سنڌ جي باشندن خاص ڪري سنڌي مسلمانن کي تعليم جي زيور کان محروم رکيوويو هيو. جنهن جو اثر پاڪستان جي وجود کان بعد ويندي ون يونٽ جي ختم ٿيڻ تائين تمام گهڻو واضع رهيو.1947 کان 1973 تائين سنڌ معاشي ۽ انتظامي طور مڪمل ڌارين جي ڪنٽرول هيٺ رهي جنهن جي ڪري سنڌ جي قدرتي وسائلن ۽ سنڌ جون زرعي زمينون خاص ڪري گڊو بئراج ۽ ڪوٽڙي بئراج جي ڪمانڊ هيٺ آيل زمين جو گهڻو حصو سنڌ جي بي زمين هارين جي بجاء سنڌ کان ٻاهر جي ماڻهن کي مفت ۾ ڏنيون ويون ۽ ٻاهرين کي سنڌ ۾ آباد ڪيو ويو. انهيءَ کان علاوه سنڌو ڌرياء جي پاڻي تي داڙو هڻي چشمه بئراج ۽ تونسه بئراج ون يونٽ واري زماني ۾ ٺاهيا ويا. اهيو دائمي نقصان صرف انهي ڪري ٿيو جو سنڌ جي عوام کي تعليم جي ميدان کان ٻاهر رکيو ويو هيو، جنهن جي ڪري مڊل ڪلاس اڀري ڪون سگهيو. جيڪڏهن سنڌ ۾ مڊل ڪلاس پاڪستان جي وجود وقت هجي ها ته اهي جيڪي زيادتيون سنڌ جي سرزمين سان ٿيون، اهي ڪڏهن به ايتريون جامع نقصانده ڪين هجن ها.
سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جي اوسر ڀٽو صاحب جي سروس رفارمس ۽ نيشنلائيزيشن آف اسڪول، بينڪ، ڪارپوريشنس اينڊ انڊسٽريز جي ڪري شروع ٿي، جيڪو عمل اڄ تائين جاري و ساري آهي. 1973 کان بعد سنڌ جو مقامي ماڻهو قومي ڌاري ۾ شامل ٿيڻ شروع ٿيو، جنهن جي ڪري مڊل ڪلاس جي اوسر ٿيڻ لڳي. ڀٽي صاحب جي ڪري تعليم جا ادارا حيدرآباد ۽ ڪراچي کان ٻاهر نڪرڻ شروع ٿيا، جيئن
• مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ڄامشورو
• شاه عبدالطيف يونيورسٽي خيرپور
• ايگريڪلچر يونيورسٽي ٽنڊوڄام
• چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻو
• پيپلز ميڊيڪل ڪاليج فار گرلز نواب شاهه
• ٽيڪنيڪل ۽ ووڪيشنل ڪاليجز وغيره .
انهن تعليمي ادارن مان جيتري توقع هئي اها حاصل ٿي ڪان سگهي، نتيجي ۾ سنڌ ۾ معياري تعليم جو فقدان پنهنجي جاء تي اڄ به برقرار آهي، فرق صرف اهو آهي ته اڳ ۾ تعليم جي لاءِ
انفراسٽرڪچر ڪون هيو ۽ موجوده وقت ۾ انفراسٽرڪچر موجود آهي پر تعليم ڪانهي. انهي جي باوجود به ٿورو گهڻو سنڌ ۾ مڊل ڪلاس انهن تعليمي ادران جي ڪري وجود ۾ آيو آهي جيڪو انتهائي ناڪافي ۽ لائق ناهي.
قومن جو اسرڻ صرف قدرتي وسائلن جي ڪري ڪون ٿيندو آهي پر معياري تعليم جي ڪري قومون عروج حاصل ڪنديون آهن. جيئن : جپان، هالينڊ وغيره
انهن ٻنهي ملڪن ۾ قدرتي وسائل انهن ملڪن جي ترقي جي مقابلي ۾ ڪجهه به ناهن. انهي جي مقابلي دنيا ۾ ڪيترائي ملڪ آهن جن ۾ قدرتي وسائل تمام گهڻا آهن، پر ترقي يافته ناهن انهن ملڪن ۾ پاڪستان به هڪ ملڪ آهي. جيڪڏهن اسان صرف پاڪستان جي اندر ڏسون ته بلوچستان ۽ سنڌ ۾ قدرتي وسائل تمام گهڻا آهن بنسبت پنجاب ۽ ڪي پي ڪي جي. جيئن ته سنڌ ۽ بلوچستان تعليم جي لحاظ کان پنجاب ۽ ڪي پي ڪي کان پٺتي آهن، تنهن ڪري سنڌ ۽ بلوچستان جي عوام جي مقابلي ۾ ٻئي صوبه سنڌ ۽ بلوچستان جي قدرتي وسيلن جي ڪري وڌيڪ آسودا ٿي ويا آهن.
اها اسان سڀني کي ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته جيڪو به ڪنهن ٻئي جي ملڪيت تي ڪنهن به طرح سان قابض ٿي ويندو آهي، انکي هميشه دل ۾ خوف رهندو آهي ته ڪڏهن به جوء جا جوڳي جاڳيا ته پوء هنن جو ناجائز قبضو گهڻو وقت هلي ڪون سگهندو. ڌاريا پنهنجي قبضي کي برقرار رکڻ لاءِ سڀ طريقا استعمال ڪرڻ ۾ دير ڪون ڪندا آهن. جنهن ۾ سڀ کان اهم هٿيار اهو هوندو آهي ته ڪنهن به طرح جوء جي جوڳين کي انهن ادارن جي اندر گهڙڻ ڪون ڇڏيندا آهن. جوء جي جوڳين کي روڪڻ لاءِ هزار طريقا استعمال ڪندا آهن، پر جيڪڏهن هڪ اڌ جوء جو جوڳي ان کلواڙي جي اندر ٽپي پيو ته انهن جي مجموعي ڪوشش هوندي آهي ته اندر جي رسائي کان اڳ هن کي ناڪام ۽ دلشڪستو ڪرڻ لاءِ مسائلن جا انبار هڻي ڇڏيندا آهن ته جيئن هو پاڻ ڀڄي نڪري وڃي ۽ انهي جي نڪري وڃڻ سبب اتي سڀني جوء جي جوڳين لاءِ من گهڙت ڳالهيون ٺاهي مٿين تائين اهڙي پڪچر پيش ڪندا آهن، جو هو اڳتي جوء جي جوڳين لاءِ هميشه جي لاءِ رستا روڪي ڇڏيندا آهن. جوء جو جوڳي انهي ڪري ڀڄڻ تي مجبور ٿيندو آهي جو سڀ جو سڀ اسٽاف گڏجي هن لاءِ مشڪلاتون پيدا ڪندا آهن. پر جيڪڏهن ٿورا گهڻا ننڍي چاهي وچولي ليول تي ڪجهه اسٽاف پنهنجي علائقي جو هجي ته هو ايترو جلدي دلشڪستو ٿي ڪون ڀڄي وڃڻ واري ڪري.
جوء جو جوڳي اتي انهي ڪري به ڪامياب نٿو ٿئي جو اتي پٽيوالي کان ويندي چيف ايگزيڪٽو تائين هو قابض گروپ هڪ هوندو آهي ۽ انهن کي علائقي جي بااثر ماڻهون جو مڪمل ساٿ هوندو آهي. علائقي جو بااثر ماڻهون هميشه انهيءَ ڪوشش ۾ هوندو آهي ته سندس جي جوء جو ڪوئي به ماڻهون ان اداري ۾ داخل نه ٿئي جو سڀاڻ هو پنهنجي پيرن تي بيهڻ جهڙو ٿي وڃي ۽ انجي علائقي ۾ مڊل ڪلاس وجود ۾ اچي جيڪو هن جي لاءِ خطري جو سبب ٿئي.
انهي مسئلي جو حل صرف ۽ صرف اهو آهي ته معياري قسم جا انجنيئر، ڊاڪٽر، سول سرونٽ، جج، وڪيل، جنرلسٽ، ميڊيا پرسن، ٽيڪنيشنس، ويلڊر، ڪرين آپريٽر،فٽر، ڊمپر ڊرائيور، پلمبر، اليڪٽريشن، پيرا ميڊيڪل اسٽاف ۽ ٻيو گهربل مين پاور وافر مقدار ۾ پيدا ڪيون ته جيئن هو پنهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ ماهر ٿي مقابلي لاءِ اچن. جنهن وقت سنڌ ۾ اسان جي تعليمي ادارن مان اعليٰ معيار جا ماڻهون اچڻ شروع ٿي ويندا ته اسين پنهنجا وڃايل وسيلا واپس هٿ ڪري سگهنداسين ۽ انهي کان وڌيڪ اهم ته جيڪي هينئر نوان قدرتي ذخائر نڪرندا ويندا، انهن ۾ اسين ڪافي مقدار ۾ اچي سنڌ جي خوشحالي لاءِ ڪتب آڻي سگهنداسين. جيترا سنڌ جا انجنيئر ٽيڪنيڪل اسٽاف انهن نون فيلڊ ۾ ويندو اوترو سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جي اوسر تڪڙي ٿيندي. جيستائين سنڌ ۾ مڊل ڪلاس انهي پوزيشن ۾ نٿو اچي جو هو پنهنجو سنڌ ۾ ڪوئي مثبت ڪردار ادا ڪري سگهي تيستائين سنڌ ترقي جي راه تي گامزن ڪون ٿي سگهندي.
جنهن ڏينهن سنڌ ۾ مڊل ڪلاس پنهنجي ڪردار ادا ڪرڻ جي پوزيشن ۾ ايندو، ان وقت سنڌ جو حاڪم طبقو سنڌ جي مفاد ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪندو.
جيستائين منهنجو ذاتي تجربو ۽ مشاهدو آهي ته ڌارين کان وڌيڪ نقصان سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جي اوسر ۽ سنڌ جي ترقي لاءِ پنهنجي حاڪم طبقي (وڏيرو، گادينشين، مير، پير ۽ مذهبي اڳوڻن) ڏنو آهي. سنڌ ۾ شروع کان وٺي اڄ تائين عوام جا نمائندا انهي طبقي مان ٿيندا اچن پيا. تنهن ڪري انهي طبقي جي ڪوشش اها رهي آهي جنهن ۾ اڄ تائين ڪامياب رهيا آهن ته معياري تعليم سنڌ ۾ نه هجي ڇو ته جيڪڏهن معياري تعليم سنڌ ۾ نه هوندي ته باشعور مڊل ڪلاس پيدا ڪون ٿيندو، نتيجي ۾ انهي طبقي جي پاور کي ڪوئي چئلينج ڪون ڪري سگهندو. تنهن ڪري اهو طبقو ڌارين جي ناجائز مدد ڪري انهن کان ذاتي فائدا وٺي سنڌ جي قدرتي وسيلن تي قابض ٿيڻ ۾ مدد ڪندو آهي.
انهي حاڪم طبقي هن وقت سنڌ جي عوام کي تباه ڪرڻ لاءِ پنهنجا پٽ، ڀائيٽا، ڀاڻيجا، ڄاٽا ۽ ٻين نزديڪي ماڻهن کي انتظامي نوڪريون جيئن اسسٽنٽ ڪمشنر، ڊي ايس پي، فوڊ ڪنٽرولر، ايڪسائيز اينڊ ٽيڪسيشن آفيسر، سيڪشن آفيسر، ليبر آفيسر، تعليم وغيره وغيره سياسي بنياد تي رکرايا آهن. انهي ڪري انهي حاڪم طبقي جي پاڙ نهايت مضبوط ۽ سنڌ ۾ خراب حڪمراني چوٽ تي چڙهيل آهي.
سنڌ جي نئين ٽهي ۾ ڪجهه سڄاڳي آئي آهي، جيڪي ڀاري خرچ برداشت ڪري سنڌ کان ٻاهر پڙهڻ لاءِ وڃن ٿا.هن وقت به صرف اسلام آباد جي مختلف تعليمي ادارن ۾ هزارن جي تعداد سنڌ جا نوجوان تعليم جي پياس پوري ڪرڻ لاءِ پهتا آهن. منهنجو ذاتي ڪن دوستن سان رابطو ٿيو آهي ۽ مونکي ڏاڍي خوشي ٿي ته تعليم جي لاءِ ايترا وڏا ڪشالا ڪري گهر ٻار ڇڏي تيرهن چوڏهن سو ڪلوميٽر گهر کان پري ڪهي اچي پنهنجي منزل مقصود تائين پهچڻ لاءِ جتن ڪري رهيا آهن. جيڪڏهن سنڌ ۾ سنڌ سرڪار ڪجهه توجه تعليم تي ڏئي ته سنڌ جا مسڪين ماروئڙا وڏو خرچ برداشت ڪري اسلام آباد ۽ لاهور ڏانهن پنهنجا لخت جگر ڇو موڪلين. سنڌ ۾ تعليم جي اها حالت ڏسي سنڌ جا ماڻهون پنهنجي ٻارن کي ٻين صوبن ۾ موڪلن ٿا جنهن جي ڪري انهن کي ڪافي مالي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو سنڌ سرڪار انهي ڪري تعليم ڏانهن متوجه نٿي ٿئي ته جيڪڏهن معياري تعليم جو سنڌ اندر بندوبست ڪبو ته سڀاڻ اهو طبقو سڄاڳ ٿي پوندو ۽ اسان جي غلامي مان نڪري ويندو.
سنڌ ۾ مڊل ڪلاس لاءِ سڀ کان وڏي رڪاوٽ سنڌ جو حاڪم طبقو آهي. سنڌ جو گادينشين، پير،مير،وڏيرو سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جي اوسر کان ايترو خائف آهي جو هو ڌارئي جي غلامي کي قبول ڪرڻ لاءِ هميشه تيار هوندو آهي. انهي جي باوجود ڪجهه مڊل ڪلاس سنڌ ۾ اسرڻ شروع ٿي چڪو آهي . جنهنجو سڄو ڪريڊٽ ڀٽو صاحب ڏانهن وڃي ٿو. هن وقت مڊل ڪلاس سنڌ جو مرڪز جي نوڪرين ڪري ٿيو آهي ۽ وڌي پيو.. سنڌ ۾ گذريل پندرنهن ويهن سالن کان وٺي خاص ڪري سنڌ ۾ مڊل ڪلاس ڪون وڌي سگهيو آهي، ڇو جو نوڪريون انهن جي حصي ۾ آيون جن جا چاچا ماما سياسي ليڊر هيا يا وري پيئسو خرچ ڪري مله تي نوڪريون ورتيون، جنهن جي ڪري سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جواسرڻ سنڌ جي اندر ڪمزور پئجي ويو.پر هاڻي اميد جاڳي آهي سنڌ جي ماڻهن خاص ڪري نوجوانن ۾ اهيو احساس پيدا ٿئي پيو ته معياري تعليم کان بغير اڳتي وڌڻ محال آهي.
الحمدلله سنڌ اندر پرائيويٽ اسڪولن جو ڄار وڇائبو وڃي پيو جنهنجي ڪري سنڌ ۾ معياري تعليم لاءِ راه هموار ٿيندي پئي وڃي. اميد ته سنڌ ۾ معياري تعليم جي اچڻ ڪري سنڌ ۾ مڊل ڪلاس وڌيڪ تيزي سان اڀرندو ۽ سنڌ جي لاءِ ترقي جون راهون کلنديون وينديون.
ماندي ٿئي نه مارئي تنهنجو الله به آهي،
سو ورهين جا دکڙا هڪ لحظي منجهه لاهي،
اهوئي الله آهي، جو ماڳ پهچائيندي مارئي.
دنيا ۾ حقيقي جمهوري نظام جوڙڻ ۾ ان کي صحيح رخ ۾ هلائڻ ۾ به وچولي طبقي جو وڏو ڪردار هوندو آهي..
علم سياست جي ماهر برائٽن مور Barrington Moore.، لکيو آهي:
'No bourgeoisie, no democracy'
توهان کي معلوم هوندو ته يورپ ۾ حقيقي جمهوري نظام، ارڙهين صدي جي صنعتي انقلاب کان پوءِ آيو، جڏهن وڏي پئماني ڪارخانه لڳا ۽ اتي ڏهاڙيدار مزدورن سان گڏ سفيد پوش تنخوادار طبقو به پئدا ٿيو، جن وٽ تعليم سان گڏ پنهنجي جمهوري ۽ آئيني حقن جي ڄاڻ هئي. هو حڪومتي نظام تي گهري نظر رکندا هئا ۽ جڏهن ڪو هنن جي حقن تي ڌاڙو لڳندو هئو يا ڪا حڪومت آئيني حدون اورانگهيندي هئي ته ان لاءِ آواز اٿاريندا هئا، ۽ جيڪڏهن ڪو هنن جي آواز تي ڌيان نه ڏيندو هئو ته ان کي ايندڙ اليڪشنن ۾ ٿڏي ڇڏيندا هئا.
اسان کي سنڌ ۾ هاڻي هڪ سچي، سجاڳ، قابل ۽ منظم مڊل ڪلاس جي سخت ضرورت آهي، جيڪو محنت ڪري پنهنجو مستقبل به روشن ڪري ۽ ساڳئي وقت حڪمرانن جي ڪڌن ڪرتوتن کي عوام جي سامهون وائکو ڪري ۽ پنهنجو پورو غصو ووٽن واري دٻي Ballot Box ۾ ڪڍي.
ائين ڪرڻ سان سنڌ ۽ سنڌ جي قدرتي وسيلن جي مالڪي اسين پاڻ ڪري سنڌ مان بيروزگاري کي ختم ڪري سنڌ ۽ اسانجو پيارو ملڪ پاڪستان ترقي جي راهه تي گامزن ٿي سگهندو ۽ حڪمران طبقو چاهي ڪوئي ٻيو پنهنجي حد اندر رهندو ۽ انسانيت جي جيت ٿيندي.