سادا اکر : انجنيئر عبدالوھاب سھتو
ماڻھوءَ جي نفسيات جڙڻ تي پھريون اثر، پنھنجي گھر، پوءِ ذات پات، ڳوٺ ڳليءَ، وڻ راھ، شھر قصبي ۽ ڄاڻ سڃاڻ وارن وٽان پوي ٿو. اھو ديرپا رھي ٿو. وساريي نه ٿو وسري. وطن جي گھٽي، جنھن ۾ ٻالڪپڻ جا چند سال گذرن ٿا، ياعمر نه ٿي وسري. ان ڳوٺ مان ڀلي ماڻھو لڏي وڃي، پر جڏھن به ان جو ذڪر نڪرندو ته ان پٺاڻ واري ڪيفيت ھوندي جيڪو گاڏيءَ جي ڪوڪ ٻڌي پريشان ٿي ويندو ھيو ۽ سبب پڇڻ تي ٻڌائيندو ھيو؛ ”ماڙا! تمھارا گاڙي ڪرتا ھي ڪو ڪو، لالي ڪا دل ڪرتا ھي وطن وطن.“ اھا به فطرتي ڇڪ آھي، جنھن تحت؛ ”ڳوٺ جو رستو ڏسي، ڏاند به ڏورڻا ڀڃندا آھن“.
ڳوٺ ۽ ڳليون، نفسيات جڙڻ ۾ پھرين سر رکڻ جو ڪردار ادا ڪن ٿا. ابتدائي تعليم، ان عرصي دوران پرائجي ٿي. ھڪ-جيڏن ۽ ھڪ-جھڙن سان ڳالھائڻ ٻولھائڻ سکجي ٿو. ھلڻ چلڻ جو ڍنگ ۽ ورتاءَ جا طور طريقا وٽانئن سکجن ٿا. جن جا اثر طبيعت تي ڪافي عرصو ھلن ٿا. انھن جي آڌار تي، عملي زندگيءَ ۾ قدم رکجي ٿو.
ٻيو نفسياتي اثر، جيڪو ماڻھوءَ جي طبيعت تي مرتب ٿئي ٿو، سو ڌنڌي يا پيشي جو آھي. ساڻُ گڏ ڪم ڪرڻ وارا، جواني ۽ جوڀن، گڏ جالين ٿا. مڙني جون اندروني ڪيفيتون، من-جملي ھڪ-ڪريون ھونديون آھن. مڙيئي گھرن ۽ پيارن کان دور ھوندا آھن. گھر کان ٻاھر جي ماني کائيندا آھن. لٽو ڪپڙو، گھر-ڌوتو نه ملندو اٿن. ھنڌ بسترو به پاڻ کي ڇنڊڻو ۽ وڇائڻو ھوندو اٿن. ٿلھي ليکي، زندگيءَ جي سمورين وَٿُن بابت، پنھنجي لِڱين لوچڻو ھوندو اٿن.
ڳوٺ جي اندر ٿيندڙ واقعا، چورين چڪارين جون وارداتون، جھيڙا جھٽا، ڦڏا فساد، فشريون ۽ فنشي-بازيون، فيصلا ڦڙا، شاديون مراديون، غميون ۽ فوتگيون، ڏنڊ چٽيون، رانديون رونديون، وندر ورونھن جا موقعا اکين سامھون گذرن، نبرن ۽ پڄاڻيءَ تي پڄن ٿا. منجھانئن عقل، ڦڙو ڦڙو ٿي، ماڻھوءَ جي مغز جي خالي ٿالھيءَ منجھ اوتجندو رھي ٿو. پير کڻڻ ۾ پختگي ۽ ڏاھپ ۾ واڌارو اچي ٿو. زمانو آ ڊکڻ؛ پيو ٿو ماڻھوءَ کي ڪپي ۽ ڪوري، سنواري ۽ سينگاري.
ھن ڪتاب جي چند مضمونن جو واسطو پڻ زندگيءَ جي اھڙن حصن تي محيط آھي، جيڪي پاڻ اندر اھڙا کوڙ سارا واقعا ۽ منظر سمايون ٿا ھلن. غربت جو حشر ڏسڻو آھي ته ٻھراڙين ۾ ڏسو. ڏاڍ ۽ بربريت جو ننگو ناچ ڏسڻو آھي، سو به ڏسڻ لاءِ اتي موقعو مليو وڃي. سخاوت ۽ صله رحميءَ جو مثال ڏسڻو آھي، سو ڏسڻ لاءِ به اتي موقعو ملندو. ڳوٺ اندر ھڪڙي ڀرپور زندگي آھي، جتان ڳالھائڻ لاءِ ماڻھو، زبان ۽ ھٿن، اکين ۽ اشارن جي ٻولي سکي، اڳتي قدم وڌائي ٿو. کيس ڏکيا مسئلا سمجھڻ لاءِ، کوڙ سارا مثال اکين آڏو رھنما ۽ سونھين طور رھن ٿا، جيڪي کيس اصلي گس جو ڏس ڏيڻ سان گڏ ڪاڏي به ٿڙڻ نه ٿا ڏين. شروعاتي مضمون، ’جنم ورتم جت، ڳالھيون تنھن ڳوٺ جون‘ ۾ اھي لقاءَ پسي سگھجن ٿا. سٺ سال گذرڻ پڄاڻان، اتان جي دنيا اڃا اتي آھي. ان ئي ڏاھپ جي محور تي پاڻ کي پڌاريون ۽ پختو ڪيون بيٺي آھي. ڏاھپ جا نقطا، ھر ڳالھ مان ڪيئن ڪڍبا آھن، سي به ھو ڪڍي ڄاڻن. مثال سان سمجھائڻو آھي، سو به ھو سمجھائي ڄاڻن. ننڍن جي پرگھور لھڻ سان گڏ، تربيت به ڪري ڄاڻن. تعليم کي اھم ان ڪري ٿا سمجھن، جو جھالت جا سور انھن ڏٺا آھن. بغاوت اگر اڀري آھي، انھن جي ذھنن ۾ به ته انھن سورن جي ڪري آھي. جو آخر بيزار ٿي، چُوڻي جي تلاش ۾ نڪرن ٿا ۽ ڳوٺ ڏي وري موٽ ڪرڻ تي دل نه ٿي گھرين.
تيری ياد نے دنيا سے بيگانه کرديا،
مگر تجھ سے بھی دلفريب تھے غم روزگار کے.
اھا ٻي ڳالھ آھي ته دل تي اڪريل اھي ننڍپڻ جون ھلڪيون ھلڪيون، پرايون ۽ پنھنجيون وارتائون ۽ واقعا وسرن نه ٿا. ور ور ڪري اچي جاڳائين ٿا. سڏي سڏي ٻڌائين ٿا؛ اسان مان سک، سبق پراءِ. اسان کي رھنما ۽ سونھون سمجھ. اسان کي متان وسارين. وساريندين، ميسارجي ويندين. اسان تنھنجا سڄڻ به آھيون ته ڏڄڻ به. اسان تنھنجا ڦيڪاري به آھيون ته ساٿاري ۽ راکا به. انسان، ويچارو ماڻھوءَ جي آچار. لاچار ۽ مجبور ٿيو وڃي، انھن جي سانڍڻ ۽ سانڀڻ لاءِ. قلم کڻي ٿو، قلم ٽٽيو وڃيس. پنو سنڀالي ٿو ته پنو ڦاٽيو وڃيس. ٻنھي کي سنڀالي ٿو ته دل ٽٽيو وڃيس. دل کي سنڀالي ٿو ۽ خيالن کي ڪيترا به ويس وڳا ڍڪائي، بيان ڪرڻ ۽ منجھانئن رھنما اصول واچڻ جي مخبري ڪري ٿو، ته سرير به ساٿ ڇڏڻ شروع ڪريس ٿو. ان ماستر وارو حشر ٿيو وڃيس، جنھن پگھار ھوندي به عيالداريءَ سبب غربت ۾ رھندي چيو ھيو؛ ”قميص ٿو وٺان ته ڪانئچ ٿي ڦاٽي، ڪانئچ ٿو وٺان ته قميص ٿي ڦاٽي، ٻئي ٿو وٺان ته .... ٿي ڦاٽي.“ زندگيءَ ۾ سرير مٿان گذريل واقعا بيان ڪرڻ، ان حقيقت کان وڌيڪ ڀيانڪ آھن. لڱن تان لٽو لاھڻ، سو به جڏھن ھڙ شيءِ ھلي وئي ھجي، ڏاڍو ڏکيو آھي.
ھڪڙو غريب جو ٻار، ٻيو جاڏي ڪاڏي تيار. ھڪڙو حجامڪو ٻار، ٻيو چمڙي اڇي ۽ بت ڀريل، ٽيون گھمڻ جو شونق. نه چڙھندن کي به بخار ضرور چڙھي. ھڪڙي ڇوري، ٻيو ھنج. باقي ڪمي ڇا جي آھي. وڏيري سان گڏ ويھڻ جھڙو ته ھجي پر جيسي ته نه ٿيو نه! ڀلي وڏيري وٽ سؤ ڏاھپ وارا جواب ھجن پر برادريءَ وارن جو ھڪڙو ڏنڀ به چؤنواتي/ بڙڇيءَ کان گھٽ ناھي. اھا ٻي ڳالھ آھي ته خانداني وڏيرا ۽ ڀوتار، گفتي جا غازي ٿيندا آھن. وٽن اھڙا ته گفتا تيار ھوندا آھن، جو موقعي جي تلاش ھوندي اٿن. نڪرڻ شرط، اڳلن کي ڦٿڪايو رکن. ھڻ کڻ آھن.
لياقت علي خان جلباڻي، مون اکئين ڪو نه ڏٺو. دوستن يارن کان، سندس بابت چڱو ٻڌو. منجھس وڏن سردارن واريون خوبيون ھيون. ھيءَ انھن ڏينھن جي ڳالھ آھي جڏھن مان اڃا سرويئر ھيس. مون سان گڏ رشيد ڪٽپر ۽ شاھ بخش خاصخيلي پڻ سرويئر ھيا. ھر ڪنھن جي حد پنھنجي پنھنجي ھئي. مان وارھ ۽ شھدادڪوٽ تي ھيس، شاھ بخش نصير آباد تي ۽ ڪٽپر صاحب، رتوديرو تي. واندڪائيءَ ۾ ملاقات ٿيندي ھئي ته ان وقت جي ٽائون چيئرمينن جون ڳالھيون به وات تي اچي وينديون ھيون. اسان جي به نوڪريءَ جي شروعات ھئي. ان دؤر جا چيئرمين اسان کان به نه ٿا وسرن جو اھي، اسان جي زندگين ۾ پھريان عملي ماڻھو ھيا. وارھ ٽائون جو چيئرمين، تن ڏينھن ۾ غلام رسول کھاوڙ ھيو، نصيرآباد جو اقبال مسڻ ۽ رتوديرو جو لياقت علي خان جلباڻي ھيو. ٽنھي جو تذڪرو، اسان جي ڪچھرين ۾، برسبيل ضرور ٿيندو ھيو. ٽنھي ۾ وڏيون خوبيون ھيون. انھن جو ذڪر ڪري اسان منجھانئن پيا نقطا سکندا ھياسين.
صاحب ڪتاب، جيڪو لياقت علي خان سان گڏ ويھڻ جو ذڪر ڪيو آھي، جنھن تي سردار صاحب کي پنھنجي ذات وارن، حجامڪي ٻار سان گڏ ويھڻ تي ميار پئي ڏني، تن کي جيڪا سردار صاحب موٽ ڏني، تنھن سان پاڻ کي گھڻين اوڻاين چوڻاين کان به پري ڪري ويو. برادريءَ وارن کي به ٿڌو ڪيائين ته حجامڪي ٻار کي به نه حقير سمجھيائين، نه ناراض ڪيائينس. اھي خوبيون، سنڌ جي جھونن سردارن ۽ وڏيرن منجھ جام ھونديون ھيون. ھاڻي ته نه اھي وڏيرا رھيا آھن، نه اھي اوطاقون رھيون آھن.
مون کي ننڍي ھوندي جو ھڪڙو واقعو ياد ٿو اچي. جيڪو پڻ ان موقعي سان مناسبت رکي ٿو. ان ۾ اسان جي دوست ڳالھائيندي جيڪا غلطي ڪئي، سا بيان ڪيان ٿو جيئن لياقت علي خان جي ذھانت کي اڃا واضح ڪري سگھجي.
اسان جو ھڪڙو دوست، محمد ڄام ٻوھيو، ھينئر ته سول ايويئيشن اٿارٽيءَ منجھ وڏي عھدي تي آھي، تن ڏينھن ۾ نوابشاھ ۾ اسان سان انٽر (پري انجنيئرنگ) ۾ پڙھندو ھيو. سندس ڳوٺ جو ميھر ڪنڀر به گڏ پڙھندو ھيو ۽ ٻئي گڏجي، جي ايم پيرزادھ ھائوس، غريب آباد ۾ رھندا ھيا. مان به پنھنجي چاچي سان گڏ، لطف علي خان چانديو جي بنگلي ڀرسان جمالين جي جاءِ ۾ ڪرائي تي رھندو ھيس. پڙھڻ ۾ ڪاليج ۾ گڏ، واندڪائيءَ ۾ پاڙي ۾ گڏ ھئڻ سبب، اڪثر شام ڌاري ھڪٻئي سان ملندا رھندا ھياسين.
ھڪڙي ڏينھن، سندن ڳوٺان ھڪڙو مھمان اچڻو ھيو، جنھن جو ڄام صاحب کي شدت سان انتظار ھيو. جڏھن اھو مھمان پھتو، ته اھو به اسان وانگر نوجوان ھيو. رنگ ڪڻڪائون، وصف/وسپ تکا، اک ڪڪڙي ۽ وک تڪڙي ھيس. کيس ڏسندي ئي مون ميھر ڪنڀر کان پڇيو؛ ”ھيءُ آھي اھو مھمان، جنھن جي اچڻ لاءِ ڄام صاحب پريشان ھيو ۽ چيائين پئي منھنجو ڀاءُ ٿو اچي؟“
ميھر به ھيو ته ڪنڀر، پر کائيندو پنھنجي گھران ھيو. مشڪندي، ترنانون سان وراڻيائين؛ ”ھا ادا! اھو آھي.“
”نالو ڇا اٿس؟“
”تو کي جو ٻڌايائين ته نالو وزير اٿس.“
مٿئون پڇيومانس؛ ”ڇا ٿئيس؟“
ٿورو، مشڪندي ترشين اکين سان ٻڌايائين؛ ”تو کي پاڻ جو ٻڌايو ھيائين ته ڀاءُ آ.“
مون شڪ گاڏڙ لھجي ۾ پچيس؛ ”پڪ! ڀاءُ ٿئيس؟! يا جيئن چئبو آھي؛ دين جي ڀيڻ آ. ائين اٿس.“
جواب ڏنائين؛ ”پڪ نه ٿي پوئي ته مھمان کان پاڻ کان پڇي تصديق ڪر!.“
ٻنھي کان پڇيم. ٻنھي ساڳي ورندي ڏني.
بھرحال، مون کي يقين نه آيو.
انٽر ڏنيسين. ڄام صاحب جي والد سائين پنھل ٻوھيي، ڄام جي شادي ڪرائي. شادي سندن ڳوٺ، ماڻڪ ٻوھيي ۾ ھئي، جيڪو نوشھروفيروز ۽ نانگي شاھ جي وچ تي ھيو. شاديءَ واري ڏينھن کان ھڪ رات اڳ وڃي اتي ترسياسين.
ڪچھري ڪندي ميھر ڪنڀر کان پڇيم؛ ”ڄام جا ھڙئي ڀائر مليا. سندس ڀاءُ وزير، جيڪو نوابشاھ آيو ھيو، سو نه ٿو نظر اچي؟“
ساڳين ترشين اکين واري مشڪندڙ لھجي سان چيائين؛ ”ڀائر، پاڻ ۾ رٺل آھن. نه ڳالھائيندا آھن.“
يڪدم پڇيومانس؛ ”پاڻ ۾ رٺل آھن، يا سنگت سان به رٺا آھن؟ اسان سان ته ملن نه؟!“
ميھر جو مائٽ نازو، فوج ۾ ھيو. اھو به شاديءَ جي ڪري آيل ھيو. تنھن جو ٻڌو ته وزير جي ڳالھ ٿي ھلي. تنھن نه ڪئي ھم نه تم. مون کي يڪدم چيائين؛ ”وزير کي مان ٿو وٺي اچان.“ ميھر وارن کي چيائين؛ ”وھاب کان وڌيڪ معتبر آھي ڇا وزير جو ان جي سڏ تي نه ٿو اچي.“ ويو ۽ الائي ڪٿان کيس کنڀي وٺي آيو.
”نوشھروفيروز شھر منجھان، کيس موٽر سائيڪل تي کڻي آيو آھيان“. موٽڻ کان پوءِ ٻڌايائين ۽ وڌيڪ چوڻ لڳو؛ ”ادا ھن جو به ڏوھ ناھي. ھڪ ته ھن کي سڏ نه ھيو، ٻيو مھينو کن اڳي، ڳوٺان ئي لڏي وڃي نوشھري رھيا آھن. ور نه ته وزير، وھاب! تنھنجي چوڻ تي نه اچي.“
وزير آيو، ڏاڍا قربائتا ڀاڪر ھنيائين. ڪلاڪ اڌ منھنجي ڀرسان ويھڻ کان پوءِ، سرٻاٽ ڪري موڪلائڻ لاءِ اجازت ورتائين ۽ اٿي ھليو ويو. جڏھن ته نازوءَ وارين ڳالھين کان پوءِ گھوٽ صاحب، يعني اسان وارو دوست ڄام ٻوھيو، شڪي شڪي ھيو.
بھرحال، اھي حال ھڪ ھيڻي ماڻھوءَ جا ھيا. اھڙين ڳالھين جي انت جي ڄاڻ رکڻ وارا سردار، گفتي جي زور تي پاڻ کي انھن عيبن کان ڇنڊي، پري بيھاريندا ھيا. اھڙي ڇسي گفتگو، کين مزو نه ڏيندي ھئي، جنھن جي پڇاڙيءَ ۾ ماڻھو ڏٺو وائٺو ٿئي.
ڄام ڪانڀو خان، سنڌ جو نالي وارو ۽ ضرب المثل، سخي مڙس ٿي گذريو آھي. سندس ھڪڙو واقعو مشھور آھي، جيڪو سنڌ جي ٻھراڙين واري لوڪ ڏاھپ کي سمجھڻ ۾ مدد ڪرڻ خاطر ھت ورجايان ٿو.
ڄام صاحب جو نيم ھيو ته ڀٽ شاھ جي ميلي تي، ڀلي گھوڙي تي چڙھي ايندو ھيو. خرزين پئسن جي ڀريل ھوندي ھيس. منجھانئس؛ ملھن، راڳين، رانديگرن، ناچن ۽ فنڪارن کي داد طور انعام اڪرام جا واھڙ وھائي ڇڏيندو ھيو. رنگ جو ڪارو ھيو، پر وڏو پئسي وارو ۽ سخي مڙس ھيو.
ھڪ دفعي ھڪڙي ناچڻيءَ کي داد ڏيندي، بي تحاشا پئسا گھوريائين. ناچڻيءَ پئسا گھڻا ڏسي، ڪاري رنگ جي شڪايت ڪندي، وڏن ناٽن ۽ نخرن، نازن ۽ ترناون سان چئي ڏنس؛ ”ڄام صاحب، جڏھن حسن پئي ورھايو ته ڪاٿي ھيا؟“
”مان به حسن جي بازار ۾ پھتو ھيم. ڊگھيون قطارون لڳل ھيون. رنڊين ۽ لونڊن جي لٺ پئي لڳي. بيھڻ جي جاءِ ئي نه ملي.“ ڄام صاحب ٺھ پھ وراڻيس؛ ”سو ڀڄي وڃي بخت جي بازار ۾ بيٺم.“
ڄام صاحب جي ان جواب، ان وقت جي ناچڻيءَ ۽ بعد ۾ پيدا ٿيندڙ حسن جي شيداين ۽ دلدادن کي، ھڪ ئي ڌڪ سان چپ ڪرائي ڇڏي.
اھي ھيا مڙساڻا ڌڪ، جن کي لوھارڪا ڌڪ سڏبو ھيو. ان وقت جي دؤر جي ماڻھن ۽ سردارن ۾ اھا مڻيا ھئي.
لياقت علي خان جي باري ۾ اسان جو دوست رشيد ڪٽپر ھڪڙو واقعو ٻڌائيندو ھيو.
جلباڻي قوم جو سردار ته سندس وڏو ڀاءُ، الله بخش خان جلباڻي ھيو. فيصلا ڦڙا اھو ڪندو ھيو. پر ھڪڙي دفعي سردار صاحب اتي موجود نه ھيو. ڪراچيءَ يا اسلام آباد ويل ھيو. ڳوٺ جو ھڪڙو ھلڪو ۽ گھرو تنازعو، نبيري لاءِ لياقت علي خان وٽ آيو. ھڪڙي ھمراھ دانھن ڏيندي چيو؛ ”منھنجا ڀائر مون سان ڪو نه ٿا ٺھن. ملڪيت به ڦٻائي ويٺا آھن. گھران به ڪڍي ڇڏيو اٿائون. ھاڻي مان، ٻارن سميت سالن وٽ رھان ٿو.“ لياقت خان، ڳالھ ٻڌندي ئي مٿس چڙھي ويو. ”ھر شريف ماڻھو، ڀائرن سان گڏ رھندو آھي. تون وري انھن کي ڇڏي وڃي سالن سان سنمک ٿيو آھين؟ وڏو بدمعاش ئي تون آھين.“
اسان جي سنڌ، اھڙن وڏيرن ۽ سردارن سان ڀري پئي آھي، جيڪي ٿڏي تي اھڙو گفتو ڪڍي ڄاڻن، جنھن سان اڳلي کي لاجواب ڪري ڇڏين.
ھڪ دفعي ڪي ٽي اين تي مئڊم مھتاب اڪبر راشدي صاحبه جن، ممتاز ڀٽو صاحب کان انٽرويو وٺندي، ذوالفقار علي ڀٽو صاحب جي لنڊن ۾ پڙھڻ دوران گذاريل زندگيءَ بابت سوال ۾ پڇيو؛ ”ٻڌو آھي، ذوالفقار علي ڀٽو صاحب، جڏھن لنڊن ۾ پڙھندو ھيو، تڏھن انھن جي ذاتي زندگي اتي ڪجھ رنگين...“ اھي لفظ چئي محترمه، ممتاز صاحب ڏانھن ڏسندي، چيو؛ ”اوھان به تن ڏينھن ۾ ساڻن اتي رھيا. اوھان جي زندگي به ساڳئي نموني....“ ٽي وي جي ڪئميرا، سڌي ممتاز صاحب جي چھري کي فوڪس ڪيو. ممتاز صاحب ڏاڍي اطمينان سان پھرين کاٻي ھٿ جي چيچ جي پٺي، پنھنجي کاٻي مڇ جي چوٽيءَ تي گھمائي. لھجو مدبرانه ڪندي وضاحت ڏني؛ ”اھا، اسان ڀٽن کي، وڏن جي دعا ٿيل آ.“ ان ھڪڙي جملي سان، ان موضوع جو ٻنڀو، اتي ئي گھُٽي ڇڏيائين. کل کل ۾ موضوع ئي مٽجي ويو.
ڳالھ، ڳالھ تي چڙھي آئي آھي ته ائين برمحل، ٻئي گفتي جي غازيءَ وڏيري جي ڏاھپ ۽ گفتي کي به ھتي قلمبند ڪري ٿا ڇڏيون، جيئن اڳتي لاءِ اھو به ھڪڙو نقطو، ڪنھن جي ڪارج ۾ اچي وڃي.
ھڪڙي وڏيري، پنھنجي اوطاق منجھ، پنھنجي ڪڙميءَ کان زور پئي ڏياريا. ٻئي اڪيلا ھيا. ريچڪ تي چڙھندي، وڏيري کانئس پڇيو؛ ”ماڻھو، مون لاءِ ڇا ٿا چون؟“
”سائين! ماڻھو ٿا چون؛ وڏيرو ڏاڍو ڀلو ۽ نيڪ نمازي آھي. روزا پابنديءَ سان رکي ٿو. ھٿ جو سخي آھي. آئي وئي تي احسان ڪري ٿو. رمضان ۾ مسافرن مڙن کي روزا ڇوڙائي ٿو. ڪنھن سان ٻاڙو نه ٿو ڳالھائي، پر..“ ڪڙمي، اصل ڳالھ نڙيءَ وٽ جھلي، جملو پورو ڪيو.
”اڙي! پر ڇا؟!؟!“ وڏيري، مام سمجھندي، وضاحت طلب ڪيس.
”چون ٿا؛ ھاريءَ ناريءَ ۽ ڪڙمي ڪارائي سان به چڱو ٿو ھلي. ڪنن جو ڪچو ناھي، جيئن ٻيا وڏيرا ھوندا آھن. ھروڀرو ڪمدارن جي چئي تي اچي ڪڙميءَ-مار نه ٿو ڪري. بٽئي به حق انصاف واري ٿو ڪري. پر...“
”اڙي! پر ڇا؟!؟!“
”چون ٿا؛ رنن زالن سان به ورتاءُ ۽ سلوڪ ڀلو اٿس. يتيمن جي به پرگھور لھي ٿو. نه ڪنھن سان کھرو ڳالھائي ٿو، نه ڪنھن کي کھرو ڳالھائڻ تي مجبور ڪري ٿو. پر...“
”اڙي! پر ڇا؟!؟!“
”چون ٿا؛ اٿا-ويٺي به ڏاڍي اٿس. ھلنديءَ-چلنديءَ-وارو آھي. چور سان بنھ ياري نه اٿس. نه وري غريبن تي پوليسون چاڙھي پيٽ-گذر ٿو ڪري. پر...“
”اڙي! پر جا پٽ! ڳالھ ته ٻڌ!“ وڏيري نيٺ ڳالھ جي پيڙھ ڊاھڻ خاطر چيس؛ ”ماڻھو عيش ٿا ڪن، مون عشرت ڪئي ته ڪھڙي اربعا خطا ٿي پئي.“
ڳالھ اتي ڪا نه کٽي. ھڪڙي ڀوتار کي جڏھن ڪمدار چيو؛ ”سائين! ٿوري خواري ٿي ٿئي.“ تنھن تي اھو پيڙھيائتو، پھرين ته ٽٻيءَ ۾ پيجي ويو.
”اڙي ماڻھن کي ڇا ھي؟ اھي ڪنھن جي خوشيءَ ۾ خوش ھوندا آھن؟ ھاڻي انھن جي چوڻ تي لڳي.“ ستت ٽٻيءَ مان نڪرندي چيائينس؛ ”ڪک جي خواريءَ کان ڊڄي، لک جي لست ڇڏي ڏيان؟!“
بھرحال، اھڙي ڊگھي نظر وارا سردار، وڏيرا ۽ سياستڪار، سنڌ مان ھاڻي ناپيد ٿي ويا آھن. ڳولھئي نه ٿا لڀن.
مڙني ڳالھين کان مٿانھين ڳالھ، نه اڳي وارا وڏيرا رھيا آھن، جيڪي اوطاقون وانديون ڪري ڏيندا ھيا ته منجھن اسڪول ھلي يا ماستر ھاسٽل ڪري رھي. نه وري ماستر رھيا آھن، جيڪي اتر جا ڳوٺ ڇڏي، ھلي لاڙ جي اسڪولن ۾ عزت، شرافت جو دامن قائم رکندي، ماستري ڪن. ھڪڙي ماستر کي مجزي عشق جي جھپيٽ چريو ڪيو ته اثر ٻين تي به پھتو. ھڪڙيءَ رت ڪڍايو، ٻين کي اوٻر آيو. ٺولھو کڻي ھڪڙو، ٺڪر اچي ٻين تي وانگر، رسوائي نه سھندا، ھر ڪنھن شرافت اندر پير ڊاٺا. ائين اھو مانڊاڻ ئي ڊھي اچي پٽ پيو. جڏھن ته ڳوٺ کان ٻاھر نوڪري ڪرڻ ۾ عزت ھئي. ڳوٺ جي ماستر کي، ڀلي حجم جو پٽ ھيو، سردارن جھڙا ماڻھو مانُ ڏئي گڏ ويھاريندا ھيا. ان جي جاءِ تي اگر ماستر کي وڏيرو، ماستري خود وٺي ڏيندو ته اھو ماستر ڪمداري ڪرڻ سان گڏ، اسڪول به واندائي ڏيندس ته اوطاق ڪر، تنھن ھوندي به وڏيرو نه ٺرندس. پيو دوڳيندس ۽ دڙٻاٽيندس. اٿندي ويھندي پيو طعنا تنڪا ڏيندس. ان ۾ نه ماستر جي عزت آھي، نه تعليم جو واڌارو. خودداري ۽ سھپ جھڙا جذبا، تنھن کان سواءِ، مري ٿا وڃن. ڄاڻ ۾واڌارو اچڻ، اچڻ جي ماڳ، ماڻھو نڪمو ٿيو وڃي.
ٻاھر جي نوڪري ڪندي، اتان جو وڏيرو، ٽوپي وٺي خوش ٿو ٿئي، پنھنجي ڳوٺ جو وڏيرو برادريءَ جي ناراضگي سھي به ساڻُ ٿو ويھاري. جڏھن ته ڳوٺ جي نوڪريءَ ۾ ماڻھو جيڏانھن تيڏانھن ڪانيارو ۽ ڇسو آھي.
سال ۱۹۷۰ع کان اڳي، ڪو به ماڻھو پنھنجي ضلعي يا تر ۾ نوڪري ڪرڻ، عار سمجھندو ھيو. ڪي ته پنھنجي صوبي اندر به نوڪري ڪرڻ کي ترجيح نه ڏيندا ھيا. ٻاھر جي نوڪريءَ ۾ عزت سمجھندا ھيا. ان کان علاوھ جن ٻاھر نوڪري ڪئي، تن گھڻو پرايو. ڇو جو قرآن مجيد ۾ به اھڙو حڪم آھي ته؛ رب جو فضل ڳولھڻ يا روزي رزق جي تلاش ۾ زمين اندر ٽڙي پکڙي وڃو. ان حڪم تي عمل ڪندي، جيڪي ڀونءِ ڀلاريءَ تي ڦھلجي ويا، تن کي روزي رزق سان گڏ ڏات به ملي ته شھرت ۽ عزت پڻ. عاشق منگي صاحب، پرائمري ماستري ٻاھر ڪئي. ان منجھان ايترو پرايائين جو نوڪريءَ تان لھڻ کان پوءِ لاڳيتا ٽي ڪتاب لکي، ڇپرائي ۽ اسان جي ھٿن تائين پھچائي چڪو آھي. تنھن دؤر جا غريب استاد، جھڙوڪ؛ سائين سکيو خان چنو ۽ محمد فاضل شيخ ننڍڙي نوڪريءَ لاءِ به ٻاھر نڪتا تن باقاعدھ ڪتاب لکيا. اگر اھي گھرن ۾ ويٺا ھجن ھا ته اھڙا ڪتاب نه لکي سگھن ھا. سکيو خان چنو اگر ڪنڊياري ۾ قلم ڪارا ڪري ھا ۽ عاشق منگي مسوديرو ۾ مسون کپائي ھا ته ھوند اسان پڙھندڙن کي پنو به پلئه نه پوي ھا.
اڳي وارا سرڪاري ملازم، اگر اولھ پاڪستان مان بدلي ٿي اوڀر پاڪستان جي شھرن ڍاڪا، چٽگانگ يا سلھٽ ۾ وڃي نوڪري ڪرڻ ۾ تڪليف سمجھندا ھيا ته ڪم از ڪم پنھنجي ئي ديس جي ٻئي صوبي ۾ وڃڻ تي کين اعتراض ڪو نه ھوندو ھيو. ھاڻي جيڪو پنھنجي ضلعي کان ٻاھر قدم نه ٿو رکي، جنھن کي ھاسٽل يا بورڊنگ ھائوس ۾ رھڻ ۽ ماني کائڻ جو تجربو ناھي، سو نوڪريءَ خاطر گھر کان ڏھ ميل به ٻاھر وڃڻ، پسند نه ڪندو. ان ۾ به پاڻ کي عذاب ۾ پيو ڀانئيندو. جنھن جو پنھنجو سر، ڪنھن ڳالھ ۾ سکيو ناھي، سو ٻين کي ڪھڙي تعليم ڏئي سگھندو؟ اھو ته ويٺو شارٽ ڪٽ طريقا پاڻ ايجاد ڪندو. بجاءِ تعليم ڦھلائڻ جي، يونينن جي مدد ۽ سھارا ڳوليندو. ان تاڙ توڙ ۾ پڙھڻ پڙھائڻ ويتر ڇڏائي ويندس.
ھڪڙو ماڻھو، تنھن دؤر ۾ لاڙڪاڻي کان ھلندو ھيو، ڪوٽڙي يا ڄام شورو پھچندو ھيو. اتان حيدرآباد شھر جي مارڪيٽ واري حصي ۾ يا گول بلڊنگ وٽ پھچندو ھيو. ڄام شورو منجھان آيل، سول اسپتال جي اڳيان، جنرل بس اسٽئنڊ وٽ بس مان لھي، اتي موجود سيلون تي حجامت ڪرائي، حمام ۾ شنان پاڻي ڪري، ڀر وارين ھوٽلن، جيڪي پنھنجي وقت جون اعليٰ ھوٽلون ليکيون وينديون ھيون جھڙوڪ؛ نگاھ ڪريمي، تاج ريسٽورنٽ، آستان ڪافي ھائوس، اي ون ھوٽل، نور ھوٽل، ڪوئيٽه دربار ھوٽل، اڳيان تلڪ چاڙھيءَ تي جبيس ريسٽورنٽ يا ھيٺ ڪيفي جارج وغيرھ تي منجھ ماني کائيندو ھيو. گھنٽا گھر کان شاھي بازار وارو رستو، پنڌ لتاڙي، پڪي قلعي کان ٿيندو، اڳتي لاءِ وڃڻ لاءِ اسٽيشن تان ٽرين پڪڙيندو ھيو. اھو ماڻھو، ان سفر ۾ ڇا ڇا نه ڏسندو ھوندو؟ سئنيمائن جي ڄاڻ تنھن کي ھوندي. ايلائيٽ، نيو مئجيسٽڪ، چاندني، راحت، ڪوھنور، فردوس، وينس، ڪپري، نور محل، سنگيت يا شاليمار سئنيمائون ڪاٿي آھن. ستين نمبر لطيف آباد ۾، بورڊ جي آفيس جي ڀرسان ئي ھڪ جاءِ تي، ٽي سئنيمائون ھيون. حيدرآباد شھر جو اوج تنھن وقت ڇا ھيو؟ جنھن ان وقت ان کي ڏٺو، تنھن عش عش ڪندي چئي ڏنو؛
”گر فردوس بر روئے زمیں است،
ہمیں است و ہمیں است و ہمیں است.“
اتان گذرڻ واري، واندڪائيءَ وارو وقت، خريداريءَ ۾ گذارڻ لاءِ ڇا ڇا نه ڏٺو ھوندائين. آر ايڇ ڪتاب گھر، فتح اينڊ سنس ڪتاب گھر ڏٺا ھوندائين. شاھي بازار يا ريشم گليءَ جي ڪھڙي دڪان تان اعليٰ ڪوالٽيءَ وارو عمدو ڪپڙو، مناسب اگھ تي، بنا ڪنھن لاھو گاھو ڪرائڻ جي وٺي سگھبو. اھا ان کي خبر ھوندي. راڻي باغ جو سير، تنھن ضرور ڪيو ھوندو. جيڪو ان وقت جي مشھور ھوٽلن اورئينٽ ۽ علي بابا تي، سڃائيءَ تي به ٻيو نه ته چانھن وڃي پيئي ٿو، سو فاران ۽ سائينجيز ھوٽلون، اگر ان وقت ٺھيل ھجن ھا ته، تن تي پڻ ضرور ويھي ھا.
نوڪريءَ سان گڏ، ماڻھوءَ جي سير تفريح ته ٿيندي ھئي پر مشاھدي ۽ ڄاڻ ۾ واڌارو به ٿيندو ھيو. ڳوٺ پھچڻ تي سوَ سلامي اچي ٿيندا ھيا ۽ حال احوالن جا جھول ڀري ويندا ھيا ۽ خوش ٿيندا ھيا. ان ماڻھوءَ کي حيدرآباد جي سئنيمائن ۾ ھلندڙ فلمن جي ڄاڻ به ھوندي ھئي ته ھوٽلن تي ترسڻ ۽ کاڌن کائڻ جي به ڄاڻ ھوندي ھئي. شيزان ھوٽل تي ماني ملندي آھي، رٽز تي شام جو ڇا ملندو آھي. ٽرينن جي وقت ۽ اسٽيشنس جي به ان کي خبر ھوندي ھئي. ڪولھين ۽ سپاھين جي روين کان اھي واقف ھيا. ان ماڻھوءَ جي ڄاڻ، وڏيري جي ڄاڻ کان وڌيڪ ھوندي ھئي.
ان جي ڀيٽ ۾ جيڪي، گھران ٻاھر نه نڪتا، جُوءِ جي اسڪولن ۾ جھڙوڪ؛ ڪوٽ ڀٽو، بھمڻ، عزت جي وانڍ، ٺوڦ، ڪچي پل، بٺي لشڪر ۽ حمل ۾ پاڻ کي ويٺا ھوا منجھ اڏائيندا ھيا، تن کي ڪھڙي خبر ته لاڙڪاڻي شھر اندر واڻ سرھيا پڌر تان ملندو آھي يا جئليس بازار منجھان. وات ڦاڙيو پيا ٻين کان پڇندا. سي ٻارن کي ڪھڙي جاگرافي پڙھائيندا، ڪھڙي تاريخ يا اسلاميات پڙھائيندا. اھڙن استادن کي انگريزي ته ڇڏ، سنڌيءَ جو گرامر به سمجھ ۾ ڪو نه ايندو.
بھرحال، اڄ جيڪو سرڪاري ادارن تان ويساھ کڄي ويو آھي، سو گھڻو تڻو، خودغرضيءَ ۽ لالچ جي ڪري کڳو آھي. نوڪري ڪرڻ وارو، مفت جي پگھار کڻڻ ٿو چاھي. کيس سفارش جي ضرورت آھي. وڏيرو پڻ چوي ٿو؛ نوڪريءَ ۾ اھڙو ماڻھو رکائجي، جيڪو صبح جو سندس جتي سڌي ڪري. صبح کان شام تائين اسڪول يا آفيس ۾ ڪتي وانگر نوڪري ڪري. شام ڌاري موٽي ته دنيا سامھون، وڏيري کي زور ڏئي.
تعليم جي تباھيءَ بابت، عاشق منگيءَ جا ڏنل دليل، بلڪل سندس مشاھداتي زندگيءَ تي ٻڌل ھئڻ سبب، سؤ سيڪڙو صحيح آھن ۽ سندس ڏنل ڏس پڻ سؤ سيڪڙو قابل عمل آھن. پر انھن بابت به ساڳي ئي ڳالھ اڳيان ايندي، جيڪا اڳئين بحث ۾ مضمر آھي؛ يعني ميرٽ جو فقدان.
اڪثر ڏٺو ويو آھي ته استاد مقرر ٿين ٿا ڪوٽا سسٽم تي. ان لاءِ به گھڻو تڻو پئسو ڏيڻو ٿو پوين. پروموشن، پوسٽنگ ۽ بدلي ٿي ٿئين پئسي، پرچيءَ، پٺ ۽ ڀريل مٺ سان. ’ھٿ جنين جو ھيئن، پھرين پتڻ پھچنديون سي‘ وارو معاملو آھي. جنھن ۾ پڻ، اڻ پڙھين وڏيرن جي جھڳي پئي لڳندي آھي. نوڪريون پيا ورھائيندا ۽ وڪڻندا آھن. جيڪا جنگ کين لڙڻي پوندي آھي، سا ڏسڻ وٽان ھوندي آھي. جيئن لاباري تي فقيرن ۽ مڱڻھارن جي لٺ لڳندي آھي، تيئن نوڪريءَ جي لٿل ديڳ تي لاٺڙيا اچي مڙندا، ڪرندا ۽ وڙھندا آھن.
اڪثريت استادن جي، پگھارون ويزا تي کڻندي آھي. نتيجي طور، اڻپڙھين استادن جون ڏھ ئي گيھ ۾ ۽ سر ڪڙھائيءَ ۾ ھوندو آھي. وس ڪندا آھن ته يونين زندھ ھجي. پڙھائڻ بدران ٻيون ايڪٽيوٽيز ھجن. اھي ڏينھن ويا جڏھن، پنھنجي شاگرد کي پنھنجي اوطاق يا گھر ۾ ٽيوشن ڏئي پئسا وٺڻ کي استاد عيب سمجھندا ھيا. ھاڻي اھو بنيادي حق ٿي ويو آھي. نالي ۾ استاد ۽ ماستر آھن، جڏھن ته يونين جي زور تي ٻيا ڪاروبار سيٽ ڪيون ٿا وتن. اڙَ، ماستريءَ جي ورتي اٿائون، باقي کائين ته ان جي اوگھ سوگھ ۽ اوس پاس مان ٿا.
اسڪول، ڀوتارن جون اوطاقون لڳا پيا آھن. اڳي وارا وڏيرا، وڏيرا ھوندا ھيا. اھي پنھنجي اوطاق، اسڪول لاءِ ڏيڻ ۾ پنھنجو شان سمجھندا ھيا. ھاڻي وارا وڏيرا، اسڪول جي بھاني، سرڪار کان اوطاق ٺھرائڻ کي پنھنجي سرسي ۽ سورھيائي ٿا سمجھن. ديکا ديکيءَ ۾ ٻيا به ان وھندي گنگا مان اشنان ڪرڻ جي جستجوءَ ۾ آھن.
ڪتاب لکرائجن يا ترجمو ڪرائجن ٿا، اڻڄاڻ ۽ جاھل سفارشين کان. جنھن وقت ان قسم جا ٽينڊر ٿين ٿا، اتي به بلئڪ ميلنگ ۽ ھٿ-کس جو جھان شروع آھي. پنھنجا-نوازي يا کليل لفظن ۾ چئجي ته گڏھ-نوازيءَ جا رڪارڊ جيڪي اتي ٿا ٽٽن سي ڪٿي ڪو نه ٿا ٽٽن. اتي به جاھل مداري، پنھنجو لولو، پرائي تتل تنور تي پچايو وڃن. ماھر، ٻاھر ھوندا. جاھل، جاوا پيا ڪندا. ان ھوندي به بي پھچ ۽ رٽائر ماڻھو، ٿورڙن پئسن تي ٿيسسون ۽ ڪتاب، جڏھن لکي ڏين ته پوءِ جاھل ماڻھو ڇو نه وڃي ٺيڪا کڻن.
نصاب ٿا ٺھرائجن، ٻاھرين ڊونر ايجنسين جي چوڻ تي وڏن ماهرن کان. جيڪي لکن به پاڻ ته سمجھن به پاڻ. انھن جو لکيو نه ھتان جو ماستر ٿو سمجھي ۽ نه وري اھو پوريءَ طرح پڙھائي ٿو سگھي. ان مثال وانگر؛ ھڪڙي ھمراھ کي ھڪڙي مائٽ چيو؛ ”خط ته لکي ڏي.“ ان ھمراھ نھڪار ڪندي چيس؛ ”يار خط ته کوڙ لکي ڏيانءِ پر مون کي ڄنگھ ۾ سور آھي، سو خط نه لکي سگھندس.“ تنھن تي خط لکرائڻ واري چيس؛ ”خط لکندين ھٿ سان، ان ۾ ڄنگھ جو سور ڪھڙي رنڊڪ وجھندئي؟“ ھمراھ اتاولو ٿيندي چيس؛ ”خط لکندس ته ھٿ سان، پر اتي ھلي پڙھي ٻڌائڻ لاءِ ته ڄنگھون سالم کپن.“ پوءِ خبر پئي ته ان ھمراھ جا ھٿ-اکر ڏاڍا خراب ھيا جو لکندو عيسى ھيو ته پڙھندو موسى ھيو.
نوڪري ھلي سياسي اثر رسوخ تي. سي ماڻھو ٿا ڀرتي ٿين، جن نه پاڻ پڙھيو، نه وري ٻين کين پڙهايو/ سيکاريو. ڪاپي ڪري پاس ٿيا، ڊگري ورتائون جعلي، ريسرچ به جعلي، آرڊر به ورتائون جعلي. ھاڻي اھي ڇا پڙھائيندا. امتحان واري ڏينھن، ممتحن ٿيڻ بجاءِ، ڪاپي ڪرائڻ وارن سان گڏ پيا ڊوڙندا، درين ۽ روشندانن تي پاڻ چڙھي سھڪندي سھڪندي پيا ڇورن کي ڪارتوس اڇلي ڏيندا ۽ ميڇون ڏئي سمجھائڻ جي ڪوشش ڪندا. سي ڇا پڙھائيندا؟ ڇا سيکاريندا؟ ڪھڙو نصاب، ڪھڙي ترتيب اختيار ڪندا؟؟؟
جڏھن شاگرد کي خبر آھي ته ڪيڏي به تعليم پرايان ته به نوڪري سفارش تي ملندي ته پوءِ ڇو پڙھي؟ ٻاھر، رٽائر ۽ گھرجائو استاد ويٺا آھن، جيڪي چند پئسن تي پي ايڇ ڊي جي ٿيسس لکي ڏيندا، ته پوءِ ڇو محنت ڪري پاڻ کي ھلاک ڪجي؟!
جڏھن استاد کي خبر آھي ته ڇورو پڙھي نه پڙھي کيس پگھار ملڻي آھي ته پوءِ محنت ڇو ڪري؟
شاگرد موبائيل فون ڪلاس اندر کڻي ايندو ته پڙھڻ بجاءِ استاد کي ننڊ ۾ ستل ڏسي سندس فوٽو نه ڇڪيندو ته ڇا سگريٽ ڇڪيندو؟
تعليم جي تباھيءَ جو مستند ۽ بنيادي سبب، ميرٽ جو گم ٿيڻ آھي.
عاشق منگي صاحب، ٻن ذاتين جا شجرا ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. ان سلسلي ۾ ٿوري گھڻي معلومات ونڊڻ مناسب سمجھندي پنھنجي راءِ ڏيان ٿو.
جلباڻي ذات وارا، سنڌ اندر ٽڙيل پکڙيل آھن. گاجي کھاوڙ جي ڀرسان ڳوٺ اٿن. اسان جي ساھتي پرڳڻي اندر ڀريا ۽ ڀريا روڊ جي وچ تي، درياھ خان جلباڻي نالي سان مشھور ڳوٺ اٿن. جيئن بلوچ يا ٻروچ چوندا آھن؛ اسان حلب کان آيا آھيون ۽ امير حمزي جو اولاد آھيون. تيئن ساھتيءَ وارا جلباڻي چوندا آھن؛ ”اسان جلب کان آيا آھيون. جيئن مگس کان آيل مگسي ۽ بليدا کان آيل بليدي ٿيا، تيئن جلب کان آيل جلباڻي ٿياسين.“
قاضي پڻ لقب آھي. ڪا ذات ناھي. قاضي فيض محمد، نوابشاھ وارو، اصل ۾ ھالاڻيءَ جو سھتو ھيو. قاضي محمد بخش نوابشاھ وارو، اصل ۾ ڌامراھ ھيو. قاضي خدا بخش ساھتيءَ وارو، مڱريو ھيو. قاضي عبدالحي قائل جي نه فقط شادي وارث ڏني ماڇيءَ جي چانڊين مان ٿيل ھئي، پر پاڻ به چانڊيو ھيو. قاضي منظور ڏوڪريءَ وارو، جوڻيجو آھي. رتوديرو شھر جي اندر قاضي عامر وارا، ڪلھوڙا آھن. قاضيءَ جو لقب جنھن کي مليل آھي سو پنھنجي ذات سان گڏائي سڏائي ٿو. ھڪ دفعي رتوديرو شھر جي باءِ پاس تان ھڪڙي سپاھيءَ ھٿ ڏنو. شڪارپور تائين ھلڻ لاءِ لفٽ ورتائين. ذات پڇيمانس ته قاضي ٻڌايائين. ان تي وڌيڪ پڇيومانس؛ ”قاضي ته لقب آھي. اھو توھان کي مليل ھوندو. پر اوھان جي اصل ذات ڪھڙي آھي.“ ان تي ٻڌايائين؛ ”اسان ڪوري آھيون.“ ھاڻي قاضين جو اگر شجرو ڪڍبو ته مڙني جو ساڳيو نه بيھندو.
ڪسبت ڪندڙ ذاتيون جھڙوڪ؛ ڪنڀر، لوھر، واڍا، ڊکڻ، اوستا، حجم وغيرھ سمورا ساڳي ذات وارا ناھن. نقش ناياب منگي صاحب ھڪ دفعي ڳالھين ڪندي ٻڌايو؛ ”ھڪ سيلون تي ويس. مون کي زھر جي ذري به ساڻ ھئي. ان جي شيشي به اڳيان رکيم.“ مون زھر جي ذريءَ جي وضاحت پڇيس ته کلندي ٻڌايائين؛ ”اسان منگي، ماکيءَ تان چڙندا آھيون، جنھن سڌو نالو نه کنيم.“ اڳتي ڳالھ کي وڌائيندي ٻڌايائين؛ ”ڪسبت جو سامان استعمال ڪندي، اوستي منھنجي چھري تي برش گھمايو ته پڇيومانس؛ ’مائٽ! اوھان ڪھڙن منگين مان آھيو؟‘ ان تي ھمراھ يڪدم چڙي پيو. چيائين؛ ’مان ڇو منگين مان ھجان. مان ته سيد آھيان. ان تي جھول تي رکيل ٽوال پري ڪري ھٿ ٻڌندي چيومانس؛ ’سائين! اوھان اسان کي ھتي به نه ڇڏيو بابا!‘“
وڌيڪ ٻڌايائين؛ ”مون کي ان وقت ئي شڪ پئجي ويو ھيو، جڏھن اڳيان آئين وٽ ماکيءَ جي شيشي رکڻ تي ھو نه چڙيو ھيو. ڪاسبي ذاتين وارا پنھنجي اصل ھجڻ کي نروار ڪرڻ خاطر ڪنھن نه ڪنھن شيءِ تان چڙندا ھيا. ڊکڻ، واڱڻ تان ته حجم/منگي وري، ماکيءَ تان چڙندا ھيا. ٻيءَ ذات وارو اگر ڀاني کڻي ڪسبت ڪندو ته اھو ماکيءَ جو نالو وٺڻ سان يا ماکي ويجھو آڻڻ سان نه چڙندو. اصل ۽ نقل جي پھچان، اتان ٿيندي آھي.“
بھرحال، ڳالھ جو ڳاٽو جھلجي ته مڙيئي آدم جو اولاد آھيون. ڄاڻ سڃاڻ واسطي ذاتين قومن ۽ قبيلن منجھ ورھايل آھيون. وڏائي فقط، رب جي ذات کي آھي. عربيءَ کي عجميءَ تي، يا عجميءَ کي عربيءَ تي ڪا فوقيت حاصل ناھي. يار زندھ، صحبت باقي.
انجنيئر عبدالوھاب سھتو
۸۹ پروفيسرس ڪالوني-۲
قنبر روڊ- لاڙڪاڻو