7. قاضي مقصود ”گُل“(فقيرمنش ۽ ڏاھو انسان)
قاضي صاحب مسلسل لکندو ۽ ڇپجندو رهندو هو. مان کيس عقيدت مان ”پورهيت اديب ۽ دانشور“ سڏيندو هوس. اٿڻ ويھڻ ۾ ڊپلوميسي، مصنوعيت يا تيري ميري نه هوندي ھيس. معصوم ٻار جھڙو سڀاءُ ھيس.
هاءِ اسڪول مان شاگردن سان مَٿاڪُٽ (پڙهائي) ڪري محمد خان سيال ڪپڙي واري جي دوڪان (سوناري جَڳو مل، هاڻي ڀاڳچند) وٽان گذرندو هوس ته دوڪان ۾ قاضي صاحب جي ”ادبي چوياري“ مَتل هوندي هئي. مرحوم مختار گهمرو هميشه ساڻس گڏ هوندو هو. ٻه-چار ٻيا شھر جا نوجوان محفل ۾ هوندا هئس. محمد خان سيال ۽ قاضي صاحب، شھر جي اديبن ۽ شاعرن جا استاد آهن. وٽانئن ئي هنن ”علم عروض“ يا شاعريءَ جو علم سکيو. منٺار سولنگي مرحوم، منظور منگي، ابراهيم خليل ۽ اياز جاني مرحوم وغيره علم ادب جا مشھور نالا آهن. مون کي محبت ۽ جھيڙي کان سواءِ ڪجهه ڪو نه اچي، سو صرف ماستر ئي رهيس. شاعر ۽ دانشور ٿي نه سگهيس.
منجهند جي ماني کائي، ٿورو آرام ڪري، ڪڏهن ڪڏهن سائينءَ سان ڪچھريءَ لاءِ دوڪان تي اچي ويھندو هوس. سيال ۽ قاضي صاحب سان خوب رهاڻيون ٿينديون هيون. محمد خان جو دوڪان ته نالي ۾ هو، پر ھيو ”علم ادب جي اوطاق“. وڃڻ ۾ ”ناغو“ ٿيندو هو ته محمد خان سيال چئي ڏيندو هو ته ”عاشق! محبوبن کي ته نه وسار!“
هڪ دفعي ”فاضل راهوءَ“ جي چاليھي تان، مقصود ”گُل“ قاضي صاحب واپس آيو ته کانئس حال احوال ورتم. سربستو احوال ڏنائين. هڪ ڏکوئيندڙ خبر ڏنائين ته ”شگرمل جو آفيسر آهيان، پنھنجي ٻولي ۽ علم ادب جي واڌاري لاءِ، پنھنجي دل ۽ دماغ جي هٿان مجبور ٿي، تڏڙو وڇائي، راهوڪيءَ ۾ پنڊال ۾ ٻئي ڇوڪري سان ڪتاب رکي، اسٽال هنيو. اسان کي ڪمائڻو ته ڪو نه هو پر اُتان جي شريڪ سنگت اجنبيت جو اظھار ڪيو. مون کيس عرض ڪيو ته؛ ”بس سائين! حضرت عشق، عاشقن سان ائين ڪندو آهي. وري اهڙو ڪم نه ڪجانءِ ۽ نه وري ڪنھن کي ٻُڌائجانءِ. اسان سڀ، ڳالهين جا ڳھير آهيون. هتي رُڳي رُڃ آهي، سائين رُڃ!“
”ها ادا سچ ٿو چوين، پڇتاءُ نه آهي. پنھنجو سفر جاري رهندو. مَٽجڻ ۽ اعتبار ڇڏڻ به ڏاڍو ڏکيو آهي.“
سو سائين! سنڌي اهڙا عالم ۽ دانشور هجن پوءِ ڏسون ته ”سنڌي ٻولي، قومي ٻولي“ ڪيئن نه ٿي ٿئي؟ هتي اڪثريت بدبودار ڪردار، پاڻ پڏائڻ وارن ۽ گلاخور ڏاهن جي آهي. پوءِ سنڌي ٻوليءَ جا مسئلا ڇو حل ٿيندا؟ شگرمل نئون ديرو جي آفيسري تان استعفى ڏئي، پنھنجا پرائيويٽ اسڪول کوليائين. اغوا ٿيو، وري موٽي آيو. ساڳي طبيعت، ساڳي مرڪ، ساڳيو وهنوار. سائينءَ سان ڏيٺ ويٺ ته تڏهن کان ھئي جڏهن کان مان پرائمري اسڪول مسوديري ۾ پڙهندو هوس. سندس والد مرحوم ”سائين عبدالحي ’قائل‘ منھنجو اُستاد آهي.
سائين قاضي صاحب وڏو (عبدالحي قائل) منھنجن وڏڙن بزرگن سان واسطو رکندڙ هو. ٽانگي تي چڙهي مسوديري ايندو هو. هڪ دفعي اسان ٻارَ بيٺا هئاسون ته سائينءَ پنھنجو لَڪڻ (Stick) اسان جي وڏي کي کولي ڏيکاريو هو. هٿ وجهڻ وارو ”مُٺيو“ کوليائين ته ان ۾ ”خنجر“ يا ”ننڍي تلوار يا نيزو“ لڳل هو. اسان سڀ ٻار حيرت ۾ پئجي وياسين. لڪڻ جو هيٺيون ڪاٺ جو حصو پورو هو.
سائين قاضي صاحب وڏو، رتيديري هاءِ اسڪول جو اُستاد، پر رتيديري سان گڏ آسپاس جي شاگردن جو ”محسن“ هو. ڏاڍو سخت گير هو. اصل ۾ سنڌي چوڻي ”ٻار ۽ مُڇ جو وار“ کي مروڙيو نه ته اصل سِڌا نه ٿيندا. مرحوم جمال ابڙي به پنھنجي سوانح حيات ۾ پڻ ٻارن کي پڙهائي ۽ اخلاق بابت ڪا رعايت ڏيڻ جي خلاف لکيو آهي. مھذب دنيا ۾ اڄ به اسڪولن ۽ هاسٽلن ۾ شاگردن جي سکيا لاءِ سخت ضابطا آهن. اصل ۾ ۲۴ ڪلاڪن جو شيڊول ڪنھن ڪيڊٽ ڪاليج جي شاگردن سان رهاڻ ڪري ڏسو.
اسان جي اسڪول پڙهڻ دوران، ميڊيڪل ۽ انجنيئرگ ۾ انٽر کان پوءِ سليڪٽ ٿيڻ، شاگردن لاءِ سُٺو سنئوڻ هوندو هو. والدين جي نيڪ-ناميءَ ۽ عزت جو سبب اهڙو اولاد بڻبا هئا. قاضي مقصود گل جو وڏو ڀاءُ قاضي اختر حيات ۽ سائين غلام الله لاشاري (لاشاري ڳوٺ) جو وڏو پٽ محمد صالح لاشاري ميڊيڪل ۾ سليڪٽ ٿيا هئا. مقصد آهي ته؛ گهر جي تربيت، ذهانت کي هٿي ڏئي ٿي.
جڏهن مان ڏڪندڙ هٿن سان لکڻ شروع ڪيو ته ٿورا ماڻهو هئا جن همٿايو هو. ”گُل“ صاحب انھن ۾ نمايان هو. هميشه چوندو هو؛ ”لکندو رهه! ڇپجڻ، بعد جو قصو آهي. جنون جَهڪو ٿيڻ کان اڳ، لکي وَٺُ!“ منھنجين يادن جون ٻه سيريز پڙهي، مفصل تبصرو ڪيائين. صلاحون ڏنائين. اخبارن ۾ ڪالم لکڻ لاءِ چيائين. پنھنجن دوستن (ايڊيٽرن) ڏانھن خط ۽ فون وغيره ڪرڻ لاءِ پڻ چيائين. مون پنھنجي زندگيءَ ۾ دوستن جو دوستن سان ورتاءُ ائين محسوس ڪيو آھي، جيئن مارڻي مينھن جو ڪاسائيءَ سان ھجي. هُنن جا نفرت ڀريل نيڻ ڏٺا آهن، ڏاڍا ڏکوئيندڙ جملا سَٺا آهن. قاضي صاحب جي ايڏي پنھنجائپ، مون کي قبر تائين ياد رهندي. منھنجي هڪ دوست ”لارين“ آهي. هُن جو منھنجي لکڻين ۾ وڏو هٿ آهي. ان جو به مون تي حق آهي ته هُنَ جي احسانن کي به عام ڪيان. احسان جو بدلو احسان ئي ته آهي! پر بدلي ۾ جيڪو احسان ڪجي ٿو ان جي اهميت نه آهي. بغير مفاد جي ”احسان“ جو هجڻ هميشه مٿانھون رهي ٿو. ڏيندڙ هٿ مٿانھون ۽ وٺندڙ هٿ هميشه هيٺانھون رهي ٿو.
تعزيتي ميڙاڪي ۾ جڏهن منظور منگيءَ ڳالھائڻ لاءِ سڏيو هو ته مان پاڻ کي ضابطي اندر رکڻ ۾ ناڪام ٿيو هيس. پرائي محفل ۾ مان پنھنجو پاڻ لاءِ تماشو بڻجي پيو هوس. منھنجي اکين ڳوڙها ڏٺا ئي ڪو نه آهن. اهڙي ڪيفيت زندگيءَ ۾ ٻه چار دفعا پَسي اٿم. دنيا تي ڪنھن جو وَسُ ڪو نه ٿو ٿئي، پر پنھنجو پاڻُ اوپرو ٿي وڃي ته ٻين تي ميارون ڪھڙيون. ڪڏهن ڪڏهن پٿر به پاڻي ٿي پوندا آهن. اندرَ جِهڄي پوندو آهي.
قاضي مقصود گل، بُلند اخلاق جو مالڪ هو. مون کيس سڀني جو همدرد ڏٺو. ڪنھن جي گلا ڪرڻ وارو نه هو. بردبار ۽ سنجيده هو. سيد احمد شاھ عرف ”اُستاد“ بخاري، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ۽ عطا محمد ”حامي“ جو پروانو هو. دادوءَ ۾ استاد بخاريءَ سان رهاڻ هئي. پروفيسر نذير سومرو ۽ قاضي صاحب، ڳالھائڻ لاءِ چيو هيو پر مون پاڻ ۾ همت نه ڀانئي هئي.
مون کي سووينيئر ۽ فوٽو اسٽيٽ مواد هميشه موڪليندو رهندو هو. سڄيءَ سنڌ ۾ هلندو هو. ملندا هئاسون ته سڀ احوال اوري وٺندو هو. اسان جي وچ ۾ رابطي لاءِ خط، موبائيل ۽ قاضي خالد هوندو هو. خالد کي اسان محبت مان ”قاضي جاڙو“ سڏيندا آهيون.
هڪ دفعي قاضي صاحب فون ڪري چيو؛ ”فلاڻي ماڻهوءَ کي فلاڻو مئٽر ڏيو.“ مان ڪمري جي رپيئر ڪرائي رهيو هيس، جنھنڪري سڀ ڪتاب ۽ فائيل مڪس ٿي ويا. يارهن مھينن کان پوءِ مئٽر مليو ته فوٽو اسٽيٽ ڪرائي ان دوست تائين پھچايا هيم. ائين پاڻ تان ذهني بوجھ ھٽائي هلڪو ٿيو هيم. زندگيءَ ۾ ڪجهه گهريائين، سو به ٻئي ماڻهوءَ لاءِ. هو مون لاءِ شاهه جي ”جکرو“ وانگر هو.
هڪ خط ۾ وڏي قاضي صاحب جي اسٽڪ جو ذڪر ڪيم. وڌيڪ کيس لکيو هيم ته اسان جي ويڙهي ۾ ادا بشير جن وٽ به تلوار هوندي هئي جيڪا ايوب خان جي مارشل لا ۾ گم ٿي وئي. جواب، خط ۾ ئي لکيائين. ان ۾ نشاندھي ڪيائين؛ ”اُها تلوار گم ٿيل نه آهي. بلڪ تنھنجي ويڙهي جي هڪ مرد هَٿان، فلاڻن ماڻهن تائين پھتل آهي.“ هُن اها معلومات ادا بشير کان ورتي هوندي. ان مان چٽائي ٿئي ته ڏاڍو سَپورنج ماڻھو ھيو.
سال ۲۰۱۵ع، شروع کان ئي سنڌ لاءِ ڏاڍو ڳَرو سال ثابت ٿيو آهي. خالد محمود سومري جي شھادت، ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻي جي موڪلاڻي (ديھانت)، نئين ديري جي ڪامريڊ عبدالحميد سومري جي وفات ۽ قاضي مقصود جو وڇوڙو. رڳو تعزيتي پروگرام ٿيا آهن. اللهج رھندن جو خير ڪري.
قاضي مقصود گل جي وفات سندس خاندان ۽ دوستن، سنڌي ٻوليءَ ۽ سنڌي ادب لاءِ وڏو نقصان آهي. شاعريءَ ۽ نثر ۾، وڏو مطالعو ھيس. بين الاقوامي مزاحمتي ادب مان ”محمود درويش“ تي آرٽيڪل ٽه-ماهي ”مھراڻ“ ۾ شايع ڪرايو ھيائين. مون اهو پڙهي، کيس داد ڏنو هو. پاڻ انھن ڪتابن جا نالا لکرايا هئائين.
هو ڏاڍو ذميوار ماڻهو هو، ڊپريشن هوندي به مسلسل پڙهندو ۽ لکندو رهندو هو. هميشه ۲۴ ڪلاڪن جي شيڊول تي ڪاربند رهيو. آرام وقت فون ڪندو هيومانس ته اٿڻ کان پوءِ پاڻ بيڪ رنگ ڪندو هو. اهڙو وفادار انسان هليو ويو.
”گل“ مرحوم، نئين ديري ۽ رتيديري ۾ ڪافي ادب دوست شاعر ۽ اديب پيدا ڪيا. پنھنجين لکڻين ۾ هو هميشه ياد رهندو.
فارسي شعر جو مفھوم آهي: ”گل کي ڪنھن چيو ته تنھنجو حُسن ۽ خوشبو ڪمال جي آهي.“
گل جواب ۾ چيو هيس؛ ”اِهو ڪمال ته هُن مِٽيءَ جو آهي، جنھن مون کي ساراهه جوڳو بڻايو آهي.“
”او ڌرتي! مان تنھنجي رکت ڏيندي ڏيندي، رهندو مان قرضي ٿيندو وڃان.“ (تبسم)
قاضي ”گُل“ جي سنڌ ۽ سنڌ جي پورهيت ماڻهن سان وابستگيءَ کيس نرم دل، ذميوار ۽ اڻ ٿڪ ليکڪ، شاعر ۽ دانشور بڻايو. تقريرن ڪرڻ سان گڏ، عملي زندگيءَ کي پڻ، ادب لاءِ وقف ڪري ڇڏيو ھيائين.
آخر کيس مڃتا ڏيڻ لاءِ شاهه جو شعر عرض رکندس:
”کـرڪڻـا لاهـي، سُک نه سُتا ڪـڏهين،
اوسيئڙو آهي، کاهوڙين کي پنڌ جو.“
(مرشد لطيف رح)
”هُن جي مِٽي، مِٽيءَ سان ملي، پرين پسڻ لاءِ.“
اڃا به پنڌ ۾ هوندي، هو ٿڪجڻ ۽ آرام ڪرڻ وارن مان نه هو.
***
_______
(1) سنڌ جي قاضين جو مختصر کان مختصر تعارف: سنه ۷۵ هجري (۶۹۳ عيسوي) ۾ محمد علافي، پنھنجي ماڻهن سان ”عمان“ ڇڏي مڪران پھتو هو. اُتي جي گورنر ڪُلابيءَ کي قتل ڪري، ڀڄي اچي ڏاهر کان پناهه ورتائين. خراسان ۽ مڪران حضرت عثمان غني ؓ جي وقت ۾ فتح ٿيو هو. ياد رهي ته ”ايران“ حضرت عمر ؓ جي دور ۾ فتح ٿيو هو.
ڪلابيءَ جي قتل کان پوءِ، مُجاءُ بن سعيد تميمي، مڪران جو گورنر ٿي آيو. سال ۷۱۵ع ڌاري، محمد بن قاسم سنڌ کي تاراج ڪيو. ڀنڀور (ديبل)، اروڙ، بکر، سيوهڻ ۽ ملتان ۾ گورنر ۽ قاضي مقرر ٿيا. تميمي قبيلي کي اوليت ملي ۽ ٻين عرب قبيلن مان به انتظاميه ۽ عدليه لاءِ گورنر ۽ قاضي مقرر ڪيا ويا هئا. قاضي معنى عدل ڏيندڙ. قاضي، شريعت جي علم و فقھ جي ڄاڻ رکڻ وارا ۽ وڏي همت رکڻ وارا ماڻھو مقرر ٿيندا هئا. معاشري جو اهم سِتون ”انصاف“ سڏيو وڃي ٿو. اڄوڪي دور ۾ کين ”جج يا جسٽس“ سڏجي ٿو.
سنڌ اندر آباد فاروقي، صديقي، انصاري ۽ سيد وغيره سڀ عرب آهن. پاٽ جي قاضين مان علامه آءِ آءِ قاضيءَ کي ڀلا ڪير وساري سگهي ٿو. هو اصل ۾ ذات جو انصاري هو.
مختصر اهو چئبو ته؛ قاضي، علم ۽ شريعت سان گڏ، بلند اخلاق جا مالڪ هوندا هئا. خانواهه ۽ آباد جا قاضي به پڙهيل لکيل صديقي آهن.
نئين ديري ۾ قاضي قمر الدين وارن جو وڏو ويڙهو ۽ قاضي غلام حسين جن وارو ٻيو ويڙهو ۽ ٽيون مرحوم قاضي منظور وارن جو ڪٽنب آهي.
سائين عبدالحي ’قائل‘ صاحب اصل خيري ديري جو هو. سندس شادي مشھور ڳوٺ وارث ڏنو ماڇيءَ جي گراماڻي چانڊين مان ٿي هئي. قاضي مقصود گل ۱۵-اپريل ۱۹۵۰ع ۾ ڄائو، ۱۹۶۶ع ۾ مئٽرڪ پاس ڪيائين. وفات فيبروري ۲۰۱۵ع تي ڪراچيءَ ۾ ڪيائين. کيس رتيديري ۾ دفن ڪيو ويو.
هڪ دفعي قاضي صاحب کان سندس ذات بابت پڇيو هيم. ڏاڍو مزيدار جواب ڏنو ھيائين. وڏا ٽھڪ ڏنا هئاسين. سنڌي ڪم ڪندڙ ۽ پورهيت ذاتين تي اهڙا غليظ ٽوٽڪا ۽ چوڻيون ٺاهي عام ڪيون ويون آهن جو الله ڏئي پناهه. ھتي ۽ ھن ئي ڌرتيءَ ڌڻين کي لوئيو ويو آهي. دنيا جي هر حصي ۾ فاتحن، مفتوحن سان ڏاڍون جُٺيون ڪيون آهن. ناقابلِ برداشت ٽوٽڪا ۽ چوڻيون مشھور ڪيون ويون آهن. پورهيت ذاتين، ڊپريشن کان بچڻ لاءِ ذاتيون مٽائڻ شروع ڪيون آهن. هنن بلوچ، عرب سڏائڻ شروع ڪيو آهي. ٿورا ماڻهو آهن جيڪي مايوس نه ٿيندا آهن. ضرورت آهي ته حجمن، ڊکڻن، کٽين، ڪورين، ڪنڀرن، داين، ميربحرن ۽ ماڇين وغيره کي پورهيت ۽ شريف هجڻ تي فخر ڪرڻ گهرجي ۽ وڏي آواز سان چوڻ گهرجي؛ ”هيءَ ڌرتي اسان جي آهي. اسان جي پورهئي ڪري هي وطن دائم ۽ قائم آهي ۽ رهندو. پورهيت کان وڌيڪ ٻيو ڪير عزت وارو آهي؟“
سرڪار، سيتا اسٽيشن واري شھر سيتا روڊ کي ته ”رحماني نگر“ چئي، مشرف به اسلام ڪيو، پر وارث ڏنو ماڇي، جاڙي حجم جو ڳوٺ، ڪوري ڇاڻ، حجامڙو ڇاڻ، ٻانڀڻ ڳوٺ، راجپوت، کتري ڳوٺ ۽ ذاتين وارا ڏاهري (ڏاهر ڏانھن منسوب) ۽ مھتاڻي وغيره ذاتين ۽ ڳوٺن کي ڪيئن مسلمان ڪندا. هو سڀ مسلمان ۽ ڪلمو ڀرڻ وارا ئي ته آهن. جڏھن ته ڪنھن به صورت ۾، پنھنجن وڏڙن کان مسلسل ڪوٺجندڙ ذات مٽائڻ لاءِ تيار نه آهن. حيدرآباد وارا قاضي، سڀ کان وڌيڪ مشھور آهن. جرنلزم، اخبارون ۽ ڪي ٽي اين، اسان سنڌ وارن لاءِ سندن ڏنل تحفا آهن.