1. مسوديرو (جنم ورتم جِتِ، ڳالھيون تنھن ڳوٺ جون)
مسوديرو؛ ان وقت امن جو ڳوٺ هو. چوري چڪاري ڪو نه هوندي هئي. غريب غربي سان ڪو به ڏاڍ مڙسي ڪو نه ڪندو هو. باقي ٻين ڳوٺن ۾، ميرپور ڀٽو کان سواءِ، چورين جون ڳالهيون ٻڌبيون هيون. جڏھن ته مجموعي طور تي، اهو امن امان جو دؤر هو. ۱۹۷۳ع ۽ ۱۹۷۴ع کان پوءِ، سنڌي سماج ۾ ڏوهن جو رواج وڌڻ لڳو، جيڪو جنرل ضياءَ جي دؤر ۾ وڌي وڻ ٿيو ۽ هاڻي باقاعده سنڌ جي امن کي تاراج ڪري رهيو آهي.
ڏھين محرم تي، سائين امام شاھ جي اوطاق وٽ، پلاءَ جو ديڳيون لهنديون هيون. ڳوٺاڻا ڪونهان ۽ انُّ وغيره ڏيندا هئا. سڀ گڏجي کائيندا هئاسين. فقه جعفريه وارا ماتم ڪو نه ڪندا هئا. سردار صاحب جي منع ٿيل هوندي ھين. تن ڏينھن ۾، شيعا ۽ سُني، گڏجي ڀت کائيندا ھيا ۽ امامن سان ھڪجھڙو عقيدت جو اظھار ڪندا ھيا. ھاڻي اھو ماحول ڪٿي به نه رھيو آھي. تنھن ھوندي به پنجاب، بلوچستان ۽ خيبرپختونخواھ وارن وانگر، سنڌي نه ٿيا آھن. اڳتي به اللھﷻ امان ۾ رکندو. وڌيڪ؛ قاضي ڄاڻي ته قيام ڄاڻي.
سائين ٻُڍل شاھ، ڪاڪي ميرل کٽيءَ واري مڪان ۾، اڳيون عَلمُ لاھرائي، نئون لڳرائيندو ھو. ڪجھ نوجوان کوکرين ۽ چوڍين، ماتم ڪرڻ ويندا هئا. پر اتي به ماتمي، بلڪل ٿورا هوندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن اسان رتيديري ماتم ڏسڻ ويندا هئاسين. جليبي ۽ پڪي مٺائي وٺبي هئي. سبيل وغيره مفت ۾ ملي ويندي هئي. هاڻي مسوديري ۾ ماتم ٿيندو آهي.
آڪٽوبر ۱۹۵۸ع ۾ جڏهن جنرل محمّد ايوب خان جو انقلاب آيو، تڏهن منهنجي عمر ڇھ سال ۽ ڪجھ مهينا هئي. بابا کي دوڪان هجڻ ڪري، روزانو سودي سود لاءِ رتيديري وڃڻو پوندو هو. ايوب خان ملڪ ۾ مارشل لا لڳائي، حڪمراني ڪري رهيو هو. بابا رتيديري مان ٻه وڏا پوسٽر، هڪ سابق صدر اسڪندر مرزا جي تصوير ۽ ٻيو فيلڊ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر جنرل محمّد ايوب خان جو فوجي وردي ۾ نڪتل فوٽو فارم پوسٽر به آندو. ٻئي پوسٽر، بابا دوڪان جي ڀتين تي، ڪوڪن سان چنبڙائي ڇڏيا هئا.
سانجهيءَ کان پوءِ، بابا وٽ، ڪچهريءَ لاءِ ماڻهو ايندا هئا. مان به ڳوٺ، آسپاس ۽ ملڪ جون ڳالهيون ٻڌندو رهندو هيس. اسان جي ويڙهي ۾ چوٻول ٿيو ته؛ فوجي ايندا ۽ گهر گهر تلاشي وٺندا. گهر جي وڏن گڏجي ڪو فيصلو ڪيو. سومهڻيءَ کان پوءِ مال جي وٿاڻ ۾ هڪ وڏي کڏ کوٽي، ڪهاڙيون، لوڙھيون (لوھي پٽ ويڙھيل لٺيون) جن جي هيٺين پاسي لوھ جا وڪڙ ڏنل هوندا هئا، ترارون، ڪاتيون، لوهي تارون ۽ ٻيون شيون دفن ڪيون ويون. کڏ پوري، مٿان مال ٻڌو ويو. اسان ٻارن کي چيو ويو ته؛ اهي ڳالهيون ٻاهر نه ڪجو نه ته سرڪار اسان کي جيل ۾ وجھندي. ڏينهن جو، پوءِ به وڏن واتان، ڳوٺ ۽ دوڪان ۾ اهي ڳالهيون ٻڌون پيا ته؛ فوجين وٽ اهڙا اوزار آهن، جيڪي پوريل لوھي شين کي ڳولڻ ۾، سندن مدد ڪن ٿا. مطلب ته هڪ عجيب ڏھڪاءُ ۽ دھشت، سڄي ڳوٺ ۾ ڦھلجي وئي ھئي. ماڻهن بغير لائسنس جا هٿيار؛ بندوقون ڪارتوسن سميت ۽ پسٽل گولين سميت، ٻنين يا جھنگن ۾ لڪائي پوري ڇڏيا هئا.
مون کي ياد آهي ته ان وقت اسان جو ڳوٺ، ڏاڍو وڻندڙ هو. ڏاندن ۽ گهوڙن جون گويون، ڏيٽي-ڏڪر-راند، گھُرَ-پتي-راند، ڪوڏي-ڪوڏي ۽ ملھ وغيره وڏا کيڏندا هئا. اسان ٻار، چدن (بلورن)، چڪرين (لاٽونئڙن) ۽ لغڙ اڏائڻ سان دل وندرائيندا ھياسين. هاءِ اسڪول پڙهڻ جيڏا ٿياسين ته ڪرڪيٽ به کيڏڻ شروع ڪئيسين.
ميرپور وارن سان ڪوڏي-ڪوڏيءَ جون يادگار رانديون ٿينديون هيون. پري پري کان رانديگر ايندا هئا. غوثل، امام الدين جلباڻي، بجار خان رند، شفيع محمّد ۽ ٻيا راند کيڏندا هئا. سڄو ڳوٺ اچي گڏ ٿيندو هو. ان کان سواءِ ڪڪڙن جون ميليون ۽ رڇ جي بڇ به ڏسڻ لاءِ ملندي هئي. عبدالخالق ۽ ٻيا وڏيرا، سائين عرض محمّد ۽ غلام عباس جن وري والي بال راند کيڏندا هئا. هاڻي سڀني ڳوٺن ۾ چانھ جون هوٽلون ئي، ٽي ويءَ جي رونق سبب، تفريح ۽ وندر جون جايون بچيون آهن. اڳيان راندين وارا مشغلا ۽ وندر، ويا موڪلائي. چانھ جي ھوٽلن تان ئي رات جو دير سان اٿي، چور چوريون چڪاريون به ڪن ٿا. موالڙي ۽ پر امن ڳوٺاڻا، اتان اٿڻ بعد، سڌو پنهنجن گهرن ۾ پھچي، آرامي ٿين ٿا.
اسان جي ننڍپڻ ۾، ساريون پچنديون هيون ته ٽاڪ منجهند يا رات جو، چوريءَ سارين جي رُوڙ ڪندا ھيا. ڪو نه ڪو ڏسي وٺندو ھين ته سندن وڏڙن کي هاري ناري ٻئي ڏينھن وڃي دانهن ڏيندا هئا. بنگلي تائين ڪو نه ويندا هئا. اهو اَنُّ دوڪاندار وٺندا هئا. انَّ جي حالت کي ڏسي، دڪاندار سمجهي ويندا هئا ته چوريءَ جو آهي. ڪي ڪي ته پنهنجي زمين جي فصلن مان به رُوڙ ڪڍي ايندا هئا. دوڪاندار به فائدي ۾ هوندا هئا. اگھ ساڳيو هوندو هو، جڏھن ته اٽل گهڻي کڻندا هئا. جيڪو اَنُ آڻيندو هو، اهو سڀ ڪجھ سمجهندي به خاموش رهندو هو. ڇو جو؛ چور جي ماءُ ڪنڊ ۾ روئي. لاب لهندا ھئا ته سٿرين جي به چوري ٿيندي هئي. هاڻي دشمنيون ۽ ڏاڍ-مڙسيون وڌي ويون آهن. تيار راھ، بندوقن جي زور تي کنيون ٿا وڃن يا وري ڦيڙهن کي باهيون ڏنيون ٿا وڃن. ائين سڄي سنڌ، پِٽجي وئي آهي. مظلومن هٿان، اڳ انَّ کي ساڙڻ، خون جيترو گناھ سمجهيو ويندو هو، پر اڄ سڀ جائز ٿي پيو آهي. سرڪار، قانون ڀڃندڙن جي ٿي پئي آهي، جنھنڪري، پوريءَ سنڌ اندر، ڏوهاري جاوا ڪندا ٿا وتن، کين ڪو چوڻ وارو ئي ڪونھي. ملڪ ۾ راڻو راڻي رھيو ئي ناھي. منھن تي حق سچ چوڻ وارو زمانو نه رھيو آھي.
ڳاڙهاڻن ۽ رِندن جي پاڻ ۾ منھن-ٿلهائپ (ڪاوڙ) ٿي پئي. ٿيو ائين ته ڪاڪي قمرالدين ۽ حسين جن، بجار خان رند واري ڌُر تي شڪ ڪيو ته؛ توهان اسان جو ڏاند چوري ڪرايو آهي. اها ڳالھ رندن تي شاهدن سان ثابت ڪو نه ٿي سگهي. بجار خان به گوبر ڏاند پاليندو هو. وٿاڻ ۾ سندس ڪراڙو پيءُ، لعل جان خان رند، رات جو ڊبل بئرل جي بندوق کڻي ڏاندن جو پهرو ڏيندو هو. ڳوٺ ۾ ڏاڍا هٿيار هوندا هئا، جيڪي سڀ لائسنس جا هوندا هئا. بيلجيم، اسپين، جرمني ۽ انگلينڊ جا ٺهيل ھوندا هئا. هڪ رات اَسُرَ ڌاري، لعل جان رند اٿي گهر ويو، موٽي اچي ڏسي ته ڏاند ڪو نه آهن. سڀ اٿيا، پيرا کنيائيون، پر ڏاندن کي ڄڻ هوا اڏائي وئي يا ڌرتي ڳهي ويئي. قمرالدين وارن چيو ته؛ ڏاند اسان وٽ آهن. قرآن شريف تي فيصلو سردار وٽ ڪريو.
ڪافي ڏينهن، ڳوٺ ۾ جهيڙي جي صورتحال رهي، پر سردار صاحب کين چتاءُ ڏنو ته جي جهيڙو ٿيو ته ٻنهي ڌرين کي لڏائي ڇڏيندس. ٻنهي ڌرين، پنهنجن ننڍن تي زور رکيو ته جهيڙو نه ڪيو، ٻي صورت ۾ ننگن سميت رلي وينداسين. آخر ڪافي ڏينهن کان پوءِ، فيصلو ٿيو ته ڌريون کير کنڊ ٿي ويون.
ڏاندن جي چوريءَ جي آخر ڳالھ کلي ته قمرالدين ڳاڙهاڻو، سومهڻيءَ جو وٿاڻ ۾ وڃي، جيڪو ڳوٺ جي ويجھو ۽ گھرن کان ٿورو وٿيرڪو ھيو، لڪي ويٺو. دير دير سان پلال ڏاندن کي وجهي، پنھنجو ڪري آتاريائين. اسر ڌاري، جڏھن لال جان خان گهر ڏي ويو ته ڏاند ڇوڙي، موڙھ ڏي راهي ٿيو. اتي اڳ ۾ ئي، سندس ساٿي لڪل هئا. گوئر ڏاند کين ڏئي، پاڻ انھن ئي پيرن تي وري اچي گھر سمھي پيو. ايڏي رٿابندي ڪئي ھيائون جو ڪاتيون ۽ رسا ساڻ هين، اگر رند ساڳين پيرن تي پٺيان اچي پھچن ته ڏاند، کين جيئرا موٽائي ناھن ڏيڻا. بسم الله، الله اڪبر چئي؛ ڏاندن کي سير وجھڻي آهي. وڌيڪ جهيڙو ناهي ڪرڻو، ڪو ماڻهو مارڻو ناهي.
ڪاڪو قمرالدين اڄ به ملندو آهي، هن جو ڀاءُ حسين فوت ٿي ويو آهي. ڏاڍي اڪير ۽ سِڪَ مان ڀائن ۽ پٽن لاءِ پڇندو آهي. بجار خان، خوبصورت قد آوار، اتر سنڌ ۽ بلوچستان تائين ياري دوستي هيس. جوانيءَ ۾ فوت ٿي ويو. سندس پٽ اڪبر علي، ٽيچر آهي. سڀ رند، سائين رکيل شاھ جا مريد آهن. سائين چيزل شاھ جڏھن مسوديري ايندو هو ته مان به ساڻس ملڻ ۽ ڏسڻ لاءِ ويندو هيس. وارن جي چڳ قئنچيءَ سان ڪٽرائي، چڳ-وڍيو-مريد ٿيو هيس. بزرگن، دل تي اشھد آڱر رکي، مخفي طرح سان الله الله ڪرڻ جو پهريون سبق ڏنو هو.
اڄوڪيون حالتون، جهيڙن ۽ جرڳن جون، اوهان آڏو آهن.
پسو پکيئڙن، ماڻهونئان ميٺ گهڻو. مرشد لطيف ؒ جو اھو درس، اڄ اسان وساري ويٺا آهيون، تڏهن ته ٿاٻا ٿا کائون.
مسوديري مان، پڙهيل ۽ پورهيت، لڏي ويا آهن. اڄ به منھنجي سؤٽ جو گهر اتي آهي. باقي سڀ مٽ مائٽ رتيديري ۾ رهن ٿا. رندن ۽ ڳاڙهاڻن جي پنهنجي برادرين جي جهيڙن هن سهڻي ۽ پرامن ڳوٺ جو سُڪون برباد ڪري ڇڏيو آهي. ڪي ملڪيتون وڪڻي لڏي ويا. وڏيرا به ٽڙي پکڙي رتيديري ۽ لاڙڪاڻي رهن ٿا.
ڳوٺ جا وڏيرا جلباڻي آھن. کين سرداريءَ جو لقب مليل آھي. پشت و پشت سردار رھندا آيا آھن. موجوده سردار علي نواز خان جلباڻي (دوئم) ولد سردار الله بخش خان جلباڻي (دوئم) ولد سردار علي نواز خان جلباڻي (اول) ولد سردار غلام رسول خان جلباڻي ولد سردار الله بخش خان جلباڻي (اول). سردار علي نواز خان جلباڻي (اول) ايران ۾ فوت ٿي ويو هو. سندس مڙھ، اتان آڻي، مسوديري ۾ دفن ڪيو ويو ھو. سردار الله بخش جلباڻيءَ (اول) کي انگريزن جي وقت ۾ مئجسٽريٽي پاورَ هئا. ڏوهارين لاءِ ڏاڍو سخت گير هو، جنهن جي ڪري آس پاس ۽ ڳوٺ ۾، ڏاڍو امن هو. هندوءَ دوڪاندار جي، دڪان تان مفت ۾ هنداڻو کڻڻ تي، پنهنجي ئي قوم جي ھڪ جلباڻيءَ کي جيل موڪليو هئائين.
جلباڻي سردار، کهڙي ۽ قاضيءَ سان، سياست ۾ گڏ هوندا هئا. موجوده سردار علي نواز خان جلباڻي (دوئم) پاڻ ته پ پ پ ۾ شامل آهي پر سندس والد، ضياءُ الحق جي دؤر ۾، مجلس شوريٰ جو ميمبر رهيو. پير صاحب پاڳاري جي مسلم ليگ ۾ شامل هو، بعد ۾ ممتاز علي خان ڀٽو جي M.P.A جي اليڪشن ۾ سندس مدد ڪيائين ۽ جلباڻين جا ووٽ کيس ڏياريا هئائين. سردارن جي نالن ۾ روايت پسندي نمايان آهي.
جلباڻي سردارن کي قدرت واري ججهو اولاد ڏنو آهي. جنهنڪري سندن ملڪيت سندن پٽن ۽ انھن جي اولاد ۾ ورهائبي اچي ٿي. مسوديري جي آسپاس، ميرو خان تعلقي ۽ ڳڙهي خيري تائين سندن ورثي واريون زمينون آهن. هاڻي زميداريءَ سان گڏ ڪافي نوڪريون به ڪن ٿا. عبدالخالق خان، عبدالمالڪ خان، عبدالجبار خان، سردار جا ويجها مائٽ هئا. مير لياقت علي خان، موجوده سردار علي نواز خان جو چاچو هو. جيڪو جوانيءَ ۾ ايڪسيڊنٽ ۾ فوت ٿي ويو. مير لياقت علي خان دلبر انسان هو. گڏ پڙهيا هئاسين. هڪ دفعي عبدالمالڪ خان مرحوم جي واڙي ۾ ڪچهري ڪري رهيا هئاسين. واھ جا ڪراڙا جلباڻي، بنگلي تان موٽيا ته مير کي ڏسي اچي نوِڙي ساڻس مليا. مون کي نه سڃاتائون، جنھنڪري مون کان پڇيائون ته؛ ”ڪير آهين؟“ مير لياقت علي خان کي چوڻ لڳا؛ ”ابا! مار ڇوڙي ھيوَ. حجم جي پٽ ڪنون گڏ ٻلهايو، ٻيٺي او!“ جيڪي ويٺا هئاسين مرڪي پياسين. آخر لياقت علي خان چيس ته؛ ”استاد عرض محمّد جو ڀائيٽيو آهي. هي به ماستر آهي. استاد جي عزت ڪرڻي آهي. هاڻي تون ٻڌاءِ اسان صحيح ڪيون ٿا يا نه!“ پوءِ ڪجھ ٿڌا ٿيا. هاءِ ڙي زمانه! اڄ اکيون اهڙن ماڻهن کي ڏسڻ لاءِ سڪن ٿيون جيڪي منهن تي هر ڳالھ چئي ڏيندا هئا. اسان سڀني کي اوڏانهن وڃڻو آهي. هو اڳ ۾ اڏامي ويا. الله ﷻ ڪندو ته اتي به رهاڻيون ٿينديون. الله ﷻ سڀني کي بخشي ۽ رحم ڪري.
گذريل ڏهن، پندرهن سالن کان مسوديري کان ڪٽيل آهيان، پر ڳوٺ جي سماجي حالتن کان واقفيت رکندو اچان. مور علي جلباڻي، سرائي باغ علي جلباڻي ۽ مولانا نثار احمد سومرو ملندا آهن ته وڏيرن کان وٺي راڄ وارن تائين حال احوال ٻڌائيندا آهن. جنرل ضياءَ جي دور ۾، مرحوم الله بخش خان جلباڻي، تعليم کاتي ۾ ڏاڍيون نوڪريون ڏنيون. ظالم دور هو، جنهنڪري نئين ديري جا شهري سياسي ماڻهو به خوف کان مسوديري بنگلي تي ايندا ويندا هئا. انهن کي به ڪافي نوڪريون مليون. نئون ديري وارن جي ماستريءَ وارا سروس بوڪ ان جا شاهد ٿيندا. مئڊم حميده کهڙو به ڪافي آرڊر ڏنا، پر ووٽ وري به ڪو نه کڻي سگهيا هئا. اسان غريب ماڻهو، سکي چڪا آهيون ته فائدو وٺڻ گهرجي پوءِ آمريت هجي يا جمهوريت. پيٽ جي دوزخ ڀرڻ لاءِ اصولن ۽ ضابطن، قاعدن ۽ نظرين کي مجبوراً پاسي تي رکندا آهيون. ضياءَ جي دور تي تفصيلن ڪو لکي ته معاشرتي تاريخ محفوظ ٿي ويندي. ان وقت اتر سنڌ جي وڏيرڪي ۽ پيراڻي ڌرين، ڀُٽي صاحب مان به فائدا ورتا ۽ مارشل لا جي گنگا ۾ به ٽٻيون ڏنيون، وري محترمه اقتدار ۾ آئي ته ان سان ائين گڏ هئا، جيئن آواز ۽ ان جو پڙاڏو گڏ هوندا آهن. بي اصوليءَ جي گدلاڻ ۾ اسان پيٽ-بکيا، انگ-اگهاڙا ۽ مس مس سڻڀو-ٽڪر-کائڻ-وارا ڪهڙي ضمير تي هلون؟ ضمير جا ڪيترا ئي قسم آهن. اهو وري اسم جي بدران ڪم ايندو آهي. پيٽ کان وڌيڪ، ٻي ڪهڙي لاچاري صفت ٿيندي آهي. هر ڪو جيئڻ لاءِ پيو جتن ڪري. اوڀارو هلڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، لهواري هلڻ وارن لاءِ آساني آهي، پر جنهن ضمير جي مان ڳالھ ڪريان ٿو، اهو ڏئي آسائشون وٺبيون آهن. اصول، ضمير ۽ سنڌ ڪاڏي ويندا. انهن کي به ورائي وٺبو، جيئن ڪو ڍور ڍڳو ورائبو آهي. في الحال پيٽ جي پوڄا ڪري وٺون. ملڪيتون ٺاھي پوءِ توبہ کان سواءِ جنتي بڻجي وينداسون. اللھﷻ چاھيو ته پنج ڇھ لک خرچ ڪري حاجي ٿي، خانہ ڪعبہ ۾ نمازون پڙھي ۽ روزه رسول جي چانئٺ چمي اينداسين. پوءِ ته ايرو-غيرو، نٿو-خيرو، اسان آڏو ڳالھائي به نه سگھندا.
جنرل ضياءَ جي دؤر جا، قِيس يا ڪلور، جيڪي مون پنھنجي گنھگار اکين سان ڏٺا ھيا، ۽ اھي ملٽري آپريشن جي نالي سان ڪيا ويا، سي ٻه ھيا. ھڪڙو ميرپورڀٽو ڳوٺ کي ڪڙو چاڙھڻ ۽ ٻيو سائين جي ايم سيد جي سالگره تان موٽندي، راڌڻ اسٽيشن تي شاگردن جو گھيراءُ ڪرڻ. ٻئي منظر، اڄ به اکين آڏو ڦرن ٿا ۽ ذھن جي ڦرھيءَ تان مٽائڻ جي ڪوشش سان مٽجن نه ٿا. ڄڻ ھاڻي جي ڳالھ هجي.
مسوديري ۾ اندر، تنھن دور ۾، سردارن جي بنگلي کان سواءِ، ويھڻ لاءِ ٻيون به اوطاقون هيون. جھڙوڪ؛ سرائين جي اوطاق، ڀٽن جي اوطاق، رندن جي اوطاق، ڳاڙهاڻن جي اوطاق ۽ شيخن جي اوطاق. امام شاھ جي اوطاق به ھئي، جتي مائي جي بٺي پڻ هوندي هئي. پورهيتن جي ٺيھن منجھ؛ ڊکڻن جو دوڪان، جتي لوهار جي ڌنوڻ به لڳل هوندي هئي. ڪنڀرن جي آوي ۽ چَڪ وغيره. مينهن جا وڏا واڙا هوندا هئا. ڪجھ واپاري به هئا. جيڪي ڪراچي ۽ سکر تائين مال آڻيندا ۽ نيندا ھيا. باغن ۾ ڄمون، ڪيلا، زيتون، کجيون، انب، ڦاروان ۽ توت وغيره ٿيندا ھيا. ڳوٺ جي ڏکڻ ۽ اتر ۾، ٻه وڏيون کڏون هيون. مال سان گڏ ڪڪڙ به پالبا هئا، جيڪي ڪوڪڙي سائيڪلن تي اچي، مُلھ ڏئي وٺي ويندا هئا. کير وڪڻڻ جو رواج، تڏهن پيو جڏهن مائي جي بٺي پئي. ڳوٺ ۾ مکڻ ججهو ٿيندو ھو. هر ڪو نيرن تي بُسرين ۾ ۽ منجهند ڌاري گرم گرم رڌل چانورن تي مکڻ جو چاڻو رکي کائيندو هو. ائين پيٽ سڻڀو ٿيندو هو. چوندا هئا ته اڻڀي کاڌي تي آنڊا ڦهلبا آهن ۽ پيٽ وڏو ٿيندو آهي. رات جو کير هر ڪنهن کي آل جال ملندو هو.
چاليھ پنجاھ سال اڳ جون شادي ۽ غميءَ واريون رسمون بدليون آهن. غمي ۽ شاديءَ ۾ ٽي ڏينهن لڳي ويندا هئا. غميءَ ۾ ويلا سسٽم، شاديءَ يا خيرات تي رات جو ڍور ڪُهي وڏن کارن ۾ رڌل گوشت رکبو هو. پلاءُ تيار ڪري، تڏي يا کٽ تي ٻه ٽي ديڳيون گڏي، پاٽوڙن ۾ ڀَتُ ڏبو هو. مٿان رڌل گوشت جا پور/ ٻوٽَ رکبا هئا. ڇا ته لذت هوندي هئي انهن ٻوٽَن جي. مقام کان ڪفن دفن تان موٽبو ھو ته وڏي مسجد ۾، نِھارُو (قبر کڻڻ ۽ لٽڻ وارا) هٿ منهن ڌوئيندا هئا. ڀڳڙن ۾ ريوڙيون يا نقل ملائي، سڀني کي مُٺِ مُٺ ڏبي هئي. اهي کائي، پاڻي پيئبو هو. دعا گهري، تڏي تي پهچبو هو. اتي ڪانڌپي جو ڀت کائڻ لاءِ سڀني ۾ ورهائبو هو، بعد ۾ جمعاڻو ٿيندو هو. هاڻي ٽيجهو ڪيو وڃي ٿو. فوتيءَ جي لاءِ خيرات جا پئسه ڏبا ھيا، جنهن کي عُذر چئبو هو. اهو رواج نڪري چڪو آهي. ٿورين برادرين ۾ اهو سلسلو هلندڙ آهي. چوندا هئا ته؛ جنهن گهر ۾ ڪو فوت ٿئي ٿو ته برادريءَ تي فرض آهي ته هو انهن کي ٽي ڏينهن کارائين، جنهن کي ويلا سسٽم سڏبو هو. هاڻي ڪفن دفن پڄاڻان، آيل مھمان موڪلائڻ شروع ڪن ٿا. تڏي تي رڳو گهر-ڀاتي ۽ اوڙي پاڙي وارا وڃي بچن ٿا.
بابا مرحوم، مون کي ننڍي ھوندي کان وٺي، هالا، ڀٽ شاھ ۽ ٻين پيرن تي گهمائيندو هو. اسان کي بابا لاءِ ٻڌايو ويو آهي ته جوانيءَ ۾ هُن وٽ پئسا ڪو نه هئا. ڀٽ شاھ جو ميلو شروع ٿيڻ وارو هو ته ڳوٺ مان ڪجھ ڄڻا تيار ٿيا. بابا کي تن ڏينھن ۾ ھٽ ڪو نه هوندو ھيو. هارپو ڪندو هو. پنهنجو وهڙو وڪڻي، ميلي تي هليو ويو. مون کي ڀٽ شاھ تي ڀيرو ڀڃندي اگر گھڻو وقفو پئجي ويندو ھو ته امڙ پڇندي ھئي؛ ”پنھنجي مرشد ڏي ڇو نه ٿو وڃين؟“ دل وندر خاطر چوندو ھيومانس؛ ”پئسا ڏي ته وڃان!“ ان ڳالھ کي سچ سمجهي ٻئي ڏينهن تي پئسا ھٿ ڪري ڏيندي ھئي ۽ چوندي ھئي؛ ”پڻھين ڪلهن تي کڻي، تو کي مرشد تي وٺي ويندو هو. ٻارهين مهيني، مرشد جي درگاھ تي ويندو ڪر.“ امڙ، پاڻ ڪڏهن به درگاھ تي نه وئي. هڪ دفعي، هڪ مائٽ سان گڏ ڀٽ شاھ تي وياسون. اتان واپسيءَ تي حيدرآباد وڃي هوٽل تي رهياسين. مون کان ان مائٽ پڇيو؛ ”مرشد کان ڇا گهريئي؟“ مون کيس جواب ڏنو؛ ”ڏيڻ وارو الله ﷻ آهي. مون فاتحه پڙهي، ان جو ثواب مرشد کي بخشيو. باقي گهريو اللهﷻ کان، جيڪو آسمانن ۽ زمين جو مالڪ آهي. مرشد عبداللطيف جي ايوان ۾ ايندي، سندس روضي کي ڏسندي، سڪون ملندو آهي. پنهنجن عيبن تي اکيون آليون ٿي پونديون آهن. اندر جو ٻوجھ هلڪو ٿيندو آهي. هن جو پنهنجو ئي چوڻ آهي:
”هڪ نه رُسي هوت، گهوري ٻاجھ ٻين جي.“
لکڻ کان پري آهيان ته بلڪل خالي ذهن ٿيو وڃان. لکڻ ٿو ويهان ته سوين ڳالهيون اکين اڳيان ۽ ذھن تي تري ٿيون اچن. ڇا لکي، ڇا لکان!
ياد ٿو پو ي ته غالبًا ۶۲ع کان ۶۶ع جي سالن دوران، سارين کي جيت لڳو هو، جنهنڪري مسوديري ۾ غربت وڌي وئي هئي. اتر سنڌ آهي ئي ساريال فصل تي. شاديون مراديون ۽ خير خيراتون سڀ پئسن سان آھن. ڪافي هاري، قرضي ٿي ويا هئا. چڻن ۽ مٽرن جي مُند ۾ هر گهر ۾ روزانو پلي يا ساڳ پچندو هو. ڇوڪريون ۽ ڪراڙيون، روزانو پلي پٽڻ لاءِ ٻنين ڏانهن وينديون هيون. اها پلي، چڻن جي گؤنچن مان پٽجندي هئي. ڇا ته ذائقو هوندو ھيس. هاڻي ته وَٽَّ وٺڻ لاءِ ٿا وٺون، ڄڻ تور تي گاھ ٿا وٺون. چڻن جي گؤنچن ۾ قدرتي هلڪي کٽ هوندي هئي. گؤنچن پٽيندي اھا کٽاڻ، آڱرين جي چپٽين کي چنبڙي پوندي هئي. آڱرين جون چوٽيون زبان سان چٽبيون ھيون ته ان کِٽ سبب ڏاڍيون وڻنديون ھيون، جو دل چوندي ھئي ته جيڪر ويٺو آڱرين کي چٽجي.
جڏهن ماستري ملي ته پلي پٽڻ جا نظارا ڏٺم. ابراھيم ”راحم“ صديقيءَ جو شعر، بي اختيار واتان جھونگارجي نڪري ويو:
پلي پٽڻ واريون، نياڻيون نماڻيون،
اجھو واپس وريون، ساھ سيباڻيون،
ٽٻڻي مٿي تي، پيرن اگھاڙيون،
وٺي راھ رستو، اينديون نماڻيون،
ڪري ھلن جيئن، ڪونجن قطارون،
پٽي گؤنچ پوتيءَ ۾، رکن سياڻيون،
لھي سج ويو ”راحم“، اڃا ڪو نه آيون،
تڪن راھ تن جي، گھر ڌياڻيون.
ٻهراڙين ۾، سيارو اچڻ کان اڳ، هر ويڙهي اندر ڪچا چِيڪا ڀِتر پُسائي رکبا ھيا. آهستي آهستي روزانو مٽيءَ جي ڪچين ڀتين کي زائفون پاڻ ليپو/پوچو ڪنديون هيون. چلھ جي آڏو واري جڳھ/ٿَلِھيءَ کي راڳو ڏئي نئون ڪنديون هيون. مردن کي ڪنھن ڳالھ جي ڪاڻ ئي ڪو نه هوندي هئي. ائين گهر ۽ ڀتيون صاف ٿي وينديون هيون، جيئن هر سال گهر کي رنگ روغن ۽ صفائي ڪرائجي ٿي. مڇرن لاءِ روزانو دونھيون ٿينديون هيون. مڇر، مال کي به ڏاڍو تنگ ڪندا هئا. خاص طور تي ڪمزور مال کي ته ساڙي رکندا ھيا. تنھنڪري وٿاڻن اندر به سڄي رات دونهيون دُکنديون هيون.
ڳوٺ ۾ راڳ رنگ جون محفلون به مچنديون هيون. نالي وارا فنڪار شادين تي گهرايا ويندا ھيا. سينگار علي سليم، استاد گلزار علي ۽ مائي الله وسائي به اسان جي ڳوٺ ۾ آيا هئا. مون کين اگر ڏٺو ۽ ٻڌو ته پنھنجي ڳوٺ جي ڪنھن محفل ۾.
سَٺ واري ڏهاڪي ۾، ڳوٺ اندر وڏيرن جي بنگلي تي سيد امام شاھ، مولوي محمّد صالح ۽ ڳوٺ جي استادن کي ڪُرسي ملندي هئي. باقي سمورا، هيٺ گلم تي ويهندا هئاسون. مولوي محمّد صالح سومرو، دوا درمل به ڪندو هو. سندس هڪ پٽ عبدالحڪيم انگريزي استاد هو ۽ ٻئي پٽ محمّد رفيق کي ڪرياني جو دوڪان ھوندو ھو. محمد صالح، شاهن فقير جو وڏو ڀاءُ هو. سندن ويڙھو، وڏو ھو. اسان جي گهرن ۽ سندن ويڙھي وچ ۾ گهٽي هئي. واندڪائيءَ واري وقت، يا ڊکڻن جي دوڪان تي يا ان وچين گهٽيءَ ۾ بيھي ڪچھري يا راند ڪندا هئاسين.
مولوي صاحب مرحوم، دهليءَ مان تعليم وٺي آيو هو. اتي اهو رواج هوندو هو ته مذهبي سبقن سان گڏ حڪمت (دوا دراصل) به سيکاري/ پڙهائي ويندي ھئي، جيئن پيٽ پالڻ ۾ آساني ٿئين، قرآن ۽ حديث، سچائيءَ سان بيان ڪري سگهن، ڪنهن جا محتاج نه ٿين. مولوي محمّد صالح، مسجد ۾پنج وقت نمازن جي امامت ڪندو هو. جمع تي نماز ۾ خطبو به پڙهندو هو ۽ بلڪل مختصر واعظ ڪندو هو۔ ڪڏهن به ٻئي هنڌ واعظ ڪرڻ نه ويندو هو. اسان ننڍڙا هئاسين ته حج ڪري آيو ھو. گهٽيءَ ۾ ڪافي ماڻهو کيس ملڻ لاءِ آيا هئا. اسان گهر وڃي کيس ڏٺو هو. هڪ کٽ تي بهترين قيمتي قالين پيل هو. ان تي ويٺو هو. اهو پهريون دفعو هو جو مان قالين اکئين ڏٺو هو. مون کي ياد آهي ته مان ان کي هٿ به لائي ڏٺو هو. نرم، ملائم ۽ اکين کي وڻندڙ رنگ، اڃا ياد آهن.
آهستي آهستي سومرا ۽ منگي، ڳوٺ ڇڏيندا آياسين. سبب؛ تعليم ۽ نوڪريون هيون. ڪنهن سان ڪو آزار نه هو. هاڻي اهي جايون ڊهي پٽ ٿي ويون آهن ۽ پلاٽن تي ٻيا اچي ويٺا آهن۔ ائين حجمن ۽ ڊکڻن جا ويڙها، خالي ٿي ويا.
وڏيرن جي بنگلي کان سواءِ، ٽي وڏيون، پڪيون ۽ ھڪجھڙيون ماڙيون هونديون هيون؛ قادن (قادر بخش) ڳاڙهاڻي، ماستر محمّد قاسم سومري ۽ چاچا عبدالڪريم منگيءَ جون. لڳندو ائين هو ڄڻ هڪ ئي ڪاريگر ٺاهيون ھجن. سهڻيون ڇتيون، انگريزي در ۽ دريون، گول ونگن سان پڪا ورانڊا. چاچا عبدالڪريم واري ماڙي، اڃا سلامت آهي. منجھس ھاڻي جلباڻي رهن ٿا. ايترو ته قيمتي ڪاٺ استعمال ٿيل اٿس جو اگر ڪڍي وڪرو ڪجي ته اڄ جي دور ۾ لکين روپيا مِلن. سائين غلام عباس، ۷۶-۱۹۷۵ع ڌاري، اها ماڙي بلڪل ٿورڙن پئسن ۾ کپائي هئي. مون کي پوءِ خبر پئي هئي، جڏهن سودو طئي ٿي ويو هو. چاچا مرحوم ۽ منهنجي گهروارن، ڄاڻي واڻي مون کي بي خبر رکيو هو. منهنجي طبيعت ۾ ڪنهن به شيءِ کي وڪڻڻ، عذاب کان گهٽ نه هوندو آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن سور سهندي، وڏڙن جي ڪيل فيصلن کي قبول ڪري وٺندو آهيان. جڏھن ته اهي ڦٽ، مون لاءِ ناسور بڻجي پوندا آهن.
چاچا عبدالڪريم، ويڙهي جو وڏو هو. ڏاڍو نفيس طبيعت جو مالڪ هو. مسوديري ۾ چاچا مرحوم ۽ خانواھ ۾ قاضي صاحب، فائنل جي تياري ڪرائيندا هئا. سال ۱۹۳۵ع جي، سندس لکيل ڊائري، مون پڙهي آ. اکر، جھڙا موتيءَ جا داڻا ھجن. منجھس ماھانه ملندڙ پگهار ۽ ڪيل خرچ جي وِچور، لکيل هو. تنھن وقت سندس ماھيانو پگهار ۳۵ روپيا هئي. هر مهيني جي بچت ڏھن کان پندرھن روپيا ڏيکاريل آھي. سال ۱۹۵۶ع ۾، چاچا گذاري ويو. سندس وِئي کان پوءِ، ويڙهي جو وڏو، بابا ئي بڻيو هو.
جڳھ ڏکڻ طرف ڏانهن ٺهيل هئي. اوڀر کان ٻه شيشن جون دريون، ڇت مٿي، ويڪريون ڀتيون، جنهنڪري جاءِ گرمين ۾ ڏاڍي آرام ڏيندڙ هوندي هئي. ڇتين ۾ جهليءَ جا هُڪ لڳل هوندا هئا. جهليءَ جي هوا، ڏوليءَ، پينگهي ۽ وڻن ۾ پينگهون ٺاهي لڏڻ ۽ گهر ۾ شرارتون ڪندي ڪراڙين جا دڙڪا ۽ دهمان ائين پيا اکين آڏو اچن، ڄڻ سڀ ڪجھ ھاڻي سامهون پيو ٿئي. انساني ذهن، ڪيترو نه تڪڙو ماضيءَ ۾ هليو وڃي ٿو. ڪمال آ ان تخليقڪار جو، جنھن انسان کي ايترو ڪجھ عطا ڪيو آهي. افسوس ان ڳالھ جو آھي ته اھا ڄاڻ رکندي به، اھڙي ٻاجھاري رب جي حڪمن کان غافل آهيون.
عدلين ڇُٽان نه آ، ڪر ڪو ڦيرو فضل جو. (شاھ ؒ)
اسان مسوديرائي منگين ۾ هڪ وڏي خرابي آهي، جو پاڻ ۾ موراڳي ڪو نه ٺهندا آھيون. بابا مرحوم جڏهن پنهنجي خاندان جون ڳالهيون ٻڌائيندو هو ته مان اهو نتيجو ڪڍي سڀني کي سمجهائيندو هوس. مان شعوري ھلچل سان، ماضيءَ کي سامهون رکندي، ڪوشش ڪئي ته اسان ٽئي ڀائر گڏ رهون. اڃا ته الله ﷻ ايڪي ۽ محبت سان هلائي ٿو، جڏھن ته اسان جو پسمنظر، بهتر نه آهي. خاندان ۾ ڏُڦيڙ پوڻ جا خاص سبب اھي ئي آھن، جيڪي سموري سنڌي سماج ۾ آھن: ۱- ملڪيت ۲- اولاد.
اسان جي وڏڙن وٽ ته زمينيون ڪو نه هيون پر ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي شادين جي معاملن تي هو هڪ ٻئي کان الڳ ٿيندا رهيا آهن. بهتر ڳالھ وري اِها رهي آهي جو ھر ڪو، بغير جهيڙي جهڳڙي ۽ خلق کلائڻ جي، پنهنجي راھ منتخب ڪندو ويو آهي. ڏکن ۽ غمن جا پهاڙ، دل ۾ سانڍي، هڪ ٻئي کي عزت ڏيندا آيا آهيون. ممڪن آهي ته اسان جي سنڌي سماج جي اھا خرابي، جٿ ڪٿ ساڳي ئي هجي.
اسان جي خاندان ۾، هڪ فرد جي زندگي ڏاڍي حيرت ۾ وجهندڙ آهي. سندس باري ۾ معلومات، پوري گڏ ڪري ڇڏي آهي، پر لکندي گهٻرايان ٿو. عبدالستار منگي نالو ھيس. ڏاڏي عبدالحميد مرحوم کي ٽي پٽ هئا: ۱- عبدالڪريم ۲- عبدالمجيد ۽ ۳- عبدالستار. پهريان ٻئي استاد هئا.
منهنجي بابا جي پيءُ (ڏاڏي) جو نالو، ڌڻيءَ ڏنو (ڌڻي بخش) ھو. بابا جو نالو نيڪ محمد ۽ چاچا جو نالو عرض محمّد ھو. مان ائين سمجهندو آهيان ته اسان جي وڏڙن جا نالا، ٻين مائٽن جي نالن کان گهڻو منفرد آهن. سائين (چاچا) عرض محمّد، مون تي نالو عاشق حسين ۽ منهنجي ڀاءُ تي مشتاق علي رکيو. جڏهن ته پنهنجن پٽن جا نالا عنايت الله ۽ نعمت الله رکيائين. اسان جا وڏڙا، پورھيت ۽ مذهبي هئا. هڪ ته مولود به چوندو هو. خاندان مان هڪ ڇوڪرو، ڪراچيءَ رُسي ڀڄي ويو هو. سومرن (ڊکڻن) مان، هڪ ڄڻي کي ساڻ کڻي، ڪراچيءَ جي محلي محلي ۾ وڃي، مسجدن ۾ وقت گذاري، کيس ڳولي وٺي آيا هئا. پڪ سان نه ٿو چئي سگهان، پر اندازي سان ٿو چوان ته اهو زمانو ۱۹۲۰ع کان اڳ جو معلوم ٿئي ٿو، ڇو جو هو، توشي ۽ زاد راھ طور، سُڪل مٺا روٽ، سَتو ۽ کارڪون وغيره ساڻ کڻي ويا هئا، جيئن اتي رھي پنھنجو گذر سفر ڪري سگھن.
مسوديري جي اسڪول ۾، ماما لاشارين وارو، ادا نذير حسين وارياسي وارو، حجمن جي ڳوٺ وارا ۽ ٻيا به منگي پڙهيا آهن. سڀ مائٽ آهيون. اهي اسان جي ويڙهي ۾رهندا هئا.
اڄ پکڙا ۽ پنهوار ياد پيا آهن. کين مون ڪڏهن به نه وساريو آهي. جڏھن ته اڄ ڪيفيت ڪجھ ٻي آهي. اکين ۾ ٻڪروال ڀرجي آيا آهن ۽ وسڻ لاءِ تيار آهن.
ڪنڍي ڪلين وچ ۾، جڏهن هيئين جن،
موٽي مون پرين، ڪڍڻ جي ڪين ڪئي. (شاھ)
هــيــرائي هـٿ ڪـيـو، هيـنـئــڙو حبيبن،
ٻَـڌي ڪـچـي تـنـد ۾، سـلهــاڙيـو سـيـڻــن،
وجهي پيچ پرين، هينئڙو هٿيڪو ڪيو.
(مرشد لطيف ؒ)
پرائمري اسڪول ۾ چاچا عرض محمّد، سائين غلام عباس، چاچا عبدالمجيد منگيءَ کان سواءِ، سائين الله رکيو جت ۽ سائين مولا بخش جلباڻي اُستاد هئا. سائين مولا بخش جلباڻي، مسوديري جي ڀرسان سکر واھ تي ويٺل هو. هو اسڪول، ڪهاڙي کڻي ايندو هو. پنهنجن مائٽن سان جهيڙو هئن. بعد ۾، پنهنجي ڀائٽي جي ڪارپ جي ڏوھ ۾، ماريو ويو هو.
سکر واھ تي ٻه ننڍڙا ڳوٺ، هڪ ٻئي جي ڀرسان هوندا هئا، جيڪي جلباڻي ذات جي ٻن پاڙن؛ فاضلاڻين ۽ ڪنڌراڻين جا آھن. پاڻ ۾ جهڳڙن سبب، ان وقت ڏھ پندرھن ڳڀرو ڪُٺا هئائون. حاجي پٺاڻ جلباڻي به پنهنجي ڀائٽي سان مسوديري ڊکڻن جي مسجد وٽ مخالف ڌر هٿان ماريو ويو هو. گهانگهرن ۽ جلباڻين جي وچ ۾ به جهيڙو ٿيو هو، جنهن ۾ شامل جلباڻي ماريو ويو هو. لاشارين جي هٿان ڪاڪي لائق ڳاڙهاڻيءَ جو پٽ ماريو ويو. ڪاڪو سهراب لاشاري، ڳاڙهاڻن جي ڏاڍو ويجهو هو. مان ته ان کي سمجهندو ئي جلباڻي هيس. بعد ۾ خبر پئي هئي ته هو لاشاري ذات جو هو.
وڏيرن وٽ، بهترين هٿيار هوندا هئا، پر عام جلباڻي به هٿيارن سان ليس هوندا هئا. ڊبل بئرل بندوق وڏي ڳالھ هوندي هئي. بيلجم، جرمني ۽ اسپين وغيره جون بندوقون هلائڻ ۾ ڏاڍيون محفوظ سمجهيون وينديون آهن. چوندا هئا؛ ڪنڍلو ڪارتوسن جو کڻي، گوڏو کوڙي، دشمن سان مقابلو ڪيو ته ٻاهريون بندوقون ويل نه وڃائينديون. پاڪستاني بندوقون، جلد جلد فائر ڪرڻ ڪري گرم ٿي وينديون آهن ۽ نريون ڦاٽي به پونديون آهن. ھاڻي ته اھي سڀ ميوزيم ۾ رکڻ جھڙيون آھن، ڇو ته ڪلاشنڪوف ۽ مئگزين وارن پسٽولن جو دور آھي.
ان وقت محرم جانوري پهريون ڌاڙيل (شايد ۱۹۶۳-۶۴ع) ساماڻو هو، جيڪو سالار ڀٽو جي ڀرسان، منگي فقيرن جي جُوءِ جو ھو، پوءِ پوليس جي هٿان، جلدي مارجي ويو. وري سالن تائين ٺاپر هئي ۽ ڪو ڌاڙيل اسري ڪو نه سگهيو. اصل ۾ سڀني ذاتين ۾ مڙس ماڻهو ۽ دلير ته هئا، پر هو ڌاڙيل ٿيڻ پسند ڪو نه ڪندا هئا.
سکر واھ تي رهندڙن جي ٻولي سرائيڪي آهي. باقي مسوديرائي جلباڻي، سڀ سنڌي ڳالهائين ٿا. بلوچ نسل مان سڏائن ٿا. سڄي سنڌ ۾ مون ڏٺو آهي ته سنڌي ۽ سرائيڪي ٻوليون گڏوگڏ هلن ٿيون. ڪلهوڙن ۽ جتوئين وٽ به سرائڪي ٻولي عام آهي. ٻولين واري فيلڊ منهنجي نه آهي، جنهن کي ڪو مونجهارو آهي ته غلام سرور ناريجي، نئين ديري واري سان رابطي ۾ اچي. سنڌ جي ذاتين ۽ ٻولين بابت، سندس گھڻو مطالعو آهي. سمجهدار ھئڻ سان گڏ عام فهم ٻوليءَ ۾ گفتگو ڪري ڄاڻندڙ آهي. ڳالھائڻ ۾ ڇتي ڪوريءَ واري ڊيگھ ڇڏي، مختصر ۽ جامع ڳالهائي ته؛ اصل هيرو آهي هيرو.
مسوديري جو جيڪڏهن مفصل ذڪر ٿو ڪريان ته ڏاڍو مواد ٿي ويندو، پڙهندڙ به بور ٿيندا، تنهنڪري رھيل ڳالھيون ٻئي ڪنھن ھنڌ ڪبيون. في الحال انهن جو ذڪر ٿو ڪريان جيڪي سياڻن ۾ شمار نه ٿيندا هئا. اهي به منهنجا ڳوٺائي آهن. انهن جو به مون تي حق آهي.
مريم:- چرياڻ هئي، پر مڙس ۽ ٻارَ ھئس. سياري جو اٿندا ئي نه هياسين ته خيرات وٺڻ لاءِ ايندي هئي. رات وارو بچل ٻوڙ ۽ پچايل ماني، خيرات ۾ ملندي ھيس.
ولو چريو:- قد آور ۽ سنهڙو پر دماغ ۾ نارمل نه هو. اسان کي کانئس ڊپ ٿيندو هو. جڏھن ته ڪنهن سان وڙهندو به نه ھو. نئين ديري لڏي آيس تڏهن به سندس حال احوال ملندو هو.
خبر پئي ته وَلو صبوح جو سوير رتيديري وڃي ٿو. رات جو موٽي، مسوديري گهر اچي ٿو. هو ڇا ڪندو هو جو ٻنين ۾ ٺهيل پيهن مان ڪاٺيون ڪڍي، رتيديري هوٽل وارن کي ڏيندو هو. هوٽل وارا وري کيس پئسا يا ماني ٻوڙ ڏيندا هئا. آخر ڳوٺ جون پيهيون کُٽيون ته کيس هوٽل وارن مانيءَ کان جواب ڏنو. بعد ۾ وري سڪل ٽڪرن تي گذارو ڪرڻ لڳو. ماڻهن پڇيس ته؛ ”شهر نه ٿو وڃين؟“ ولوءَ جواب ڏنن؛ ”شهر بَحر آهن. وڏا مزا آهن، پر پئسي کان سواءِ اوندھ آهي. ڳوٺ چڱو آهيان. هتي بُک ته نه مرندس.“ مون کي وَلو، فلاسافر لڳندو آهي. سنڌ جا سڀ وسيلا ڦٻائي، حڪمران اسان کي وَلو ۽ اُلو بڻائي رهيا آهن پر پوءِ به چريي جيترو عقل اسان جي سياستدانن ۽ ڏاهن ۾ نه آهي.
لالا ڊينگ ڊينگ:- اسان پرائمريءَ ۾ هوندا ھياسين ته ھڪڙو ڪراڙو لالو پٺاڻ ايندو هو. وڏيري جي بنگلي جي ڀرسان گودامن جي ڪمري ۾ رهندو هو. سڀ کيس ”لالو“ سڏيندا ھياسين. ”لالا ڊينگ ڊينگ!“ ڪري، کيس چيڙائيندا ھياسين. هو اسان کي ڊيڪائيندو ھو ۽ اسان ڀڄي ويندا ھياسين.
”ڊينگ ڊينگ“ جي معنى اڄ به مون کي ڪو نه ٿي اچي. هو نيڪ نمازي هو. ڪڏهن ڪڏهن رڙيون ۽ دانهون ڪندو هو. لڳندو هو ته پنهنجن جي سِڪ لڳي اٿس. ھاڻي سنڌ جي شھرن ۾ بنگالين، برمين، اردو ۽ پنجابين کان پوءِ پشتو وارن به اسان کي ڊينگ ڊينگ ڪرائي ڇڏي آھي.
پپن لغاري:- مسوديري وارو به، چرياڻ هو. صاف سٿرو هوندو هو. توجھ سان ٻڌبو ھيس ته مطلب ڪڍي وٺبو ھو. نه ته سندس ٻولي، ٻاتائي هئي. سڄو ڏينهن گهٽين ۾ ڦرندو هو. اسڪول وارن شاگردن جو ڄڻ عاشق هو. مون سان وڌيڪ لڳندي هيس. ماستر ٿيس ته ونڊ ۾، ڪجھ نه ڪجھ خرچي ڏيندو هيومانس. هُن جون دعائون ۽ اللهﷻ جو فضل آهي. منهنجون ضرورتون گهران دران پوريون ٿين ٿيون. ننڍي هوندي کان ٻڌندا اچون ۽ ڏٺو به آهي. هڪ دفعي سبيل سلوار قميس ڏنيمانس. سڄي ڳوٺ ۾ هر هڪ کي ٻڌايائين ته؛ ”سائين صنم ڪپڙا ڏنا آهن.“ سچ ته اهو آهي؛ اڳي مان هن جو صنم هوس، هاڻي هو منهنجو صنم آهي. سياڻن سبق پڙهائي، ڪنن تي هٿ رکرائي ڇڏيا آهن. جڏھن ته سادي ۽ موٽي دماغ وارن جا پڙھايل سبق، وسرڻ جا ناھن. هو جوانيءَ ۾ فوت ٿي ويو هو.
هڪ مائي ۽ ھڪ چريو، ذڪر ڪرڻ ۾ رھن ٿا. سندن ذڪر، ڄاڻي واڻي نه ٿو ڪريان.
رضا محمّد ميراڻيءَ جو چاچو علي شير ۽ عارب ميراڻي به چرياڻ هئا.
مون کي چرياڻ وڻندا آهن. مٿن شرعي حڪم لاڳو نه ٿيندا آھن. لڳي ٿو پڇا ڳاڇا کان آجا ھوندا. اللهﷻ جڳ جھان کي پنھنجي فضل سان ھلائي ۽ پڇاڻي کان بچائي. آمين.
***