باب ڏهون: جديد دؤر ۾ وائيءَ جي واڌ ويجهه
”اسان جي ادب جو جديد شاعر مير عبدالحسين ’سانگي‘ ولد مير عباس عليءَ کي 1851ع ۾ ڪلڪتي ۾ قيد يا ملڪ بدريءَ واري دؤر ۾ تولد ٿيو. ان حد تائين جو سندس والد مير عباس عليءَ جي وفات به ڪلڪتي ۾ ئي ٿي. مير عبدالحسين ’سانگي‘ جڏهن پنهنجي چاچي مير حسن عليءَ سان جلاوطني ختم ٿيڻ کان پوءِ 1863ع ۾ سنڌ ۾ وارد ٿيو ته هُو انگريزي، فارسي، اردو ۽ سنڌي ٻولين تي خاص مهارت رکندو هو، جڏهن ته سندس والده جي ٻولي انگريزي هئي، تڏهن به هن کي سنڌي ٻوليءَ تي ايتري مهارت هئي، جو هن فارسيءَ سان گڏوگڏ چيدي سنڌيءَ ۾ شاعري ڪئي، پر سندس شاعري اڪثر نظم ۽ غزل آهي. جيتوڻيڪ انهن صنفن يا فارسي ٻوليءَ جي شاعراڻين صنفن تي عام جام لکيو ويندو هو، پر ’سانگيءَ‘ جي زماني ۾ سنڌي غزل پنهنجي ابتدائي مرحلن ۾ هو. سانگيءَ ان ۾ پنهنجي خدا داد قابليت ۽ چابڪ دستيءَ سان اهڙو رنگ ڀريو جو سنڌي نهايت دلڪش نموني هڪ انوکي مزاج سان اسان جي سامهون پيش ٿيو.“(1)
سانگي پهريون شاعر هو، جنهن سنڌي غزل گو شاعريءَ ۾ سنڌي محاورا ۽ تشبيهون استعمال ۾ آنديون. هن نه صرف ايترو پر پنهنجي شاعريءَ ۾ سموري سنڌي ماحول کي ايراني ماحول تي اهميت ڏني، جيتوڻيڪ سندس ئي دؤر ۾ ٻيا به ڪيترائي شاعر شاعريءَ جي ميدان ۾ موجود هئا، پر انهن جي شاعريءَ ۾ گهڻوتڻو ماحول، محاورن، تشبيهن سميت ايران زده هئي، انهن مڙني انهن صنفن تي طبع آزمائي پئي ڪئي، جيڪي صنفون ايراني شاعريءَ سان گڏ اسان جي ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ وڌيون ويون هيون، پر پوءِ ڪي مڙس مٿير، ٻوليءَ جي سارسنڀال لهندڙ اڀريا، اسريا ۽ سنڌي نج ٻولي ۽ سنڌ جي ماحول ۽ هر شيءَ کي پنهنجي شاعريءَ ۾ جاءِ ڏني. تنهن هوندي به سڀ کان وڌيڪ ڪشنچند ’بيوس‘ (1885ع کان 1947ع) جا جيڪي شعري مجموعا ڇپجي پڌرا ٿيا، اهي ڏسو ته انهن جا نالا ۽ عنوان هيئن رکيا اٿس: ’شيرين شعر‘، ’موچي جا گيت‘، ’شيرين ڪلام‘، ’ڦولداني‘ ۽ ’سامونڊي سپون‘ ڇپيا، جن ۾ سندس سمورا نظم ۽ غزل سنڌي ماحول جي عڪاسي ڪن ٿا، پر هنن وٽ اڪثر سنڌي ڪلاسيڪي صنفون نه هيون.
انهيءَ دؤر جي پڄاڻيءَ کان ٿورو ئي اڳ، سنڌي شاعريءَ جي اُڀ تي شيخ مبارڪ علي اياز، عرف عام ۾ شيخ اياز ولد شيخ غلام حسين 1920ع ۾ شڪارپور ۾ پيدا ٿيو. کيس ننڍي عمر کان ئي شاعريءَ ڏانهن جهڪاءُ هو ۽ سندس مرتئي يعني 1997ع تائين پنجاهه جي لڳ ڀڳ شاعريءَ جا ڪتاب ڇپجي، پاڻ موکي چڪا آهن. شيخ اياز ئي اهو شاعر هو، جنهن جي چواڻي ته مون بيت ۽ وائيءَ کي اساسي شاعريءَ جي چڙهي ويل دز کي ڇنڊي ڦوڪي ٻيهر نکاري نروار ڪيو. شيخ اياز دوهو، سورٺو، بيت، گيت، لوڪ گيت ۽ وائي به لکي، ان سان گڏوگڏ غزل، ترائيل، نظم، آزاد نظم، نثري - نظم ۽ هائيڪو پڻ لکيا آهن.
شيخ اياز وائيءَ جي صنف تي پورو ڪتاب لکي سنڌي ماڻهن کي پيش ڪيو. سندس هر ڪتاب ۾ وائيءَ جي صنف ملندي. ان کان پوءِ سندس ٽهيءَ جي شاعرن به انهن صنفن تي لکڻ شروع ڪيو ۽ اڄ تائين هر نوجوان شاعر ’وائي‘ لکي رهيو آهي.
شيخ ’اياز‘ چواڻي ته هن شاهه لطيف کان متاثر ٿي ’وائي‘ لکي آهي. سندس ڪيترن ئي شاعراڻن ڪتابن ۾ ’وائي‘ موجود آهي. سندس ڪتاب ’ڪپر ٿو ڪُن ڪري‘ ۾ شاهه لطيف جي چيل سُرن تي نوان ’بيت‘ ۽ ’وايون‘ لکيون اٿس. انهن واين ۾ هن به ڪي تجربا ڪيا آهن. سڀ کان وڏو ۽ اهم تجربو اهو ڪيو ته هن ’وائي‘ ڇندوديا جي بدران علم عروض تي به لکي ۽ ان ۾ غمِ جانان سان گڏ غمِ دوران کي به شامل ڪري ڇڏيو. سندس ’وائي‘ هونءَ ته شاهه لطيف جي ’وائيءَ‘ کان اڳتي نڪري نه سگهي آهي. سندس وائيءَ جي هيئت ۽ موضوع جداگانه ۽ جديد آهن. سندس اهڙيون وايون جيڪي فارسي بحر ۾ چيل آهن، پر انهن ۾ قديم وائيءَ جو تسلسل آهي جو درحقيقت وائيءَ جي صنفِ سخن جي جان آهي. سندس هيءَ وائي ڏسو:
ٿلهه: اڀري الهي ڪوٽ تي، ويو سج ٻڏي،
ماڳ نه موٽي مارئي!
بند: 1. ايئن به ناهي منڌ جي، لوئيءَ لڄ لڏي،
ماڳ نه موٽي مارئي!
2. آهيري جي اوٽ ٿيا، پکي پار اڏي،
ماڳ نه موٽي مارئي!
3. ڪنهن جو کنئين کوهه تان، ڌرتي ڇونه ڌڏي؟
ماڳ نه موٽي مارئي!
4. سَرهي ٿئي ساٿ سان، اچي شال اڏي،
ماڳ نه موٽي مارئي!(2)
هن وائيءَ جو ٿلهه ٽه - پدو آهي ۽ وائي ’دوهوڇند‘ تي چيل آهي. ان جو ٽيون پد الڳ، وراڻيءَ طور ۽ مٿين ٻنهي پدن ۾ آيل سوال جو جواب به آهي، باقي چئن ئي بندن جا قافيه ٿلهه جي ٻئي پد سان ميل کائن ٿا يا هم وزن آهن.
شيخ اياز جي پنهنجي هن ئي ڪتاب جي سُر ڪيڏارو ۾ هڪڙي وائي آهي، جيڪا مٿي بيان ڪيل وائيءَ کان مختلف آهي.
ٿلهه: جهيڙي ۾ جهونجهار، يار! ساٿي سج اڀار، يار!
مون من اوهان موهيو.
بند: 1. ڄڻ ڪا ڪني سج جي، آهه ڪهاڙيءَ ڌار، يار!
مون من اوهان موهيو.
2. ڍوڍو لسيءَ ڍڪ سان، کيڙيءَ ۾ کيڪار، يار!
مون من اوهان موهيو.
3. ڏيهي منهنجي ڏيهه جا، ماڻهو ميگهه ملهار، يار!
مون من اوهان موهيو.
4. مولهيا مولهيا ماڳ ۾، لکين ساٿ سچار، يار!
مون من اوهان موهيو.
5. نيٺ ته وجهندءِ ڏاڍ جي، ڏونگر ۾ ڏهڪار، يار!
مون من اوهان موهيو.
6. نيٺ ته وسندا مينهڙا، ٿيندا سنڌ سڪار، يار!
مون من اوهان موهيو.(3)
هيءَ وائي ’دوهو ڇند‘ تي چيل آهي، جڏهن ته قافيو ’جهونجهار‘ ۽ ’اڀار‘ ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ آندو اٿس، پر وري ٿلهه جي ٻئي پد ۾ لفظ ’يار‘ رديف طور ۽ انهن کي تخاطب طور ڪم آندو اٿس، ڄڻ ته انهن جي نشاندهي ڪندي ڏيکاريو اٿس.
شيخ اياز وري وائيءَ جو هن ريت به تجربو ڪيو آهي. هن وائيءَ ۾ چار پد آهن، ٿلهه جي ٻن پدن مان قافيو ’نهار‘ ۽ وري ٽئين پد ۾ قافيو ’وسار‘ ۽ چوٿين پد ۾ ’لڪن ۾‘ رکيو اٿس، پر هن وائيءَ جو هر بند به ٻه - پدائون ۽ قافيو فقط هڪڙو، بند جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس. ڏسو وائيءَ جو گهاڙيٽو ڪيئن آهي:
ٿلهه: ساٿي پنهنجا سڃ جا، پٺتي ڪيم نهار!
اڳتي وڌ، وسار،
منهنجو لوڙهه لڪن ۾.
بند: 1. ورُ جو ماڳ ۾ مري، هيئن نه هنجون هار!
2. تون ئي منهنجو آجپو، اڀري ڏونگر ڏار!(4)
شيخ اياز جي اصل ٻه - پدي وائي به آهي، اها هن ريت لکي اٿس:
ٿلهه: ڏانءُ نه منهنجي ڏات، مُلهه چڪايو مون ميان!
بند: 1. مون جو قيد قبوليا، اٿي آڌيءَ رات.
2. اڄ به سوگهو سنگهرين، وهاڻي پرڀات.
3. سِر کي توريم ساهميءَ، وائي ورتم وات.
4. اوجل، نڪتي آڳ مان، لهس نه آئي لات.(5)
هيءَ وائي سورٺي ڇند تي چيل آهي، جنهن جو قافيو ٿلهه جي پهرئين پد ۾ ’ڏات‘ آهي، جڏهن ته بندن ۾ ’رات‘، ’پرڀات‘، ’وات‘ ۽ ’لات‘ رکيا اٿس. وراڻي طور ٿلهه جو ٻيو پد رکيو اٿس.
شيخ اياز وائيءَ ۾ هي به تجربو ڪيو آهي جو هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي پد آهن، پر پهرئين ۽ ٻئي پد ۾ قافيو هم وزن رکيو اٿس، ٿلهه جو ٽيون پد وري وراڻيءَ طور استعمال ڪيو اٿس.
ٿلهه: راڻا جي رڻ جهاڳ، ڀيڙا آهين ڀاڳ،
تن جي توهه تڳي هينئون.
بند: 1. وک وڌائي واءَ جيئن، جن جي هٿين واڳ.
2. ڏونگر مٿان ڏيئڙا، جن جي اکين آڳ.
3. سرجن سانوڻ مينهن جيئن، جن جي چپن راڳ.
4. لڪ ڇپ ڪئي لوءِ ۾، مون سان منهنجي ماڳ.
5. او شل! آرهڙ سج ۾، چمڪي پرين ڀاڳ.
تن جي توهه تڳي هينئون.(6)
شيخ اياز جي هيءَ وائي ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل آهي. هن جي ٿلهه ۾ يارنهن يارنهن ماترائون آهن، پر ٿلهه جي ٽئين پد ۾ تيرنهن ماترائون ڪتب آنديون اٿس. هن وائيءَ جي بندن جي پهرئين پد ۾ تيرنهن ۽ ٻئي پد ۾ يارنهن ماترائون رکيل آهن. هن وائيءَ جو لب لباب اهڙن رهبرن ڏانهن اشارو آهي، جيڪي قوم کي سماج ۾ اڳتي وٺي وڃڻ ٿا چاهين. آخري بند ۾ شيخ اياز جو پرين سنڌ وطن آهي. ان کان وڌيڪ وضاحت کي اسان ضروري نه ٿا سمجهون.
حقيقت ۾ شاعري اها ئي مقبول ۽ زبان زد ٿيندي آهي، جنهن ۾ صنعت گري گهٽ ۽ اندر جي اُڇل، سمنڊ جي ڇوليءَ جيان پاڻ مرادو اڀري اچي ۽ پڙهندڙن جي ذهنن تي ڇانئجي وڃي. شعر لاءِ چيو وڃي ٿو ته، ”جيستائين قلب جي خون منجهان اکر ڳاڙها ٿي نه نڪرن ۽ خودبخود بغير ڪوشش جي زبان تائين نه پهچن، ان کي شعر چئي ڪونه سگهبو.“(7)
هاڻ جيڪڏهن شاعريءَ لاءِ مٿين ڪسوٽي ڪري وٺجي ته پوءِ اسان جي اڄوڪي دؤر جي ڪيتري شاعري قلب جي رت ۾ رتل آهي ۽ ڪيتري شاعري صنعت گريءَ ۾ شامل ڪبي.
شيخ اياز واري دؤر جو هڪ ٻيو شاعر، جنهن جي تعليم ته فارسي يا مڪتبي هئي، پر کيس سنڌي ٻوليءَ ۽ ان جي سموري سونهن جي پوري پرک به هئي. هن کي اصل ۾ ته نظم ۽ گيت جو شاعر چوڻ بيجا نه ٿيندو، پر هن سنڌيءَ جي هن صنف ’وائيءَ‘ تي به لکيو آهي، اهو آهي نياز همايوني.
نياز همايوني، شيخ اياز جي ٽهيءَ جو هڪ رڄ شاعر هو، جيڪو 12 اپريل 1930ع تي ڳوٺ همايون، شڪارپور ۾ پيدا ٿيو. هُو فارسي عالم ۽ حڪيم به هو، سندس تعليم مڪتبي ۽ فارسي هئي. هُو شاعر سان گڏوگڏ عالم، تاريخدان، محقق، مترجم ۽ اديب ٿي گذريو آهي. اسان جي لاءِ ته هُو شاعر جي حيثيت ۾ سنڌي شاعراڻي کيتر جو کڙو تڙو تناور وڻ هو، جنهن جي گلن جي سرهاڻ سنڌي ادب کي پنهنجي واس جي وڪڙ ۾ وڪوڙيو بيٺي آهي.
نياز همايوني، ”شاعر جي حيثيت ۾ سنڌي شاعريءَ کي نرالو انداز عطا ڪيو. سندس شاعريءَ ۾ قومي رنگ ۽ انسان دوستيءَ جو پرچار هن جي سڃاڻپ رهي.“(8)
نياز همايوني اڪثر شاعري سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪئي سواءِ ڪجهه يعني شاهه لطيف ۽ خواجه محمدالزمان جي شاعريءَ جو فارسي ترجمو به نياز همايونيءَ جي کاتي ۾ آهي. شاعريءَ ۾ نظم، بيت، دوها، گيت، غزل، وايون ۽ ڪجهه ڪافيون به لکيائين. انهن صنفن کان سواءِ نياز همايونيءَ ڪجهه لوڪ گيت به سرجيا آهن.
”نياز همايوني نظم جو ماهر آهي، اتي هن جا لوڪ گيت، وايون، ڪافيون ۽ دوها پڻ سندس جماليات جي پيشڪش درياهه جي رواني ۽ ماکيءَ واري ميٺاج سبب منفرد آهن.“(9)
اسان کي اهو لکندي افسوس ٿو ٿئي ته نياز همايونيءَ جي هن ڪتاب ’دل ۽ ڌرتيءَ جا گيت‘ ۾ ڪُل ٽي وايون ۽ ٻه ڪافيون آهن. سندس هيءَ وائي جيڪا ٿلهه کان سواءِ پنجن بندن تي ٻڌل آهي، ڏسو ڪيئن آهي.
ٿلهه: عشق ۾ ناهي ڳالهه کٽڻ جي، عشق ٿو اوکي راند ڪري.
بند: 1. جيئن بهاني جاڙ مرڻ جي، حيلا ٿو هيڪاند ڪري.
2. ريت نه جن وٽ پريت ڪرڻ جي، تن کي پو پلاند ڪري.
3. هن سان ڀيڻي ناهه پڄڻ جي، ڪيئي ويا ويڙهاند ڪري.
4. حُسن کي حاجت هن جي هجڻ جي، واهه پيو وڻواند ڪري.
5. يار ’نياز‘ ٿي ويل وڃڻ جي، ويهه نه تون ويساند ڪري.(10)
هونءَ هيءَ وائي ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل آهي، پر ان ۾ جيڪا نياز همايونيءَ پنهنجي لکيل صنف ۾ نواڻ آندي يا هڪ تجربو ڪري ڏيکاريو آهي، سو آهي قافيي سان گڏ رديف جو آڻڻ. هونءَ اڪثر وائيءَ ۾ فقط قافيو ايندو آهي، پر هن يار ٿلهه جي ٻئي پد ۾ نه صرف قافيو آندو پر ان سان گڏ رديف به رکيو ۽ وائيءَ جو سڄو موضوع ئي هڪڙو رکيائين. ٿلهه جي ٻئي پد ۾ قافيو ۽ رديف هيئن آهي، ’راند ڪري‘ ۽ مڙني بندن جي ٻئي پد م قافيي سان گڏ رديف به رکيو اٿس. سندس ٻي وائي به ٻه - پدي ۽ ’سورٺو ڇند‘ تي آڌاريل آهي، ان کي ڇڏي مان سندس هن ٽه - پدي ٿلهه واري وائي اوهان کي پڙهڻ لاءِ پيش ڪرڻ گهرندس. ٿلهه کان سواءِ هن وائيءَ ۾ ڇهه بند آهن.
ٿلهه: انسان پنهنجي دنيا، ڪيئن ته پاڻ ٺاهي،
انسان سِرُ الاهي.
بند: 1. هر مشڪل ۾ هي پورو، هن جا به آهه چاهي.
2. سچ تي قبولي آهي، هن جا جانباز ڦاهي.
3. باطل جو ٿي رهيو آ، شيطان وانگ واهي.
4. ڪاٿي ٿئي پنارو، ڪاٿي ٿئي پناهي.
5. بڻجي ڪڏهن ٿو رهبر، کوٽي ڪڏهن ٿو کاهي.
6. هلچل به هن جي فطرت، هرگز پٽي نه ساهي.(11)
نياز همايونيءَ جي هيءَ وائي به ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل آهي. قافيو ٿلهه جي ٻئي پد ۾ آندو اٿس ۽ هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس. موضوع ۾ انسان جون ڪي خصلتون بيان ڪيون اٿس، جڏهن ته هُو اصل ۾ سر الاهي آهي. اهي خصلتون انسان تي سماج ۾ رهندي، خلق کي وساري، پنهنجي مفاد کي آڏو رکندي پيدا ٿين ٿيون.
ننڍي کنڊ جي ٻن هاڃن مان هڪ وڏو هاڃو سنڌي ادب ۽ ثقافت کي ڪاپاري ڌڪ هنيو. اسان جا ڪيترائي سنڌي اديب، شاعر، دانشور ۽ محقق سنڌ مان لڏي سرحد پار هليا ويا. انهن مان شيخ اياز هو هڪڙو همعصر شاعر نارائڻ شيام به آهي. نارائڻ شيام نه صرف شيخ اياز جو همعصر پر هم اثر ۽ هم خيال به هو، جنهن جي لاءِ شيخ اياز پنهنجي آتم ڪٿائي ڪتابن ۽ مهاڳن ۾ گهڻو ئي ڪجهه لکيو آهي. ’هو ڪوتا جو ڪاڪ ڌڻي‘ ئي هن جي اهميت لاءِ ڪافي آهي، ’نکريو آهي نينهن‘ نارائڻ شيام جي گڏيل ڪتابن جو مجموعو ۾ مرتب لکي ٿو:
”شيام سنڌي شاعريءَ جو محبوب هو. هن شاعريءَ سان ڪيئي انگل آرا ڪيا ۽ شاعريءَ وري عاشق زهر پياڪ جيان سندس سڀئي حجتون سٺيون، سڀئي سندس انگل آرا کنيا.“(12)
نارائڻ شيام وٽ ٻوليءَ جو ميٺاج، رس گلي ۾ رس جيان ڀريل آهي. سندس شاعري سلاست، فصاحت ۽ جدت جو ميلاپ آهي. سندس جنم 22 جولاءِ 1922ع سنڌ ۾ ٿيو ۽ سندس مرتيو 10 جنوري 1989ع ۾ هند ۾ ٿيو. ان عرصي دوران هن سنڌي ٻوليءَ کي ٻارنهن شاعريءَ جا مجموعا ڏنا. جيتوڻيڪ هند ۾ هُو فارسي ٻوليءَ جو استاد ٿي ڪم ڪندو رهيو، پر پنهنجي شاعريءَ کي نج سنڌي لفظ، محاورا، تشبيهون ۽ ماحول ڏنو. نارائڻ شيام شاعريءَ جي ڪيترين ئي صنفن تي ڀرپور لکيو. هُو سنڌي ٻوليءَ ۾ جپاني صنف ’هائيڪو‘ کي متعارف ڪرائڻ وارو پهريون شاعر طور سڃاتو وڃي ٿو. انهن شاعراڻين صنفن مان هن وائي به خوب لکي آهي.
سندس هن ڪتاب ۾ نارائڻ شيام جي ٻه - پدي وائي جام آهي، پر هنن واين ۾ نارائڻ شيام ڪجهه ٽه - پدائين ٿلهه واريون وايون به لکيون آهن، جن جا مثال هي آهن:
ٿلهه: تنهنجو ناتو راڻا، مومل لئه سمجهاڻي.
بند: 1. کير ڀريا جي هٿڙا، اڄ هنجن هاڻا.
2. ڀؤنر ڀنڀوليا جن تي، سي نه ڪنول ڪوماڻا.
3. سانگ ڏسي سومل جو، ڳهريا نيڻ نماڻا.
4. ماڻن جي ماڳن تي، وِرهه وسايا ڀاڻا.
5. ڪالهه پڇايو جن ٿي، اڄ تن لئه پڇاڻا.(13)
هيءَ وائي ’سورٺي ڇند‘ تي چيل ۽ هر بند ۾ قافيو ٻئي پد ۾ آيل آهي. هن وائيءَ ۾ هونءَ ته ڪابه نواڻ ناهي. مومل جي ماڻي ۽ راڻي جي رساڻي جي موضوع تي، سادي سلوڻي لس ليٽ سنڌي ٻوليءَ ۾ آهي. نارائڻ شيام وائيءَ ۾ ٿلهه جي لحاظ کان جيڪي ٽه - پدايون وايون لکيون آهن، اهي هن ريت آهن.
ٿلهه: جهرمر جهرمر روشني، ڪنهن جي ياد اچي رهي،
هلڪي هوا لڳي رهي.
بند: 1. پن پن لرزي پپر جو، اس کي ڇانوَ ڇهي رهي.
2. وڃي سڳنڌ ڦهلبي، گل جي شاخ جهمي رهي.
3. اڏن پکيئڙا پر پٽي، اس به کين چُمي رهي.
4. وارن جو چلڪو الا! ڪا مڻ جيئن وڃي رهي.
5. پاڇولو پاڻيءَ مٿان، گويا نهر لڇي رهي.(14)
هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي - پد آهن، ’دوهو ڇند‘ تي چيل وائي آهي. نارائڻ شيام جي هن وائيءَ ۾ هڪ ڳالهه جو اضافو يا مخصوص تجربو مٿي ذڪر ڪيل نياز همايونيءَ جي وائيءَ وانگر، نارائڻ شيام به ڪيو آهي، جيڪو مٿي ڄاڻايل واين ۾ نه آهي. هئڙو تجربو شاهه عنات رضوي، شاهه لطيف توڙي شيخ اياز به نه ڪيو آهي، اهو آهي قافيي سان گڏ رديف جو استعمال. رديف ’رهي‘ طور ۽ ’اچي‘، ’لڳي‘، ’ڇهي‘، ’جهڪي‘، ’وڃي‘ ۽ ’لڇي‘ قافيو هر مصرع جي ٻئي پد ۾ آڻي، ٿلهه جو ٽيون پد وراڻي طور استعمال ڪيو اٿس ۽ ٽئين پد ۾ به قافيو ۽ رديف ’لڳي رهي‘ آندا اٿس، جنهن وائيءَ ۾ نواڻ سان گڏ ڪن - رس ۾ واڌارو ۽ زبان چس ۾ اضافو ڪيو آهي.
وري سندس هڪ ٻيو تجربو هن ريت ڪيل نظر ايندو، جو وائي ته ٻه - پدي آهي، ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل آهي، پر هن جي ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ قافيو ڪتب آندل آهي. اسان مثال طور اها وائي هتي پيش ٿا ڪريون.
ٿلهه: پيار ڪڻي ڪنهن نه ڏني، وو،
در در آيو روح پني!
بند: 1. نظرون اٽڪيون تارن ۾، وو،
تڙڦي ڀونءِ ميار ڏني!
2. امرت ويلا، وهه جي وٽ، وو،
اڪ جون ڦلڙيون ڀيڄ ڀني!
3. وڻ ٿي ڇانگههءُ، تو ٿي سمجهيو، وو،
ليڪن ڪنهن جي ڇانءَ ڇني!
4. سڏڪن تي جا شيام ڀلي، وو،
کلندي سا دل ڪيئن ڊني!(15)
هيءَ وائي ٻنهي ڇندن يعني ’سورٺو ڇند‘ ۽ ’دوهي ڇند‘ تي چيل چئبي، پر هن وائيءَ ۾ ’وو!‘ لفظ افسوس جو اظهار ٿو ڪري، باقي وائيءَ جي ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ قافيو ڪتب آندو اٿس. اهو ساڳيو هم وزن قافيو هر بند جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس.
شيخ اياز جي بيت ۽ وائي لکڻ کان پوءِ، ان دؤر جي همعصر شاعرن به انهن صنفن تي قلم کنيو ۽ خوب پاڻ ملهايو. انهن ۾ تنوير عباسيءَ سٺو نانءُ ڪڍيو. هن مشرقي ۽ مغربي صنفن تي قلم کان ڪم ورتو. انهن سان گڏوگڏ بيت ۽ وائيءَ کي پڻ ياد رکيائين. سندس ٽه - پدائين ٿلهه واري هيءَ وائي ڏسو.
ٿلهه: جي ڪوئي ڀي گڏ نه هلندو،
مان هيکل ئي ويندس.
مون کي اڳتي وڃڻو آهي.
بند: 1. ماضي آهيان، حال ۽ مستقبل سان،
سنمک مان ٿيندس.
2. ڳاڙها گل پَسي مان پنهنجي،
واٽ کي ڪين مٽيندس.
3. ڀنڀرڪي کان سنجها تائين،
پنڌ پيو تاڻيندس.
4. توڏي اچڻو آهي مون کي،
مان توڏي ئي ايندس.(16)
تنوير عباسيءَ ڪيترين ئي شاعراڻين صنفن سان سهڻو نباهه ڪيو آهي. هن ٽه - پدائين وائيءَ جو ٿلهه ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل آهي، جيڪو اسان کي ٿلهه جي پهرين ٻن پدن ۾ نظر اچي ٿو. هيءَ وائي عروض تي لکڻ جو تجربو ٿيل آهي. هن وائيءَ جي ٿلهه جو ٽيون پد، پهرين ٻن پدن کان جدارو ۽ ان سان عزم جي جهلڪ نمايان نظر اچي ٿي. قافيو هر بند جي ٻئي پد ۾ ’ويندس‘ سان هم قافيه ڪري بيهاريا اٿس.
تنوير عباسيءَ جي هڪ ٻه - پدائين وائي به پڙهي ڏسو:
ٿلهه: سڄڻ سندي سرهاڻ، مون کي واس وڪوڙي ويو.
بند: 1. پورو هيس اڳي مان ڏاڍو، سڪ ڪيوم سڄاڻ.
2. رات جي راڻي رات جو سُرهي، سڄڻ سدا سرهاڻ.
3. در تي ٽانگر بيهاريو آ، تنهن جي آدر ڪاڻ.
4. هي سڳنڌ او يارا، اچڻ سندا اهڃاڻ.
5. هي مڌ مهراڻ ۽ تون مان، هي چنڊ ۽ چانڊاڻ.(17)
هيءَ وائي ٿلهه کان وٺي پنجن ئي بندن تائين ٻه پدائين آهي. وائي ’سورٺو ڇند‘ تي جڙيل، جنهن ۾ قافيو ’سرهاڻ‘، ٿلهه جي پهرئين پد ۾ رکيو ويو آهي ۽ هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيل اٿس.
مٿي ڄاڻايل وائي عشقيه ۽ هر بند ۾ منظرنگاري ڪيل آهي. هونءَ ته وائي ٿلهه کان وٺي ٻن پدن واري آهي، پر هن وائيءَ ۾ قافيو ۽ رديف به رکيو اٿس. وائي اصل ۾ ’سورٺي ڇند‘ تي جوڙيل، قافيو ۽ رديف ٿلهه جي پهرئين پد ۽ بندن جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس.
ٿلهه: بتي نه ٻار اڱڻ جي،
چوڏهينءَ چنڊ چمڪي ٿو.
بند: 1. اڃان ته رات جا ٻارنهن آهن،
توکي لڳي آ يار وڃڻ جي.
2. رات جي راڻيءَ جا او ٻارا،
آئي ڄڻ ڪا سار سڄڻ جي.
3. مان لهرن ۾ چنڊ ڏسان ٿو،
توکي آهي يار ڀڄڻ جي.
4. ڌار ٿيون ٿا، پر هيءَ ناهي،
ويل اسان جي ڌار ٿيڻ جي.(18)
هن وائيءَ جي خوبي ۽ خاصيت ته مٿي بيان ٿي چڪي. هن وائيءَ ۾ تنوير عباسيءَ هن طرح ٻن لفظن وارو قافيو ڪتب آندو آهي. ٿلهه جي پهرئين پد ۾ ’ٻار اڱڻ‘ قافيو ۽ ’جي‘ ڏسو ’يار وڃڻ‘ جي، ’سار سڄڻ جي‘، ’يار ڀڄڻ جي‘ ۽ ’ڌار ٿيڻ جي‘. ٿلهه جو ٻيو پد به وراڻيءَ طور ميل ٿو کائي ۽ بندن جي سونهن کي سرس ٿو ڪري، لس پڙهڻ ۾ هڪ ردم ۽ زبان چس وڌايو اٿس. هونءَ هر بند منظرنگاري يا لفظن ۾ فوٽو گرافي آهي. وائي عروض تي لکيل آهي.
استاد بخاري ان ئي ٽهيءَ جو هڪ ٻيو وڏو نانءُ شاعريءَ ۾ موجود آهي. سندس شاعريءَ جا ڪافي ڪتاب آيل آهن ۽ سندس هي جهان ڇڏي وڃڻ کان پوءِ به ور ور ڪري ڇپبا رهيا آهن. سندس شاعري پڙهڻ جو ڏانءُ به سندس نانءَ جيان هو. هن به ٻين شاعراڻين صنفن سان گڏ وائيءَ جي صنف تي به لکيو آهي. سندس ڪتاب ’ولولو ۽ ووڪ‘ ۾ وائيءَ جي صنف آيل آهي، انهن مان هيٺ ڏنل وائي اهڙو تجربو آهي، جنهن جو ٿلهه چئن پدن تي بيهاري باقي مصراعون ٻن پدن جون چيون اٿس. مون کي سندس هن وائيءَ جو ٿلهه گيت نما چوڻ بهتر ٿو لڳي.
ٿلهه: جاءِ اها جلندي، باهه جتي ٻرندي،
ڪهڙو ڪنهن کي آ پتو، دل جو دل کي آ پتو.
بند: 1. سور مُڪم قاصد ڪري، صبر ملي ورندي.
2. ناهي ننڊ نصيب ۾، خواب ڪٿان لهندي.
3. اُٿلي پٿلي هر گهڙي، رات سڄي لنگهندي.
4. ويٺو سوچيان وقت تي، لهر وڃي لهندي.
5. دل جي ٿيندي مالڪي، ٻاجهه پرينءَ پوندي.
6. دل جي رئندي چؤنڪ تي، خلق کلڻ لڳندي.
7. آس اُڃي استاد جي، رڃ اڃان رهندي.(19)
هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ چار پد آهن. پهريان ٻه پد هم قافيه ۽ ٽيون ۽ چوٿون وري پاڻ ۾ هم قافيه آهن، جڏهن ته بند، ٿلهه جي پهرين ٻن پدن سان هم - قافيه آهن ۽ ٽيون ۽ چوٿون پد ڪنهن به ڳڻپ يا شمار ۾ نه ٿا اچن ۽ اوپرا ٿا لڳن. انهن ٻنهي پدن نه هجڻ سان به وائيءَ تي ڪو فرق نه پوي ها، وائي پوري بڻجي پوي ها، پر انهن پوين پدن جو وائيءَ جي پهرين ٻن پدن جو فقط ايترو اظهار آهي ته دل سڙڻ جو دل کي ئي پتو آهي. پر اهي ٻئي پد، بندن سان وراڻيءَ طور به نه ٿا ٺهڪن ۽ هر بند، ڌار ڌار موضوع جي نشاندهي ٿو ڪري.
استاد بخاريءَ جي هيءَ ٽه - پدي وائي، ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل ۽ ٿلهه جي پهرئـين ۽ ٻئي پد ۾ قافيو آيل آهي ۽ ٽيون پد وراڻيءَ طور تي ڪتب آيو آهي. اها وائي هن ريت آهي.
ٿلهه: ٻاهر ٻاجهه نه ٻول، ايڏي ٽال مٽول،
تنهنجا ماڻا ڇا سمجهان.
بند: 1. چاڙهي ويٺو چهري تي، خولن مٿان خول.
2. ڏاڍي ڪا دلداري ڏي تون، هيسائين ٿا هول.
3. ڪرڻي ٿئي جي قدرت ئي ڪر، مون تي ڪر نه ٺٺول.
4. ڀڙڪي هوش بڪي ته سمجهو، جوڀن جي جا بول.
5. جاتي عشق اگهاڙو ٿي پئي، تاتي ڍڪجان ڍول.
6. ڄاڻڻ لاءِ ڄماندر تائين، ڄاڻ نه ڇوڙي ڄول.
7. عشق چوي استاد اُلا ٿيان، سوچ جهلي ساڙول.(20)
استاد بخاريءَ کي شايد ڪجهه متروڪ ٿيل لفظ پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪتب آڻڻ جي ڳالهه ذهن ۾ هئي. هيءَ وائي صنف جي لحاظ کان ضرور ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل آهي. ٿلهه جي پهرئين ۽ ٻئي پد ۾ ’ٻول‘ ۽ ’مٽول‘ هم قافيو رکيو اٿس ۽ بند جي هر ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس.
هر شاعر جي وائيءَ ۾، وائيءَ جي ٻئي پد ۾ قافيو هوندو آهي، پر وائيءَ جي سونهن، رس چس ۾ اضافو سندس وراڻيءَ جو بندن سان ٺهڪاءُ پيدا ڪندو آهي.
مخدوم محمدالزمان طالب الموليٰ به شيخ اياز جي ئي ٽهيءَ سان تعلق رکندڙ شاعر آهي، پر سندس شمار اهڙن شاعرن جي ٽهيءَ سان به لاڳاپو رکي ٿو، جن پنهنجي شاعريءَ ۾ فارسي الفاظ جو استعمال ڪافي حد تائين ڪيو آهي. پاڻ مخدوم نوح هالن واري جي اولاد مان آهي ۽ ان جي درگاهه جو سجاده نشين پڻ رهيو. هُو نه صرف سجاده نشين ۽ شاعر هو پر ان سان گڏ، ”روحاني، سياسي، سماجي محاذن کان علاوه شعر و سخن ۽ ادب جي دنيا ۾ جيڪو مرتبو حاصل ڪيائون، ويجهي ماضيءَ ۾ ان جو مثال ملڻ مشڪل آهي.“(21)
مخدوم طالب الموليٰ ڪيترن ئي ادبي ادارن جو بنياد وڌو، جن جو ڳاڻيٽو چڱو خاصو ٿيندو. پاڻ 1919ع جي 5 آڪٽوبر تي هالا شهر ۾ تولد ٿيا. شاعريءَ بابت سندن خيال هن ريت آهي:
”شعر، انسان جي جذبات ۽ احساسات سان واسطو رکي ٿو. شعر فڪر جي عميق گهراين جو حامل، واردات قلبيءَ جو مظهر، عشق ۽ الفت، پريم ۽ پياس، سوز ۽ گداز، سڪ، هڪ ۽ ڇڪ جو حسين ظاهري لباس، دل جي آهن ۽ دانهن جو مؤثر ذريعو، قدرت جي دلفريب ۽ دلڪش مناظر جو عڪس، ڪائنات جي همه گير ۽ عالمگير وسعتن کي پاڻ ۾ جذب ڪرڻ وارو، حسن جي رشڪِ آفتاب، نور ۽ ضيا، ناز ۽ ادا، جور ۽ جفا، دلبري ۽ دلدهي، دلفريبي ۽ دلربائي، ڪج روي ۽ ڪج ادائيءَ جي تصوير آهي.“(22)
هونءَ مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي دؤر ۾ ڪافيءَ جو رڄ شاعر ڪوٺيو ۽ ڄاتو وڃي ٿو. هن ڪافيءَ کان سواءِ غزل، نظم، رباعي، قطعو، بيت ۽ وائي به چيا آهن، يعني هن پابند شاعريءَ جي اڪثر صنفن تي پنهنجي قلم کان ڪم ورتو آهي. اسان سندس تمام گهٽ تعداد ۾ لکيل ’وائي‘ جي صنف پڙهندڙن جو توجهه ڏيڻ جي ڪوشش ڪنداسون. سندس هيءَ وائي ڏسو.
ٿلهه: گهڙي ساهڙ جي سهاري، وڃي پهتي پرت کي پاري.
بند: 1. ڪين درياءَ کان دم دهلي، ڏيل سائر جو ڏاري،
گهڙي ساهڙ جي سهاري.
2. ڪڙڪا ڪنن سڏ ساهڙ ڀانئين، پاڻ وڌئين وَهه واري،
گهڙي ساهڙ جي سهاري.
3. سو احساس ڪيئين ساهڙ تي، خطر خوف وساري،
گهڙي ساهڙ جي سهاري.
4. ساهڙ سهڻيءَ کان ٿي سڃاپي، ساري دنيا داري،
گهڙي ساهڙ جي سهاري.
5. طالب عشق امام جنهن جو، سا ڪيڏهن ڪين نهاري،
گهڙي ساهڙ جي سهاري.(23)
هيءَ ٻه پدي وائي آهي. ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل، ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ قافيو رکيو اٿس. موضوع سهڻي - ميهار سان لاڳاپيل اٿس. هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس. هن وائيءَ ۾ ٻه متضاد ڳالهيون ٿي ويون اٿس. وائيءَ جي ٽئين بند کي پڙهي ڏسو ته، سهڻيءَ، ساهڙ تي احسان ڪيو آهي، جو ساڻس ملڻ لاءِ بناخوف خطري جي درياءَ، جيڪو دوپارا دڙڪا ٿو ڏئيس، ان جي به پرواهه نه ٿي ڪري، پر وري پنجين بند ۾ عشق امام جي ڳالهه ٿو ڪري، ’عشق البت عاشقن کي آزمائي هر طرح‘. طالب، مطلوب تي ڪيئن احسان ڪندو، طالب تي ته سڀئين پرئين مطلوب جو احسان آهي، سندس طلب به مطلوب جي مهرباني آهي.
طالب الموليٰ ٽه - پدي وائي به لکي آهي، جنهن جي صرف ٿلهه ۾ ٽي پد لکيا اٿس، باقي وائيءَ جي ڏهن ئي بندن ۾ اهي ئي ٻه - پد رکيا اٿس. ٿلهه جي پهرئين ۽ ٻئي پد کي هم قافيه ۽ ٽيون پد وراڻيءَ طور استعمال ۾ آندو اٿس. هن وائيءَ جو ٿلهه ۽ ڪجهه بند مثال طور پيش ڪجن ٿا، ان مان پڙهندڙ ضرور سمجهي ويندا.
ٿلهه: هينئڙي هُل حشر، ڪانهي خبر،
ڪڏهن ورندا وڻجارا.
بند: 1. هر هر پنهنجي حبيب کي، اوريان منجهه اندر،
ڪڏهن ورندا وڻجارا.
2. دلڙيءَ ۾ دردن جا، ويٺا آهن ولر،
ڪڏهن ورندا وڻجارا.
3. متان هن مجبور تان، لاٿئون مهر نظر،
ڪڏهن ورندا وڻجارا.(24)
هن وائيءَ جي پهرئين ۽ ٻئي پد ۾ هم وزن قافيه رکيا اٿس، وائيءَ جو موضوع ته وڻجارن جي ونين جي سار آهي. وائيءَ جي هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس ۽ وراڻيءَ جو جوڳو جڙاءُ بيهاريو اٿس. طالب الموليٰ 11 جنوري 1993ع تي شاعراڻي ميدان مان منهن مٽي ويو.
عبدالحڪيم ارشد، ڌنڌي جي لحاظ کان ماستر آهي ۽ تعليمي لحاظ کان انگريز بهادر جي حڪومت ۾ تعليمي سرشتي بدران انهن کان اڳ واري سنڌي مڪتبي تعليمي سرشتي جو شاگرد آهي. هن ابتدائي تعليم پيرجهنڊي واري مڪتب مان حاصل ڪئي، جتي عربي ۽ فارسيءَ ۾ ۽ مذهبي تعليم ڏني ويندي هئي. انهيءَ تعليمي زندگيءَ دوران هن فارسي شاعريءَ جو خوب مطالعو ڪيو. جيئن ته هُو طبيعت جو سادو، ماڻيٺو، ملڻهار ۽ حساس دل جو مالڪ هو، تنهن ڪري سندس طبيعت جو لاڙو شاعريءَ ڏانهن ٿيڻ لازمي امر هو ۽ وري اهڙي طبعيت واري ماڻهوءَ جڏهن مولانا رومي، حافظ، فردوسي ۽ سعديءَ کي نصاب طور پڙهيو ته هن جي اندر مان جا آهه نڪتي، اها به منظوم هئي ۽ شاعري بڻجي، قلم ۽ ذهن جي ڳانڍاپي ۽ سندس چوڌاري جيڪي سماجي حالتون هيون، انهن هن لاءِ ڪنڀر جي آويءَ وارو ڪم ڪيو، تنهن ڪري هُو پنهنجي شاعريءَ بابت لکي ٿو،
”هيءَ شاعري هڪ اهڙي بي حس، انڌي، ٻوڙي، گونگي، پٿر سماج ۾ هڪ اهڙي زخمي، ڇيهون ڇيهون ٿيل وجود تي هر طرح جي ناڪامين، محرومين، درد، الم ۽ پيڙائن جي پٿرن جي وسڪارن جي آتم ڪٿا آهي، جنهن جون آرزوئون انگاسن تي لڙڪيل ۽ جنهن جا سپنا چُور ٿي ويا هجن. هيءَ فقط هڪ فرد جي ڪهاڻي ناهي.“(25)
سندس شاعريءَ جا ٽي ڪتاب ڇپجي پڌرا ٿي چڪا آهن. عبدالحڪيم ارشد سنڌي شاعريءَ ۾ رواج پذير ڪيترين ئي صنفن تي ڀرپور لکيو آهي. انهن صنفن مان وائي به هڪ صنف آهي، جنهن لاءِ مقصود گل هيئن ٿو چوي:
”ارشد جون وايون ۽ ڪافيون تصوف ۽ صوفيت جي فڪر جو چوڏهينءَ جي چنڊ وانگر چٽو اظهار ۽ اپٽار آهي.“(26)
سندس ئي ڪتاب ۾ آيل واين مان هڪ وائي پڙهندڙن لاءِ پيش ڪجي ٿي.
ٿلهه: هرڪو چڪناچور، ڪنهن کي ڪنهن کي سور سڻايون؟
بند: 1. سور اسان جا ڪير سليندو، پاڻ پچايون پور.
2. هر ڪنهن دل ۾ درد سمايل، روح سڀئي رنجور.
3. مرڪي مرڪي ماريؤن مون کي، گهايو ڪنهن جي گهور.
4. پيار ڏئي پوءِ ڌار ڪرڻ آ، سهڻن ماڻهن جو دستور.
5. عشق جي منزل اوکي ارشد، نينهن اٿئي ناسور.(27)
هيءَ ٻه - پدي وائي ’سورٺو ڇند‘ تي آڌاريل آهي. قافيو، ٿلهه جي پهرئين پد ۾ آندو اٿس ۽ بندن جي هر ٻئي پد ۾ سمايل آهي ۽ وراڻي ٿلهه جو ٻيو پد بڻي آهي. موضوع سماجي ڏاڍاين تي رکيو اٿس، ان سان گڏوگڏ عشق جي ملاوت وائيءَ ۾ چس پيدا ڪيو آهي.
سندس هڪ ٻي وائي ڏسو، جنهن جي ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ قافيو آندو اٿائين، پر ڀرتي ڪندڙ لفظ به ڄڻ اندريون قافيو ٿي ٿو اڀري.
ٿلهه: چؤ تون ڇاٿو چاهين؟ سائين! چؤ تون ڇاٿو چاهين؟
هن وائيءَ ۾ ست بند آهن. حقيقت ۾ هيءَ وائي ٿلهه ۾ هڪ پدي آهي ۽ ’سائين‘ تخاطب کان پوءِ ساڳيو پد ورائي رکي پورو ڪيو اٿس. قافيو هر بند جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس، سندس هيءَ وائي ’سورٺو ڇند‘ تي بيهاريل آهي. هن وائيءَ ۾ ڪا خاص نواڻ يا ڪو تجربو نه ڪيو آهي.
سرمد سنڌيءَ پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ ’ڪافي‘ ۽ ’وائيءَ‘ جي گهاڙيٽي بابت هيئن ٿو ٻڌائي ته،
”ڪافيءَ جو گهڻي ڀاڱي ورنڪ ڇند آهي ۽ ان جو سٽاءُ گيت وارو آهي، پر ڪٿي جي ورنڪ ڇند آهي به ۽ وائيءَ واري سٽاءَ ۾ ’ڪافي‘ آهي ته به اها موضوعاتي طور وائيءَ کان مختلف آهي.“(28)
’وائي‘ ۽ ’ڪافيءَ‘ بابت هڪ راءِ بدر ڌامراهو هن نموني ڏئي ٿو، پر هُو ان ۾ شڪ واري ڳالهه شامل ڪري، پاڻ ان تي مستند راءِ جوڙي نه سگهيو آهي. اها هيئن آهي:
”ٿي سگهي ٿو ته ’وائي‘ ۽ ’ڪافي‘ هڪ ئي قسم جي شعر جا ٻه نالا هجن، لاڙ ۾ ان کي وائي ڪوٺيو ويندو هجي ۽ ’اتر‘ ۾ ان کي ’ڪافي‘ سڏيو ويندو هجي.“(29)
قمر شهباز سنڌي ٻوليءَ جي ادب جو اهڙو نمايان شاعر آهي، جنهن ادب جي اڪثر صنفن تي لکيو آهي. هن نثر ۽ نظم ٻئي لکيا آهن. سندس نالو ادب جي هر صنف ۾ ڳڻائڻ کان ڪوبه رهي نه ٿو سگهي. هن ناول جي صنف تي نه ڄاڻ ڇونه قلم کنيو آهي، ورنه هن جي ڏيئا ڏيئا ڏات اهڙي هئي جو هُو ان ميدان ۾ به پاڻ موکي ها، باقي هن ادب ۾ ڪهاڻي، ناٽڪ، مضمون، مقالا، شخصي خاڪا، تقرير ڪرڻ بيهندو هو ته ٻڌندڙن کي ڪڏهن به ڪڪِ نه ڪندو هو. سندس تقرير مان هر ٻڌندڙ لطف انداز نه ٿيندو هو.
قمر شهباز ننڍي عمر کان ئي ادب ۾ پير پاتو، پاڻ سورنهن ورهين جي عمر ۾ ئي ٻه رسالا ترتيب ڏنا ۽ شاعريءَ ۾ پير پاتو. هن روزانو اخبارن ۾ ڪالم به لکيا، جن ۾ مزاح، مزاحمت، حقيقت ۽ وقت جي آهر سنڌ جي صورتحال آڏو رهي، هن انهن ۾ به پاڻ موکيو، پر منهنجي راءِ آهي ته هُو دراصل شاعر هو. هن جي شاعري ٻڌندڙن ۽ پڙهندڙن کي پنهنجي دل جي ڳالهه محسوس ٿيندي هئي. هن غزل، نظم، وائي، بيت دوها ۽ گيت به لکيا ۽ شاعريءَ جي هر صنف تي کيس پوري دسترس حاصل هئي. اسان هتي سندس وائيءَ بابت پڙهندڙن جو ڌيان ڇڪائينداسون،
”اچو ته پاڻ قمر شهباز جي هيءَ وائي پڙهون، جيڪا ’مڌ جهڙي منڌ‘ جهڙي سدا ملوڪ ۽ نشو ڏيندڙ آهي.“(30)
اسان سندس اهائي ’وائي‘ سداملوڪ ۽ نشو ڏيندڙ پهرئين پڙهندڙن کي پڙهائڻ ٿا گهرون.
ٿلهه: مڌ جهڙي منڌ، اسان جو، جيئڙو جهوري وئي ڙي يار!
بند: 1. ڇيلن جهڙا ڇال جنهين جا، واسينگن جهڙا وار.
2. موتئي جهڙي موڪ جنهين جي، مکڙو ميگهه ملار.
3. اکڙين ۾ ڇولين جو ڇلڪو، سانوڻ جهڙا پار.
4. نيڻن ۾ سيڻن جا سپنا، خوابن منجهه خمار.
5. دور گهڻو ٿي گهاري ليڪن، دل کان ڪهڙو دور.(31)
قمر شهباز جي هيءَ وائي ’دوهي ڇند‘ تي لکيل، ٿلهه کان وٺي پنجن ئي بندن ۾ ٻه - پدي آهي. هن وائيءَ جي هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيل آهي. هر بند جي ٻئي پد پويان ٿلهه جو ٻيو پد وراڻيءَ طور رکيل آهي. سندس هيءَ وائي هر بند ۾ هڪ هڪ يا ٻه ٻه تشبيهون ڏيئي، اهڙي ته سينگاري اٿس جو رڳو لس پڙهڻ سان ئي ڪن - رس ۽ زبان چس، ٻوليءَ جي بيهڪ پنهنجي جادوگريءَ ۾ پڙهندڙ کي وڪوڙيو ڇڏي. سندس تشبيهون ڏسو ’مڌ جهڙي منڌ‘، ’ڇولين جهڙا ڇال‘، ’واسينگ وار‘، ’موتئي جهڙي مرڪ‘، ’مکڙو ميگهه ملار‘، ’اکين ۾ ڇولين جو ڇلڪو‘، ’سانوڻ جهڙا پار‘، ’نيڻن ۾ سيڻن جا سپنا‘ اوهان کي پڙهڻ سان خماري ٿي وجهي.
قمر شهباز هن وائيءَ ۾ تشبيهن ۽ تجنيس حرفيءَ جي انتها ڪري ڇڏي آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ جي سموري خوبصورتي ان ۾ سمائي ڇڏي اٿس.
قمر شهباز جيتوڻيڪ انگريزي ادب جو شاگرد هو، سندس انگريزي ادب خوب پڙهيل هو، جنهن جو اثر سندس شاعري ۽ نثري ادب تي پوڻ لازمي امر هو، پر هُو ڄم هنڌ جي ڌرتي ۽ ٻوليءَ سان بيپناهه محبت ڪندو هو، تنهن ڪري هن شاعريءَ ۾ خاص ڪري ’وائيءَ‘ ۾، پنهنجي ٽهيءَ وارن شاعرن کان وڌيڪ تجربا ڪيا آهن. هن ٻن پدن واري وائي ته لکي ئي لکي آهي، پر هن ڪن واين جي ٿلهه ۾ ٽي - پد به رکيا آهن، جڏهن ته بندن ۾ اهي ٽي - پد نه لکيا يا رکيا آهن. سندس هيءَ وائي ڏسو:
ٿلهه: اڄ جل ٿل جل ٿل ڌرتي آ، اڄ پايل پڳ سان پرتي آ،
گهنگهور گهٽائون گهاٽ مٿان!
بند: 1. جي تنهنجي جُوءِ ۾ ديپ جليو، پوءِ لئون لئون لڇندي لاٽ مٿان.
2. ڪنهن آڪاسن مان اوتيو آ،وس وڄڙي وس تون واٽ مٿان.
3. اڄ درد مليا دل وارن کان، ڄڻ ڇوهو ڇليو ڇاٽ مٿان.
4. جي ڪوڙيون پوٿيون پاڙهن ٿا، سي موڙها مرندا ماٽ مٿان.(32)
هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي پد آهن، پهرئين ۽ ٻئي پد جو قافيو هم وزن ۽ ان رديف جو جوڙ ٿيل آهي، پر ان وائيءَ جي ٽئين پد ۾ قافيو جدارو رکيو اٿس ۽ بندن جي هر ٻئي پد ۾ قافيو وري ٿلهه جي ٽئين پد سان هم - قافيو ۽ هم وزن ڪري رکيو اٿس. ٿلهه جو اهو ٽيون پد، هر بند پويان وراڻيءَ طور به رکيو اٿس. مون سون جي مند ۾، جڏهن مينهن وسندو آهي ته سانوڻ جي تيک ۾ ڪجهه گهٽتائي ايندي آهي ۽ هر انسان جي من جا امنگ اڌما ڏيڻ لڳندا آهن، اهڙي مند ۾ ’پايل ۽ پڳ‘ جي تشبيهه سان عاشق ۽ معشوق جي ميلاپ جي جيڪا منظرڪشي يا فوٽوگرافي ڪيل آهي، اها بنهه انوکي ۽ اڇوتي آهي.
قمر شهباز هڪڙي وائيءَ ۾ چار پد به رکيا آهن، ان ڪري هن وائيءَ تي گيت جو گمان ٿو ٿئي، پر پاڻ ان کي وائيءَ جي صنف ۾ شماريو اٿس. ٿلهه ته جيڪڏهن بندن کان ڌار ڪري لکجي ته اهو سڌو سنئون ’دوهو‘ آهي، ڏسو ڪيئن آهي:
ٿلهه: ماري ماري هليا، هوءَ ڪونج ڀلا ڇو؟
رو رو منهنجا روح، سڏڪي سڏڪي رو!
بند: 1. جنهن کي موت ماري نه سگهيو، مان سوئي پاڇو.
2. هاءِ نه ڄاتم جنهن کي پاتم، وڇڙي ويندو سو.
3. سانوڻ منهنجي آنسن کي، تو ڇو نه سڃاتو.
4. مينهن وُٺا او نينهن مٺا! مان توکي ڳوليان ٿو.
5. مومل تنهنجي ماڻي کي، راڻي ئي نه ڄاتو.
6. گهايل هرڻي تو جيئن منهنجو، من ڀي آ پياسو.(33)
هن وائيءَ جي ٻئي ۽ چوٿين پد ۾ قافيو، ’ڇو‘، ۽ ’رو‘ رکيا اٿس، هر بند ۾ انهن جي ٻئي پد ۾ قافيو ’پاڇو‘، ’سو‘، ’سڃاتو‘، ’ٿو‘، ’ڄاتو‘ ۽ ’پياسو‘ رکيا اٿس. انهن کي حقيقت ۾ لفظ کي ڀڄڻو ٿو پوي پر شاعريءَ ۾ ان جي اجازت ڏني وئي آهي، ايئن ڪيترن ئي شاعرن لفظن جي پوئين اڌ يا صرف ڪڏهن لفظ جي آخري اکر کي به قافئي طور ڪتب آندو آهي. هن وائيءَ جو موضوع هر بند ۾ الڳ الڳ رکيو اٿس. قمر شهباز وائيءَ ۾ اهو بنهه نئون گهاڙيٽو جوڙيو آهي، اهڙو گهاڙيٽو سندس ٽهيءَ جي ڪنهن به شاعر نه چيو آهي. وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ وري قمر شهباز جو هي تجربو ڏسو ڪيئن آهي.
ٿلهه: توتان جندڙي گهوري ڙي، سنڌڙي تنهنجي سينڌ نه اُجڙي.
بند: 1. اسين اهي ئي مارو تنهنجا، اسان ئي صديون جاڳي تو لئه،
تارن جي وٽ سوري ڙي.
2. اسين اهي ئي چارڻ تنهنجا، اسان ئي سِر جي سئن هنئين،
اسان ئي ويڻا چوري ڙي.
3. اسين اهي ئي راڻا تنهنجا، اسان ئي مومل ماڻي لا!
اسان ئي ڪاڪ ڪڪوري ڙي.
4. اسين اهي ئي سانگي تنهنجا، اسان ئي سنڌو تنهنجي ڌارا،
اسان ريءَ سنڌ اڌوري ڙي.
5. اسين ئي ڄام تماچي تنهنجا، اسان ئي مارئيءَ جا متوالا،
اسان جي سورٺ نوري ڙي.
6. اسان اهي ئي هوشو تنهنجا، اسان ئي تنهنجي مٽيءَ ماءُ،
پنهنجي رت ۾ توري ڙي.(34)
وائيءَ جو ههڙو گهاڙيٽو قمر شهباز کان اڳ ۽ نه ئي پوءِ ڪنهن شاعر گهڙيو هوندو. هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ته ٻه - پد رکيل آهن، جنهن جي پهرئين پد ۾ آيل قافيو ڪنهن به بند جي پهرين ٻنهي پدن ۾ ناهي، بندن جا ٻئي پد بي قافيه آهن، وري ٿلهه جي ٻئي پد ۾ آيل قافيو، هر بند جي ٽئين پد ۾ آيو آهي، جنهن سان رديف جو پڻ ميلاپ ٿيل آهي.
ايئن مٿي بيان ڪيل وائيءَ ۾ قمر شهباز پاڻ به ان گهاڙيٽي ۾ وري ٻي وائي نه لکي آهي، ان ڪري اهو گهاڙيٽو عام نه ٿي سگهيو.
تاجل بيوس به هن ئي ٽهيءَ سان تعلق رکندڙ شاعر آهي. سندس ڪيترائي شاعريءَ جا ڪتاب ڇپيل آهن ۽ انهن ۾ ڪيتريون ئي شاعراڻيون صنفون آهن، جن مان وائي به هڪ صنف آهي.
تاجل بيوس جيئن ته ڳچ عرصو ڳوٺاڻي زندگي گهاري آهي، تنهن ڪري کيس ڳوٺاڻي ٻوليءَ تي ڪافي رسائي آهي، تنهن کان سواءِ هُو راڳ جي ڄاڻ به رکندو هو. سندس ڪتاب ’ڏوريان ڏوريان مَ لهان‘ جي پٺئين پاسي شيخ اياز هيئن ٿو لکي ته:
”مون کان پوءِ تاجل بيت ۽ ’وائيءَ‘ ۾ پنهنجي ٽهيءَ جو وڏي ۾ وڏو شاعر آهي.“(35)
تاجل بيوس جي ٻه - پدي وائي ’سورٺي ڇند‘ تي چيل آهي، پر هن قافيي سان گڏ رديف به آندو آهي. مثال طور ڏسو:
ٿلهه: پنڌ پراهين پار جو، گهوڙا ٻڌ نه گهاٽ تي.
بند: 1. رنگ لهوءَ جي راند ۾، ريٽو ڪر ڪٽار جو.
2. سورهيه سڪين سوڀ کي، ڪانئر هڻڪو هار جو.
3. ڪنڊيءَ لنوين ڪانگڙو، ڪو ماڻهو آ واهار جو.(36)
هن ذڪر ڪيل وائيءَ جو ٿلهه ته ’سورٺو ڇند‘ تي جوڙيل آهي، پر ٽئي بند دوهي ڇند تي آڌاريل آهن ۽ وراڻي به بند سان سهائيندڙ نه ٿي لڳي، ڌاري ٻئي ڀاسي.
تاجل بيوس جي هڪ ٻي وائي، جنهن جو ٿلهه ته ’دوهو ڇند‘ تي جوڙيل آهي، پر ٿلهه ۾ ٽي پد آيل آهن، اهو ٽيون پد وراڻيءَ طور استعمال ڪيل آهي. ان جو مثال سندس سُر سامونڊيءَ ۾ هن ريت آهي.
ٿلهه: لکين سج لهي ويا، کيڙيندي کارو،
آيل! انگ نه ڍڪيو.
بند: 1. جوٽي جنڊ فراق جا، آندم اڌارو،
آيل! انگ نه ڍڪيو.
2. آءٌ به هڪ آسائتي، سانوڻ ميارو،
آيل! انگ نه ڍڪيو.
3. سڙهه ڏٺا مون سامهان، ڏريندي ڏارو،
آيل! انگ نه ڍڪيا.(37)
هن وائيءَ ۾ وڻجارن جي وهُن جي ڳالهه کي آڻي، سندن حالت جي عڪاسي ڪئي وئي آهي. هيءَ وائي ٿلهه ۾ ٽه - پدائين، باقي بندن ۾ اهي ئي ٻه پد رکيا اٿس. هن وائيءَ جو ٿلهه يارنهن ۽ ڏهه ماترائن تي رکيل آهي، پر اهو وزن بندن ۾ بيهاري نه سگهيو آهي. هن وائيءَ ۾ گهاڙيٽي بدران خيال ڏانهن ڌيان ڌريو ويو آهي.
سنڌي شاعراڻي اُڀ تي هڪ اهڙو نالو به آهي، جيڪو آهي لفظن جو ماتم ڪندڙ، درد جي صحرائن ۾ ڀٽڪندڙ ۽ خوشبوءِ جي زهر جو خوشيءَ خوشيءَ سان پيالو پيئندڙ مست الست تاج بلوچ آهي. هونءَ تاج بلوچ اصل ۾ غزل ۽ نظم جو شاعر، پر هن جي هيترن سارن گڏي ڇپيل ڪتابن جي جلد ’چچريون چچريون خواب‘ ۾ صرف اٺ وايون آيل آهن. شايد اها صنف ۽ ٻيون اساسي صنفون هن کي پاڻ ڏانهن ڇڪي نه سگهيون آهن. هن جيڪا وائي لکي آهي، انهن مان هڪڙي وائيءَ ۾ عجيب قسم جو گهاڙيٽو رکيو اٿس، اوهان کي ان جو ساءُ ضرور وٺرائبو، پر تاج بلوچ جي شاعريءَ تي شيخ اياز هيئن راءِ ٿو ڏئي:
”تاج جي شاعري عوامي ته نه آهي پر عام لاءِ آهي.“(38)
”تاج وٽ شاعري، خيال جي ڇنڊڦوڪ ۽ لفظن جي ڦيرگهير جو نالو نه آهي. شاعراڻي اظهار جي نازڪ ۽ مشڪل ذريعي کي هن پڙهندڙن جي تربيت لاءِ ڪتب آندو آهي.“(39)
”تاج پاڻ کي ڪنهن به هڪڙي صنف ۾ اظهارِ خيال تائين محدود نه رکيو آهي. سندس تخليقي تجربي ۾ هر ڪالب جون نيون نيون امڪاني ڏسائون روشن نظر اچن ٿيون، جيڪي هن جي ڀرپور صلاحيتن جو ثبوت آهن.“(40)
تاج بلوچ جي شاعريءَ تي جيڪا به ٽيڪا مٿي ڏني اٿم، اها سڀني ليکڪن، شاعرن پاران سندسن غزل يا نظم تي آهي. هن جون باقي صنفون ٽيڪاٽپڻيءَ کان وانجهيل آهن. اصل ۾ تاج بلوچ صرف چند وايون لکيون آهن، انهن جي جهلڪ هتي ٿو ڏيکاريان. هن جي ڪنهن تي دل سرڪي ۽ هن جي وائيءَ جي ڏات ۽ ڏانءَ کي سراڻ تي چاڙهي، ادبي ڪسوٽيءَ کي گهڪو ڏئي، سچي سون جي پرک ڪري، عوام ۾ نروار ڪري.
ٿلهه: موتئي جي مهڪار ڪٿي، هيل بسنتي رت ۾.
بند: 1. پاند پاند ۾ رت ڦڙا، خوشبوءِ جي کلڪار ڪٿي؟
2. هاءِ نه موٽيو ڍوليو، هار ڦِٽا سينگار ڪٿي؟
3. سينڌ سينڌ ٿي اڻڀي ويئي، چوٽاچندن هار ڪٿي؟
4. گهٽي گهٽيءَ ۾ رت جي هولي، کلڻين جي کيڪار ڪٿي؟
هيءَ وائي ٿلهه کان وٺي بندن تائين ٻه - پدي، سورٺو ڇند تي آڌاريل آهي. قافيو، ٿلهه جي پهرئين پد ۾ آيل ۽ هر بند جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس. سندس وائي ٿلهه کان وٺي آخري بند تائين سوال ئي سوال آهن. موضوع جي شروعات مومل جي مجاز سان ٿي آهي ۽ آخري بند سنڌ جي موجوده صورتحال خاص طور تي ڪراچي شهر جي عڪاسي ڪري ٿو. ڪراچي هاڻ اڳ جهڙي نه رهي آهي، جا تاج بلوچ پنهنجي جوانيءَ جي جولانيءَ ۾ ڏٺي، جنهن لاءِ شيخ اياز کي هيئن چوڻو پئجي ويو هو ته:
اياز اڄ ڪراچي ڏٺي ڏينهن ٿيا،
ڏسي ڪير ايڏا مُئيءَ تي مکا.
تاج بلوچ جي هن وائيءَ کي ڏسو، ڪهڙي نموني تجربو ڪري گهاڙيٽو ڪيئن بيهاريو اٿس.
ٿلهه: ڪير گلن جا پوئي هار، هٿ سڀن جا زخمي زخمي.
بند: 1. خوشبو ٿي نيلام وئي، بند چمن جو ڪاروبار،
گل شاخن تي يار.
2. ڪا ڪا سِٽ ڪويءَ جو سينو، چيري ڦاڙي ٿئي نروار،
ڄڻ تيز تکي تلوار.
3. ڄاڻ ته جرڪيا ڦٽ اندر جا، نيٺ ته مٽبو هي انڌڪار،
ڪو نه ڏياٽيون ٻاري يار.
پوءِ ڏياٽيون ٻاريو يار
ڪير گلن جا پوئي هار، هٿ سڀن جا زخمي زخمي.(41)
هن وائيءَ جو ٿلهه ته ٻه - پدو آهي، ’سورٺي ڇند‘ تي جڙيل آهي، پر هن وائيءَ جي بند ۾ ٽي پد آندا اٿس ۽ ٽيون پد به ٿلهه جي پهرئين ۽ بندن جي ٻئي پد سان هم قافيه رکيو اٿس. آخر ۾ وري صرف هڪڙو پد جوڙي، ساڳيو ٿلهه ورائي رکيو اٿس.
تاج بلوچ گهڻيون وايون نه لکيون آهن. مٿين وائي به سنڌ جي صورتحال کي آڏو رکي سرجي وئي آهي، ڇاڪاڻ جو هر ڪنهن جو جيءُ جُهريل، خيال گهوماٽيل، سوچن تي به پهرا پئجي ويا آهن. سندس خيال جي اڏام لاءِ نظم جو وسيع ميدان ئي ڪارگر ثابت ٿيو آهي.
مٿي ذڪر ڪري آيل سڀ جا سڀ سنڌ جا شاعر ڳڻايا ويا آهن، سواءِ نارائڻ شيام جي. هند ۾ رهندڙ سنڌي شاعر (جيڪي اڪثر سنڌ مان لڏي پلاڻي هند ويا) انهن مان به ڪيترن ئي وائي لکي آهي، پر افسوس جو مون کي سڀني شاعرن جا ڪتاب ته هٿ چڙهي نه سگهيا آهن، پر جن جن جا هٿ آيا آهن، انهن بابت محقق هيرو ٺڪر هيئن ٿو لکي:
”ڪافي، نظم وارن بحرن وزنن تي لکي وڃي ٿي، ان جو سٽاءُ سنڌي وائيءَ وانگر ٿئي ٿو، فرق فقط اهو آهي، جو ’وائي‘ ۾ هر مصرع هڪ ٿئي ٿي ۽ ان جي پهرين مصرع جنهن کي ’اسٿائي‘ يا ’ٿل‘ سڏجي ٿو، سا سڄي يا اڌ يا ان جو ڪجهه حصو هر پوءِ ايندڙ مصرع جي پٺيان ورجائجي ٿو.“(42)
هند ۾ شاعرن جي ڪاروان جو هڪ پانڌيئڙو ارجن حاسد به آهي. سندس جنم 1930ع ڪراچيءَ ۾ ٿيو، پر ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جي وڍڪٽ ڪري وڃي هند جي بمبئي شهر نڪتو. ”حاسد، وائيءَ جي وراڻيءَ کي تاتيندي، ان کي نظر نه ايندڙ (ايبسٽريڪٽ) تهه به چاڙهي ٿو ڇڏي. هي سڀ وساريل ڪلاسيڪل فارم حاسد جي چت لڳڻ سان پنهنجي قدامت ڀلجي، نڪور نواڻ وقت سان هم قدم آهن.“(43)
ارجن حاسد وٽ وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ ڪنهن به قسم جي نواڻ يا گهاڙيٽي ۾ تجربو ته ٿيل ناهي، سندس وائيءَ جو نمونو هي آهي:
ٿلهه: سڀ ئي مون کي وڻيون، هُو هيون ٿي ڄڻيون.
بند: 1. رنگ لالاڻ تي، مون برابر ڳڻيون.
2. ڪنهن نه سرهاڻ مان، سونهن بڻجي ڇڻيون.
3. جيڪي نِوڙي هليون، راڄ راڻيون بڻيون.
4. پاڻ گهوري ڇڏن، اهڙيون ٿوريون گهڻيون.
5. وڄ وراڪا ڏنا، پر وسيون ڪي ڪڻيون.
(نه ايئن نه، ص: 114)
ارجن حاسد جي هن ڪتاب ۾ ڳپل وايون آهن، پر اهي سڀ جون سڀ هڪڙي ئي گهاڙيٽي ۾ لکيل آهن. مٿي ڏنل وائي ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل، پر ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ قافيو رکيو اٿس، باقي هر بند ۾ ٻه پد آهن ۽ بند جي هر ٻئي پد ۾ قافيو رکيل آهي ۽ ٿلهه جو ٻيو پد هر بند پويان وراڻي ڪري ڪتب آندو اٿس.
هند ۾ رهندڙ هڪ ٻيو سنڌي شاعر کيمن. يو. مولائي، سندس جنم ڳوٺ درس، موري ۾ ٿيو ۽ ورهاڱي جي ويرن کيس اباڻا ڏاڏاڻا پڊ ڇڏائي وڃي مڌيه پرديش هند ۾ خيما کوڙايا. ريٽائر ٿيڻ کان پوءِ هن ڪجهه نثر لکيو ۽ ڪجهه شاعريءَ سان گڏوگڏ آڪاش واڻي ريڊيو سان لاڳاپجي ويو. کيس ٽن ڪوتائن جي ڪتابن تي انعام به ملي چڪا آهن.
” کيمن جي شاعراڻي صنفن مان وائيءَ جون ڪي جهڪلون مون هت آنديون آهن. هن ’ڌرتيءَ کان آڪاش تائين‘ شاعريءَ جي مجموعي ۾ غزل، ٽيڙو، وايون، نظم، گيت، پنجڪڙا، دوها ۽ نيون ڪوتائون آهن.“(44)
کيمن جي هن ڪتاب ۾ وايون به آهن، جيڪي اڪثر ٻه - پديون آهن ۽ اهي ’دوهي ڇند‘ تي رچيون اٿس، پر هن جون ڪي وايون ٽه - پدي ٿلهه واريون به چيل ۽ ڇپيل آهن. مثال طور هيءَ وائي ڏسو.
ٿلهه: رکي ڌاري ٻولي، گهرن ۾ رهو ٿا،
اهو ڇا ڪيو ٿا.
بند: 1. وڏن جي وراثت کي، گهرن مان ڪڍو ٿا،
2. ٻچن کي به ٻوليءَ کان، پرتي رکو ٿا.
3. نه تواريخ پنهنجي، ڪڏهن ڪٿ پڙهو ٿا.
(ڌرتيءَ کان آڪاس تائين، ص: 85)
هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي پد آهن. ٻئي ۽ ٽئين پد ۾ قافيو ۽ رديف رکيا اٿس. هيءَ وائي ٿلهه جي لحاظ کان يارنهن ۽ ڏهه ڏهه ماترائن جو ٿلهه آهي. هونءَ هن وائيءَ ۾ اٺ بند رچيا اٿس، هر بند پويان ٿلهه جو ٽيون پد وراڻيءَ طور ڪتب آندو اٿس. هن وائيءَ ۾ هند ۾ رهندڙ سنڌين جي سڀ کان وڏي مسئلي، مادري ٻولي ۽ ڌرتيءَ کان وانجهجي وڃڻ ۽ پنهنجي اولاد کي ان کان واقف نه ڪرڻ آهي.
کيمن جي هڪ ٻي ٽه - پدي ٿلهائين وائي ڏسو، ان جو به مٿي ڄاڻايل وائيءَ وارو گهاڙيٽو رکيو اٿس.
ٿلهه: ڪونه ڪٿي ڪو سوجهرو، ڪوبه نه ديپ ٻري،
اڃا ته پنڌ پري.
بند: 1. اوندهه منجهه وڪوڙيل ڌرتي، ڏسندي ڏيل ڏري.
2. ساڻو بت رستي ڌن ۾، ازخود پير ڌري.
3. سنگ نه ساٿي جنهن سان کن پل، سگهجي ڳالهه ڪري.
(ڌرتيءَ کان آڪاس تائين، ص: 86)
هيءَ وائي به ’دوهو ڇند‘ تي رچيل آهي ۽ ٿلهه ۾ ٽي پد رکيا اٿس. ٿلهه جو ٻيو ۽ ٽيون پد هم قافيه بڻايا اٿس. هند ۾ سنڌين جي حالت زار تي روئڻو رُنو اٿس، هرڪو پنهنجي ۾ پورو آهي، ڪنهن سان سُور سلجن، ڪو جيڏو سرتو ملڻ لاءِ وقت ئي ڏئي نه ٿو سگهي.
هند ۾ رهندڙ هڪ ٻيو شاعر، محقق، تعليمدان ڊاڪٽر موتي پرڪاش، جنهن پنهنجي حياتيءَ جو ڳچ عرصو انڊين اسڪول، دبئي ۾ پرنسپال جي طور گذاري ريٽائر ٿيو ۽ تازو ديهانت ڪري ويو آهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ نثر توڙي نظم لکيو اٿس، منهنجي هٿ ۾ سندس شاعريءَ جو ٽيون ڳٽڪو آهي، جنهن ۾ مهاڳ به پاڻ ئي لکيو اٿس. هن شعري ڪتاب ۾ هائيڪا، دوها، غزل، نظم، وايون ۽ بيت شامل آهن. هن پنهنجي ڪنهن به صنف جي لاءِ اکر به نه لکيو آهي. هن جي هن ڪتاب ۾ ٻه - پديون وايون آهن، پر موتي پرڪاش ڪي وايون ٽه - پدائين ٿلهه واريون به لکيون آهن.
ٿلهه: او شل! ڏينهن اچي، ميڙو خوب مچي،
موکي تنهن جي مٽ تي.
بند: 1. پاروٿو ئي پيار تون، جيسين مڌ مچي.
2. جوٺو هار نه، ڏي مون کي، جيڪو جت بچي.
3. آڻ، وڃن اوسان جيئن، سارو ڏيهه ڏچي.
(تنهنجي ڳليءَ جون ڳالهيون، ص: 59)
هيءَ وائي ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل ۽ ٿلهه ۾ ٽئين پد جو واڌارو ۽ ان جو قافيو جدارو رکيو اٿس. اهو ٽيون پد بندن ۾ وراڻي طور آندو اٿس. سندس هڪڙي ٻه پدائين وائيءَ جو چس رس وٺي ڏسو.
ٿلهه: سڄڻ جون سارون، آيون اوڙڪ مينهن جيئن.
بند: 1. هيڏو ويرو وچ ۾، پوءِ به سنڀارون.
2. ڇڙي پيئيون سُنَ ۾، تن سنديون تارون.
3. ڳلن تان ڳڙي پيئيون، لڙڪن جون لارون.
(تنهنجي ڳليءَ جون ڳالهڙيون، ص: 61)
موتي پرڪاش جي هيءَ وائي ’سورٺو ڇند‘ تي آڌاريل آهي. وائيءَ ۾ ٽي بند آهن. هن وائيءَ ۾ سنڌ ۽ خاص طور سنڌين جي جنم ڀوميءَ جي يادگيري اچڻ ۽ جيءُ جهري پوڻ جي واريا بيان ڪئي اٿس. انسان ڪٿي به ۽ ڪهڙي، بهتر کان بهتر حال ۾ هجي، کيس ڪنهن نه ڪنهن ويل پنهنجو ماضي ضرور تڙڦائي ٿو ۽ وري ذهن ۾ اها به ڳالهه هجي، موهن ڪلپنا چواڻي ته مان دنيا جي هر ملڪ ۽ ڪنڊائتي علائقي ۾ وڃي ٿو سگهان، پر سنڌ وڃي نه ٿو سگهان، اهڙي صورتحال حساس انسان کي ڌوڏي وجهندي آهي ۽ هُو اوڏڪي پت جيان جهري ڍير ٿي پوندو آهي. اهائي ڪيفيت هن وائيءَ مان نمايان نظر اچي ٿي، باقي هن کان پهرين وائيءَ ۾ ته شراب جي چاهت جو ذڪر ٿيل آهي، جيڪا ڪا خاص ڳالهه ناهي، ڪي ماڻهو پيئندا جيئڻ لاءِ آهن ۽ ڪي جيئندا ئي پيئڻ لاءِ آهن.
هن ٽهيءَ کان وٺي جديد دؤر تائين امداد حسيني بهترين شاعر ڪوٺيو وڃي ٿو. هُو جديد ۽ قديم شاعريءَ جو اهڙو سنگم آهي، جنهن کي اڄ جو نئون نڪور شاعر به سندس واٽ وٺڻ تي فخر محسوس ڪري ٿو. امداد حسيني نظم جو شهنشاهه شاعر آهي، تنهن هوندي به هن سنڌي شاعريءَ ۾ مروج ڪيترين ئي صنفن تي ڀرپور نموني لکيو آهي.
امداد حسينيءَ جي لاءِ ڊاڪٽر الياس عشقي لکي ٿو ته:
”انهيءَ چوڻ ۾ ڪا هٻڪ ڪانهي ته امداد سنڌي شاعرن جو پهريون ۽ آخري جديد شاعر آهي.“(45)
ساڳئي ڪتاب ۾ قمر شهباز، جيڪو پاڻ به شاعر آهي، اهو امداد حسينيءَ جي لاءِ هيئن ٿو لکي ته:
”هن وٽ تمام سولن لفظن ۾ گهاٽي ۽ گهري ڳالهه ڪرڻ جي جادوگري به آهي، بس هُو ايئن ئي سڀ ڪجهه چيو ڏئي جيئن ڪو سادو سودو ماڻهو پنهنجي دل جي ڳالهه ڪندو آهي.“(46)
امداد حسينيءَ جو واسطو ٽکڙ جي سيدن سان آهي ۽ ٽکڙ جا سيد عروضي شاعريءَ جا ماهر شاعر يا استاد شعراء هئا، سندس ڏاڏو به انهن استاد شاعرن مان هڪ هو، پر امداد حسيني سنڌي اساسي شاعراڻين صنفن تي لکيو آهي ۽ انهن مان وائي به هڪ آهي. سندس وائي ڏسو، هيءَ وائي ٻه - پدي ٿلهه ۽ بندن تي ’سورٺو ڇند‘ تي چيل آهي، سندس وائي ڪيئن نمايان نروار ٿي بيٺي آهي.
ٿلهه: پانڌي چئج وڃي، آءٌ اوهان جي آهيان.
بند: 1. عمر ڪئي جا آڇ هئي، مون سا هڏ نه مڃي.
2. ڪوٽ ڪڙا زنجيريون، ايندس سڀ ڀڃي.
3. مارن ڪاڻ مون سِسي، سوريءَ ڏانهن سڃي.(47)
هن وائيءَ جو موضوع عمر - مارئيءَ جو آهي، جيڪا اها آس ٿي رکي ته هڪ ڏينهن ڪوٽ ڪڙا، زيريون زنجير ڇني، مان توهان ڏانهن ورنديس، مون کي وساري نه ويهجو، ڇاڪاڻ ته مان ازل کان اوهان جي آهيان. هي قيد ٻن ڏهاڙن جو آهي ۽ مون لوئي لڄ نه لڄائي آهي.
امداد حسينيءَ پنهنجي هن وائيءَ ۾ ڪجهه نواڻ آندي آهي، وائي ته ٿلهه ۽ بندن سميت ٻه - پدي آهي، پر ٿلهه جي هر پد ۾ ڌار ڌار قافيو رکيو اٿس ۽ ساڳيءَ طرح هر بند ۾ ٻه ٻه قافيه رکيا اٿس. سندس گهاڙيٽي جي اها گهڙت ڏسو ڪيئن آهي.
ٿلهه: واءُ لڳو واريءَ تان پيرا، پَرَ ڪري اڏريا.
بند: 1. ڏور پئي ويا ڏيهي ڏيرا، گهنگهر ڏينهن گذريا.
2. آءٌ نه ڄاڻان ڪهڙي ويرا، ڪهڙي پار اسريا.
3. دنبوق ڇٽي اڏريا ڳيرا، حد لاحد اڪريا.
4. اڀ هو پک پک ڇيرا ڇيرا، تارن ڦٽ اجريا.
5. لڏي رهيا لاهن آکيرا، سج الٿا اڀريا.(48)
هن وائيءَ جي ٿلهه ۽ بندن جا قافيه هن ريت رکيا اٿس. ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو ’پيرا‘ ۽ ٻئي پد ۾ قافيو ’اڏريا‘ بيهاريو اٿس، وري بندن جي هر پهرئين پد ۾ قافيه هن ريت ٿو آڻي، ’ڏيرا‘، ’ويرا‘، ’ڳيرا‘، ’ڇيرا‘ ۽ ’آکيرا‘، وري هر بند جي ٻئي پد ۾ وري قافيو ٿلهه جي ٻئي پد ۾ آندل قافيي سان هم وزن رکيو اٿس. ’گذريا‘، ’اسريا‘، ’اڪريا‘، ’اجريا‘ ۽ ’اڀريا‘ بيهاريا اٿس. امداد حسيني جديد کان جديد جو اهڙو شاعر آهي، جنهن پنهنجي ساک رکڻ کان ڪڏهن به هيٺ نه لٿو آهي.
امداد حسينيءَ جي لاءِ اسان مٿي لکي آيا آهيون ته هُو جديد ۽ قديم جو حسين سنگم جو شاعر آهي. اسان هي باب امداد حسينيءَ تائين يعني شيخ اياز کان وٺي امداد حسينيءَ تائين لکيو آهي، جيڪو اڃا حال حيات آهي ۽ نوجوان شاعري ڪندڙن کي اتساهيندڙ به رهيو آهي ۽ هن باب ۾ به اهو ڏيکارڻو هو ته ننڍي کنڊ جي ورهاڱي کان وٺي جڏهن سنڌي ٻوليءَ جو هي رسم الخط مستند طور تي سنڌي ماڻهن پنهنجو ڪيو، انهن سنڌي اساسي شاعريءَ سان رشتو ڳنڍيندي، اساسي سنڌي شاعريءَ کي جديد دؤر تائين جياريندا رهيا ۽ هنن انهن صنفن يعني دوهو، سورٺو، بيت ۽ وائيءَ کي به پنهنجي شاعراڻن خيالن جي اڏام ۾ شامل ڪندا رهيا آهن ۽ سنڌ جو سنڌي شاعري لکندڙ نوجوان ترين شاعر به هاڻ نه صرف وائيءَ جي صنف کي خيالن جو پاڻي ڏيندو، زندهه رکندو اچي ٿو ۽ ان جا گل ۽ ڦولار ۾ بيت، دوها ۽ سورٺا اڀ تي چنڊ ستارن جيان روشن رهندا اچن.
[b]حوالا[/b]
1. ملاح، مختيار احمد، ’سنڌي ادب جي تاريخ جو جديد مطالعو‘، ڪاٺياواڙ اسٽور، ڪراچي، 2014ع، ص: 257.
2. اياز، شيخ، ’ڪپر ٿو ڪن ڪري‘، شيخ اياز شاعري، واليوم - 2، سُر مارئي، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ، ص: 177.
3. ساڳيو، سُر ڪيڏارو، ص: 197.
4. ساڳيو، ’ڪپر ٿو ڪُن ڪري‘، ص: 296.
5. ساڳيو، ص: 298.
6. اياز، شيخ، ’واٽون ڦلن ڇانئيون‘، شيخ اياز، واليوم - 2، ص: 730.
7. قاضي، علامه آءِ. آءِ.، ’علم ادب‘، ٽماهي مهراڻ 3-4، 1965ع.
8. همايوني، نياز، ’دل ۽ ڌرتيءَ جا گيت‘، ص: 32.
9. ساڳيو، ص: 32.
10. ساڳيو، ص: .103
11. ساڳيو.
12. شيام، نارائڻ، ’نکريو آهي نينهن‘، مرتب: مصطفيٰ ناگراج، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 1999ع، ص: 22.
13. ساڳيو، ص: 22.
14. ساڳيو، ص: 33.
15. ساڳيو، ص: 30.
16. عباسي، تنوير، ’ساجن سونهن سرت‘، ص: 13.
17. ساڳيو، ص: 17.
18. ساڳيو، ص: 22.
19. بخاري، استاد، ’ولولو ووڪ‘.
20. ساڳيو، ص: 127.
21. طالب الموليٰ محمدالزمان، مخدوم، مقدمو.
22. ساڳيو، ص: 1 ۽ 2.
23. ساڳيو، ص: 379.
24. ساڳيو.
25. ارشد، عبدالحڪيم، ’ٽٽل عڪس سونهن جا‘، ساهتي ادبي اڪيڊمي، نوابشاهه، ص: 11.
26. ساڳيو، ص: 21.
27. ساڳيو.
28. سنڌي، سرمد، انٽرويو، ماهوار سوجهرو، 183 جون 2014ع.
29. ڌامراهو، بدر، ’سنڌي ادب جو مقدمو‘، ڇاپو ٻيو، رهبر پبليڪيشن، لاڙڪاڻو، 2013ع، ص: 369.
30. حسيني، امداد، ’بهارن کي چئجو‘، ورسٽي پبليڪيشن، ڪراچي يونيورسٽي، ص: 28.
31. شهباز، قمر، ’بهارن کي چئجو‘، ورسٽي پبليڪيشن، ڪراچي يونيورسٽي، ص: 191.
32. ساڳيو، ص: 194.
33. ساڳيو، ص: 199.
34. ساڳيو.
35. اياز، شيخ، ’ڏوريان ڏوريان مَ لهان‘، بئڪ ٽائيٽل.
36. بيوس، تاجل، ’ڏوريان ڏوريان مَ لهان‘، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، ص: 89.
37. عشقي الياس.
38. بلوچ، تاج، ’چچريون چچريون خواب‘، سوجهرو پبليڪيشن ڪراچي.
39. اياز، شيخ، ’تاج سياسي سوچ جو شاعر‘، چچريون چچريون خواب‘، سوجهرو، 2011ع، ص: 439.
40. جوش، عبدالحليم، لفظن جو ماتم - هڪ نظر‘، ڪتاب ساڳيو، ص: 434.
41. عرساڻي، شمس الدين، ڊاڪٽر، ’غم جانان کان غم جهان تائين‘، ساڳيو، ص: 271.
42. بلوچ، تاج، ’چچريون چچريون خواب‘، ص: 121.
43. ٺڪر، هيرو، ’لوڪ ادب جي هڪ سهڻي صنف ڪافي‘، سنڌي ٻولي جرنل، 2014ع، ص: 221.
44. موهي، واسديو، ’نه ايئن نه‘، گجرات ساهتيه اڪيڊمي، گانڌي ننگر، 2009ع.
45. حاسد، ارجن، ’تارا به ٽاڻڊاڻا به‘، ’ڌرتيءَ کان آڪاس تائين‘، لڪشمي پبليڪيشن، بئرا ڳڙهه، ڀوپال، 2010ع، ص: 8.
46. ساڳيو ڪتاب.
47. ساڳيو ڪتاب.