1
ڪنهن جنهن لڌا نينهن، جيئن پيا لهسن لُڪ ۾.
- شاهه
ڪانارئا ڪُڻڪن، جِنين لوڇَ لِڱن ۾،
پاڻهي ٻڌن پَٽيون، پاڻهي چِڪيا ڪَن.
- شاهه
اڄ هت منيلا ۾، پياريءَ سنڌ کان ٽي هزار ميل ڏور، برادرم ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو خط پهتو. شروع ۾ ته سڀ خير سَلَهه جي خبر هئي، پر پڇاڙيءَ ۾ ڄڻ تِير وهائي ڪڍيائين. لکيل هو: ”نواز علي ’نياز‘ لاڙڪاڻي وارو گذاري ويو“. نبي بخش کي شايد اهو پتو ڪونه پيو ته ’نياز‘ لاڙڪاڻي وارو نه، بلڪ سڄيءَ سنڌ وارو. اديب، اهل علم ۽ فنڪار ڪنهن هڪ شهر يا هڪ خطي جي ملڪيت ٿيندا آهن ڇا؟ اهي اگرچ سڏائين لاڙڪاڻوي يا شڪارپوري، پر هوندا مِلڪ سڄي مُلڪ جي آهن، ۽ اهي ٿيندا ورثو سڄيءَ قوم جو آهن، جيتوڻيڪ ڀائر ڪنهن جا به هجن، ۽ مٽي ڪنهن سان به لڳين، ڄاوا ڪٿي به هجن، ۽ رهن ڪٿي به. بهرحال خط اها خبر آندي، جنهن هن دوريءَ تي دل کي ڏاڍو ڏک ڏنو ۽ رنج رسايو.
* * *
’نياز‘ انسان هو، فاني ۽ بي بقا، نيٺ هتئون هلڻو هئس، آخر رهي به ڪيترو رهي ها، موت سندس مرڪ هو، هن فاني جسم جو معاملو آخر ته مٽيءَ سندو مامرو آهي. ’نياز‘ جي موت ڪري سنڌي ادب کي نقصان پهتو، ’نياز‘ جي وڃڻ سبب شاعريءَ جو ايوان ويران ٿي ويو، زبان کي نقصان پهتو جو ’نياز‘ هي جهان ڇڏيو، اهي سڀئي ڳالهيون برابر، صحيح ۽ سچ، پر منهنجي ته دل اِنڪري به ڏڪي ويئي، جڏهن ڏٺم ته ’نياز‘ هڪ دور جو نمائندو هو، جيڪو دؤر سندس موت تي ختم ٿيو، ’نياز‘ هڪ عهد جي نشاني هو ۽ اهو عهد اڄ پورو ٿيو، ’نياز‘ هڪ خاص زماني جو عڪس ۽ آئينه دار هو، جيڪو زمانو هاڻي اچي پڄاڻيءَ کي پهتو. سندس تعلق انهيءَ وڻندڙ ماضيءَ سان هو، جيڪو باغ ۽ بهار هو، جيڪو امن ۽ آسائش هو، جيڪو سـُـڪون ۽ راحت هو. سڄي سنڌ جوان هئي، سندس نڪ مان نٿ ڪانه لٿي هئي، بولو ۽ بئنسر اڃا سندس نڪ ۾ هئي، ڪنن جي والـِـنِ ۽ نَسِبِن تائين اڃا ڪنهن ظالم جو هٿ اُت ڪونه پهتو هو، نه سندس وارئي ڇـُـڙيا هئا ۽ نه اڇو جوڙوئي ڍڪيو هئائين. نه ڇڙو ’نياز‘ جي لاڙڪاڻي تي جوڀن ۽ جواني هئي، پر سنڌ جو هر شهر، دِههِ خواهه دهقان، سکيو ۽ ستابو هو، ٻهڪيو ۽ چهڪيو ٿي.
خيال ڪيم، ’نياز‘ جي دور، زماني ۽ عهد جي هڪ هڪ شيءِ اکين اڳيان اچي ويئي. لاڙڪاڻو، لاڙڪاڻي جا مشاعرا، اُتنهن جا مشاهير، وڏا وڏا زميندار، نواب ۽ سردار، انهن جو اوج ۽ اقبال، وضع ۽ قطع، ڪچهريون ۽ ڪارناما، سکرُ، سکر جون ادبي محفلون، اُتنهن جا مشاعرا، اُتنهن جا دلبر دوست ۽ موچارا ماڻهو، نه فقط جن جن واقعن سان ’نياز‘ جو واسطو هو، اهي ياد آيا، بلڪ انهيءَ سڄي ماضيءَ جون اهي سڀئي ڳالهيون ۽ ڪهاڻيون، جيڪي هنن گنهگار اکين ڏٺيون، هڪ هڪ ٿي ذهن ۾ اينديون ويون، دل تي ترنديون ويون، ۽ يادن جا نقش اُڀرندا ويا.
وسعتي پيدا کن اي صحرا که امشب در غمش،
لشکرِ آهِ من از دل، خيمہ بيرون ميکشد.
* * *
جنهن عهد جو ’نياز‘ نمائندو هو، انهيءَ دور ۾ لاڙڪاڻو سڄيءَ سنڌ ۾ برک هو، اهوئي زمانو هو جڏهن لاڙڪاڻي کي ”لاڙڪاڻو ساهه سيباڻو“ چيو ويو، ۽ اهو به مشهور هو ته ”هجئي ناڻو ته گهم لاڙڪاڻو!“ زميندارن جي جنهن تمدن جو هن مهل اچي موت ٿيو، وڏيرن جي جنهن معاشري جو ڏيو هاڻي اچي اُجهاڻو، نوابن، خانبهادرن، اميرن ۽ سردارن جي جنهن ٽولي جي اڄ اچي پڄاڻي ٿي، ان جو عروج ۽ اقبال ڏسڻ وٽان هو. ڪهڙي مجال، جو عامي ماڻهو اک کڻي ڏانهن ڏسي سگهي! ڪاراون ڪمدارن، ڪامـِـن ۽ ڪاردارن جي ذريعي پيغام موڪلي ووٽ ورتا ويندا هئا، ڪنهن کي طاقت هئي، جو انڪار ڪري پنهنجو پٽڪو لهرائي! گويا اهو وقت انهيءَ مخلوق جي ڦوهه جوانيءَ جو هو، جنهن کان پوءِ هِنن اکين آهستي آهستي اُنهيءَ بلنديءَ ۾ پستي ايندي ڏٺي، اُنهيءَ اقبال جي انتها ٿيندي ڏٺي، ۽ اُنهيءَ شمع جي لاٽ مان دونهون اُڀرندو ڏٺو.
سر شاهنواز خان ڀُٽو... خانبهادر نواب حاجي امير علي خان لاهوري... خانبهادر علي حسن خان هـَـڪـڙو... خانبهادر حاجي غلام محمد خان اِسراڻ... نواب سر غيبي خان چانڊيو... خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو... قمبر وارا شيخ... باقراڻن وارا اُنڙ... ڏوڪريءَ وارا ٻـُـگهيا... ۽ ميهڙ وارا جتوئي، مطلب ته جاڏي کڻي نگاهه ڪر، ته زميندارن جي آلو آلان هوندي هئي! بنگلا، محل، ماڙيون ۽ ايوان، انهن ۾ رنگ ۽ رونقون، هـُـل ۽ هنگاما، کاڌا ۽ پيتا، مطلب ته ڏينهن عيدن جا ٿيندا هئا ۽ راتيون ڄڻ شب برات جون راتيون هيون.
ڪمرن ۽ ڪوٺِنِ ۾ پاڻ تشريف فرما، ٻاهر ايوانن ۽ اڱڻن ۾، رستن تي ۽ ڀـِـتين جي پاڇن هيٺان، نٽهڻ اُس ۾ يا ڪنهن وڻ جي ڇانـَـو ۾، ويهڪ هيٺان سـِـر رکيون يا پوتڙا وڇايون، فيصلن وارا، ڪمن ڪارين وارا، محتاج ۽ سوالي، مجبور ۽ محڪوم، هاري ۽ ناري، غرض اميرن جي ايوانن اڳيان غريبن جا انبوهن جي انداز ۾ ڪٽڪ هوندا هئا، نه فقط صبح کان سانجهيءَ تائين، پر ٻٽي ٻٽي ڏينهن انتظار ۾...جڏهن وڏيرن کي واندڪائي ٿئي، جڏهن اميرن کي فرصت ملي ۽ جڏهن سردارن کي غريبن لاءِ غور ڪرڻ جو وقت بچي!
انسانن ۾ ايترو شعور پيدا ڪونه ٿيو هو. حيدربخش نئون نئون مختيارڪار ٿيو هو، پٽيوالي کان سواءِ خود سندس والد يعني چاچو الهداد به کيس ”خان صاحب“ سڏيندو هو. ڪامريڊ عبدالقادر به ان وقت تائين ڌامراهن کان ٻاهر ڪونه نڪتو هو. غريبن کي اميرن جي بلنديءَ جو ته احساس هو، ليڪن پنهنجي پستيءَ جي کين خبر ڪانه هئي. اميرن جي عزت جو ته مٿن رعب هو، پر پنهنجي ذلت جو سڌسماءُ ڪونه هين. الغرض انسان اڳيان انسان جي خواريءَ، محتاجيءَ ۽ بيوّسيءَ جو هڪ اندوهناڪ نظارو ڏسندڙ اکيون پيون پسنديون هيون. غريب جڏهن اميرن جي ايوانن اڳيان پنهنجي هم جنسن جا ڪٽڪ ڏسندا هئا، تڏهن چوندا هئا: ”بَلي يَر! فلاڻي جي در تي اڄ ميلا لڳا پيا هئا!“ گويا اها محتاجي، اها مظلوميت، اها دربدري، صبح کان شام تائينءَ جي خواري خرابي ۽ خستگي، هڪ ماڻهو اڳيان ايڏي خلق خدا ِّ جي ذلت ۽ رذالت اڃا غور جي قابل ڪانه هئي، بلڪ اهو گويا شانُ ليکيو ويندو هو، مانُ سمجهيو ويندو هو، ۽ غريب ان کي ميلي سان تشبيهه ڏيندا هئا! ٿڪن ۽ ماندن ماڻهن کي، وڏيرن وٽ وڃڻ ۽ ميلن تي گڏ ٿيڻ ۾ جيڪو فرق آهي، ان جو اطلاع اڃا ڪنهن ڪونه ڏنو هو، اڃا اِها سمجهه منجهن ڪانه آئي هئي ته اميرن وٽ غريبن جي وڃڻ جو مسئلو آسمان جي بلنديءَ ۽ زمين جي پستيءَ جو معاملو آهي.
* * *
لاڙڪاڻو ضلعو ان وقت گويا وڏن زميندارن، سردارن ۽ اميرن جو مکيو مرڪز هوندو هو. چڱا مَٺا هر طبقي ۾ ٿين ٿا، بـُـرا ڀلا هر طبقي ۾ آهن، ڪَنڊن جي ڪُنڊ ۾ گلابن جا گل به هوندا آهن. سڀئي امير يا مڙئي زميندار هروڀرو ڪو ماڻهپي کان نڪتل يا انسانيت کان عاري به ڪونه هئا. ڪي ته سچ پچ ڏسڻا وائسڻا ۽ خوبين خصوصيتن وارا به هئا. انهن مان ڪن جو قصو، جي هت ڪبو، ته هروڀرو هرج نه ٿيندو- آخر اهي به ته ڪردار هئا، جن جو وسارڻ اسان کي ڪنهين پر ڪونه جڳائي.
شهر ۾ ٽن زميندارن جون ڪچهريون روزانو لڳنديون هيون. باقي زميندارن جا بنگلا اگرچ موجود هئا، ليڪن رهندا ٻهراڙيءَ ۾ هئا، ڪڏهن ڪڏهن ڪمن ڪارين لاءِ شهر ۾ سندن اچڻ ٿيندو هو.
هڪ هوندي هئي ڪچهري شهر جي اصلوڪي ۽ بنيادي زميندار، نواب حاجي امير علي خان لاهوريءَ جي، جيڪا سياري ۾ بنگلي جي اڱڻ ۾ تڙڪي تي، ۽ ساوڻ جو وڏيءَ نـِـم جي ٿڌيءَ ڇانوَ هيٺان ٻاهرئين دروازي جي آمـُـنهن سامـُـنهن لڳندي هئي. پاڙن جا چڱامڙس، شهر جا مـُـک ماڻهو، ميونسپل جا ميمبر، سرڪاري ڪامورا ۽ ٻهراڙيءَ جا ننڍا ننڍا وڏيرا - صبح ٿيندو اچڻ شروع ڪندا، لـَـڙيءَ ٽه- پهريءَ تائين هڪ ايندو ٻيو پيو ويندو. ميونسپل جا معاملا، اوسي پاسي جا شرا شمار، اوڀارا لهوارا قصا، ڪليڪٽر صاحب ۽ ڊپٽي صاحب جي ملاقاتن جون ڳالهيون، مطلب ته صبح کان شام تائين پيا قصا ڪٽبا. اڄ جهڙي اداسي نه، بلڪ ان زماني ۾ اتي زندگي پئي محسوس ٿيندي هئي ۽ چهچٽو لڳو پيو هوندو هو. پاڻ به مڙس اڃا جوان ٿي لڳو. روزانو صبح جو گهوڙي تي چڙهي، شهر جو سير ڪندو هو. جتان لنگهندو هو، اٿي اٿي هندو خواه مسلمان، پئنچ خواهه سر پئنچ، سندس سلامي ٿيندا هئا.
ٻي هوندي هئي ڪچهري نه بلڪ دربار يا کڻي چئجي اجلاس، مرحوم سر شاهنواز خان ڀٽي جو، جنهن ۾ نواب امير علي خان پڻ پاڻ هلي ايندو هو. ڊپٽي ڪليڪٽر يا ڪليڪٽر کان گهٽ حيثيت واري کي قسمت سان رسائي ٿيندي هئي. پاڻ لوڪل بورڊ جو پريزيڊنٽ هو. لاڙڪاڻي لوڪل بورڊ تي ان کان پوءِ به پريزيڊنٽ ٿيندا رهيا، ليڪن صدارت جو اهڙو اوج لوڪل بورڊ وري ڪونه ڏٺو. صحيح معنيٰ ۾ صدارت سر صاحب ڪئي، باقي ٻين ته پوءِ ڇڙو پاڻ کي ۽ بورڊ کي ڏٺو ڪيو. بهرحال، شوداساڻي چيف آفيسر گهڻو ايندو ويندو هو، تولاڻي ڀائرن ۽ ديوان پرتاب راءِ پنجواڻيءَ جي به اچ - وڃ هوندي هئي، ديوان ڪندن سنگ لاهوري، ڊگهو، پوڙهو، رٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر، ڇـَـٽيءَ جيڏي ’سولا هئٽ‘ مٿي ۾ وجهي، وڏي لٺ هٿ ۾ کڻي ، جيئن صبح جو ساجهر سير تي نڪرندو، تيئن سر صاحب وٽان به ليئو پايون ويندو. دلچسپ ماڻهو ۽ ڳالهين جو ڳهير هو. اهو هڪ ماڻهو هو، جيڪو سر صاحب کي کلائيندو رهندو هو. سر صاحب، خدا بخشيس، هونءَ پاڻ به مجلس جو مور هو. جڏهن ڪنهن وقت موج ايندي هئس پاڻ جيڏن ۽ پاڻ جهڙن ۾ ويهندو هو، ان وقت ڳالهين مٿئون ڳالهيون، واقعن مٿان واقعا، دلچسپ لطيفا ۽ پنهنجا پراوا تجربا ۽ قصا پيا هلندا، ايڏا وندرائيندڙ ۽ وڻندڙ جو ڪلاڪن جا ڪلاڪ سنگت کي اٿڻ تي روح ڪونه ٿيندو. پر اهڙا موقعا روز ڪونه ٿيندا هئا. ديوان ڪندن سنگ واري ٽوپلي جو به وري مثال ڪٿي نظر ڪونه آيو! شايد پنهنجي لاءِ خاص ٺهرائيندو هو. اهو ٽوپلو نه ڇڙو سندس بت تي پاڇو ڪيون ايندو هو، بلڪ جيستائين ڪندن سنگ جي وک يا سندس لٺ پهچندي هئي، اوستائين هئي، اوستائين ڇانوَ ڪيون هلندو هو!!
صبح جو سر صاحب جي دربار اهڙيءَ طرح لڳندي هئي، ليڪن شام جو دروازا بند. ان وقت ضلعي جو ڪليڪٽر صاحب، حد جو ڊپٽي صاحب، لاڙڪاڻي جو سيشن جج صاحب ۽ ضلعي جو ڪماني صاحب وٽس ايندا هئا. مختيارڪار ۽ صوبيدار ڪڏهن سر صاحب کي رستي ويندي ڪٿي ڏٺو هجي ته ٺهيو، باقي ويجهي اچڻ جي انهن کي ڪٿي مجال هئي! انهيءَ ايوان ۾ ڪهڙيون ڳالهيون هلنديون هيون، ڪچهريءَ جو رنگ ڇا هوندو هو، گفتا ۽ قصا ڪهڙا ٿيندا هئا، ان جي عام کي ته خبر ڪانه هوندي هئي پر ڪيترا خواص به ان اسرار کان بيخبر هوندا هئا.
ٽين مجلس لڳندي هئي کهڙي صاحب جي نئين نئين ٺهيل ٻه - ماڙ بنگلي تي. پهريون هيٺئين طبقي جي ورانڊي ۾، ۽ پوءِ جيئن اقبال بلند ٿيندو ويو تيئن هيٺين مجلس وڃي مٿينءَ ماڙ جي ورانڊي ۾ پهتي. ليڪن جڏهن مجلس هيٺ لڳندي هئي يا جنهن وقت مجلس مٿي وڃِي ٿِي، ملڻ جلڻ ۽ اچڻ وڃڻ وارن ۾ طبقاتي فرق ڪڏهن ڪونه ٿيو. جنهن همت سان وڏيرو ايندو هو، انهيءَ جرئت سان غريب به اچي پنهنجو ڪم ڪڍي ويندو هو. ان زماني ۾ کهڙو صاحب مستقل طرح لاڙڪاڻي ۾ رهندو هو. ڪراچي ڪانه وسائي هئائين، ديس ڇڏي پرديس ڪونه وڃي رهيو هو، پنهنجا ڇڏي پراون ۾ وڃي ڪونه وسيو هو. تنهنڪري هرڪو ڏکيو ۽ آزاريو، منجهل ۽ موڙهو وٽس وقت سر پهچي سگهندو هو. ڪليڪٽر، ڊپٽي خواه ايس. پيءَ تائين هر ڪنهن کي سفارشي خط ڏيندو هو، يا پاڻ هلي وڃي ڪم لهرائي ڏيندو هو. کهڙو نوجوان هو، مسلمانن ۾ مقبول هو، قومي ڪمن ۾ رات ڏينهن مشغول هوندو هو، تنهنڪري مسلمان ڪامورن ۾ سندس مڃتا ۽ عزت هوندي هئي. گهڻو ڪري سندس خط يا سفارش ڪو موٽائيندو ڪونه هو.
خدا جنت نصيب ڪريس، قاضي نور محمد مرحوم، پگهار ته کائيندو هو زمينداري بئنڪ مان، ليڪن هوندو سڄو ڏينهن کهڙي وٽ هو. ڪاغذ کيسي ۾ ۽ پينسل ڪن تي، عينڪ اکين کان هيٺ نڪ جي وچ تي، جي لکندو هو ته ان کي مٿي سـُـرڪائيندو ورنه هميشه انهيءَ منزل تي رکي رهندي هئي! ڪنهن ڏي ڏسندو هو ته اکيون ڪاپار ڪري، ڪنڌ کي ٿورو هيٺ جهم ڏيئي، عينڪ جي مٿان نگاهن کي ٽپائي، پوءِ نظر کي ڏسندڙ تائين پهچائيندو هو. کهڙي ”قاضي!“ ڪيو... ته ’قاضي‘ جهٽ اچي پهچندو. خطن جا نوٽ وٺندو، ٽائيپ ڪري، صحيح وٺي، هرهڪ جي هٿ ۾ ڏيندو. نهايت نيڪ، شريف النفس، رلڻو ملڻو هوندو هو. قداور، ڏاڙهي گهاٽي، ليڪن آڱر کـَـن جيتري، خضاب لڳل، مٿي تي ترڪي ٽوپي، قميص ۽ ان تي انگريزي شارٽ ڪوٽ، سٿڻ ٽه تختي، پير ۾ سليپر. پهريون خيرپور ۾ مختيارڪار هو، اتان رٽائر ڪري بئنڪ ۾ اچي ملازم ٿيو. کهڙو صاحب چيئرمين هو، تنهنڪري صبح سانجهيءَ کيس صحبت فقط کهڙي جي نصيب ۾ هئي. پهرين تاريخ وڃي البته زمينداري بئنڪ جو منهن ڏسندو هو.
کهڙي وٽ صبح جو عام ڪچهري هوندي هئي، ليڪن شام جو بنگلي جي ’پورٽيڪو‘ واريءَ ڇت تي مانيءَ جي مهل کان اڳ تائين خاص دوستن جي صحبت ٿيندي هئي. محمد عالم حڪيم، مطب ختم ڪري، اچي پهچندو؛ جي نظر علي خان سکر کان آيل هوندو، ته اهو به هوندو، محمد حنيف صبح جو ڪورٽن ۽ اصيلن جا منهن ڏسي، شام جو سٺا انگريزي لـَـٽا پائي اچي پهچندو، جي سنڌ جو ڪو قومي ورڪر آيل هوندو، ته اهو به، راشدي صاحب به هوندو، جنهن مسلمان ڪاموري کي هندن جي نظر بچائي ملڻو هوندو، ته اهو به ان وقت ايندو. اُنهيءَ قسم جي دوستن ۽ هم مشرب ماڻهن جون ڳالهيون ٻولهيون هلنديون رهنديون... ان ۾ قومي مسئلا به زير بحث ايندا، مسلمانن جي ملازمتن ۽ ٻين حقن جا معاملا به غور هيٺ ايندا، سنڌ جي سياست جا ڪيترا نقشا به اتي ئي ٺهيا، لاڙڪاڻي جا هندو مسلم فساد، سکر جا هندو مسلم دنگا، مطلب ته سنڌ جي مسلمانن جو جن معاملن ۾ واسطو هوندو، انهن جو محور کهڙي جو اهو ڳاڙهو ٻه طبقو بنگلو هوندو هو. قاضي فضل الله جڏهن لاڙڪاڻي ۾ حنيف سان گڏ اچي وڪالت شروع ڪئي، تڏهن اهو به کهڙي جي سنگت جو رڪن رڪين بڻيو. شهر جي معززن مان حاجي ڇٽل ۽ مرحوم خداداد سرهيو گهڻو ايندا هئا. سيد نور محمد شاهه بقاپوري، مرحوم امام بخش ماهوٽو ۽ شير محمد خان ابڙو ٽيئي لاڙڪاڻي کان ڪوهه ڏيڍ پنڌ ٻاهر رهندا هئا، ليڪن ايندا وٽس روز هئا.
* * *
خانبهادر علي حسن خان هَڪڙو کهڙي جو دلي سنگتي هو. بنگلي جي هيٺئين طبقي ۾ هڪ ڪمرو هميشہ سندس لاءِ مخصوص هو - جڏهن قمبر کان ايندو ته ان ۾ اچي رهندو. اهڙو رعب وارو، وضعدار، شريف، نيڪ صورت ۽ نيڪ سيرت، سنجيدو، متين ۽ باوقار مڙس مان پنهنجي ڄمار ۾ ڪونه ڏٺو. مُڇان ننڍيون ڪينچيءَ سان ڪَٽيل، سُنهاري خسخسي، جن اکين مان حياءُ، حجاب ۽ شرافت پيئي بکندي هئي، انهن تي چشمو چڙهيل، سٿڻ قميص ۾ آرام ڪرسيءَ تي ويٺو هوندو؛ ڪڏهن سِيل جي سگريٽ[1] ٻن آڱرين جي وچ ۾، ڪڏهن حـُـقي جو نڙ چپن تي، ڪچهريءَ ۾ سنجيدگيءَ، متانت ۽ وقار جو مجسمو بڻيو ويٺو هوندو. آهستي آهستي، مزي مزي سان، منهن مان پيو دونهين جون لاٽان ڪڍندو. ٿورو ڳالهائيندو، ليڪن جيڪو اکر ڪڍندو، سو ڄڻ سچ جو سـِـڪو ۽ سون جي مهر هوندو. اٿيءَ ويٺيءَ، عادتن اطوارن مان ته ٺهيو، پر سندس لٽي ڪپڙي، پـَـهـَـر ۽ پوشاڪ مان به هڪ شان ۽ وضعداري پيئي بکندي. هاڻي وارن ماڻهن کي سندس فرزند ارجمند کي ڏسي، مرحوم لاءِ راءِ قائم ڪرڻ نه کپي. هو ماڻهو ئي اور هو. اُهي سوکڙيون آهن، جيڪي خالق پاران مخلوق ۾ اچن ٿيون .
خانبهادر حاجي غلام محمد خان اِسراڻ، شل رب ڪريم کيس جنت ۾ جايون ڏئي، اتفاق سان امير ۽ زميندار ٿي پيو هو، ورنه هو ملائڪ يا درويش هو. رهندو پنهنجي ڳوٺ هو، ليڪن جڏهن لاڙڪاڻي ۾ ايندو هو، ته هشام ماڻهن جا ۽ ڪٽڪ انسانن جا ڪڍ لڳندا هئس. انهيءَ زماني ۾ سندس فيصلا ضرب المثل هوندا هئا، تنهنڪري هرڪو ڪـُـڏ ڪيون سندس ڪچهريءَ ۾ پيو ايندو هو، هر ڪنهن کي پڪ هئي ته حق ٿيندو ۽ انصاف پلئه پوندو.
رونق ۽ آلوآلان شهر ۾، شاهي بزار ۾، سيئو بزار ۾، ڊپٽيءَ ۽ ڪليڪٽر جي پٽيوالن ۽ خانسامن ۾، تڏهن ٿي ويندي هئي، جڏهن نواب واحد بخش خان ڀـُـٽي جي سواري اچي لاڙڪاڻي ۾ لهندي هئي. سيئو بزار جا دڪان سينگارجي ويندا، ميون وارا ڇنڊ ڦوڪ ڪري ڪوئٽي کان آيل انگور ۽ انار ٻاهر ڪڍي رکندا، دوارڪاداس ۽ نانڪرام بندوقن وارا نوان نوان ولايتي مال نمايان ڪري رکندا، ۽ شاهي بازار واري چانڊومل جو مڪو مچي پوندو، مطلب ته سيئو بازار کان وٺي جيلس بزار جي پڇاڙيءَ تائين هڪ هنگامو ۽ هـُـل پئجي ويندو هو، ڄڻ سڀني جون عيدان ٿي ويون، گويا سمورن جو لايو سجايو ٿي ويو!
مرحوم جاڏي هلندو، دوستن يارن جو، سنگتين ساٿـِـين جو، نوڪرن ۽ چاڪرن جو هڪ وڏو ڪٽڪ ساڻ کڻندو. پهچڻ سان طرحين طرحين طعام چڙهي ويندا. چاشنِنِ ۽ زردن، ڪوفتن ۽ قورمن، دمپختن ۽ شبينن، پلاون ۽ ڀونن جي بـُـوءِ ۽ هـُـڳاوَ درن دروازن کان ٻاهر نڪري، سڙڪ تائين ايندي ويندي جي اشتها کي پيا اُٿاريندا. مڙس سخي هو بي انتها. جڏهن ايندو ته يتيم ٻارن، رنن زالن، مفلسن، محتاجن، اکين جي حافظن ۽ قرآن پاڪ جي محافظن، يعني سرمائيدارن جي اصطلاح مطابق ’پينن‘، جي لسٽ ۾ جيڪي انساني جنسون اچي وڃن ٿيون، انهن جا ڪٽڪ اچي ڪـَـٺا ٿيندا هئا. ڪن کي لـَـٽا ملندا، ڪن کي خيرات ملندي، ڪن کي اَنُ ملندو، ڪن کي ماني ملندي ۽ ڪن کي قرآن مجيد جا نسخا ملندا. مطلب ته واحد بخش جي دروازي تان خالي موٽڻ يا موٽائڻ ڏاڍو عار ۽ عيب شمار ٿيندو هو.
سخي ته برابر ججهو هو، ليڪن نوابي شان به کيس واهه جو رکڻ ايندو هو. ٺاهوڪو ڇڙڪ بت، قد سروَ جهڙو سڌو، نڪ، اکيون، منهن جي تختـِـي خواهه پيشاني ڏاڍي وڻندڙ ۽ جنسار جهڙي، مٿي تي جوڌپوري پٽڪو ٻڌي، گلي بند ڪوٽ پائي، ۽ برجيس وجهي، جڏهن شهپرن کي وٽ ڏيئي هلندو هو، تڏهن ماڻهن جو مٿس اکيون کـُـپي وينديون هيون. نظر به اهائي لڳيس، جو اڃا جواني ڦوه ڏيئي مس نڪتي هئي، جو اوچتو اجل جي سٽ کائي ويٺو.
ٺٽي ضلعي ۾ نئين زمين خريد ڪري پهريون پهريون اوڏنهن وڃڻ جي سنبت ڪيائين، وڏي لاوَ ۽ لشڪر، تنبو ۽ تولان سان. نوڪرن چاڪرن، ڪامـِـن ۽ ڪمدارن جي قطار سميت، دوستن يارن، سنگتين ۽ ساٿن جي وچ ۾، جڏهن وڃي اتي لٿو، ته ڄڻ بر ۾ بازاريون لڳي ويون. نالو ته اڳ ئي وڄڻو هئس، شهرت به سندس عام هئي، پري پري کان ڪي آڌر ڀاءُ لاءِ ته ڪي محض سندس ديدار سانگي، وڏيرا، نيڪ مرد، ۽ پاڙن جا پريا مڙس، ڪٽڪ ڪري اچي پهتا. خوش خير عافيت، ڪچهريءَ ۽ مجلس کان پوءِ، مانيون ٽڪيون ته اُهي اُهي کاڌائون جيڪي کين خواب ۾ به نصيب ڪونه هيون، ليڪن ٻي ڳالهه جا عجيب ٿي ۽ جنهن جهنگ جهر، بر ۽ بحر ۾ الوالان ڪري ڇڏي، سا اِها، جو واحد بخش خان مزمانن جي وهٽن کي به مصرين ۽ کنڊن جا شربت پياري ڇڏيا. حڪم ڪيائين ته گهوڙن کي پاڻيءَ جي بجاءِ مٺو پاڻي پياريو وڃي! بس وات مان نڪرڻ جي دير هئي، ٻاٽلن ۾ ڳوڻيون پرٽجي ويون، صبح کان سانجهيءَ تائين گهوڙن هڻڪارون ڪيو مصرين سندا پاڻي ٿي پيتا! مٺاڻ ان زماني ۾ اڄ جهڙو مهانگو ڪونه هو. شايد ڏهين رپئي مڻ ملندو هو. ٻه - ٽي سؤ رپيا خرچ ٿيا هوندا، ليڪن نالو ڪيڏو ٿيو! قصا ۽ داستان ٺهي ويا، ضرب المثل، ۽ چوڻيون جڙي ويون، ٺٽي کان وٺي ويندي لاڙ تائين سالن جا سال ”واهه ڙي ڀٽا واهه!“ پئي پـَـئي!
مانَ ۽ سومانَ رکڻ جا اجهو اهڙا نـُـڪتا ۽ نمونا مرحوم کي ايندا هئا، دلين کي دام وجهڻ جا خدا بخشيس، اهڙا سبق سکيل هو، تڏهن ته هميشه دوست ۽ احباب ڪٿان ڪٿان جا، ڏينهن سندا ڏينهن وٽس گهاري ۽ گذاري ڇڏيندا هئا! جيڪو واحد بخش جي سنگت ۾ آيو، تنهن کان گهر گهاٽ وسريو.
* * *
انهيءَ دور ۾ دوستين جا انگ ۽ ننگ به هوندا هئا؛ ماڻهو، ماڻهو پڳان مٽائي ياري رکندا هئا، هڪٻئي لاءِ سـِـڪ ۽ سواد هوندو هو؛ هاسيڪار دوستن کي ڏسڻ ۽ انهن سان حال اورڻ لاءِ ڏينهن پاند ڏينهن اچـِـي رهبو هو، غرض ۽ مطلب خاطر نه بلڪ ڇڙو منهن ڏسڻ لاءِ هڪٻئي ڏي ڪيچ ڪـَـهي اچبو هو. دوست آيو ته هيانءُ ٺري پوندو، ۽ منهن ٽـِـڙي ويندو، خوشيءَ مان پيو کلبو؛ ور ور ڪيون ڳراٽيون ڏبيون، سينن سان پيا سينا مـَـلبا، اها جاءِ نه لڀندي جتي کڻي دوست ويهارجي. دلبريءَ ۽ دلداريءَ ۾ کـُـٿو نه پڄبو؛ هرهر پيون خوش خيرافتان ٿينديون. خبر پوندي ته اڄ دوست اچي ٿو ته ڄڻ سڄيون ماندڪايون لهي پيون، ٿڪ ٽُٽي پوندا؛ زماني جا ڏک سور في الحال وسري ويندا؛ آندي نيندي جي ڳڻتي هلي ويندي؛ راتيون چرچن ڀوڳن ۾، ڏينهن ريجهه ۽ رهاڻ ۾ لنگهي ويندا، يار هڪ دفعو هٿ آيو، ته ڇڏڻ تي روح نه ٿيندو، وڃڻ جو وقت ايندو ته ٽِڪائڻ لاءِ بهانا پيا ڳولبا، رٿائون پيون رٿبيون منٿان ميڙيون ڪري پيو چئبو: ”ادا اڄوڪو ڏينهن! يَر ڇڙو اڄوڪو ڏينهن ٽِڪُ! ڀلا ڇڙي رات رَهُه، سڀاڻي ڪري وڃجانءِ! چڱو ڏُپهَرو ڪري شام جو الاتُهار ڪر!“- اڄ ٽـِـڪيو ته سڀاڻي رهائڻ لاءِ وري ٻيا کيڏ کيڏبا. دوست جڏهن رخصت ٿيندو ائين پيو لڳندو ڄڻ گهر ويران ٿي ويو، در ۽ ديواريون پيون کائينديون، ٻٽي ڏينهن کل خوشيءَ جا جو گذريا، ڪي چند گهڙيون وندر ۽ رهاڻ ۾ جو بسر ٿيون!
دوستن يارن جا ننگ ۽ حق هوندا هئا، دوست ته ٺهيو پر دوست جي دوستن جي به غلامي ڪڍبي هئي، دوست جي اولاد تي اهوئي حق هوندو هو، جيڪو پيءُ کي پنهنجي پٽن تي ٿئي ٿو. پيڙهين تائين پيا اهي سلسلا هلندا هئا. ڪهڙي مجال جو وچ ۾ ڪو قحط پوي. يار پاران پيغام پهتو، ڪنهن نياپو آندو، يا ڪا نشاني ملي ته ان تي سِر ڏبو، آڻيندڙ جا سوين آڌر ڀاءَ ڪبا، ڏينهن پوندا ته سيڙائي خبر رکڻ لاءِ خابرو موڪلبو، اکيون انهيءَ پار ڏي اٽڪيل هونديون. جڏهن سک سلامتيءَ جي سڌ پوندي، تڏهن وڃي خير جو ڪلمو پڙهبو. ايترو دوستيءَ جو حق سمجهيو ويندو هو، نسبتاً جا ايڏا ننگ هوندا هئا، دلين منجهه اهڙا دام پيل هوندا هئا! ياراڻيون ملڪين مشهور ٿي وينديون هيون. ماڻهو مثالِ پيا ڏيندا هئا: ’ير! فلاڻو فلاڻي جو دل گهريو دوست آهي!‘، ’هِنَ جي هُنَ سان واهه جو سنگت آهي!‘، ”ادا، هِنن جي پريت جو ڇا چئجي- بلي! پڳ مَٽُو يار ٿا ڏسجن!‘
دوستين جو مفهوم انهيءَ زماني ۾ تجارت ڪونه هو، يارين کي مطلب برادريءَ جو ذريعو ڪونه سمجهبو هو، ڪنهن سان ڪـُـڏُ ڏئي دوستي ان لاءِ ڪانه رکبي هئي، ته هن مان ڪو ڪم نڪرندو، يا هي ڪڏهن ڪتب ايندو. دوستي ڇڙو دوستيءَ خاطر رکبي هئي، بنا ڪنهن لوڀ ۽ لالـچ جي، سواءِ ڪنهن سبب ۽ اسباب جي. ڀلا دلين اٽڪائڻ لاءِ ڪي سبب به هوندا آهن ڇا؟ ڪي جواز به ڳولبا آهن ڇا؟ دل لڳي جند ڇـُـٽي، گويا قيامت تائين جا سوٺا سر تي کڄي ويا.
اهڙين دوستين جا انگ ۽ اکر اسان وٽان تڏهن ويا، جڏهن اسان جا اخلاقي اقدار مَٽِيا ۽ مِٽِيا، جڏهن اسان ”سياست“ ۾ پير پاتو، شخصي اقتدار کي ترجيح ڏيندي، جڏهن اسان قومي عزت ۽ ناموس کي تڇ سمجهيو؛ ۽ جڏهن هر ايري، غيري جي دل ۾ ليڊر ٿيڻ، يعني ٻين لفظن ۾ سنڌي قوم کي استعمال ڪرڻ جي آرزو پيدا ٿي، جڏهن اسيمبليءَ ۾ اُٿڻ لاءِ ماڻهن زمينون نيڪال ڪيون، جڏهن چونڊون آيون ۽ هڪٻئي جا مقابلا ٿيا، منسٽريون ٺهيون ۽ پارٽيون ڊٿيون، جڏهن سنڌ جي سربراهن هڪٻئي جا کيسا ڪترڻ شروع ڪيا، جڏهن باهمي واعدا ڪري هنن هڪٻئي کي ڌوڪا ڏنا، جڏهن هنن جي وچ ۾ مصحف آيو، ۽ ان مٿان قسم کڻڻ بعد به هنن هڪٻئي جي پـَـٽڪن ۾ هٿ وڌا، غرض ۽ مطلب جڏهن اکيون انڌيون ڪري ڇڏيون ۽ نظر خواهه نگاهه مان اهو نور نڪري ويو جيڪو شرم، حياءَ ۽ حجاب جو حامل هوندو هو، جڏهن الهه بخش شهادت جو شربت پيتو؛ جڏهن غلام حسين ڀٽي جو، ۽ کهڙو غلام حسين جو مد مقابل ٿيو، ۽ قاضي دوست مان ڦري کهڙي جو رقيب ٿيو. جڏهن ماڻهو ٿوم مان ڦري جعفران ٿيا، ڍاون ڍاءُ نه جهلي سگهيو، ۽ هر ڪنهن وزارتن جي ڪرسين تي ويهڻ لاءِ پاڻ کي موزون ۽ مناسب ڄاتو، يعني جڏهن سنڌ جو هرڪو اهل ۽ نا اهل، ڪاهل ۽ جاهل قومي تورزن[2] جي ڏِک ڏيڻ لڳو. ان وقت ڏينهن جو انڌير ۽ راتين جو انڌير ننگري مچي وئي؛ سڄي ملڪ ۾ ٽڪي سير کاڄا ۽ ٽڪي سير ڀاڄي ٿي وئي، سنڌ سموري هڪٻئي جي دشمن بڻجي وئي؛ هڪ جا هٿ ٻئي جي پڳ ۾ پئجي ويا؛ ۽ اهڙيءَ طرح هرڪو هڪٻئي سان دست بگريبان ٿي ويو، ۽ هڪڙو ٻئي جو، ٻيو ٽئين جو ويري ٿي ويو، ۽ وچ ۾ ايڏا وَڍَ پئجي ويا، ڄڻ، قصابن کان پاڻ ۾ خوني دشمنيون هيون.
ان کان پوءِ جتي دوستيون ٿينديون هيون، اتي دشمنيون ٿيڻ لڳيون، جتي سنگت تي سر ڏبا هئا، اتي ساٿين جا ڪنڌ ڪپجڻ لڳا، جتي واعدا ٿيندا هئا، اتي دوکا ۽ دولاب ٿيڻ لڳا، جتي هڪٻئي جي عزت ۽ آبروءَ کي بچائڻ جون رٿان رٿبيون هيون، اتي مانَ وڃائڻ ۽ مرتبي گهٽائڻ جا پهه پچڻ لڳا- مطلب ته گفتار ۽ ڪردار، اعمال ۽ افعال اهڙيءَ طرح غرق ۽ غائب ٿيا، جو ملڪ ڄڻ ڌاڙيلن جي بستي بڻجي ويو، چورن ۽ ڪاٽڪُن جي وستي ٿي ويو، جانورن ۽ درندن جو گويا آهيرو ٿي پيو. اسان اهڙي مردود ۽ ملعون قوم ٿي وياسي، جو ڄڻ اسان کي ڪو شاندار ماضي ئي ڪونه هو، ملڪ جي تاريخ ئي ڪانه هئي، پٺيان ڪا روايت ۽ ڪو ورثوئي ڪونه هو، ڪو داستان ۽ ڪو پس منظر ئي ڪونه هو! ڏهن ويهن سالن جي ڇڇوريڻ صدين جي اخلاق ۽ ابن ڏاڏن کان ورثي ۾ آيل ايامن جي ڪردار کي نهوڙي صفا ناس ڪري ڇڏيو. قومي اقدار ۽ سياسي انگ ۽ ننگ ته نسنگ ويا، پر ذاتي دوستين تي به هميشہ لاءِ حرف اچي ويو. اڄ اها سڌ ئي ڪانه ٿي پوي ته ڪو ساٿ سنگت جي آڌار ۽ آسري تي، دوستن جي دلاسي تي، ۽ ساٿين جي سهاري سان زندگيءَ جو هيءُ بامشقت قيد ڪاٽي سگهبو، هن دور ۽ دنيا جي زندگيءَ جا ڏکيا ڏينهن گذاري سگهبا، حياتيءَ جو هيءُ گانگهو، جيڪو ڳچيءَ ۾ اچي پيو آهي، تنهن جي ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿبو، ۽ فقط اهڙيءَ آڌر تي ئي هي اڙانگو سفر خوش اسلوبيءَ سان طيءِ ڪري وٺبو؛ ۽ ڇڙو انهيءَ ئي صورت ۾ خير سان منزل تائين رسي سگهبو سِڪَ، ساءَ، سُکَ ۽ سَواد کان سواءِ ڀلا هن دنيا ۾ ٻيو رکيو ڇا آهي؟ اها حياتي ئي شل گهوري، جنهن جي هڪ گهڙي به ڪروڌ، ڏک، ڏوس، ڏوجهري ۽ ڏولاوي ۾ گذري!
”ماڻهو اڪيلو نه آيو چڱو، نه ويو چڱو!“
”دشمن به شل دوستن کان ڌار نه هجي!“
آخر سنڌيءَ جون اهي چوڻيون اسان جي ئي ورثي ۾ ته آيل آهن! پوءِ ڇو اسان انهن کان روگرداني ڪئي؟ ڇو پاسو ڪيو سي؟
* * *
لاڙڪاڻي جا اهي چند زميندار، جن جو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي، ذاتي طرح نيڪ ۽ رَڄُ چڱا مڙس هئا، خلق خداءِ جي لاءِ ٻين زميندارن جيان چـَـٽـِـي يا وڏيرن وانگر هروڀرو عذاب الاهي ڪونه هئا. منجهانِ ڪيترا ڪونسلن جا ميمبر، اسيمبلين جا رڪن ۽ ميونسپالٽين ۽ لوڪل بورڊن جا صدر ۽ سربراهه به هئا، انهن مان ڪيترن کي ليڊر هجڻ جي به دعويٰ هئي. اهو سڀ ڪجهه درست ۽ صحيح! ليڪن افسوس اهو آهي ته مجموعي طرح انهيءَ طبقي اندر صحيح معنيٰ ۾ قومي رهبر ۽ رهنما هڪ به ڪونه هو، ۽ نه وري منجهن ڪو اهو شعور ئي هو ته قوم جو مفهوم ڇا آهي، يا قوم جي تعمير ڪيئن ٿيندي آهي، ۽ رهبر ۽ رهنما جون خصلتون ۽ فضيلتون ڪهڙيون ٿين ٿيون. سندن ليڊريءَ جا اجزاءِ ترڪيبي، مول متا، يا کڻي چئجي ته ساز ۽ سامان، فقط هي هئا:
(1) چند خانه ساز حقن جا مفروضا رٿي، مسلمانن جي نالي ۾ انهن جي باربار پڌرائي ڪرڻ؛
(2) جڏهن ڪمشنر صاحب بهادر ممالڪ سند [3] يا معليٰ القاب جناب گورنر صاحب بمبئي، ضلعي ۾ سير سفر ۽ شيل شڪار سانگي اچن، ته انهن جي حضور ۾ ايڊريس پڙهڻ ۽ ان ۾ مٿين مفروضن جي مڃائن لاءِ کين عرض معروض ڪرڻ؛
(3) ملازم پيشي مسلمانن ۾ مقبول ٿيڻ خاطر سرڪاري محڪمن ۾ نوڪرين جي حصي مقرر ڪرائڻ لاءِ ريزوليشن پاس ڪرڻ؛
(4) جاءِ بيجاءِ هندن جو هائـُـو بڇائي، عام مسلمانن جي همدردي حاصل ڪري، پنهنجا سياسي ڪارج سِڌِ ڪرڻ.
لاڙڪاڻي جي زميندارن ۽ جاگيردارن وٽ لکين ايڪڙ مزروعه زمين هئي، جن مان کين ڪروڙين رپيا ساليانا ايندا هئا، انهيءَ آمدنيءَ کي هنن ڪڏهن قومي امانت ڪونه سمجهيو، ان مان قوم جي تعمير تي هنن ڪڏهن هڪ ڪوڏي به خرچ ڪانه ڪئي، ڪنهن قومي تحريڪ ۾ هنن جي هڙان هڪ رپيو به ڪونه نڪتو. مسلمانن جي نوڪرين لاءِ ته ٺهراءَ ٺاهيندا رهيا، ليڪن هنن انهن جي پڙهائڻ تي هڪ پئسو خرچ ڪرڻ به هميشہ اصراف سمجهيو. البت ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ کي ڪنهن چندي چـُـوريءَ جي ضرورت پوندي هئي، ته هڪ اک جي اشاري تي ۽ هڪ معمولي پيغام تي وائسرائن جا منهن کلي پوندا هئا، جنگ ٿيندي ته برٽش سرڪار جي قدمن تي هزارن جا هزار وجهي ڇڏيندا، حاڪم شڪارن لاءِ اچي منزلون ڪندا، ته ڪوٽوار کان وٺي صاحب جي بٽلر ۽ ميم صاحب جي آيائن تائين نوٽن جا نوٽ وهائي ڇڏيندا، خطابن خاطر هنن الائي ڇا جو ڇا ڪري ڇڏيو. عزت نفس جي پاس خاطر ته ڪانه ڪيائون، اُلٽو هنن پنهنجي آمدنيءَ کان به اڳتي ٽپي، هڪٻئي تي چڙهتون ڪيون، چندا ڏنا، ۽ ذاتي خوديءَ خواهه قومي خودداريءَ کي سرڪار سڳوريءَ جي راهه ۽ رند تي وڇائي ڇڏيائون.
زميندار لاڙڪاڻي جا هجن يا ميرپورخاص جا، افعالن ۽ اعمالن ۾ سڀ هڪجهڙا هئا، ۽ وڙ سڀن جا ساڳيا هئا، ڪثر ڪنهن پٺتي ڪانه ڇڏي، پنهنجي وسئون ڪنهن ڪونه گهٽايو.
اسان جي انهن سردارن ۽ جاگيردارن جي مقابلي ۾ هندو هم قوم جي سربراهن خواهه شاهوڪارن پنهنجي ڪمائيءَ کي هميشہ قومي ورثو ۽ اثاثو سمجهيو، امانت ۽ آذوقو سمجهيو. هنن پنهنجي تعليم لاءِ اسڪول، ڪاليج ۽ بورڊنگ تعمير ڪيا؛ عام خلق خدا جي فائدي ۽ بهبوديءَ لاءِ اسپتالون ۽ سينيٽوريم قائم ڪيا، يتيم گهر، هنري اسڪول ۽ بيوه خانا جوڙايا، عام خلق جي آرام ۽ آسائش لاءِ پارڪ، باغ ۽ تفريح خانا تعمير ڪيا، اوستائين جو باغن ۾ بينچون به هنن ئي خريدڪري وڌيون، ته جيئن هندو، مسلمان ڀل اچي پهر پاڇو ساهي پٽي سڌير ٿين. جانورن جي پاڻي پيئڻ لاءِ حوديون به جاءِ بجاءِ هنن جي خيراتي فنڊن مان ٺهيون، جن مان هميشہ مسلمانن جي ئي گڏهن گهوڙن پاڻي پيتو. اهڙيءَ طرح نه ڇڙو اهي قومي ۽ انساني ڪارج هنن جي هٿان سڌ ٿيا، بلڪ سچ ۽ ڪوڙ ۾ جيڪڏهن تميز ڪبي، دوڌ ۽ دانڌل کي ڇڏي ڏبو، ته معلوم اهوئي ٿيندو ته حقيقت ۾ سنڌ کي هندن اڏيو، ملڪ کي انهن سينگاريو ۽ سنواريو. اهي سکر ۽ بکر، ڪراچيون ۽ حيدرآباديون هنن ئي جوڙيون. برادران اسلام ته ڇڙو هندن جي ملڪ بدر ٿيڻ بعد، سـِـران ڪڍي وڪيون، بنيادن کي کوٽي نيڪال ڪيو، ڇتيون ۽ ڀتيون ڊاٺيون، شهتير ۽ پٽيون، در ۽ دريون بازار ۾ آنديون. شڪارپور ڪجهه سيڪ ۽ سيلاب چٽ ڪئي باقي ڀائرن جي ساڻس ڀلائي ٿي، بنگل ديرو، خيرو ديرو، اسان ئي تباهه ڪيو، ۽ طيب خواهه پنجو ديرو به اسان جي هٿن سان ڊهي اچي ڍير ٿيو. الغرض هندن دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان خزانا کڻي اچي جيڪي کـُـڏن مٿان کـُـڏ اڏيا هئا، خدا جي فضل سان اسان انهن جي اڄ سر نه ڇڏي سر کي!
حسن علي آفندي، نور محمد وڪيل، مير غلام محمد ٽنڊي باگي وارو، مخدوم غلام حيدر هالن وارو، عبدالرحيم شاهه سجاول وارو ۽ حاجي سر عبدالله هارون ڪراچيءَ وارو، رب شال سڀن کي جنت ۾ جايون ڏئي، جيڪڏهن سنڌ ۾ ڪجهه نشانيون ڇڏي نه وڃن ها، ته هوند ايترو مثال به اسان پيش ڪري ڪونه سگهون ها.
اڄ هڪ به وڏو ماڻهو يا سنڌ جو زميندار خواه جاگيردار اِهو ڪونه ڏيکاري سگهندو ته اِجها هيءَ قومي تعمير يا اِجهو هيءُ تعليمي ادارو سندس کيسي مان کڙو ٿيو آهي، يا هي پائدار قومي يادگار سندن منجهان ڪنهن هڪ جي نشاني يا سنڌين لاءِ سوکڙي آهي. خود واحد بخش خان ڀٽي جهڙي سخي مرد انڌن جي عارضي امداد ته هميشہ ڪئي، ليڪن سڄن جي سلسلي ۾ هن کان به ڪا پائدار نشاني ڇڏي ڪانه پڳي. لاڙڪاڻي جي پراڻيءَ سول اسپتال ۾ هندن جڏهن غير مسلمانن لاءِ خلاصو وارڊ ٺهرايو، تڏهن ڪراچيءَ جي سر عبدالله هارون ته ان جي مقابلي ۾ مسلمانن لاءِ هڪ وارڊ ٺهرائي ڇڏيو، ليڪن لاڙڪاڻي جي ڪنهن به وڏ وڏيري کي توفيق ڪانه ٿي، جو کڻي اهڙو خير جو ڪم ڪري. زميندارن مسلمانن ۾ تعليم عام ڪرڻ کان ڄاڻي واڻي اجتناب ڪيو، هنن دانسته اسڪول، ڪاليج يا بورڊنگ ڪونه ٺهرايا. هنن جي دلي مراد ۽ مقصد اهو هو ته سنڌ جو مسلمان نه پڙهي، متان وچولو طبقو پيدا ٿي پوي، غريبن جا ٻار پيا مزوري ڪن، ۽ ڀل پيا ڍور چارين! پڙهندا ته سندن سامهون اچي ڪرسين تي ويهندا! تنهنڪري سنڌ اندر ڀل امير، امير رهي ۽ غريب، غريب رهي، امير بلند ۽ بالا، غريب ماتحت، محڪوم، مجبور ۽ معذور!
اڄ انهيءَ طبقي جي جان ڪـَـنيءَ جو وقت اچي پهتو آهي. سندن وسيع ۽ بيجا ملڪيتون کسجي اچي ايڪڙن جي انگن تي پهتيون آهن. قومي تعمير، بهبوديءَ ۽ ڀلائيءَ جي مقابلي ۾ هنن پنهنجي آرام ۽ آسائش، عيشن ۽ موجن لاءِ جيڪي ماڙيون ۽ محل اڏيا، ۽ جن کي هنن پنهنجو پائدار نشان سمجهيو ٿي، تن مان ڪيترا ته ماضيءَ ۾ ئي ڊهي وڃي ڍير ٿيا. جيڪي حال ۾ موجود آهن، سي به مرمت جي محتاجيءَ سبب مستقبل ۾ اچي پـَـٽ پوندا. ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ انهيءَ طبقي جو هر نشان ۽ ذاتي آثار ائين نيست ۽ نابود ٿي ويندو، جو ڄڻ هن خدا جي زمين تي ڪـُـڙمين ۽ ڪامِن جي پگهر مان پيدا ڪيل پئسي جي ذريعي پٿر جي بنيادن تي پڪين سـِـرن جون ڀـِـتيون چوني گچ سان اڏيون ئي ڪونه هئائون، ڇتين ۾ لوها گارڊر ۽ فولادي ٽـِـيـَـر وڌائي ڪين هئائون، قيمتي ڪاٺ ۽ برما جي ٽيڪل ووڊ مان در ۽ دريون وجهرايون ئي ڪين هئائون! افراسياب جي گنبد تي چٻري ته نوبت هئين ٿي، هنن همراهن جي خاڪ تي جاءِ ضرورت ٺهرائيندي به هرڪنهن کي پيو ڄڻ عار ٿيندو...!
اڄ مان سندن نالو کنيو آهي، سندن ذڪر آندو آهي، ليڪن سـَـنجهه سـُـڀان اهو ڏينهن به ايندو، جڏهن ڪو کين ياد به ڪونه ڪندو، سندن ڳالهه نڪرندي، ته هرڪو کڻي مـُـنهن پاسيرو ڪندو، ائين يادگيريءَ جي تختيءَ تان محو ٿي ميسارجي ويندا، ڄڻ هـِـن دنيا ۾ ڪڏهن هئا ئي ڪونه، ڄڻ ڪڏهن ڄاوا ئي ڪونه هئا. ڀلا خالق پاران مخلوق لاءِ مٿن جيڪي فرض هئا، اهي هنن پاليا جو نه! مادر وطن جا ۽ اُتنهن جي ماڻهن جا مٿن جيڪي حق هئا، سي هنن بجا جو ڪونه آندا! هنن سڄي زندگي پنهنجي نفس جي غلاميءَ ۾، جو گذاري ڇڏي! هنن پنهنجو ڌَن ۽ دولت ذاتي ضرورتن ۽ جسماني خواهشن تي، جو صرف ڪري ڇڏيو! پوءِ، تاريخ جي بيّن قاعدي ۽ قانون هيٺ، کين اِها سزا نه ملندي ته ٻي ڪهڙي ملندي؟
* * *
زميندارن کان سواءِ لاڙڪاڻي ۾ ٻيو زور هوندو هو وڪيلن جو. خير، ڪليڪٽر ۽ ڪماني صاحب ته پاڻ مالڪ هئا، ننڍو وڏو پيو اتي جهڪندو هو ۽ سلامي ٿيندو هو، ليڪن وڪيلن جا مانَ به گهٽ ڪونه هئا. ديوان گوبند رام، ديوان لالچند نولراءِ، ديوان پيسومل، صوڀراج، جوتومل پنجوديرائي، ٽوپڻداس، ويروسنگ، ٽي. پي. چند ناڻي بارسٽر، گوبند بخش ايسراڻي بارسٽر وغيره، ائين پيا ڪورٽن ۾ وڄندا، ڄڻ اتر کان ڪڪرن جا ڪڙڪاٽ ۽ وِڄـُـن جا واڄٽ ٿي رهيا آهن.
ديوان گوبند رام سيوهاڻي ته چئي کڻي بس ڪر. جنهن جاءِ ۾ علي گوهر کهڙو رهي ٿو، اها سندس هئي. شام جو پاپڙ ۽ پڪوڙو کائي، هڪ، ٻه ڪٽورو ٿاڌل جو پـِـي، گهٽيءَ ۾ دروازي اڳيان ڇڻڪار ڪرائي، کٽ تي طول وهاڻو رکرائي، اچي ٽيڪ ڏئي ويهندو. آئي وئي لاءِ مُوڙا هوندا. ڪو دوست آيو ته ان سان ڪچهري پئي ٿيندي، ورنه سڀاڻي جي ڪيسن جا ڪاغذ به پيو پڙهندو ۽ مسلمان اصيلن تي گارين جا ڪڙڪاٽ به پيو ڪندو. اصيل هونءَ ته صبح جو به ڪورٽ ۾ وڃڻ کان اڳ گاريون کائيندا هئا، پر شام جو بنهه مٿن برسات پئي وسندي هئي. آواز تکو ۽ بلند هوندو هئس. جي خيري ڳالهائيندو هو، ته به ڄڻ محلو مٿي تي کڻندو هو. کٽومل منشي آفيس ۾ ويٺو هوندو هو. گهٽيءَ مان رڙ ڪري چوندس: ”اڙي کٽو! نه ڇڏ ڀيڻسان کي. سڄي في وٺينس! نه ته هڻينس منهن جا ڪاغذ ڀيڻسان کي! پڇينس حراميءَ کان، شاهد ڇو نه آندو اٿئين؟“، بهرحال اصيل به گاريون ٻڌي ٻڌي ناسودي ٿي ويا هئا. واڪا ڪندو، گاريون گند ڏيندو، ليڪن هو اصيل لاءِ ڄڻ آٿت. اصيل مٿَن هيٺان ڄڻ وهاڻو ڪري وڃي سمهيو. ڪورٽ ۾ پهچڻ شرط مئجسٽريٽ جا اوسان خطا، فرياديءَ جا حواس چٽ، ۽ ڪورٽ جي ڇت مٿي تي. ٻاهر ميدان تائين آڏيءَ پڇا جا ڪڙڪا پيا ٻڌبا. اهوئي سبب هو، جو ٻهراڙيءَ جو هر مسلمان، فريادي هجي خواهه جوابدار، ”ديوان گوبند رام، ديوان گوبندرام“ ڪندو ايندو. سال گذري ويا انهن ڳالهين کي ، مرحوم هندستان پهچي فوت به ٿي ويو، پر اڄ به جڏهن ياد اچي ٿو ته ڄڻ ڪن پيا وڄن، ”نه ڇڏ ڀيڻسان کي، او کٽو!“
مسلمان وڪيل اڃا هاڻي هاڻي امتحان پاس ڪري اچي پهتا هئا. مرحوم نواز علي ’نياز‘ جي وڏي ڀاءُ مرحوم غلام عليءَ جو فرزند، فقير محمد جعفري، نئون آيو هو، حنيف پڻ نئون نئون لاڙڪاڻي ۾ آيو هو - سُڪ پل وٽ جاءِ هوندي هئس، گوبند رام وٽ وڪالت سکندو هو، نوجوان سنگت جو وٽس مرڪز هوندو هو، وليدن واري ڪامريڊ علي محمد عباسيءَ جو ننڍو ڀاءُ، غلام محمد، ٻه - ٽي سال پوءِ آيو، ليڪن ستت ئي گذاري ويو. اهڙيءَ طرح، خدا بخشيس خير محمد سولنگي، غالباً غريب کي سلهه هئي،زندگيءَ جٽاءُ ڪونه ڪيس. پير الاهي بخش سڀني کان عمر ۾ وڏو هو، پر آيو سڀني کان پوءِ. علي ڳڙهه مان امتحان پاس ڪري پهرين اچي نواب غيبي خان چانڊئي جي بنگلي جي ڀڪ ۾ رهيو، يعني حنيف جي جاءِ جي سامهون. قاضي فضل الله 1934ع ڌاري اچي پهتو. بهرحال اهي سڀ اڃا سيکڙائو هئا. دراصل زور هندو وڪيلن جو هو. انهيءَ دور کان اڳ سر ڀـُـٽي جو ڀاءُ علي گوهر خان ڀـُـٽو باريسٽري پاس ڪري آيو هو، ليڪن زميندارڪو ٻار، ڪورٽن اڳيان ۽ ماجسٽريٽن جي سامنهن بيهي نه سگهيو ۽ چپ ڪري وڃي ڳوٺ ويٺو. مرحوم جان محمد جوڻيجي باريسٽري پاس ڪئي، ليڪن پنهنجي مختصر زندگيءَ کي سياست ۽ هجرت ۾ گذاري ڇڏيائين. خانبهادر يارمحمد جوڻيجو البت انهيءَ دور مان رهيو هو، جيڪو خدا جي فضل سان اڃا هليو اچي ٿو. مسٽر رحيم بخش ابڙو شڪارپوري به حنيف جن کان اڳ آيو، پر ستت خيرپور ۾ نوڪري وٺي هليو ويو.
* * *
ٽن ڪورٽن ۾ مسلمان جوابدارن جا ڪٽڪ اچي ڪٺا ٿيندا هئا، ريزيڊنٽ جي ڪورٽ (جنهن کي عرف عام ۾ ’ريزيءَ جي ڪورٽ‘ سڏيو ويندو هو)، سيشن ڪورٽ ۽ ان جي پهلوءَ ۾ سول ڪورٽ. سـِـول ۾ هندو عام جام ايندا هئا، ليڪن مدعيءَ جي حيثيت ۾. سندن ڪڇ ۾ ڳاڙهي بندي، جنهن کي وَهِي به چيو ويندو هو، هميشہ انگوڇي ۾ ويڙهيل هوندي هئي. ان ۾ مسلمان مدعاعليہ جي ستن پيڙهين جو قرض درج هوندو هو، مُور، مورتي وياج ۽ وياج تي وياج، اهڙيءَ طرح رقمن تي رقمون چڙهندي جڏهن ڏسندا ته هاڻي مسلمان لاءِ زمين چـُـڪائي ڏيڻ کان سواءِ ٻيو چارو ڪونه آهي، ان وقت اچي سـِـول ڪورٽ جو در وٺندا.
چڱا چڱا، ڏسڻا وائسڻا وڏيرا وڪوڙيا پيا هوندا هئا. خير، ڪو نسوروئي ناحق ڪونه هو. قرض کڻڻ جي عادت انهن کي به عام هئي. ڍل کـُـٽي، شادي آئي، غمي ٿي، ڪامورو ڪڙو آيو، ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ جي منزل ٿي، يڪدم موديءَ ڏي منهن ڪندا. ڪن شوقينن جي ساهيڙين ۽ سـُـريتن جا خرچ پکا ۽ کنڌا پاڌا به پيا اُتهن هلندا هئا. زمين جي آبادي ۽ آمدني ڪيتري ٿي ۽ ڪاڏي وئي، ان جو ليکو انهن ئي مودين جي حوالي هوندو هو، تنهنڪري زميندارن کي نه ان جي سـُـڌ هئي ۽ نه ان لاءِ ڪو اونو. جيڪي گهربو، سو پيو مودي ميسر ڪندو، پوءِ ڳڻتي ڇو ۽ ڇا جي؟
* * *
حنيف سان پهرين چار چشمي ديوان گوبندرام وٽ ٿي. ڪتابن جو شوقين، پاڻ کي به اهو مرض، دوستي ٿي وئي. گهڻو ڪري گڏ هوندا هئاسي. گوبندرام کان جڏهن جدا ٿيو، تڏهن پهريون اصيل وٽس وسايو ڪنڃر آيو.
ماڻهن کي ياد هوندو، جائلس پارڪ جي آمهون سامهون سڙڪ ڏي منهن ڪيو، پنهنجي جاءِ جي در اڳيان، مائي ڇـُـٽي کٽوليءَ تي پلٿي ڪڍيو، ويٺي حُقو ڇڪيندي هئي. ٿلهي متاري، پوڙهي، ڳاڙهي مٿي سان. جوانيءَ ۾ قمبر واري وڏيري مهري خان جوڻيجي جي ويهاريل هئي. اها جاءِ به کيس انهيءَ ٺهرائي ڏني هئي.
کٽوليءَ جي ڀڪ ۾ ڪپڙي جي آرام ڪرسيءَ تي اڌيڪ عمر جو هڪ ماڻهو ويٺو مڇان وٽيندو هو. اهو هو وسايو ڪڃر- مائيءَ ڇُٽيءَ جو خداداد فرزند. ماڻس نالو الهه وسايو رکيو هئس، پر حنيف جو منشي کيس الهه وسايو خان چوندو هو. ماڻهن ۾ مشهور وسايو ڪڃر هو.
وڏو فسادي ۽ ڏڦيڙُو، هڪ اڌ ڪيس هميشہ مٿس هوندو هو. حنيف نئون وڪيل، ٿوري في، وسايو اچي سندس اصيل ٿيو. هڪ دفعي ڪنهن ماجسٽريٽ وٽ ڪيس هئس، جيڪو مخالف هو. وسايو خان ’ٽرانسفر‘ کي چوندو هو ’ٽرانس‘، حنيف جون هـُـڪيون ڪڍي ڇڏيائين. صبح جو به ايندو ۽ شام جو به. ڇڻڪار ڪري، موڙا ٻاهر ڪڍي، اسان اڃا ويهنداسين مس، ته اچي نازل ٿيندو. موڙي تي پاڻ به ويهندو ۽ ٻئي ڄنگهان به رکندو. ڪانڀ ڪڍي، مـُـڇ کي وٽ ڏئي، پهرين کنگهڪر ڪندو، پوءِ ڪندو ’آخ ٿو!‘، جيڏي وڻندس کانگهارو ڪڍي، حنيف کي چوندو: ”مسٽر حنيف خان! - آخ ٿو... ڪيس يار! جلد ٽرانس ڪراءِ!، آخ ٿو... جي ٽرانس نه ٿيو ته دوست ٽيپ اچي ويندي! - آخ ٿو...“
اسان نالو رکيو هئس: ’آخ ٿو‘. ڏاڙهي وچ مان چيريل، شهپر وڏا، جن کي هر وقت پيو وٽيندو، وار وڏا چيلهه تائين، ڪنن جي پاپڙين ۾ سونيون واليون. لٽا هميشہ رنگارنگي پائيندو هو، پٽڪو سلڪ جو يا سنهيءَ ململ جو رنگدار، ڊگهو پيراهن گهڻو ڪري اڇو، ڪانئچ[4] آسماني، ڪـَـلف لڳل، ۽ ان تي چمڪندڙ بوند، وَرَ وڏي اهتمام سان چڻيل، ڪوٽ ڪاريءَ ساٽين جو، جنهن تي سوين سپ جا بٽڻ اڳيان پويان لڳل، سيم جي جـُـتي پير ۾، جيڪا هلڻ وقت چيڪٽ ڪندي هلندي.
اها هئي هاٺي ۽ اهي هئا اهڃاڻ وسائي ڪڃر جا. هيءَ نه هيءَ مهل، پري کان ’آخ ٿو‘ ٿي، اسان جي لونءَ ڪانڊارجي ويندي. جيسين ڪيس ٽرانسفر نه ٿيو، تيسين حنيف لاءِ جنسي ڪاري قيام هئي. وسايو ڪڃر سندس لاءِ ڄڻ عزرائيل هو. زندگي زهر ۽ رت ۾ رات ڪري ڇڏيائينس. چئي به غريب ڪونه سگهندو هئس. ڀلا وڪالت جي زندگيءَ جـِـي، اهو ڪڃر پهرين بسم الله هو، گوبند رام کان جدا ٿيڻ کان پوءِ اها سندس پهرين ٻوهڻي هئي!
* * *
هندن جي نه ڇڙو وڪيلن کي زور هو، بلڪ انهن جا ليڊر به برک هئا. تولاڻي ڀائر، هڪ ميونسپل ڪونسلر، ٻيو بمبئي ڪائونسل جو ميمبر، پئسو جام، واپار هڪ طرف، زمينداري ٻئي طرف. رام پنجواڻيءَ جو والد ديوان پرتاب راءِ، ميونسپل جو وائيس پريزيڊنٽ پر ڄڻ سڄي لاڙڪاڻي جو مالڪ پاڻ هو، رام بي. موٽواڻي، ريجهومل لاهوري، ڊاڪٽر پوهومل ۽ نهچلداس همتسنگاڻي. سڄي شهر جي سـَـئين اُبتـِـي انهن جي هٿ ۾ هوندي هئي. رام بي. موٽواڻي اگرچ کهڙي وٽ ايندو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته زمينداري بئنڪ جو پاڻ مئنيجر ۽ کهڙو چيئرمين هو، پر کيس کهڙي جي مسلم دوستي اصل ڪانه وڻندي هئي. علم دوست هو. ڪلڪتي وارو ’ماڊرن رويُو‘ سڀ کان پهرين مون وٽس ڏٺو. پهرين نوڪري به مون وٽس زمينداري بئنڪ ۾ سؤ روپئي ماهوار تي ڪئي - قرض وصول ڪرڻ لاءِ انسپيڪٽر هوندو هئس. انهيءَ زماني ۾ ڏٺم ته لاڙڪاڻي جو ڪوبه زميندار زمينداري بئنڪ جي قرض کان آجو ڪونه هو. سالن مٿي سال لنگهي ويندا، ليڪن مـُـور ته ٺهيو، پر وياج به ادا ڪري ڪونه سگهندا هئا. ڇڙو اجاين خرچن، اڍنگيءَ ۽ ابتيءَ چال چلت کين زير بار ڪري ڇڏيو، نه راهه رسول نه راهه خدا.
* * *
مسلمان ڪامورن جي سلسلي ۾ هڪ ته شڪارپور مشهور هئي، ٻيو کاٽ پاٽ. سنڌ ۾ مسلمان ڪامورا گهڻو ڪري اُنهن ٻن شهرن جا هئا. لاڙڪاڻي جو ڪو وڏو ڪامورو ڪونه هو. اسان جو مرحوم دوست ’نياز‘ سب جيل جو جيلر هو. سندس وڏو ڀاءُ، غلام علي خان جعفري، غالباً مختيارڪار هو. هڪ اڌ ڪامورو تعليم کاتي ۾، ۽ ڪي ٻه، چار براج آفيس ۾، جتي حضرت ’خادم‘ لاڙڪاڻوي ۽ مرحوم غلام علي ’مسرور‘ به هوندا هئا. قنبر جي ميونسپل جو چيف آفيسر محمد سومار به لاڙڪاڻي جي مشهور مسلمان ڪامورن مان هو. هڪ اڌ ڪو ٻيو ڪلارڪ ڪڙو يا منشي مڙو هوندو، ورنه ٻيو ٿيو ڀلو.
* * *
ماڻهو اُهي هئا، اٿِي ويٺِي اُنهن سان ٿيندي هئي. شهر سڄو پيو ٻهڪندو هو، بازارن تي جوڀن، دڪانن تي جواني، ۽ هوٽلن ۾ جنسي بهاري لڳي پئي هوندي هئي. ڏينهن جو شاهي بازار ۾ پير رکڻ جي جاءِ نه ملندي هئي ۽ شام جو سيئو بازار ۾ لـَـئي لڳي ويندي هئي. ٻه - ٽي سوڍا لمليٽ جا سانچا هوندا هئا، هڪ هوٽل تي ڳوڻين جا پکا مشينن جي معرفت پيا هلندا هئا. هرڪو گهمي ڦري اتي اچي پگهر سڪائيندو هو. چانهه جو رواج تمام ٿورو هو، لمليٽ سوڍا جو زياده. هر ڪو ’ٻاٽلي‘ پِيو پيو فرحت ڪندو هو. ليمن، راسبري، آرينج، ڪيوڙو، موتئو، لاڙڪاڻي جي سيئو بازار جو، سکر جي ٿلهي جو، ۽ شڪارپور جي هاٿي در جو مشهور هوندو هو. ’ومٽو‘ گهڻو پوءِ ميدان ۾ آيو، ڪوڪاڪولا ته اجها ڪالهه جي ڳالهه آهي، اڃا چند سال به ڪونه ٿيا اٿس. آمريڪا جو اثر آيو، ته ڪوڪاڪولا به آيو.
مسلمانن جا ٻه چار دڪان سيئو بازار ۾ هوندا هئا. هڪڙو ڦڪڙ جو هوٽل، جتي ڪورٽن مان موٽيل فريادي ۽ جوابدار، خواهه ٻيا ڪمين ڪارين آيل مسلمان، ٻي آني ۾ ٻه ڊڳڙ[5] ۽ پليٽ ٻوڙ جي کائي ڍؤ ڪندا هئا. گوشت سٺيءَ اَئِٺَ جو، ڪڻڪ جو اٽو صاف هوندو هو، ۽ گيهه خالص ڳائو يا ماهيو. ويجيٽيبل گيهه بازار ۾ تازو تازو آيل هو. خالص گيهه ٻارهين آني يا رپئي سير ملندو هو. هرڪو چينيءَ جي ٿانون، سنڌ ۾ ٺهيل ڪاشيءَ جي پليٽن ۽ ڪُٽِ جي برتنن ۾ کائيندو هو. نه اينامل جون پليٽان نڪتيون هيون ۽ نه اينامل جي ديڳڙي جو رواج پيو هو، جنهن ٻوڙ ڀاڄيءَ جو ذائقو ئي ورهين کان وڃائي ڇڏيو آهي. ايامن کان کاڌي مان اها لذت ئي نڪري وئي آهي، جيڪا ڪنڀارڪيءَ ڪنيءَ ۾ رڌل ٻوڙ يا ٽامي جي قلعي ڪيل ديڳڙي جي چانورن مان ايندي هئي.
گهٽ گهرجون، ٿورا خرچ ۽ برڪت ڀريا زمانا هئا. انسانن جي چوڌاري تمنائن جا ايڏا ڪوٽ ڪونه نڪتا هئا. ماڻهو حرص ۽ هَوَس جو بندو ڪونه بڻيو هو، ۽ نه گهرجن ۽ ضرورتن جي اٿاهه عالم ۾ ڪو سرگردان ۽ پريشان ڦريا ٿي. اخلاق جو ڏيوالو ڪونه نڪتو هو، خدا ۽ رسول جو ماڻهن کي خوف هو، انگريزن جي خلاف برابر هئا، ليڪن حڪومت جو رعب ڪونه ويو هو، قاعدي ۽ قانون جي آبرو ريزي ڪانه ٿي هئي، ماڻهن کي وڏي ننڍي جي عزت ۽ شهري ضابطي جو وڏو پاس ۽ لحاظ هوندو هو. اٽي ۾ ڪاٺ جو ٻورو ملائڻ هاڻي ٻڌوسين، ڪارن مرچن سان پپيتي جا ٻج گڏڻ، گيهه ۾ گريس جي ملاوت، ڳاڙهن مرچن سان پڪين سرن جي پائوڊر جو ميل ڪرڻ، اڳ ڪنهن جي تصور ۾ به ڪونه هو. رزق سان اها راند هاڻي ٿيندي ڏٺيسين. مالٽن کي رنگ جا انجيڪشن هڻي، ’ريڊ بلڊ‘ مالٽا ڪري وڪڻڻ، ۽ ٻلين جا پڪل پلاءَ مسلمانن کي کارائي ڇڏڻ، غضب خدا جو، اخلاق جي ايڏي انتها ۽ ڪردار جي ايتري ڪوتاهي اُنهيءَ زماني ۾ ڪٿي هئي!
ٻيو دڪان هوندو هو مرحوم حاجي ڇٽل جو. نئون نئون لـَـٽن جو ڪڍيو هئائين. فرقائي خيالن جا مسلمان گهڻو ڪري اتان وٺندا هئا. انهيءَ سان لڳ هوندو هو دڪان حاجي محمد درزيءَ جو، جنهن وٽان هر وڏو خواهه ننڍو زميندار پنهنجا لٽا سبرائيندو هو. خانبهادر کهڙو ابتدا ۾ پنهنجا سوٽ اتان ٺهرائيندو هو. نوجوان وڪيل به ڊڪ جون پتلونون خواهه ڪوٽ يا قميصون اتان ئي ٺهرائيندا هئا. خود هندو وڪيل يا ڪامورا جيڪي شوقين هئا، سي حاجي محمد درزيءَ يا ڪَمن درزيءَ جو سبيل لٽو پائيندا هئا- ڪَمن مرهيات[6] جو دڪان شاهي بزار ۾ هوندو هو، جتان ڀٽا صاحب پنهنجا لٽا ٺهرائيندا هئا. ڪَمن کي دڪان تي گوڏو کوڙي ويهڻ ڪونه ايندو هو. ڪپڙي کي هڪ ڪٽ ڏئي، يا مشين جو هڪ ڌاڳو هڻي، سـُـئي قميص ۾ ٽُنبي، دڪان کان ٻاهر نڪرندو. جهـَـٽَ هن دڪان تي، منٽ هن ماڻهوءَ سان، ٻه چونڪ ڳالهين جا هـِـتي ٻه ٻول هـُـتي، اهڙيءَ طرح چار چڪر ڏئي وري اچي ڪم تي ويهندو. سڄو ڏينهن اها ڪار هوندي هيس.
بهرحال اهي ٻئي دڪان لاڙڪاڻي جون گيا هور ڪمپني يا آرمي اينڊ نيوي لميٽيڊ اسٽور هئا. انگريزي لٽي جو مسلمانن ۾ اڃا ايترو رواج ڪونه هو. وڏن ماڻهن ۾ سـَـر ڀٽو سوٽ پائيندو هو، خانبهادر کهڙو پائيندو هو، نواب واحدبخش يا خانبهادر احمد خان ڀٽو، بس ٻيو ٿيو ڀلو. مسلمان ڪامورا پتلون ۽ ڪوٽ ان وقت پائيندا هئا، جڏهن آفيس ۾ ويهندا هئا، ورنه گهر ۾ يا شهر ۾ سٿڻ ۽ قميص، مٿي تي ترڪي ٽوپي. ترڪي ٽوپي گويا مسلمان سرڪاري ڪاموري جو ٽريڊ مارڪ هئي. پتلون تي لاڙڪاڻي جي ڪيترن هندو وڪيلن کي ڏسندو هئس ته پراڻي ٽاءِ ٻڌندا هئا، گويا پٽو خريد ڪرڻ کين چـَـٽـِـي معلوم ٿيندو هو. سوٽ پائي کين ڪورٽ جو ڪم ڪڍڻو هوندو هو، ورنه اها ڪا شريفانه يا خانداني پوشاڪ ڪانه سمجهي ويندي هئي. لاڙڪاڻي ۾ ديوان لالچند نولراءِ کي البت ڏسبو هو ته خانگي وقت ۾ سوٽ پايو، مٿي تي فليٽ هئٽ رکيو، سيئو بازار ۾ پيو گهمندو هو. فليٽ هئٽ ته خود نه سـَـر ڀٽي وٽ هئي ۽ نه اڃا کهڙي خريد ڪئي هئي. سولا هئٽ کان اڳتي انهيءَ زماني ۾ اهي به ڪونه وڌيا هئا.
سيئو بازار ۾ ٻه مسلمان دندان ساز به هئا، ليڪن ٻئي پنجاپي. انگريزي ٽـُـٿ پيسٽ جو نه ايترو رواج هو ۽ نه انگريزي ٽٿ برش ڪو هڻندو هو. هندن جي گهرن ۾ ٻٻر ۽ نم جي ’ڏندڙن‘ جون ’ويڙهيون‘ پيل هونديون هيون. هرڪو صبح جو ساجهر لوٽي کڻڻ وقت ڏندڻ به وات ۾ وجهي ڇڏيندو هو. هوڏانهن جهنگ جو خيال پورو ٿيو، هيڏانهن ڏند به صفا ٿي ويا. مسلمان به کٻڙ، نم، يا ٻٻر جو ڏندڻ ڏيندا هئا. تنهنڪري نه مهارون پچنديون هيون ۽ نه پايوريا ٿيندي هئي. ڪو اُڙيو ٿُڙيو ماڻهو گل محمد جي دڪان يا محمد اسلم وٽ ڏند ڪڍائڻ ايندو هو، ورنه ويچارا سڄو ڏينهن دروازن وٽ ڪرسي رکيو پيا بازار ۾ ايندي ويندي کي تڪيندا هئا. ٻـَـئي نيڪ، ٻـَـئي شريف هئا. ٻنهي پنهنجي ٻولي وساري ڇڏي هئي. نه منجهن سنڌيءَ ۽ پنجاپيءَ جو ڪو فرق ئي هو.
اهو نقشو هوندو هو سيئو بزار جو. نانڪرام ۽ دوارڪاداس جون شاپون گڏ هونديون هيون. بندوقان، ڪارتوس ۽ ٻيو ولايتي هر قسم جو سامان وٽن موجود رهندو هو. اسان پنجن رپين ۾ ايليءَ جي ڪارتوسن جو سيڪڙو به وٽانئس ورتو. اڄ ته سؤ رپين به سيڪڙو ڪونه ٿو ملي. خير انهن ٻنهي دڪانن تي مسلمان زميندارن جي اچ وڃ تمام گهڻي هوندي هئي، خاص طرح سياري جي موسم ۾ وٽانئن هزارن روپين جو سودو نڪرندو هو. زميندارن وٽ ڪليڪٽر، ڪمانيءَ ۽ ڪمشنر جون منزلان ٿينديون هيون. ڪڪڙ، ڇيلا، آنا گهڻو ڪري ماري[7] تي مهيا ڪندا هئا. کير ۽ گيهه به راڄ تي هوندو هو. غريبان مار انهن موقعن تي ڏاڍي ٿيندي هئي، سڄو وقت هاري ناري ڇيڙ پيا وهندا هئا، صبح جو ساجهر ڏڪائيندڙ پاري ۾ گهران نڪرندا، شام تائين جهنگ هڪلرائي، بَڇَ ڪرائي، شڪار ختم ڪرڻ کان پوءِ کين ائين ڇڏي ڏيندا هئا، جيئن هـَـرَ مان ڍڳو ڇوڙي ڇڏبو آهي. سڄي ڏينهن جي بک ۽ اُڃ هرڪو وڃي گهر لاهي. لاچاريءَ سبب ڪري جيڪڏهن ڪو ڪڙمي حاضر ٿي نه سگهندو هو، ته ديري ۾ سندس سڄي ٻارِ ضبط ڪئي ويندي هئي. دانهن ڪوڪ ٻڌڻ وارو، داد ۽ فرياد وارو ڪير هو؟ مُٺي به ماٺ ته مـِـٺي به ماٺ.
پر جي سچ پڇو ته اهڙي دکي دؤر ۾ به هرڪو خوش پيو لڳندو هو، منهن سڀڪنهن جو ڄڻ سَرهو ۽ سـُـرهو پيو معلوم ٿيندو هو. اڄ جهڙي من جي مونجهه ۽ دل جي اداسي ڪانه هوندي هئي. کل، چرچي ۽ ڀوڳ واريون ڳالهيون ته ويون پر ڇڙو هاڻي مرڪ به منهن تي ڪانه ٿي اچي.
* * *
لاڙڪاڻي ۾ سنڌي زبان جي ادب ۽ شعر و سخن جو به ڏاڍو چرچو هوندو هو. گويا ان وقت، جيستائين مسلمانن جو تعلق آهي، لاڙڪاڻي کي مرڪزي حيثيت حاصل هئي. ’سانگي‘، ’گدا‘ ۽ ’قليچ‘ جي دؤر ۾ اهو شرف حيدرآباد کي هو، اُتي اهو چهچٽو هوندو هو. جڏهن اتي مجلسان منتشر ٿيون ۽ جڏهن اها راند ڦٽي، تڏهن لاڙڪاڻي جو وارو وريو. حيدرآباد تي جنهن وقت خزان آئي، ان وقت لاڙڪاڻي ۾ ادبي بهار جي آمد ٿي. سنڌي ادب ۽ سنڌ جي ادبي تحريڪن جو سمورو معاملو ۽ مرڪز لاڙڪاڻي منتقل ٿي ويو.
’سانگيءَ‘ کي خدا جنت ۾ جايون ڏئي، هميشہ پاڻ وٽ شعر و سخن جي مجلس ڪندو هو، شاعرن کي گڏ ڪري کانئن همطرح غزل پڙهائيندو هو. انهيءَ مجلس کي ”شعر بازي“ چئبو هو. مشاعري جي نالي مان اڃا ڪوبه واقف ڪونه هو. لاڙڪاڻو ئي سنڌ ۾ پهريون شهر آهي، جتي انهيءَ طرحي شعر بازيءَ جي ميڙ يا محفل کي، هندستاني طرز تي، ”مشاعرو“ سڏيو ويو ۽ پهريون ڀيرو مشاعري جا گهڻو ڪري سڀئي آداب، سواءِ پان ۽ ٿڪدان جي، انهن مشاعرن ۾ استعمال ڪيا ويا.
لاڙڪاڻي ۾ جڏهن اهي مشاعرا شروع ٿيا تڏهن مون کي هوش به ڪونه هو. مان ته گهڻو پوءِ 28-1927ع ڌاري اچي اهو رنگ ڏٺو. حقيقت ۾ انهن جي ابتدا مرحوم ڊاڪٽر عبدالمجيد صديقيءَ[8] ڪئي هئي. 1919ع ۾ جيئن لاڙڪاڻي جي وٽرنري اسپتال جو ڊاڪٽر ٿي آيو، تيئن اچي مشاعري جو بنياد وڌائين. مرحوم هو پنجاپي، ليڪن سنڌين جهڙو سٻاجهو ۽ چڱو مڙس، دوستيءَ جو پڪو ۽ پختو، نيڪدل ۽ ايماندار، خود غرض اصل نه، پنهنجي هموطنـِـن وانگر دوستيءَ کي تجارت نه سمجهندو هو، ۽ نه ان کي ڪم ڪڍڻ جو هڪ ذريعو خيال ڪندو هو. دوستي محض دوستيءَ خاطر رکندو هو. اردوءَ جو سٺو شاعر ۽ اڪبر الهه آباديءَ جو شاگرد هو. سنڌي سنڌين جهڙي ڳالهائيندو هو. لاڙڪاڻي ۾ ئي هو، جو خلافت تحريڪ جي ابتدا ٿي، ۽ مرحوم جان محمد جوڻيجي هجرت جو سلسلو شروع ڪيو. سنڌي مسلمانن جي سياسي زندگيءَ ۾ هيجان آيو. شاهه سائين تراب علي شاهه قمبر وارو ۽ مرحوم جان محمد انهن تحريڪن جا علمبردار هئا. مهاتما گانڌي، مولانا شوڪت علي، مولانا محمد علي، ڊاڪٽر ڪچلو، ابوالڪلام آزاد وغيره سڀ لاڙڪاڻي ۾ آيا. باهه ٻري ويئي، جلسا جلوس ۽ نعرا شروع ٿي ويا. انهيءَ زماني ۾ ڊاڪٽر صديقي مرحوم، قومي جوش پيدا ڪرڻ لاءِ، انگريزن جي خلاف سخت نظم لکي شاهه سائين مرحوم کي ڏنا، جن سياسي مجلسن يا جلسن ۾ سخت هيجان برپا ڪري ڇڏيو. انگريزن ڏاڍي ڪوشش ڪئي ته نظمن جي مصنف جو پتو لهن، پر کين آخر تائين خبر ڪانه پئي ته ڪو سندن ئي ملازم باغي آهي. اهي نظم نه ڪٿي ڇپيا ۽ نه اڄ ڪنهن کي ياد آهن. سالن پڄاڻان جڏهن اهي تحريڪون ختم ٿي ويون، ماڻهو ٿڌا ٿي ويا، هندو ۽ مسلمانن جو قومي نقطي نگاهه ئي ڦري ويو، ان وقت اهي نظم شاهه سائين مرحوم وٽ مان هڪ نوٽبڪ ۾ خوشخط لکيل ڏٺا ۽ پاڻ ئي مٿيون قصو مون کي ٻڌايائون. بهرحال ڊاڪٽر صاحب مرحوم لاڙڪاڻي جي شاعرن کي گڏ ڪري اهي مشاعرا شروع ڪرايا. فقير علي محمد قادري مرحوم و مغفور ان دور جو پخته مشق شاعر هو. ’الحقيقت‘[9] اخبار سندس ملڪيت ۽ سندس ئي جاري ڪيل هئي. انهن مشاعرن جو انتخاب انهيءَ اخبار ۾ ڇپبو هو. منهنجو استاد حضرت ’خادم‘ لاڙڪاڻوي، پيارو ۽ مٺو دوست ميان غلام سرور قادري ۽ اسان جو مرحوم نواز علي خان ’نياز‘ به انهيءَ ابتدائي دور جا قادر الڪلام شاعر هئا. قادرين جو خاندان ۽ جعفرين جو گهراڻو ان زماني ۾ گويا علمي ۽ ادبي تحريڪ جو روح ۽ جان هو. جناب حاجي محمود ’خادم‘ نوجوان ۽ ڊاڪٽر صديقيءَ جو خاص شاگرد هو. اهوئي مشاعري جي ڪاروبار جو سيڪريٽري ٿيو. جڏهن مون کي شعر شاعريءَ جو چسڪو لڳو، تڏهن سندس نالو ڏاڍو مشهور هو. شعر و شاعريءَ جي فن تي سنڌيءَ ۾ سندس لکيل هڪ ڪتاب چلڪڻي پني (آرٽ پيپر) تي نهايت سهڻو ڇپيل پڻ منهنجي هٿ لڳو، تنهنڪري فوراً خط و ڪتاب جي ذريعي شاگردي اختيار ڪري کانئس اصلاح وٺڻ لڳس، ۽ سندس ئي حڪم تي لاڙڪاڻي جي مشاعرن ۾ اچي شريڪ ٿيس. ان وقت اڃا مشاعري جو ڦوهه هو، گهڻا شاعر پاڻ اچي شريڪ ٿيندا هئا، ۽ ڪيترا ٽپال رستي پنهنجا غزل موڪلي ڏيندا هئا.
* * *
مون کي هڪ هڪ شيءِ چٽيءَ طرح ياد آهي. ڇا ڏينهن هئا! الغرضائي، بي فڪري، نه کاڌي جو غم نه روزگار جي ڳڻتي، سڀ شيءِ سستي ۽ سهانگي، ڪمي ڪنهن شيءِ جي ڪانه، ڇهه آنا مزور جي محنت ۽ هڪ رپيو ڪاريگر جي ڪمائي هوندي هئي. آمدنيون جيتوڻيڪ ٿوريون ليڪن برڪت گهڻي، تنهنڪري ڪنهن کي ڳڻتي ۽ ڳاراڻو ڪونه هو. اڄ وارا مسئلا ملڪ ۾ هئا ئي ڪونه، جن جسم، جان، ذهن ۽ صحت کي چٽ ڪري، جيءَ کي صفا جهوري رکيو آهي. انگلينڊ جو نالو ٻڌبو هو، لنڊن جو رعب دلين تي هو، باقي نه آمريڪا هئي ۽ نه روس جو نشان هو. اسلامي ملڪن مان فقط بادشاهه دستگير يعني يارهينءَ واري پير جي ڪري بغداد ۽ خليفة المسلمين سبب ترڪيءَ جو نالو مسلمان کي معلوم هوندو هو. عيد ۽ جمعي جي خطبن ۾ هميشه ترڪيءَ جي سلطان جو نالو بطور بادشاهه اسلام جي ورتو ويندو هو. توڙي خليفي کان خلافت کسجي وئي ۽ مرحوم کي جنت ۾ به جايون ملي ويون، پر اها سـُـڌ سنڌ جي مسلمان کي پئجي ڪانه سگهي. سالن تائين هر جمعي ۽ هر عيد تي سندس عمر درازيءَ لاءِ دعائون گهريون وينديون هيون.
ريڊيا ۽ هوائي جهاز ڪونه هئا، جن اڄ سڄيءَ دنيا کي هڪٻئي جي ايترو قريب ڪري ڇڏيو آهي، جو جيڪڏهن آمريڪا ۾ ڪو حادثو ٿئي ٿو ته ان جو درد هتي اسان محسوس ڪيون ٿا، اتي ڪنهن جي دل ٽُٽي ٿي ته ’ڪارونري‘ (Coronory Thrombosis) جو حملو اسان تي هتي ٿئي ٿو. ڪنهن کي ڪنهن جي ايڏي خبر ڪانه هوندي هئي ۽ ڪنهن جو ڪنهن سان واسطو ڪونه هو. ٿوريون گهرجون، ننڍا مسئلا ۽ معمولي معاملا درپيش هوندا هئا، ذهن خواهه جسم جن کان ڪڏهن متاثر ڪونه ٿيو.
سنڌ جو پهريون ماڻهو خانبهادر کهڙو هو، جيڪو سڀ کان اول سنڌ جدائيءَ جي سلسلي ۾ هندن جي مقابلي لاءِ لنڊن هوائي جهاز ۾ ويو، ورنه هوائي جهاز جي سواريءَ جو ڪنهن کي تصور به ڪونه ٿيو هو. مون کي ياد آهي، مان پنهنجي واهڻ جي مسجد ۾ ان ڏينهن گلستان جو اهو سبق ياد ڪري رهيو هئس، جنهن ۾ هيءُ شعر آهي:
پسرِ نوح بابدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
نيرن مهل هئي، جو اوچتو آسمان ۾ گهوگهٽ ٿي ويو. سڄو ڳوٺ گهرن مان نڪري آيو، ڄڻ صورَ اسرافيل ٿي وئي ۽ قيامت اچي وئي! ايترو خوف ۽ ايڏو هراس هو. سِرڻ وانگر آسمان ۾ ڪا شيءِ اُڏامندي نظر آئي. ڪيترا ڏينهن اچرج ۽ ويسورو هو. ڏينهن پڄاڻان معلوم ٿيو ته هوائي جهاز هو. اِهو اُهو زمانو هو، جڏهن پهرين جنگ اڃا مس ختم ٿي هئي.
* * *
مطلب اهو آهي ته هر ڪو فڪرن کان خالي ۽ ذهني اذيتن کان آجو رهيو هو. ”الوحيد“ نيون تازيون خبرون آڻيندي هئي، ورنه ٻاهراڙيءَ ۾ گهڻو ڪري هفتيوار اخبارون اينديون هيون، ۽ خبرن تي جڏهن هفتا گذري ويندا هئا، تڏهن ماڻهن کي حقيقت حال معلوم ٿيندي هئي.
لاڙڪاڻي جي ”الحقيقت“ اخبار مسلمانن جي اخبار هوندي هئي، جنهن جي پهرئين صفحي تي گهڻو ڪري نواب امير علي خان جي اُٿيءَ ويٺيءَ جون خبران يا سندس شان ۾ قصيدو ڇپيل هوندو هو. ان جي مقابلي ۾ ”لاڙڪاڻه گيٽ“ هندن ڪڍي، جنهن جو ايڊيٽر ديوان ٽهلرام تلريجا هو. انهيءَ ڀَوَ کان ته متان پيٽ تان پتلون تـِـرڪي پيرن ۾ نه وڃي پوي، سڄو وقت ابداڻي ۽ اڳٺ ۾ هٿ وجهيو پيئو سيئو بازار ۾ گهمندو هو. سندس پريس حاجي محمد درزيءَ جي ڀـِـڪ ۾ هوندي هئي. ڪمن درزيءَ وانگر ديوان ٽهلرام به هڪ ساهي آفيس ۾ ويهي ڪونه سگهندو هو. هوڏانهن شاهي بازار مان ڪينچي هٿ ۾ کڻي ڪمن مرحوم نڪرندو ۽ هيڏانهن ابداڻي ۾ هٿ وجهي ديوان ٽهلرام آفيس کان ٻاهر ايندو. چهل قدمي ڪندي ڪندي ٻيئي اچي تلاءَ تي ملندا ۽ اتان وري هرڪو پنهنجي پنهنجي منزل ڏانهن موٽ کائيندو. اهي ٻه اخبارون شهر ۾ مکيه هيون. ”عالمگير“ اخبار قاضي غلام نبي مرحوم گهڻو پوءِ ڪڍي، جيڪا هلي نه سگهي. ديوان قسمت راءِ ڇڳاڻيءَ جي ”ايڪتا“ اخبار به ڪالهه ڪلهوڻي ڳالهه آهي، جنهن زماني جو مان ذڪر ٿو ڪريان، ان وقت قسمت اڃا ’ترڪ شيرازي‘ هوندو هو. خير، اها اصطلاح ته ايران جي آهي، اسان جي پنهنجي ٻوليءَ موجب اڃا هو بلڪل لساٽ هو، ۽ حنيف وٽ تمام گهڻي اچ وڃ هئس. حنيف ته قدردان نه هو، پر سچ پچ جڏهن مجلس ۾ ايندو هو، ته سڀڪنهن ماڻهوءَ جي جسم ۾ ڄڻ جان اچي ويندي هئي، ۽ جڏهن ويندو هو تڏهن ائين پيو محسوس ڪبو هو گويا دل ٻڏي ٿي. خبر نه آهي اها ڪيفيت ڇو ٿيندي هئي. گهڻن سالن بعد هن ”ايڪتا“ پهريائين هفتيوار ڪڍي. جڏهن پير الاهي بخش پهريون پهريون روينيو منسٽر ٿيو، ان وقت نه ڇڙو ”ايڪتا“ اخبار ڊيلي ٿي ويئي، بلڪ خود قسمت جي قسمت به کلي پيئي. سنگت ۾ جيڪو پهرين ڇڙو قسمت سڏبو هو ۽ هفتيوار ”ايڪتا“ وقت مسٽر قسمت سڏجڻ لڳو، سو يڪدم ديوان قسمت راءِ ڇڳاڻي ٿي، سنڌ جي ٻـَـڌيءَ ڇڙيءَ جو مالڪ بڻجي ويو. تلاءَ مٿان زميندار بئنڪ جي ڀڪ ۾ جيڪو سندس حجرو هو، سو هن ڇڏي ڏنو ۽ پوسٽ آفيس جي پٺيان هڪ وڏي جاءِ وٺي ان ۾ رهڻ لڳو، جنهن جي دروازي اڳيان سنڌ جي هندو مسلم روينيو ڪامورن جا ڪٽڪ نظر ايندا هئا. اهي به ڪي ڏينهن هئا اڄ ته اِها به سڌ ڪانه اٿئون ته پنهنجو اهو سنگتي رهي ڪٿي ٿو، حال حيات به آهي يا ٿيو رب ڏي راهي. انهيءَ پهرئين زماني ۾ نياز مرحوم سان به دوستي هئس. هڪ نياز ۽ هڪ حنيف ڇا! ڇاڪاڻ ته پاڻ هندو مسلم ايڪتا جو قائل ۽ صوفي متن جو ماڻهو هو، تنهنڪري دوستن جو هڪ وسيع حلقو پيدا ڪيو هئائين.
پير الاهي بخش جي پنهنجي اخبار، جنهن جو نالو ”شمشير اسلام“ هو، سا ليٿوءَ ۾ ڇپجي، غالباً دادوءَ مان نڪرندي هئي. نالي جي ٻن پاسن کان ٻه تراريون ڏيکاريون وينديون هيون، جيڪي ڪاتبن جي ڪرامت سبب ڪڏهن لٺيون ٿي پونديون هيون ۽ ڪڏهن لڪڻ وانگر ڏيکاربيون هيون ۽ ڪڏهن ته سڄو عنوان اهڙي طرح گول مال ٿي ويندو هو، جو نه اخبار جي نالي جو پتو پوندو هو ۽ نه اسلام جي انهن تلوارن جو. اهو پير صاحب جي نوخيزيءَ جو قصو آهي. ان کان پوءِ پير صاحب عليڳڙهه تعليم حاصل ڪرڻ ويو.
* * *
قصو شاعريءَ جو ٿي ڪيم، وچ ۾ ڳالهين تان ڳالهه نڪري آئي ۽ قصوئي وچ ۾ اور اچي ويو. پر اهي ڳالهيون به ته آخر انهيءَ زماني جون آهن، جنهن زماني جو تعلق مرحوم نياز سان آهي ۽ اورڻ جهڙيون به آهن.
خير، جڏهن مان اچي ساڻن شريڪ ٿيس، ان وقت مشاعرو ”الحقيقت“ آفيس جي ڀرسان، مرحوم علي محمد قادريءَ جي اوطاق تي ٿيندو هو. مشاعري جي ‘طرح‘ ڪنهن اردو بيت جو ترجمو ڪري ڏني ويندي هئي. ”الحقيقت“ ۾ به ان جو اعلان ٿيندو هو ۽ ڪن خاص شاعرن ڏانهن ٽپال ۾ به خبر موڪلي ويندي هئي. ٻاهرين شاعرن مان، مون کي ياد آهي، ڪراچيءَ وارو مرحوم غلام محمد ”نظامي“ هر مشاعري ۾ پنهنجو غزل موڪليندو هو. اُتي ڪراچيءَ ۾ ”انجمن ترقي اردو“ نئين نئين نڪتي هئي. ڪيترا هندستاني شاعر اُتي موجود هئا. ڪراچيءَ جي خاص رهاڪن مان فقط مير ايوب خان ۽ سندس ڀاءُ مير مقبول خان اردوءَ جا حامي ۽ اردوءَ ۾ شاعري ڪندا هئا. ”انجمن“ جي جاءِ اُهائي هئي جتي اُها اڄ آهي، يعني پاڪستان چونڪ وٽ، جنهن کي ان زماني ۾ لامبٽ مارڪيٽ ڪري سڏيندا هئا، پارسين جي پوتر آتشڪده جي پٺيان. اتي ئي اردوءَ جا مشاعرا ٿيندا هئا. نظامي مرحوم سنڌيءَ جو اڪيلو شاعر اُتي هو، تنهنڪري هـُـن پنهنجو واسطو لاڙڪاڻي جي مشاعري سان رکيو.
اهوئي دؤر هو، جڏهن سنڌي شاعريءَ جي معنيٰ فقط غزل سمجهيو ويندو هو، ڪافي ۽ ڏوهيڙو چوڻ نه ڇڙو ڪسر شان بلڪ علمي درجي ۽ ادبي عظمت جي خلاف ليکبو هو. غزل ۾ لکنوي شاعرن جي طرز اختيار ڪئي ٿي ويئي، رعايت لفظيءَ ۽ غير مانوس تشبيهن تي زور ڏبو هو، ۽ ان کي ئي فني ڪمال سمجهيو ويندو هو. جيڪڏهن هڪ مصرع ۾ اک جو ذڪر ايندو، ته ٻيءَ مصرع ۾ ’آهوءَ‘ جو لفظ ضرور ايندو. ’ابروءَ‘ جو استعمال ٿيندو ته ٻيءَ ۾ ’ڪمان‘ ايندي. معشوق جي پنبڻين جي ڳالهه نڪتي ته ’پيڪان‘ يعني ’تير‘ جو قصو لازماً ڪيو ويندو، قنڌاري ڏاڙهن جو نالو ورتو ويو، ته يڪدم ’پستانن‘ تائين وڃي خيال پهچندو، سيب سمرقند جو هوندو، پر ان جو ذڪر لاڙڪاڻي جا شاعر جڏهن ڪنهن بيت ۾ ڪندا، ته اتي معشوق جي ڳلن جو معاملو مقصود هوندو، ’چاهه‘ (کوهه) ايندو ته ”زنخدان“ (کاڏي) جو اچڻ لازمي هو، غرض اهڙيءَ طرح غزل چيو ويندو هو، جو ان مان مزو فقط انهن کي ايندو يا سمجهندا ڇڙو اُهي هئا، جن ”ناسخ“ ۽ ”آتش“ جا ديوان پڙهيا هوندا يا ايراني شاعرن جي ديوانن کي اٿلايو هوندو. سنڌ جا ماڻهو سمجهن يا نه سمجهن، سندن شاعري پنهنجي ماحول جي آئينه دار هجي يا نه هجي، انهيءَ سان اسان جي شاعرن جو واسطو وجَههُ ڪونه هو.
اردوءَ جي ڪتابن جو سنڌ مٿان ايترو مارو ڪونه هو، ڪن ڪن عالمن وٽ ڪي مذهبي ڪتاب ڏسڻ ۾ ايندا هئا يا شاعرن جي اوطاقن ۾ هندستاني شاعرن جا چند ديوان ڏسبا هئا، جيڪي نولڪشور جا ڇاپيل ۽ ٽين چئين آني ۾ گهر ويٺي گهرائيندا هئا. حقيقت ۾ اُنهن ئي ديوانن جي ذريعي سنڌ ۾ سنڌي غزل جو آغاز ٿيو، جنهن جي ابتدا ٽالپرن ڪئي.
اسان جا ٽالپر حڪمران جڏهن قيدي ٿي ڪلڪتي ويا، ان وقت ”مٽيا بُرج“ ۾ واجد علي شاهه به باندي هو. اَوڌ جي انهيءَ بدنام ٿيل بادشاهه جو اُتي به مشغلو اهوئي ساڳيو هو، يعني اردوءَ ۾ نهايت پست شعر چوڻ، يا پـُـٺـتي ڇڏي آيل پنهنجي لاتعداد سريتن ڏانهن هجر ۽ فراق جا قصا نهايت فحش ۽ بازاري زبان ۾ لکڻ[10]. مٽيا برج ۾ اردوءَ جا ڪيترا شاعر رهندا هئا، خود اردوءَ جي مشهور ناول نويس عبدالحليم ”شرر“ به مٽيا برج ۾ پرورش حاصل ڪئي. مٽيا برج جا اهي شاعر ٽالپرن وٽ به ايندا هئا، ۽ انهيءَ آمدورفت ٽالپرن ۾ اردو شاعريءَ جو چسڪو پيدا ڪيو. ابتدا ۾ هنن اردو غزل ٺاهيا ۽ رفتي رفتي انهيءَ اردو غزل سنڌ ۾ اچي سنڌي غزل جو روپ اختيار ڪيو.
عبدالحسين ”سانگيءَ“ ۽ گدا شاهه وٽ اردوءَ جا ڪيئي ديوان هئا، گدا شاهه جو ته اُنهن سا ايترو شغف هو، جو سفر ۾ پڻ پاڻ کان ڌار نه ڪندو هين. چنانچه جڏهن ٺٽي ويو، ته پاڻ سان ”آباد“، ”آتش“ ۽ ”ناسخ“ جا ديوان به کنيو ويو، جن جي مطالعي کان پوءِ ’تڪملي‘ جي مؤلف، مخدوم خليل، نمونتاً اردوءَ جا چند غزل جوڙيا.
اهڙيءَ طرح سنڌ جي غزل گو شاعرن وٽ اردو ديوانن جو مڙيو ئي ٿورو گهڻو ذخيرو هوندو هو. لاڙڪاڻي جي مشاعري جي طرح به اردوءَ جي ڪنهن بيت جو سنڌي ترجمو ڪري، تجويز ڪئي ويندي هئي. گويا ”غزل گو“ شاعرن جي دماغي افلاس ۽ تخيل جي فقدان جي انهيءَ حد تائين افسوسناڪ حالت هئي، جو هو هڪ مصرعو به پنهنجو تخليق ڪري ڪونه سگهندا هئا. انهن ئي ديوانن مان خيال، ترڪيبون، اشارا، ڪنايا، تشبيهون ۽ رعايت لفظيءَ جا نمونا هٿ ڪندا هئا. مون کي يقين آهي ته قافيا ۽ رديف به انهن منجهان ئي مهيا ڪيائون ٿي. ڀلا ’نخچير‘، ’تحرير‘ ۽ ’تزوير‘ جو قافيو سنڌيءَ ۾ ڪٿان آيو! خود مان پاڻ به جڏهن شاعريءَ جو شوق ڪيو، ته سنڌي شاعرن جو اهوئي صدري نسخو استعمال ڪندو هيس.
سنڌيءَ جي اِنهيءَ قسم جي شاعريءَ جو سمورو سرمايو ديوانن ۽ بياضن جي اندر دفن ٿي ويو، قبول عام جي خلعت سنڌ اندر ڪڏهن حاصل ڪري نه سگهيو. ڀلا تشبيهان ۽ محاورا، خيال ۽ استعارا، سڀئي هوندا لکنو جي طوائف خانن جا، يا ايران جي ميخانن جا، سي ٿر ۾ رهندڙ ۽ ڦوڳ تي گذارو ڪندڙ ويچارا سنڌي ڪٿان سمجهي سگهندا؟
بمبئي سرڪار جو ڇپايل شاهه جو رسالو نه ڪنهن سنڌي شاعر پڙهيو هو، ۽ نه ڪنهن شاعر کي اها شاعري پسند هئي. ان کي ’ڳوٺاڻي شاعري‘ سمجهيو ويندو هو. ڪافي ۽ بيت جوڙيندڙ کي شاعر ڪونه سمجهندا هئا، بلڪ چوندا هئا ته فلاڻو تُڪبند آهي، انهيءَ شاعريءَ کي ’دهقاني شاعري‘ سڏيندا هئا، گويا شهرن يا شهر ۾ رهندڙ اُنهن اعليٰ دماغن سان سنڌيءَ جي پنهنجي شاعريءَ جي ڪابه مناسبت ڪانه هئي!
* * *
سنڌ جو ڪافي ۽ ڏوهيڙو سڄيءَ سنڌ ۽ ان جي عوام تي حاوي هو. شاهه جا بيت ۽ ڪافيون ٻاهراڙيءَ جي ڪچهرين ۾، دهقانن جي اوطاقن ۾، ۽ چانڊوڪيءَ جي نوراني راتين جو، ڏکڻ جي ٿڌيءَ تنوار کـُـلڻ بعد ڳوٺڙن جي ڪشادن ايوانن ۽ اڱڻن ۾ چيون وينديون هيون، سمجهيون وينديون هيون، ۽ ڳايون وينديون هيون. خدا بخشي گربخشاڻي مرهيات کي، جنهن حقيقت ۾ شاهه جو رسالو، جديد طرز تي انگريزي نموني جي تحقيق سان ۽ سهڻي نموني، ڇاپرائي، ڪامورن جي ذريعي زوريءَ مسلمانن تائين پهچايو. ليڪن ان کان پوءِ به بطور فيشن جي جيئن هاڻي هرڪو شاهه جو ماهر نظر پيو اچي، يا هراهل نااهل جي زبان تي شاهه جو بيت آهي، اهڙي شهرت شاهه جو ڪلام حاصل ڪري نه سگهيو. خود شاهه جي ميلي جي ڪنهن شهري مسلمان کي خبر ڪانه هوندي هئي. ويچارا غريب غربا گڏ ٿيندا هئا، سڄي سال جا ٿڪ ۽ ماندگيون ٽي چار ڏينهن ميلي ۾ رهي لاهيندا هئا، شاهه جون زيارتون ڪري، درگاهه تان دعائون گهري، وايون ۽ بيت ٻڌي، جليبيون ۽ کارڪان ۽ کرما کائي، گـُـبتُ ۽ کنڊ ڀڳڙا، پڪي مٺائي ۽ ريوڙيون پنهنجي ٻارن لاءِ وٺي، پکن وارِنِ جي پکن ۾ پيهي، پٺتي پيا موٽندا هئا. شاهه جو ميلو غريبن جي ملڪيت هو، غريب ئي اتي وڃڻ فرض سمجهندا هئا، وڏن ماڻهن يا جن کي معزز سمجهيو وڃي ٿو، يا قوم جي جنهن مخصوص طبقي جو نالو ’ليڊر‘ آهي، انهن جي انهيءَ طرف نڪو اير هو نڪو ڀير.
ليڊرن، حاڪمن ۽ وڏن ماڻهن کي ميلي منجهه آڻڻ جي بدعت ته اسان جي جي. ايم. سيد سائينءَ هاڻي پيدا ڪئي، جڏهن کيس معلوم ٿيو ته شاهه کي به سنڌ جي سياسي ضرورتن ۾ استعمال ڪري سگهجي ٿو. ميران محمد شاهه سائين به پوءِ ڪـُـڏي اچي تڏهن وچ ۾ ويٺو، جڏهن سياست ۽ ليڊريءَ مان کيس هر طرح فراغت ۽ فارغ البالي نصيب ٿي ۽ اهو کيس خيال آيو ته شاهه به متعلوي سيد هو ۽ پاڻ به مٽيارين مان آهي ۽ شاهه جي رديف ۾ ان ڪري سندس قافيو پوريءَ طرح فٽ ٿيندو:
في الجمله نسبتي بتو کافي بود مرا،
بلبل همين که قافيہ گل شود، بس است!
سڀ کان پهريون جي. ايم. سيد سائين پاڻ ميلي ۾ منزل انداز ٿيو، پوءِ پيرزادي عبدالستار کي معه بيگم صاحبه جي آندائين، ڇاڪاڻ ته هو سنڌ جو چيف منسٽر هو. چيف منسٽر جو نزول ٿيو، ته ان جي اعزاز ۾ ڪامورن به اچي ڪيمپان هنيون، ۽ پوليس جي عملدارن به اچي خيما کوڙيا. اهڙيءَ طرح رفتي رفتي غريب غربي جي انهيءَ تفريح گاهه کي به سرڪاري مال يعني ’آن هز مئجسٽيز سروس‘ بڻايو ويو. پوءِ جڏهن خود سنڌ ٻين جي ور چڙهي ويئي، تڏهن انهيءَ ساڳئي شاهه جي مزار اڳيان اُهي کيل کيليا ويا، جنهن جي سڄي زندگي ’عمر جي ڪوٽ‘ ڪيرائڻ لاءِ آهون ۽ دانهون ڪندي گذري، جنهن چيو ته:
منهنجي آهه اِها! ڪڏهن ڪيرائيندي ڪوٽ کي!
حاڪم اتي آيا، عملدار انهيءَ جاءِ سان آشنا ٿيا، ۽ خسيس، چاپلوس ۽ سگ دروازه صفت ڪامورن ڪڙن کي اڳيان ۽ پوئتان ڪري، انهيءَ عوامي ميلي ۾ به ڌاريائپ ۽ طبقاتي فرق جو هڪ درد انگيز نظارو پيدا ڪيو ويو. ورنه ست ڌارين حاڪمن جو ڪهڙو ڪم، جو انهيءَ قسم جي غريب نوازي فرمائين؛ ڪنهن دور دراز سرڪار سڳوريءَ کي ڪو اهو جڳائي، جو پاڻ هلي اچي ميلي ملاکڙي کي شرف بخشي؛ آمرن ۽ اميرن جو اهو شان نه، جو راهڪن ۽ رعيتين ۾ اچي، انهن جي گوشہ ڪلاه کي آسمان تائين رسائين ۽ انهن جي تڏن تونئرين ۽ رلين لِٿڙن تي اچي رونق افروز ٿين، سمي ڄام کي اهو مور نه جڳائي، جو ڪينجهر جي ڪنڌين تي اچي تنبو تولان هڻي، ۽ سوئي وري اُنهن وٽ جن جو سڄو ساٿ ئي لُٽجي ويو هجي ۽ جن جو سمورو قافلو ئي ڪيچي ڪاهي ويا هجن!
مطلب ته شاهه جي ميلي تي صاحبن جا گفتا، حاڪمن جا حڪم ۽ فرمان، ۽ آمرن جا خطاب ۽ خطبا نيٺ اچي جي. ايم. سيد سائينءَ جي ”سجاڳيءَ“ لاءِ مچيل مارڪن ۾ نافذ ٿيڻ ۽ نشر ٿيڻ شروع ٿيا.
ز گلفروش ننالم کز اهل بازار است
تپاک گرمئ رفتار باغبانم سوخت
پر ڇا ڪجي جي. ايم. سيد وري به ته اسان جو پنهنجو سائين آهي، ڏاڍو مٺو ۽ پيارو. سندس هر حرڪت ڪيڏو به زخم رسائي ۽ سندس فيصلي جي غلطي ڪيترو به نقصان پهچائي، ليڪن ان تي دانهن ڪرڻ ۽ ان تي فرياد ڪرڻ ڪو اسان کي جڳائي؟ دريا خان دولهه[11] کان پوءِ سيد ۽ جتوئي ۽ عبدالمجيد جهڙا سپاهي ڪي سنڌ کي ملندا! اهي سنڌي مائون ئي مري ويون، جيڪي مهراڻ جي ماٿريءَ کي اهڙا پٽ ڄڻي ڏينديون هيون.
* * *
ڪيڏانهن جو ڪيڏانهن هليو ويس. لاڙڪاڻي جو ذڪر هو، ڀٽ ڌڻيءَ وٽ وڃي پهتس! پر اهي ڳالهيون به ته آخر ڪرڻ جهڙيون آهن، اهي سور به ته نيٺ سلڻ وٽان آهن، دل جو چاڪ چڪي چڪي جڏهن ناسور ٿي پوي، تڏهن شڪايت کڻي نه ڪجي پر ان جي حڪايت جو ته حق هجڻ گهرجي. آخر اسان به ته گوشت پوست جا ٺهيل آهيون، نه پٿر آهيون، نه اهڙا ناسودي ۽ بي غيرت. پر هاڻي ڇا ٿيندو، جڏهن مـُـهرائي مات کائي ويا!
گفتني نيست که برغالب ناکام چه رفت
ميتوان گفت که بيچاره خداوند نداشت
جنهن عهد جي ڳالهه هتي ٿي رهي آهي، اهو عهد هو جڏهن قليچ بيگ جي وصال ڪرڻ بعد مسلمانن ۾ ڪوبه مشهور نثر نويس (علمي نثر نويس) ڪونه هو. ڊاڪٽر دائود پوٽو مرحوم، ڌڻي شل جنت ۾ کيس جايون ڏئي، گهڻو پوءِ ميدان ۾ آيو. شاهه جي رسالي نڪرڻ کان پوءِ، هن شاهه ڪريم جو رسالو ۽ ٻيو هڪ ٻه سنڌي ڪتاب نئين طرز تي شايع ڪيا. فقط هڪ مولانا دين محمد وفائي پيو ٻڌبو هو، جيڪو اڪيلي سر وتندو هو سنڌ جي سر زمين ۾ سنڌ جي تاريخ کي ڳوليندو ۽ لهندو. هندن البت اعليٰ اديب ۽ نثر نويسيءَ جا استاد موجود هئا، منجهن نه فقط شاهه جو چرچو هو، بلڪ شاهه کي سچا پچا سمجهڻ وارا به انهن جي ئي پڙهيل طبقي ۾ لڀندا هئا.
هاءِ! هاءِ! مرحوم ڪاڪي ڄيٺمل پرسرام جو نالو چئي کڻي بس ڪر. سنهي سنهي سفيد سونهاري، هميشہ پيو کلندو. ڏسندو، ته ڊُڪي اچي ڀاڪر پائيندو. ويهندو، ته پيو بهار بهار ٿيندو. شاهه جا ڏوهيڙا به پيو ڏيندو، ۽ انهن جا راز ۽ رمزون به پيو سمجهائيندو. جڏهن ’شاهه جون آکاڻيون‘ سنڌي نثر ۾ لکي پيش ڪيائين، تڏهن اسان جي ادب ۾ جنسي انقلاب اچي ويو. ساڳي اُها شاهه واري زبان، مصريءَ ۽ ماکيءَ جهڙيءَ مٺي، اهڙي نازڪ جهڙيون اسان جي مسڪين مارُن جي معصوم نياڻين جون دليون، ايڏي نرم جهڙو ڪنهن ڳوٺاڻيءَ بختاور جي هٿن جو ڪڍيل مکڻ ۽ ايتري سٻاجهي جهڙيون ڀائرن لاءِ اسان جي ملڪ جون ڀينرون ۽ وڏور ڌيئرن لاءِ اسان جي ملڪ جون مائرون. پڙهندي ائين پـَـئي روح کي راحت رسندي، جيئن ڄڻ سانوڻ جي چانڊوڪين راتين ۾ ڏکڻ گهـُـلـِـي، هينئون پيو ٺاري.
پروفيسر شاهاڻي قداور مڙس، ڏاڙهي مـُـڇان ڪوڙيل، رنگ جو گورو، سوٽ بوٽ پاتي کان پوءِ جنسي صاحب لوڪ پيو لڳندو هو. هڪ دفعو مرحوم کي مان به ڏٺو: ڪنهن ڪونسل جي ميمبريءَ لاءِ اميدوار بيٺو هو، ڏاڏي ۽ والد مرحوم کان ووٽ وٺڻ اسان جي ننڍڙي ڳوٺڙي ۽ شهر جي واءُ ساءُ کان اوٽائتي واهڻ ۾ پاڻ هلي آيو. سندس ”بلو کوکر“ پوءِ ڇپيو ۽ پڙهيم.
ڊاڪٽر گربخشاڻي، خدا بخشيس، پهريون سنڌي آهي، جنهن انگريزي وضع قطع تي اسان کي ڪتاب ايڊٽ ڪرڻ ۽ ان جي تصحيح ڪرڻ جو نمونو ڏيکاريو ۽ راز سمجهايو. برٽش ميوزيم جو نالو، يا ان ۾ به ڪي سنڌي ڪتاب ٿيندا آهن، اها خبر به کانئس ئي اسان کي پَئي. ”نورجهان“ ۽ ”لنواريءَ جا لال“ به سندس ئي سوکڙيون آهن. مطلب ته ڪهڙن جا نالا کڻي ڪهڙن جا کڻجن - ڀيرومل مهرچند خواهه لالچند امر ڏنو مل گهٽ هئا؟ هرهڪ زبان جو عالم ۽ نثر نويسيءَ جو استاد هو. البت شعر چوڻ سو هندن کي ڏانءِ ڪونه ايندو هو. پهريون شاعر، جيڪو مان ٻڌو، سو ڪشنچند ”عزيز“ هو، جنهن پنهنجي شعر جا ڪتاب انهيءَ دور ۾ ڇپايا، ۽ جنهن جي شاعريءَ ۾، فارسي اکرن جي ڪثرت هوندي به، اوريجنل خيال هئا ۽ پنهنجي ماحول سان تعلق رکندڙ ڳالهين کي بيان ڪيو ويو هو.
* * *
اصل ڳالهه هئي ته ان زماني ۾ اسان جي شاعرن جو غزل تي زور هو، ۽ اهو غزل به ٺيٺ سنڌيءَ ۾ نه، ۽ جيڪي خيال سي به ماحول متعلق ڪونه. فارسيءَ جا اُهي غير مانوس اکر آڻيندا هئا، جن جو صحيح استعمال فقط فارسي زبان ۾ ئي ٿي سگهيو ٿي. سنڌيءَ منجهه انهن کي آڻڻ ائين هو، جيئن ريشم جي ڪپڙي ۾ بافتي جي چـَـتي هڻڻ.
اهوئي سبب هو، جو سندن غزل ۽ گفتا عوام جي زبان تي اچي ڪونه سگهيا، ماڻهن ۾ اهي ئي پنهنجن شاعرن جون ڪافيون مشهور هيون، ۽ سندن مجلسن جو سينگار ۽ سندن روح جي ريجهه اهائي شاعري رهي، جيڪا هو سمجهي سگهيا ٿي، ۽ جنهن ۾ سندن پنهنجا جذبات ۽ ڪيفيتون بيان ٿيل هيون.
زنده شاعرن مان مولوي ثنائيءَ جو ڪلام مقبول هو، مولانا غلام رسول جتوئيءَ جا مولود ۽ ڪافيون به جهنگ جهر ۾ ماڻهو ڳائيندا وتندا هئا. اهي ٻيئي شاعر باقراڻِن جي طرف جا هئا، شڪارپور جي پاسي جا مشهور شاعر هوا: مرحوم علينواز علوي، ٻڍڙو فقير، مولانا همايوني مرحوم، ۽ ”غمدل“ تخلص جو هڪ شاعر، جنهن جي هڪ ڪافي نه ڇڙو هرهڪ جي وات تي هئي بلڪ ماڻهو ان تي وجد ڪندا هئا - نالي واري هڪ تـُـڪ ياد پوي ٿي:
غمدل گولي آهيان، بِرِهُ وِسيلو ڀانيان،
ڪيچ ڌڻِن ڏي ڪاهيان، واهرَ ويرُ وري.
خبر نه آهي ڪافي ڪنهن چئي، ليڪن هيٺين ڪافي به جڏهن ڪو سُرَ سان ڳائيندو هو، تڏهن ڄڻ دل مٺ ۾ اچي ويندي هئي:
ويا ٿم رات پنهون مون کان ڏير ڦري،
جن ريءَ ساعت منهنجي ڪانه سري،
ويا ٿم رات...
هئي ڏاه ڏنل ڪا ڏاگهن کي،
آيا آڌيءَ رات اوطاقن تي،
ويا ڌوٻڻ سان ڪيڏو ڪِيس ڪري،
ويا ٿم رات...
انهن عوامي شاعرن جون ڪافيون فوراً عوام جي زبان تي اچي وينديون هيون، هوڏنهن ڪافي ٺهي هيڏنهون سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ مشهور ٿي، ماڻهن ڪـَـن تي هٿ رکيو ۽ ”الوميان“ ٿي وئي، نه ڪافيون اخبارن ۾ ڇپيون، نه مشاعرا ٿيا، ۽ نه انهن جو انتخاب ڪنهن اخبار ۾ آيو- فقط خداداد مقبوليت ۽ محض قبول عام جو شرف سندن ڪلام ۽ گفتن کي حاصل هو.
اهي عوامي شاعر عوام جي زبان مان ئي ڪافيون ٻڌي هڪٻئي جو تتبع ڪندا هئا. مثلاً، هڪڙي شاعر ٻئي جي ڪافي ڪنهن کان ٻڌي، کيس پسند آئي، فوراً هُن ان جو تتبع ڪيو، ۽ اهو به ساڳيءَ طرح مشهور ٿيو، ان تي ٽئين شاعر جواب ڏنو، ۽ اهو پڻ زبان زد عام ٿي ويو. اهڙيءَ طرح هڪٻئي پٺيان عوام جي ذريعي سان ڪيترا شاعر هڪٻئي جو تتبع ڪندا هئا. اهوئي سندن مشاعرو هو، ۽ اهائي سندن اخبار هئي. انهيءَ زماني ۾ حضرت مولانا همايوني عليہ الرحمة جي هڪ ڪافي ڏاڍي مقبول ٿي.
تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا!
زندان هزارين، مان نه رڳو!
ڪافيءَ جو تخليق ٿيڻ هو ۽ سڄيءَ سنڌ ۾ باهه ٻري وئي، نئون خيال ۽ نئين طرز، سُر سٺو، لفظ چيدا، ۽ تڪن مٿان تڪان اهڙيءَ طرح بيٺل، ڄڻ هيرن ۽ موتين جو جڙاءُ ٿيل آهي. فوراً ميان علي نواز علويءَ جواب ڏنو:
تنهنجي حسن سڄڻ حيران ڪيا،
انسان هزارين مان نه رڳو!
سائين صالح شاهه راڻيپور وارو انهيءَ دور ۾ وڏي پيريءَ مُريديءَ وارو بزرگ، ۽ ساڳئي وقت، دستور جي خلاف، ذوق جو صاحب ۽ شعر و سخن جو به شوقين هو. هـُـن به انهيءَ جي تتبع تي ڪلام ٺاهيو. اسان جو مائٽ، قمبر جي ڀرسان گهٽهڙ ۾ رهندو هو، سائين معشوق شاهه نالو، جهڙو صورت جو معشوق، تهڙو سيرت جو معشوق، ۽ تخلص به ”معشوق“ هيس. مان کيس سٺ پنجهٺ ۾ ڏٺو. انهيءَ ڪافيءَ جي جواب ۾ هن به ڪافي ٺاهي جيڪا پڻ ساڳيءَ طرح مشهور ٿي وئي. مطلب ته سڄيءَ سنڌ ۾ هڪ عجب چهچٽو لڳي ويو. انهيءَ ڪافيءَ لاءِ نه شاعر ڪٿي پاڻ ۾ گڏيا ۽ مشاعرو ڪيائون، نه ’الحقيقت‘ اخبار ۾ سندن انتخاب شايع ٿيو، نه سامعين ڪرام موجود هئا ۽ نه ”واهه، واهه“ ٿي نه ”مڪرر، مڪر“ جي ڌماچوڪڙي متي. ڪافيون هيون عوامي زبان ۾، عوامي جذبات سان ڀريل ۽ ماحول جون آئينه دار. ماڻهن هٿئون هٿ انهن کي انهن جهٽي ورتو ۽ فوراً مشهور ٿي ويون.
پيرل فقير، حاجي خانڻ، اميد علي شاهه، خوش خير محمد ۽ مصري شاهه - هاڻي ته ڪنهن کي ياد به نه آهن، ليڪن اُنهيءَ دور ۾ سندن ڪلام کي ڏاڍو ڳايو ويندو هو. هر شوقين ۽ هر ذوق واري ماڻهوءَ کي انهن جون ڪافيون برزبان هيون، فرصت جي وقت ۾ ۽ رهاڻ جي مهل انهن جون مصراعون جهونگاري پيا روح ريجهائيندا هئا. پيرل فقير جي هيءَ ڪافي هر ڪنهن جي زبان تي هوندي هئي:
خوش ٿو گذارين منهنجا مٺا، عاشق تنهنجو آ عذاب ۾...
او خوش ٿو گذارين-
ٻن پيو جـُـدائيءَ جو جئڻ، آڄڻ زهر جو پيالو پيڻ،
پنهنجي يار کئون دم ڌار ٿيڻ، لکيو ڪهڙي آ ڪتاب ۾!
او خوش ٿو گذارين-
ليڙو پاتوءَ لڪئون لڪي، عمر گذاريم ساري سڪي،
تقصير رب ڏنهن جا لکي، بڻي بنديءَ جي ته باب ۾،
او خوش ٿو گذارين-
جن کي لڳي جيءَ ۾ جڙي، سڪ سوز ۾ ويڙا سڙي،
جئري ڪڏهن ملندين وري، نه ته منهڙو ڏيکارج خواب ۾،
او خوش ٿو گذارين-
”پيرل“ چوي پڪ ڄاڻ تون، ڏک جا گذاريم ڏينهن مون،
سرڪار رب جي روبرو، هرڪو ايندو ته حساب ۾،
او خوش ٿو گذارين-
پيرل جي هيءَ به ڪافي ڏاڍو سوز پيدا ڪندي هئي:
مٺا ماڻهو اسان کان ڇو، مٽي منهڙو رهيا ويهي،
مٺا ماڻهو-
لوئي هيءَ لال ٿيم ليڙان، جهڄي جيئڙو ٿيم جهيڙان،
سوين تان سور ڏين پيڙان، تنهن جي ڪل ٿا پڇو ڪيهي،
مٺا ماڻهو-
قضا هن قيد قسمت ڪيس، مٺن مارن کان وسري ويس،
پڇايان روز ڏوٿن ڏس، ڪڏهن ايندا پکي پيهي،
مٺا ماڻهو-
قضا جي قلم جون ڳالهيون، سڙيءَ قسمت سڀئي پاڙيون،
جدا ٿا ڏينهڙا جاليون، ايندا شل، جيءَ گهريا جيئي،
مٺا ماڻهو-
چوي ”پيرل“ اسان پرين، وسارڻ هنئين نه واجب هن،
اسان کي سڪ سدا سندين، انهن جي رمز دل ريهي،
مٺا ماڻهو-
ڏاڏي مرحوم جي وفات کان پوءِ سندس هڪ سنگتي، هميشهه جڏهن کيس ياد ڪندو هو ته گهڻي تائين ڳڻ ڳائي آخر ۾ پيرل فقير جي هيءَ ڪافي ڏاڍيءَ درد ڀريءَ لئي منجهان جهونگاريندو هو:
اَلهه آڻيندوءِ اڱڻ اسان جي، حال جا محرم سوڍل سياڻا،
اَلهه آڻيندوءِ-
جهونيون ڏٺيم تنهنجون جانب جايون، جيڪي هٿن سان تو ٿي ٺاهيون،
اچي ته ڏٺم تنهنجا پلنگ پراڻا،
حال جا محرم-
ڪانه جو ڪَيوَ مون سان الله ٻيلي، جندڙي ڇڏي ويا منهنجي اڪيلي،
انهن ڏکن مان آءٌ ڇا ڄاڻان،
حال جا محرم-
سون طبيبن ستيون سنبرايون، حال مئيءَ جو ڏسي وڃن ورايون،
دونهان درد جا ڪين اجهاڻان،
حال جا محرم-
پرين ”پيرل“ کي ويهه نه وساري، جئري جانب وَڃُ منهڙو ڏيکاري،
تولءِ روئن ٿا منهنجا نيڻ نماڻا،
حال جا محرم-
ڪافي چئي پاڻ به روئندو هو ۽ جسين پاڻ، خدا جنت نصيب ڪريس، جيئرو هو تيسين اسان کي به روئاريندو رهيو. حاجي خانڻ جون به ڪيتريون ڪافيون مشهور هيون، سال لنگهي ويا، اهي ذوق ئي ماڻهن منجهان ڇڏي ويا، هاڻي ته انهن جي ڪا مصرع به ياد ڪانه ٿي پوي، هڪ ڪافيءَ جي پڄاڻي هيءَ هئي،
حاجي خانڻ حُب جي، پيتم ڪيف ڪڙي.
ياد نٿو پوي، الائي هيءَ ڪهڙي بزرگ جي ڪافي آهي، فقط ٿلهه ياد پوي ٿو-
جن جي هٿئون ويڙا پرين، تن کئون پڇو سـُـڌِ سور جي.
هر ڪنهن جي وات ۾ انهيءَ ڪافيءَ جي به وائي هوندي هئي. يا هيءَ ڪافي،
لايون ٿو نينهن ننڊان ڪرين، سمهين ٿو ساري رات،
لايون ٿو نينهن-
يا
خواب لڌم ته اباڻي آهيان،
عمر اڄوڪڙي رات! مان وَرِهـُـه ٿي ڀايان،
خواب لڌم ته اباڻي آهيان،
عمر اڄوڪڙي رات-
ياد نه آهي ته ڪنهن جي چيل آهي، هيءَ ڪافي به ڏاڍي مشهور هئي:
مٺا مارو! اَلَهُه آڻئي، دلين جا داغ وڃ ڌوئي،
مٺا مارو-
جڏهن هن ڪافيءَ جو آلاپ ٿيندو هو، ته ٻڌندڙن جا ڳچ ڳري پوندا هئا:
پيرين پوندي سانِ چوندي سانِ،
او! رهجو رات ڀنڀور ۾!
پيرين پوندي سانِ،
مون کي چٽيءَ طرح ياد آهي، جڏهن چانڊوڪيءَ ۾ اڌ رات نه ٿيندي هئي، ته ڳائيندڙ هيءَ ڪافي شروع ڪندا هئا،
ڄام عمر! مون ته ڄائي، سانگيئڙا! مون سامائي،
آيو عيب اباڻن تي،
ڄام عمر-
هيءَ نه هيءَ مهل پوري ڳوٺ ۾ ٿرٿلو پئجي ويندو هو، سڄي ڏينهن جون پورهيت مايون الهوٽ ننڊ مان اٿي کڙيون ٿينديون هيون. ڀلا مارئي درد منجهان دانهن جو ڪري چوندي- حيف آهي منهنجي ڄمڻ تي، جو اباڻن کي ٽڪو لڳو، ڦٽڪار منهنجي سامائجڻ تي، جو منهنجي مارن جي عزت تي حرف اچي ويو، جي ڄمان ئي نه ها، ته مير عمر! تون مون کي ڪٿان کڻين ها، ڇو منهنجا مارو خوار ٿين ها! هئي هئي،
آيو عيب اباڻن تي،
ڄام عمر مون ته ڄائي، سانگيئڙا مون سامائي،
آيو عيب-
اهو آلاپ ٻڌي، اکين جي ننڊ ڪيئن نه اُڏامندي! اهي ٿڪل ٽٽل مايون آخر ته مارئيءَ جون هم جنس هيون.
راڳي اها ڪافي پوري ڪندو ئي مس، مجلس مان آواز ايندو، ”واه سائين، واه! جوڙو ٿي وڃي!“ ڪن تان هٿ لٿو نه لٿي جهڙو، وري هيءَ ڪافي شروع ڪندا هئا:
مان ڏي مارن موڪليا يـَـرُ سوين سنيها چائي!
سانگين مان ڏي موڪليا ڏک ڏوراپا چائي-
اهي ڪهڙا ڏوراپا هئا!
منڙو ريڌُئي مارئي، نه ته بندُ نه ٻئي ڪنهن پائي!
الا! مان ڏي.
پنهنجو من ريڌئي، اي مارئي نه ته ٻيو ته ڪو عمر جي ڪوٽ ۾ قيد ٿي سگهي!
غريب مارئي مارن لاءِ ڪيڏي نه اذيت ۽ ڪشاڪش ۾ مبتلا هئي، ۽ هميشه ماندي، ۽ هر وقت پئي وڃڻ لاءِ واجهه وجهي. هڪ طرف اِها هوري ۽ جهوري، ٻئي طرف مارو پيا اوڙاپا ۽ ڏوراپا ڏينس:
منڙو ريڌئي مارئي نه ته بندُ نه ٻئي ڪنهن پائي! الا.
ڏسو ٿا، بعض دفعا صحيح خبر نه پوڻ ڪري حقيقت جي خلاف ڪيڏي نه غلط فهمي پيدا ٿي پوي ٿي!
سچل سائينءَ جو ڪلام، شاهه کان پوءِ ٻئي نمبر تي ماڻهن کي ياد هوندو هو. اهي ٻه وڏا عوامي شاعر هئا، جن کي هرڪو ماڻهو سيني سان لايون وتندو هو، ۽ اهي ئي ٻه شاعر هئا، جن کي زنده دل هندن به چمي اکين تي رکيو. هزارين هندو درازن جي درگاهه جا مريد هئا، تنهنڪري سچل کي شاهه وانگر ڪو گربخشاڻي نصيب ٿي ڪونه سگهيو. صوفي فقيرن جا جٿا هوندا هئا، جيڪي سچل جو ڪلام سڄيءَ سنڌ ۾ ڳائيندا وتندا هئا. گيڙو لٽا پيل هوندا هئن، پيرن تائين چولو ۽ هيٺ تي گوڏ، مٿو اگهاڙو، ٻانهن ۽ ڳچيءَ ۾ مڻين جون مالهائون- ڪشتو به هوندو هين ۽ يڪتارو به. يڪتارو کڻي، هٿ ۾ چپڙيون جهلي، پيرن ۾ ڇيڙيون وجهي، جڏهن ڪن تي هٿ رکي ”الو ميان“ ڪندا هئا، تڏهن لئي لڳي ويندي هئي. نچندا به هئا ۽ ڳائيندا به هئا، ڏاڍي ترنم ۽ طرز سان- ٻڌندڙن جي لونءَ ڪانڊارجي ويندي هئي:-
ڳليءَ ڳليءَ ٿي ڳوليان، جهاتيون پايان...
----
واٽ وندر جي ڪو ڏسي، واٽ وندر جي ڪو ڏسي...
----
پنهنجي ذات لڪائي، ڪيئن ٻي ذات سڏايان...
----
ٻيو ڪو ڄاڻڻ محض گناه، هرڪنهن صورت آپ الله...
يا هي ڪافيون:-
ڪيچيئڙن جي ڪاڻِ، جيڏيون! منهنجو جئڙو جهڄي ٿو.
پريان سندي پار ڏنهن، اَلہَ اوٺي آڻ،
ڇڏي شهر ڀنڀور کي، هاڙهي وينديس هاڻ،
سگهو ايندو سپرين، ڀينر منهنجي ڀاڻ...
----
او ڇو ٿيون مون کي جهليو، پرين ڏنهن ڙي جيڏيون!
ويهان ڪيئن ڀنڀور ۾، جو روح انهن سان رَليو.
ساڻن ٿينديس سنگتي، جو هوت هاڙي ڏي هليو.
پريان سَندي پار ڏينهن، پاڙيچيون نا پَليو.
سڄڻ سارو پانهنجو، سر ”سَچُوءَ“ کي سليو.
----
نينهن نهوڙي آهيان، هاڻي جيڏيون! ڪاڏي وڃان!
پنڌ پري ٿيو پرينءَ جو، عشق اُلارو اڃان.
ڪَتِڻُ وَٽِڻُ نا ٿئي، چرخو ڦيرائي ڀڃان.
پرين نايون پيٽ ۾، عشق سنديون سي اُڃان.
موٽڻ واري ڪڏهين، ”سَچُو“ نه مصلحت مڃان.
* * *
اهي زمانا ويا، اهي ڏينهن لنگهي ويا، اهي ڳائيندڙ، ۽ سچ پڇو ته اهي ٻڌندڙ به وٿاڻ ويران ڪري ويا. ڳوٺڙن جي اوطاقي مڙسن وٽ رات ڏينهن لئي هوندي هئي. ساوڻ جون نور ڀريون ٿڌيون ۽ چٽيون چانڊوڪيون، هئي! هئي!! ڏکڻ گهلي پوندا، وڻ ٽڻ ۾ ڄڻ ساهه پئجي ويو، سـِـرنهن ۽ ٽارن جون ٽاميون مستن وانگر پيون نچنديون، ائين پيو معلوم ٿيندو ڄڻ دهقانن جون ننڍڙيون نينگريون پينگهن ۾ پيون جهوٽا کائن، پَن هڪٻئي سان ٺهڪي، ٿالهيون ۽ طبل وڄائي، ڳوٺڙي جي سڄيءَ ڪائنات کي مٿي تي کڻي ڏيندا، انهيءَ سـَـمي ۾ نه فقط غريب غربو راڳن جون رهاڻيون پيو ڪندو، پر خود ڪيترن زميندارن الغرضن جون مئل دليون به اڌما کائي اٿنديون هيون، ۽ وٽن به ڪچهريون لڳي وينديون هيون.
شام ٿيندي، اڱڻ تي ڇڻڪار ڪبا، گلم وڇائجي ويا، آرام ڪرسيون زميندار ۽ ان جي مٽن مائٽن لاءِ، ۽ چڱن مڙسن لاءِ موڙا پوندا، باقي راڄ چوڌاري گلمن تي ويهجي ويندو. ماني ٽڪي کائي، ”الو ميان“! ٿيندي، راڳي يڪتارو کڻي وچ ۾ پوندو، پاسي ۾ گهڙي وارو، ۽ سرندائي هوندو ته ٻئي پاسي کان ڀر اچي وٺندو. اهڙيءَ طرح ڪافي شروع ٿيندي. هر مصرع پٺيان ساڳئي مطلب جو ڏوهيڙو پيو ايندو، راڳي وَرَ وَرَ ڪيو پيو مصرع ۽ ڏوهيڙي کي دهرائيندو. هيڏانهن ڪچهري پئي ڪندي، ”واهه ميان! واهه!“ ”واهه فقير، واهه!“ ”لک آفرين!“ ”جس ٿئي يار، جس!“ ”بلي سائين، بلي!“ ”واهه جو لڳي دوست! واهه جو لڳي!“ داد جا به اهڙا دل گهريا نمونا هوندا هئا- هيانءَ جي هيٺان نڪتل ملمي[12] ۽ تصنع کان بلڪل عاري ۽ خالي. مارئي، سهڻي، سارنگ، ڀيروي سـُـر ڳائبا، انهيءَ وچ ۾ جوڳ کي به جوٽبو، اڌ رات ٿيندي ۽ راڻو لڳندو... ۽ ”وه واه!“ ٿي ويندي. ڀيڄ پئي ڀڄندي ۽ سورٺ تي تارَ ايندي. اهڙيءَ طرح سڀني سـُــرن جو مزو ماڻي، ڪتيون ڪر موڙينديون ۽ ڪڪڙ پيا پويان دس هڻندا، ان وقت محفل منتشر ٿيندي. هرڪو ڪر ڀڃي، اوٻاسيون ڏئي، ائين پيو اٿڻ جي ڪندو، ڄڻ مست ميخاني ۾ سڄي رات گذاري هاڻي هوش ۾ ايندا وڃن ٿا.
* * *
انهيءَ زماني ۾ اڃا سئنيمائون ڪونه نڪتيون هيون، پارسين جون ٿئٽريڪل ڪمپنيون زندهه ايڪٽرن جي ذريعي ڊراما اسٽيج ڪرائينديون هيون، ليڪن اهي ڊراما به انهن چند ماڻهن کي نصيب ٿيندا هئا، جيڪي ڪراچيءَ يا بمبئي پهچي سگهيا ٿي. ڪراچيءَ جي ايلفنسٽن اسٽريٽ ۾ ڪئپيٽل نالي جيڪو هاڻي سئنيما هال آهي، سو ابتدا ۾ ٿئيٽريڪل هال هو. مان پهريون ڊرامو 1925ع ۾ اُتي ڏٺو. سالن بعد مووي فلمون شروع ٿيون. پهريون خاموش ۽ گهڻي گهڻي کان پوءِ ٽاڪـِـي. غالباً ٽاڪِي 30-1931ع کان پوءِ آيون، ۽ انهيءَ بعد ئي آهستي آهستي اهي گانا ريڪارڊن جي ذريعي مشهور ٿيا، جن مذاق کي مائوف ڪري ڇڏيو ۽ ذوق جي صحت کي ختم ڪري، خود ڪردار ۽ گفتار کي به پست ڪري ڇڏيو.
پهريون ٽينَ جي توتاري وارا ڪاٺ جا هز ماسٽرس وائس فونا، ڪـِـن ڪـِـن اميرن جي اوطاقن ۾ ڏسبا هئا. بنا توتاري جي گراموفون گهڻو پوءِ پهتا، جيڪي پڻ پيسي وارن ورتا. مان اُهو به ايڊيسن جو ٺاهيل فونو ڏٺو، جنهن تي ٿالهي قسم جي رڪارڊن جي بجاءِ ڪنگڻيءَ وانگر گول رڪارڊ چڙهندا هئا، ۽ انهن تان هڪ گانو لاهي ٻيو پنهنجو ڳاتل گانو چاڙهي سگهبو هو. چنانچه جڏهن اسان ننڍا هئاسين، تڏهن وڏن جي غير حاضريءَ ۾ اسان جو اهوئي مشغلو هوندو هو، يعني هڪ گانو لاهي ٻيو پاڻ ڳائي چاڙهڻ. هڪ دفعي هڪ خاص ڪافيءَ کي لاهي اسان پنهنجو گانو چاڙهيو، جڏهن والد مرحوم ان ڪافيءَ جي تلاش ڪئي ۽ رڪارڊ تي اسان جو آواز ٻڌائين تڏهن ڏاڍي تنبيهه ٿي ۽ فونو هميشه لاءِ اسان جي دسترس کان نڪري، مقفل ٿي ويو.
محمد حسين نگيني واري جا پڪا گانا ۽ گوهر جان آگري واريءَ جا غزل توتاري واري فوني جي دور ۾، ۽ گراموفون جي ابتدائي عهد ۾ ڀائي فيض امرتسري، ڀائي چيلي پٽيالي والا، ۽ ماسٽر لڀوءَ جا رڪارڊ رائج هئا، ليڪن اهي سڀئي گانا هرچند شريفانه ۽ ڪلاسيڪل سـُـر ۽ تال ۾ هئا، پر سنڌين فونا عام طرح ان وقت خريد ڪيا، جڏهن ڀائي ڪنور رام جا رڪارڊ بازار ۾ آيا، ۽ مائي جيوڻيءَ آلاپ ڪري چيو ته:
او!...
ڪنهن نه جهليا، ڪنهن نه پليا، هتئون ويم هاڻِ...
ويراڳي وطن لئي!
انهيءَ مان صاف ظاهر آهي ته بنيادي طرح سنڌين کي پرائو راڳ پسند ڪونه هو. وٽن پنهنجا راڳ، پنهجا سـُـرَ، پنهنجا ساز، پنهنجا خيال، پنهنجون تشبيهون ۽ استعارا، محاورا ۽ مثال، جن سان سينگاريل پنهنجون ڪافيون ۽ ڪلام، ڏوهيڙا ۽ بيت هئا. يڪتاري جي تار وڳي، گهڙي کي ڌڪ لڳو، ڪاٺ جي چپڙين هٿ ۾ واڄٽ ڪيو، ۽ پيرن جي ڇير ڇمڪو ڪيو- هوڏنهن ڪن تي هٿ ويندو، ۽ هوڏنهن ’الو الان‘ ٿي ويندي. بس پوءِ ته هر ڪو مست ۽ مدهوش، چوڌاري ”واهه ميان! واهه!“ پئي پوندي. حقيقت ۾ اسان سنڌين ۽ اسان مارن ماڻهن جي روح جي راحت اِهي ئي راڳ هئا، اسان جي زندگي پنهنجن انهن ڪچهرين ۽ مجلسن ۾ هئي، ليڪن هاڻي ڇا ڪجي! هٿئون جو هاج وئي، واءُ جو اهڙو وريو، سر مٿان جو بارَ ۽ بوجهه اهڙا اچي پيا ته انهن کي سـَـهڻو ته آهي.
* * *
”ڪَتين ڪر موڙيا“ جي ترڪيب مٿي ڪٿي اچي وئي آهي. اتفاق نڪري آيو آهي ته ڪجهه پنهنجي زبان جي خوبيءَ ۽ خصوصيت به لکي وٺان: سنڌي زبان جي اُستادن رات جي پوئين حصي کي جدا جدا ٽڪرن ۾ ورهائي هرهڪ کي علحدو نالو ڏنو آهي. مثلاً اڌ رات ٿيندي ته ان کي چئبو ”ڀيڄ ڀني“، پوءِ ”ڪڪڙن دس هنيو“، ان کان پوءِ ”ڪتين ڪر موڙيا“، ۽ هاڻي اچڻ واري ٿيندي ”پرڀات“، اخري ڏيڍ، ٻن ڪلاڪن کي به ڏسو ڪيئن ورهايو اٿن، پهريون ”ڀنڀراڪو“ ٿيندو، پوءِ ڦٽندي ”باک“، ان کان پوءِ ”پرهه“ ڦٽي، جنهن بعد ”سورج شاخون ڪڍندو“. اهي سڀ منزلان طيءِ ڪري پوءِ ٿيندو صبح ۽ اڀرندو سج. آهي ايڏي وسعت ڪنهن زبان ۾؟ آهي ڪنهن ٻوليءَ ۾ لفظن جو ايترو ذخيرو؟
* * *
جنهن زماني جو ذڪر ٿي رهيو آهي، انهيءَ زماني ۾ ’ڀيڄ ڀنيءَ‘ جي وقت کي ڏاڍي اهميت هوندي هئي. انهيءَ مهل گهوٽ، ڪنوار لانوان لهندا هئا، ان کي ’پِيَرنِ جو وقت‘ سڏبو هو، يعني برڪت ڀريو، سهاڳ لاءِ به سهڻو ته سهاڳڻ لاءِ به سٺو. ڌڻيءَ جي در به دعائون انهيءَ وقت اگهنديون هيون. اڄ ته خير، دعائن گهرڻ جي ضرورت ئي باقي نه رهي، ته انهن جي اگهڻ جو سوال ڪٿان پيدا ٿيندو. بهرحال ڀيڄ ڀنيءَ تي سهرا پڻ ڏاڍا سهڻا ٺهيل هوندا هئا. هوڏنهن پيو ٻن نين زندگين ۾ باهمي پيچ پوندو، گهوٽ، ڪنوار جي مائن جون پيون مرادان پوريون ٿينديون، ۽ هيڏنهن ڀيڄ ڀنيءَ جا سهرا شروع ٿيندا. بجليون ته هونديون ڪونه هيون، تنهنڪري شاديون گهڻو ڪري مهينن جي چوڏهينءَ تاريخ ٻَڌبيون هيون، جئن چوڏهينءَ جي چانڊوڪيءَ ۾ جهنگ جهڙ ڀل روشن هجي. هاءِ! هاءِ! ڪيڏو رومانٽڪ سمو ٿيندو هو، به نا آشنا صورتون، ٻه اڻ ڏٺل دليون، ۽ ٻه اوج ۾ آيل ڦوهه جوانيون هزارن تمنائن، لکن آسرن ۽ امنگن جي جهوليءَ جهولنديون، هڪٻئي سان پيون سڄيءَ زندگيءَ جو سودو، عهدُ ۽ پيمان ڪنديون، اهڙو مضبوط ۽ پائدار، جو موت ايندو پر ان ۾ قـَـطُ نه پوندو. سچ پڇو ته انهيءَ ڀيڄ ڀنيءَ ۾ جيڪي نڪاح پيا، سي اسان ڪڏهن ٽٽندا ڪونه ڏٺا. رومانٽڪ وقت ۽ ”رومانس“ جو به صحيح مفهوم اهوئي وقت ۽ اهوئي واقعو هو، ۽ نه ڪه اڄ واري معنيٰ ۽ مطلب، جيئن، ايلفيءَ ۾ اکيون اٽڪيون، سينڍ وڳي، ۽ ڪيفي جي ڪنهن ڪنڊ ۾ اک وٺي ڪافيءَ جو ڪوپ پيئبو، پيءُ، ماءُ کان زوريءَ بلڪ چوريءَ منهن اونداهيءَ ۾ چورن ۽ راهزنن وانگر پراڻي هوا بندر تي پهچبو، ڪجهه ايڪٽرن جون ڳالهين، ڪن ايڪٽرياڻين جا داستان، ۽ ڪن فلمن جا قصا ڪبا- چند ڏينهن انهيءَ فرضي رومانٽڪ سمي ۾ اِنهيءَ قسم جو رومانس هليو، بس وري ٻنهي نئين رومانس ۽ ٻِئي رومانٽڪ وقت جي تلاش شروع ڪئي! جي اتفاقاً نڪاح پئجي ويو، ته اهو عمر ڀر جو سوٺو نه هوندو، اهو زندگيءَ ڀر جو سودو نه ٿيندو، بلڪ اوستائين جو اهتمام جيستائين مڙس، زال لاءِ ميڪ اپ مهيا ڪري سگهندو، يا جيستائين مردُ ڪلب، فلمي رسالن، آمريڪا مان ايندڙ فيشن جي مخزنن، ڪامڪ جي ڪتابن ۽ جاسوسي ناولن جو ڀَنُ ڀري سگهيو.
* * *
ڀيڄ ڀنيءَ کان پوءِ سنڌ ۾ ٻيو سهڻو وقت ٿئي باک ۽ پرهه ڦٽيءَ جو وچ، جنهن ۾ هرڪو اٿي کڙو ٿيندو، پکي پرنڀ واهيرو ڇڏيندو، وڻن ۾ جهرڪين ۽ چيهن جي چون چرڙا پئجي ويندي، ۽ ڪانوَ به ڪانگيرا ڇڏي اچي اڱڻن جي آڳرن ڀيڙا ٿيندا، بگڙا تتر چاڙهاڪا ڇڏي هيٺ ٿيندا، ۽ ڪارڙو تتر ٻُوڙن جي گودرن مان نڪري ٻاهر ٿيندو ۽ هـَـرهـَـر پيو ڪندو ”پير پير کِدر“، ”پير پير کِدر[1].“ اهو وقت عبادت جو هو، جهنگ جهر ۾ ”هُو الله“ جي هوڪار هوندي، ملان به ملياڻيءَ کي گهر جي ڪم ڪار ۾ لائي، پاڻ اچي مسجد جو پاسو وٺندو، ڌنار مال ڇوڙيندا، ڪڙمي هر ڪـُـلهي ڪندا، گهر ڌياڻيون ڏڌن جون چاڏيون اڳيان ڪنديون، ڪن کي جنڊ جو هٿيو هٿ ۾ هوندو، وڏيءَ عمر جون مايون وٺنديون تسبيح کي، ۽ ڪي پڙهنديون ڏاڍيءَ لئي ۽ سوز واري سر سان هن مداح کي:
اغثني يا سيدا، رس يا رسول الله تون!
* * *
جن پکين جو مٿي ذڪر ڪيو ويو، انهن سڀني مان دهقاني دنيا ۾ ڪانوَ کي وڏي اهميت آهي. هو نه فقط سنڌي ادب جو هڪ مکيو ڪردار آهي بلڪ اسان جو فيملي ميمبر به آهي. سڄو ڏينهن گهر ۾ هوندو، پيو لچايون ڪندو، ڪڏهن ڪـُـڏ ڏئي ٻارن کان ٽڪر کسيندو، ڪڏهن مائيءَ جي اک وٺي آٽي جي پاٽ ۾ چهنب هڻي ڪڍندو، جي وس پڄندس ته چاڏيءَ مان ڍُڪ به پي وٺندو. نيرن پاڻي انهيءَ نموني ڪري، پوءِ ٺهي ٺڪي ويهندو سانگين جا سنيها سڻائڻ، ۽ نينهن جا نياپا ڏيڻ. هو پيو ”ڪان ڪان“ ڪندو ۽ مايون پيون ڪنديون:
جيءُ جيءُ ڪيانءِ کيانتا! منهنجو ادل اچي ٿو؟
----
کنڊن سندا کير پياريندي سانءِ! منهنجو اَبَلُ اچي ٿو؟
----
سچ ٻڌاءِ ڪير اچي ٿو! منهنجي جيجل امڙ اچي ٿي!
آيل ماءُ اچي ٿي؟
جي ورسهاڳڻ جو سهاڳ ڪنهن سير سفر تي ويل هوندو، ۽ ڪي ڏينهن وڃي لائيندو، ته مائي پئي چوندي:
ادا کيانتل! مٺيون لاتون لنوين ٿو، فلاڻي جو پيءُ[2] اچي ٿو؟
----
اُڏر ڪانگل! مصرين سندا مٺا لولا پچائي ڏينديسانءِ!
وڃي نياپا ڏين، شل خير هجين، ايڏا ڏينهن ڇو لاتئون؟
----
شل تون وڌين ۽ وسين، ڪا خير جي خبر آڻي ڏي!
منهنجا مٺا ڪانگا، منهنجا سڄڻ کيانتا!
انهيءَ کي سنڌيءَ م چئبو آهي ڪانگ اُڏائڻ - جيئن هيٺئين بيت ۾ آهي:-
آءُ راڻا رنگ لاءِ، موٽي ڪاڪ ڪنڌِن تي،
ناميا نانءِ خداءِ جي، پير وري هت پاءِ،
سوڍا سنديئه ساءِ، آءٌ ويٺي ڪانگ اڏائيان.
عمر جي ڪوٽ ۾ به ته مارئيءَ سان اهوئي ويچارو پيو وَڙَ ڪندو هو، ماروئڙن جا نياپا سنيها، انهن جا حال ۽ احوال اهوئي ته کيس آڻي ڏيندو هو، تڏهن ته ڀائي ڪنور رام درد منجهان دانهن ڪري ٿي چيو:
آءُ ڪانگا! ڪر ڳالهه، مٺن ماروئڙن جي،
ماروئڙن جي، سانگيئڙن جي،
سانگيئڙن جي، ماروئڙن جي،
آءُ ڪانگا! ڪر ڳالهه، مٺن ماروئڙن جي،
آءُ ڪانگا!...
مٽن مائٽن، مارن ۽ سانگيڙين، پيڪن ۽ ساهرن ۾ اچ وڃ کان سواءِ انهيءَ قربائتي ڪانگل جي، عاشق ۽ معشوق جي گهرن ۾ به وڏيءَ حجت سان اچ وڃ هوندي آهي، ڄڻ هو پنهنجن ۾ وڃي پهتو. راز ۽ نياز جا سڀئي سنيها هرڪو سندس ذريعي هڪٻئي وٽ پهچائيندو. ايڏو معتمد ۽ ايترو اونهو آهي، جو ڪنهن کي مجال ڪانه ٿيندي، جو سندس مـَـنجهـُـه ڪڍي سگهي. عاشق ۽ معشوق جي وچ ۾ جيڪا به وهي واپري ٿيندي، ان جو اڪيلو رازدان فقط اهوئي سنڌ جو سانورو ۽ ڪارڙو ڪانءُ هوندو. سـَـوَن جا راز ۽ ڪيترن جا داستان دل ۾ هوندس، سال گذري ويندا، ايام ٿي ويندا، ساه سان لايو سيني ۾ سانڍيو وتندو، ليڪن ٻاهر ٻاڦ نه ڪڍندو. ڪيترو وضعدار ۽ ڪيڏو نه رازن جو رکپال آهي، جي هڪ اکر ڪڏهن ڪڍي وجهي، ته هوند ڪيترا خون ٿي پون، ۽ ڪيئي ڪاري ۽ ڪاريءَ[3] جا معاملا ٿي وڃن، ڪيترن جا ڪنڌ لهن ۽ ڪيترا ويٺل وياوَ ۽ گهريتيون مايون مارجي وڃن.
شهر جي شاعرن اها سموري خذمت فارسيءَ کان اوڌار تي آندل قاصد يا نامہ بر کان ورتي آهي. غزل گو شعرا جي ”ظالم“، ”جفاڪار“ ۽ ”خوانخوار“ معشوقن جا مڪان ۽ ڪوٺا ڀل ته اهوئي ايراني قاصد[4] ۽ نامہ بر ٽپي. هن نحيف ۽ شريف پکيءَ جو ڪهڙو ڪم، جو اهڙي عشق جي وچ ۾ ڪاهي پوي، جنهن جو نڪو آهي منهه نه سر، ۽ نه وري اڳ نه پٺ، اڄ عشق هڪ سان، سڀاڻي ٻئي سان، پرينءَ ٽئين سان، تنهن پرينءَ چوٿين سان، ۽ سو وري معشوق به ظالم ۽ جفاڪار، ستم ڪيش ۽ خونخوار. يعني نهايت خطرناڪ ۽ ازحد خوفناڪ. هـِـن جو واهپو واهڻن سان ۽ ٿر وارين ٿريچاڻين ۽ ٿاريلين سان، جن وٽ هڪ دفعو جيءَ ۾ جڙي پـَـئـِـي، ته مرندي تائين جو سوٺو سر تي آيو ۽ قيامت تائين جو پيچ پئجي ويو. اهو پکي حقيقت ۾ ٺهي به انهن جي وچ ۾ ٿو، جيڪي نياپن آڻڻ شرط مٿس عطر اوتـِـن، ماڻڪن سنديون گهورون گهورِن، موتـِـن جون ڳانيون ڳچيءَ ۾ وجهن، ۽ جن کنڀن هو پرينءَ جي پار ڏنهن ٿربر لتاڙي، جهنگ ۽ جبل جهاڳي آيو، انهن تي جواهرن جو جڙاءُ ڪن ۽ کٿورين سندا واس ڏئي، پوءِ ويهي کيس پنهنجي جهوليءَ ۾ جهولِن، يعني:
پکيڙا پويانءِ، لَڙهان موتين سنديون،
آءُ اڏامي اوڏڙو، تان جهوليءَ ۾ جهوليانءِ،
سڀئي کنڀ کٿوريءَ ۾، لاکيڻان لويانءِ،
پوءِ سارو سمُهويانءِ، هڪ هڪ ڪري هٿن سان.
----
سگهو اڏامي آءُ، تون پکيڙا پرينءَ جا،
سڀ کنڀ ڪريان تانهنجا، ساڻ جواهر جڙاءُ،
عطر کٿوري اوتيان، ٻيا ماڻڪ تو مٿاءُ،
ساري سنيهاءُ، ڪي آڻي ڏيج عجيب جا.
جتي اهڙا قُرب لهي، جن وٽ سندس ايڏو مان ۽ مرتبو هجي، انهن جي وچ ۾ ڇو نه ويهي، انهن وٽ ڇو نه رهي، ۽ انهن سان ڇو نه پنهنجا ڏينهن گذاري ۽ گهاري.
الغرض اهو مسڪين باک ۽ پره ڦٽيءَ جي وچ ۾ ڪانگيري کان نڪرندو، ڪنهن تي بار ڪونه، پنهنجي چهنب سان چـُـڳي، سو به ڪنهن هڪ گهر مان ڪونه بلڪ سڄي ويڙهي وٽان جيئن ڪوبه بوجهه ۽ بار محسوس نه ڪري، ڇاڪاڻ ته سندس اصول ئي آهي ته:
يار شاطر بايد نه ڪه بار خاطر!
سڄو ڏينهن رهاڻيون ڪري، ٻارن سان کيڏي، مائين کي ريجهائي، انهن کي نياپا سنيها ڏئي، منجهند جو هرڪو وڃي گهرن سمهندو، ته به هي ٻاهران ويٺو نگهباني ڪندو، پري کان ڪو اوپرو ڏسندو ته ”ڪان! ڪان“ ڪري مالڪن کي خبردار ڪندو، جڏهن سج لڙڻ تي هوندو، ان وقت سلاماليڪي ڪري، وڃي پنهنجن وٿاڻن منجهه واهيرو ڪندو.
اصل ۾ ته سندس قومي نالو آهي يا هو ”ڪانءُ“ پر عاشق معشوقن، وريتين مائين، پيڪن جي پياسـِـن جي ۽ ساڻيهه جي سڪايلن، کيس سڪ ۽ قرب منجهان ڪي ئي نالا ڏئي ڇڏيا. هاڻي جڏهن ويڙهن جي وچ ۾ چڱو مڙس بڻجي اچي ويهي ٿو، ته ڪوبه کيس سندس اصل واري قومي نالي سان سڏي ئي ڪونه. سڀئي پيا قرب منجهارئون کيس سڏ ڪيون نِتُ نوان نالا ڏين: او! ڏاها! او، ادا ڪانگا! او، مٺا کيانتا! اي، ٻاٻيهل ادا! اي، ادا ڪانگل! اهڙيءَ طرح جيئن جيئن پيو نينهن سندا نياپا ۽ خير سنديون خبرون آڻيندو، تيئن مٿس ور ور ڪيو پيا نوان نالا رکبا، ۽ گهڙيءَ گهڙيءَ پيون گهورون گهوربيون. هان البت جڏهن کيچل ڪندو، جڏهن سري اچي گجرين پيهندو[5]، يا ڪا شرارت ڪندو، يا مرڳوئي لچايون ڪري مائين کي ڪاوڙائي وجهندو، تڏهن لاچار هو به ڪجهه ڪاوڙ مان ۽ ڪجهه حـُـجت پارئون، ڪاٺيءَ جو سنهون ڇانڀُرُ اولاري، کيس سندس اصلوڪي نالي سان سڏي چونديون: ”اُڏِرُ ماريا ڪارا ڪانـَـو، کڻي ڪـِـنُ ڪيو اٿئي!“ کيس ڇانڀر هڻديون ڪونه، ڇڙو ڊيڄارڻ لاءِ پري کان پيون اولارينديون، جيئن پنهنجن ٻارڙن تي به ڪڏهن ڪڏهن اولارينديون آهن.
اڳتي هلي جڏهن ڪافيون ۽ ڪلام، بيت ۽ ڏوهيڙا چيا ويا ۽ انهن ۾ ڪانگل پنهنجو پارٽ پلي ڪيو، تڏهن کيس اِهي ۽ ٻيا ڪيترا نوان نالا ڏنا ويا، مثلاً: ’لاکيڻان‘ ’ڏاها‘ وغيره، وغيره. اهڙيءَ طرح سنڌي ادب، کيانتل جي پر خلوص خدمتن جو قدر ڪندي، نه فقط سندس سڀني خطابن ۽ القابن کي تسليم ڪيو، بلڪ سندس پنهنجي ذاتي ڪردار کي به تاقيام قائم ڪري ڇڏيو. شاعرن سندس عادتن، خصلتن ۽ خوبين جو اهڙيءَ طرح اجار ڪيو ۽ سندس ڪردار جي هر پهلوءَ کي ايترن مختلف نمونن سان ۽ جدا جدا طريقي ۽ طرز سان نمايان ڪيو، جو اهو سادو سودو سانورو، ۽ شڪل صورت جو اهو موچارو[6] پکي اسان کي ڏسڻن وائسڻن ۽ بظاهر سهڻن ۽ سٺن انسانن کان اخلاق ۽ عادتن، وفاداريءَ ۽ نيبهه جي نقطي نظر سان هر طرح ارفع ۽ اعليٰ نظر پيو اچي، بلڪ سندس مقام ايترو بالا ۽ بلند پيو معلوم ٿي جتي اڄوڪي انسان جي رسائي ناممڪن آهي.
اسان جي سنڌي شعر و سخن جو وڏو ذخيرو سندس وصف ۽ واکاڻ سان ڀريل آهي ۽ ڪوبه اهڙو شاعر ڪونه آهي جنهن اِنهيءَ سلسلي ۾ پنهنجي فرض ادائيءَ ۾ڪوتاهي ڪئي هجي. هڪ سچل کي ئي ڏسو ته ڇا پيو فرمائي:
گهڻا ڏينهن لڳاءِ، ڇاهون ڪانگ قريب جا؟
ڪي دم آڏو دوست جي، ڀلي ڪري ڀڳاءِ،
هاڻ ڪِي تاتَنُ تڳاءِ، متان جهوريءَ منجهه جهڄي مران.
----
واتِ ڪري وائي، اَڄُ پڻ ڪانگ قريب جو،
ڪي جو چيائين چهنب سان، تنهن لُڇ ڏاڍي لائي،
اندر کي آئي، ڄڻ ڄـَـرَ ڄيري سندڙي.
----
رويو رويو رت، ٿي پکيءَ پارانڀا ڏئي،
ته ’پيرين وجهانءِ گهنگهرو، سي ڇمڪائيندو وَتُ،‘
’کيئنِ وٺي خط، سگهڙو ساٿيئڙا ورين!‘
----
تـِـرُ نه هڪ توڙي، اڄ لامين لاکيڻو لئي،
ويٺو آهه وڳوڙجـِـي، کنڀن کي کوڙي،
ڳالهه ڪرڻ کان ڪاڪيون، منهن گهڻو موڙي،
پَر پنهنجا ٽوڙي، چـَـڪيون ڏَئي ٿو چهنب سان.
سڻيجو سوئي، جيڪي چوي ڪانگڙو،
هئين سان هنڊائجو، سرتيون سڀوئي،
ڪنڍيون ڪـُـندن سان وجهان، پکيءَ کي پوئي،
جانب ڏنهن جوئي، آڻي نياپا نينهن جا.
----
آءُ ڪانگل ڪائين، تا توتي عطر اوتيان،
اَچڻ ٻاجهون تانهنجي، آهيان اٻاڻڪ آئـِـين،
ڏاهيا گهڻا ڏينهڙا، متان تون لائين،
پير اڱڻ پائين، ته منهنجو ساهه سڌير ٿئي.
----
ڪانگل آيم ڪالهه، وٺي سنيها سـَـڄـَـڻان،
محبت ريءَ مقالَ، ڪانه ڪيائين ڪڏهين.
----
ڪي جو ڪانگ ڏسي، ڪالهه اوڏانهون آئيو،
پـُـيس هنياءُ ڦـِـسي، ڳالهيون ڪندي سڄڻين.
----
مالهان موتين جون وجهان، پکيءَ کي پوئي،
پيرين سونا گهنگهرو، تا ٿئي سوايو سوئي،
سـَـينڌو سڀڪو ئي، مَرُ تنهين جو نه ٿئي.
----
پکيءَ سندا پر، ڪريان مُرصع موتيين،
جو آڻي عجيبن ڏنهن، ڏئي خوب خبر،
ڀينر ڙِي مون ڀـَـر، شال ويٺو ڪري وائـِـيون.
----
ڏار چڙهي ڏاهي، ڪي جو چيو چهنب سان،
اِهو مون آهي، آڌر ڙِي ارواح کي.
----
چهنب ساڻ چوي، ڪي پيو ڪانگل ڪاڪيون،
پورن منجهه پوي، ٿو سـُـڻي ساهـُـه سنيهڙو.
----
ڪهيو هيئن ڪانگي، آئُون چيائين چهنب سان،
ته ’سڄڻ ڪنهن سانگي، وري اِيندءِ اُتهين‘.
----
چهنب ساڻ چئي، ڪا جا ڪانگل ڳالهڙي،
ساري آتڻ سان اُنهيءَ، ڪهڙي ڏِسُ ڪئي!
پورن منجهه پئي، سڀڪنهن ائٽ ڦٽو ڪيو.
----
سڻو سنيها سرتيون، ٿو چڙهيو ڏارَ ڏئي،
سارو ساهه نئي، ٿو نازڪ نياپن سان.
----
ڏاهو ڏار مٿي چڙهيو، ٿو ڪري بره بيان،
آتڻ تي احسان، ڪري ڪلامن ساڻ ٿو.
----
آڻي ڪانگ ڏنياس، ڪتابت قريب جي،
پـَـهو ڪتيندي پـَـٽِ پيس، ڇوهون تند ڇٽياس،
ڀيڄون ڀيڄ ٿياس، روئندي چولي چـڪَ ۾.
----
هلي ڪانگي هـِـڪَ، ڪا جا ڪيــَـس ڳالهڙي،
تنهن مام ٻڌڻ سان روئندي، چولي ڪيائين ڇِڪَ.
سنيهي مـَـون سڪ، پاڻهي ڪيائين پڌري.
----
ڪارون ڪيئن نه ڪريانس، جو ٿو ڏئي سنيها سڄڻان،
پـُـئي پـَـرَ پکيءَ جا، ساڻ جواهـِـر جڙيانس،
موتين ۽ لعلن سان، ڀينر کنڀ ڀريانس،
پيرين دست ڌريانس، جو آه نياپا ڏيندڙ نينهن جا.
----
پکي سوئي پـَـرَ، ٿو اڏري پار پرينءَ جي،
خوشيءَ جي به خبر، مانَ وٺي اچي ڪا اوڏنهون!
----
چڙهيو لنئي لاَم، ٿو ٻوليون ٻاجهاريون ڪري،
ڏئي سنيها سڄڻان، ٽـُـريو مٽي ٽام،
ماريون ماري مام، جا ٿو ڏئي لِڪائي لوڪ کَون.
----
پريان جا پيغامَ، ٿو ڏئي مـِـڙيئي مام ۾،
سوين مـُـنجـَـن سلام، جو ڏاهو ڏاهپ سان ڏئي.
----
آڻي ڪانگ ڏنوس، ڪو عريضو عجيب جو،
ڀينـَـر سـَـڀ ڀنوس، ڳاريندي ڳوڙهن سان.
----
ڪانگا ڪتابـَـت، ساري سارج ساهه سان،
اِها اَمانـَـت، ٻئي ڪنهن عامَ نه آڇئين.
----
زاغَ نه ٿيءُ زبون، ونءُ اُڏامي اوڏنهين،
نه ته خاصو منهنجو خون، پوندو ڳچيءَ تانهنجي.
----
لـِـڪو ۾ لامين، ٿو لاکيڻو لاتيون ڪري،
ٽـَـهڪندو ٽامين، ڏئي سنيهو سڄـَـڻان.
----
اَڄ ڪانگا چئه ڪيئن، سـَـرها ڏٺئي سـُـپرين؟
حال اسان هت هِهڙا، ڪِي هُت ڀي هُئا هيئن!
جهامَ ڏئي جهڙُ جيئن، تيئن ٿي اوت اکين جي.
----
ڏاها ٿيءُ نه ڏور، ويهه مون کي ٿي ويجهڙو،
ڪر ڪالهوڪي ڳالهڙي، جان هُئين رات حضور،
دوست اڳين دستور، ڪي تعظيمان توکي ڏنيون.
----
زاغ زبانـَـون ڪڍي، اها ئي وائي،
پريان سندي پار جي، آ توکي وڌائي،
پڇي حقيقت حال جي، هـُـت ساجن سـَـڀائي،
’ته ڪِي عاشق خوش اسان جو، ڪَل ڏئين ڪائي!‘
مون سان بيحد ڀلائي، ڪَئي پرينءَ پارؤن تانهنجي.
----
ڏار چڙهيو ڏاهو، ٿو ڏئيم دلاسا دل کي،
ته صـُـبح سانباهو، هو اچڻ جو عجيب کي.
----
الله لڳ اُڏام، تون موٽي محبوبن ڏي،
وڃي ڏيج پرينءَ کي، اِهو پاڄيءَ جو پيغام،
ڪِري قدمن تي پئي، سـَـوَ لـَـک ڏيج سلام،
’اَهي اوهان ريءَ سپرين، هت مڙيو ئي ماتام،
اچڻ جو انجام، ڪَر سِگهو طرف ”سچوءَ“ جي.‘
----
ناته مري ويندو هيءُ، الله لڳ اچيج تون،
تو تـَـون آهي هـِـن جو، جاني صدقي جيءُ،
لاهِ فراق فقير کون، والي ويجهو ٿـِـيءُ،
تون پڻ ان جو ٿيءُ، جو نوڪر تنهنجي نانوَ جو.
----
پـَـکي سوئي پـَـرَ، اڄ اُڏاڻو اوڏنهين،
رسيو وڃي اتهين، سو پانڌي منجهه پـَـهرَ،
آڏو عجيبن جي، ڪيائين، سڀ خبر،
’هت عاشق کي اوهان بنان، هينئڙي منجهه حَشرَ،
ٿو اوتي اکڙين مون، باراني بَحرَ،
’هاڻي ڏيو دلاسو دلبر، متان عاشق اُت مري وڃي.‘
* * *
ڀيڄ ڀنيءَ جو مذڪور ۽ ڪانگل جو قصو ته وچ ۾ اچي ويو، دراصل ته ڳالهه هئي ٻاهراڙيءَ جي ادب پرور محفلن ۽ مجلسن جي. بهرحال حاصل مطلب اهو آهي ته غريب دهقانن کي پنهنجي سادي سودي زندگيءَ کي برقرار رکڻ لاءِ ڏاڍي جدوجهد ڪرڻي پوندي هئي، جنهن بعد کين آرام، آسائش، تفريح ۽ ڪنهن شغل جي سخت ضرورت محسوس ٿيندي هئي. آخر ته هو به انسان هئا، اگرچه مسڪين ۽ غريب هئا، محل ماڙيون ڪونه هـُـيـُـن، ليڪن ڪکاوان جهوپا ۽ ڪنڊاين پيهرن جي پناه ۾، ڪنڌِن ڏنل وٿاڻ ته هين، انهن ۾ به ته آخر زندگيون هيون، ۽ ڪي اڀرندڙ جوانيون رهيون ٿي. جيتوڻيڪ ناز ۽ نخري ۾ پليل نه، تڏهن به خدا جون ته ڏنل هيون. ساهه جهڙو امير کي آهي، اهڙوئي غريب کي به ته آهي.
دهقانِن وٽ ريسٽارنٽ ۽ ڪيفي ڪونه هئا، ڪافي هائوس ۽ ڪلب، ٽينس ڪورٽ ۽ اسٽيڊيم ڪونه هئا، جتي وڃي دل وندرائن، ٿڪ ۽ ماندگيون لاهن، روحُ ٻيءَ وجهن، غمن ۽ اندوهن کي پلڪ ڀاڇي لاءِ پري ڪن، وٽن ڇڙو وڻن جون ٿڌيون ڇانوان هيون، فقط راتن جون چانڊوڪيون هيون، ۽ سندس قبضي ۾ محض پنهنجي اوطاقن جا وڏا اڱڻ ۽ ڳوٺ جا ڪشادا ميدان هئا. تنهنڪري هنن پنهنجيءَ انهيءَ ننڍڙيءَ ۽ محدود دنيا ۾ ئي پنهنجي وندر ۽ روح جي پرچاءَ لاءِ ڪيئي طريقا ايجاد ڪيا هئا، مثلاً:
جوڌا جوان انهن اڱڻڻ ۾ يا ڪشادن ميدانن ۾ اچي پهچندا، سڄو شهر مڙي اچي بيهندو، بدن تان پيراهن پري ڪري، سندرا چيلهه سان ڪشي، سٿڻ جا ور کـُـنجي، هڪٻئي سان جنبي ويندا. گهريتيون مايون، ويٺل وياوَ، ۽ نيون نويليون ونيون گهرن جي ڪـَـنڌِن کي اوٽ ڪيون لياڪا پائينديون. مائٽ ميدان ماريو ته ٻـَـهه ٻـَـهه ڪنديون ۽ ٽهڪڙا پيون ڏينديون، سندن معصوم چهرا ائين کـُـلي پوندا، ڄڻ گلاب جا گل هاڻي ٽڙيا آهن. جي ڪو عزيز خويش ميدان ۾ مارجي پيو، ته ويچارن جا منهن ئي لهي ويندا، اهڙيءَ طرح نوراني پيشانين تي پگهر جا قطرا نمودار ٿيندن، ڄڻ گلن جي نون شگوفن مٿان ماڪ جا موتي پيا جرڪن. ٻار ۽ ننڍڙا جوانڙا، جدا جدا، ڪي پيا ونجهوٽي ڪندا، ڪي اِٽي ڏڪر، اک ٻوٽ ۽ گورين راند پيا کيڏندا، ڪن جي هٿن ۾ ڪوڏيون هونديون ته ڪي وري پيا چدا چـُـٽيندا. ڪي پيا ڪوڏي ڪوڏي ڪندا، ۽ ڪي وري وڏن جون ملهان ڏسي پاڻ به پيا هڪٻئي کي ٻک وجهو جانٺا هڻندا ۽ اندرين هڻڻ جا پيا وجهه وٺندا. هاءِ ويچارا معصوم!حال ۾ مشغول، آئيندي کان بيخبر، کين خبر به ڪهڙي ته مستقبل جون واڳون سندن هٿن ۾ رهنديون به يا نه!
اهي سندن شغل ٻن پهرن کان وٺي سانجهيءَ تائين جا آهن. صبح جو جي ڪم ڪار نه هوندو، گهر ۾ ڏاندن لاءِ گاهه به هوندو، کائڻ لاءِ مانيءَ اٽو ۽ لسيءَ وٽو به هوندو، ته پوءِ اونو ڇو؟ ۽ ڳڻتي ڇاجي؟ نيرن تي مکيل ماني مکڻ ڦٽيءَ سان کائي، مٿان ڏڌن جا وٽا چاڙهي، ڪو اچي لوهر جي دُکَڻ[7] تي ويهندو، ڪو وڃي ڪنڀارڪي آئيءَ جي ڀر وٺندو، ۽ ڪو وري ڊکڻ جي وڃي ڀيڙو ٿيندو. انهن ٽنهي مرڪزن تي وزم لاءِ چلم هوندي، پاڻيءَ جو مَٽُ ٺـِـڪـَـر جي ڪـُـپيءَ يا آبخوري سميت رکيو هوندو، هيٺ تڏو به پيل هوندو، ۽ ڪاٺ جون ننڍيون صندليون، کٽوليون، منجيون ۽ پلال جا پيڙها به پيا هوندا. هر ڪو ”سلاماليڪي“ ڪري اهڙي حجت ۽ پنهنجائيءَ سان ڪانڀ ڪڍي اچي ويهندو، ڄڻ پنهنجي وٿاڻ ۾ وڃي ويٺو. وزم به پيو هلندو ۽ زماني جون ڳالهيون، ڏاندن جي گوءِ جا قصا، مڙسن جي مردانگيءَ جا داستان، مال، رزق، ۽ پوک پـَـلاهه خواهه گاهه پٺي، يا بـَـٽـَـئـِـن بـَـڙنِ جا گفتا به پيا هلندا. وچ ۾ مناسب موقعن تي ڏوهيڙا به پيا ايندا ۽ ڪافـِـن جا ٿلهه به پيا هڪٻئي کي ٻڌائبا. ڪو واٽهڙو يا مسافر مڙو لڙي آيو، ته ”جي آئين! ڀلي آئين!“ پئجي ويندي، هرڪو پيو کيڪاريندو، ۽ سندس آجيان ڪندو، چڱيءَ جاءِ تي ويهاريندس، پاڻي پياريندس، ۽ حقو سيري اڳيان رکندس، پوءِ ڪندس ”جيءُ ادا!“ يعني پڇندس حال احوال. جي ويلو ڀڃڻ گهرندو ته ڪونه ڪو پنهنجي گهر وٺي وڃي اوطاقي ڪندس، هٿ ڌوئاريندس، ۽ جائي جواري جيڪا هوندي سا آڻي اڳيان رکندس. جي تڪڙو هوندو ۽ ويلو وڃي اڳتي ڪندو، ته جهٽ کن ساهه پٽي، ٿڪ ڀڃي، سڀ کي ”سلاماليڪي“ ڪري، پوءِ پوڙو ڪلهي تي رکي، رستو ڏئي، راهي ٿيندو.
شال سندن ويڙها وڌن، سندن اوطاقون آباد هجن، سندن وستيون وسن، ۽ شل منجهانئن ڪيچ ٿين! اڄ به وٽن اهي ئي ساڳا دستور ۽ مذڪور هوندا. پر ڪراچيءَ ۾ رهندي سال ٿي ويا، اهي محفلون ۽ مجلسون ڏٺي ورهيه وهاڻا، سچ پڇو ته انهن انسانن کي ڏسڻ لاءِ اڄ اکيون پيون سڪن، دل پئي اُڌما کائي. خير، سائين! اهي محفلون ۽ شغل ته ها صبح ۽ شام جا، ليڪن راتيون انهيءَ کان به اور گذاريندا هئا.
سارين جا رونبا ڪڍي واندا ٿيندا، ساوڻ موٽ کائيندو، چاليهو به ٽٽندو، ٻيريون ٻور ڦلارينديون ۽ انهن تي ماکيءَ جي مکين جا ڀـُـڻـِـڪاٽ ٿيندا، اهوئي وقت هوندو جڏهن ڪـِـرڙُ به رنگارنگي گـُـلَ ڪڍي پـُــسيون ڪندو ۽ ڏيلها ڏيندو، ڳوٺ جي سـِـرِينهن ۾ ڦـِـڪا، وار وار، ريشم جهڙا گل پڻ نڪرندا ۽ سڄا سـِـرينهه جهڄي پوندا، راتيون ٺري پونديون، ۽ مٿان پوندي ماڪ. انهيءَ کي چئبو هو ته هاڻي ’مِٺي مـُـند‘ اچي وئي. سومهياڻي ٿيندي، ڏکڻ جي هير سـِـرينهه جي گلن جا واس جهوليءَ منجهه جهليون اچي هيڏنهن اوطاقن جي اڱڻن مٿان گهوران گهوريندي، ۽ هوڏنهن هرڪو ماني کائي، کيرن جا ٿڌا وٽا پي، اچي اوطاقن ۾ پهچندو. اهڙيءَ طرح جهٽ کن ۾ محفل مچي ويندي، ۽ ٿڌڪار تي هرڪنهن جا روح اٿي کڙا ٿيندا. جي ڪو راڳي آيل هوندو ته واهه، ورنه پنهنجا پاڻ ۾ پيا ڳالهيون ڪندا ۽ هڪٻئي کي پيا ٽوٽڪا ۽ ٽونڻان ڏيندا، ڏوهيڙا چوندا ۽ ڪافيون پيا جهونگاريندا، ۽ اهڙيءَ ريت پنهنجي رات گذاري صبح جو وري نوبنا ۽ نوان سوان ٿي ڪم ڪار کي لڳندا.
ڪانهن ۽ سـَـرُ نـِـسريو، ته اُتـَـرَ به وائيندا. هاڻي مٺيون مندان ويون ۽ سرءُ به ختم ٿي. گويا سياري اچي منهن ڪڍيو. لابارا لٿا ۽ ديرن ۾ ڦيڙا ٻڌي، گاهه تي جوٽ ڪندا. پنهنجو ڏينهن اِئين گذاري، رات جو اوکا پوکا لاهي، هرڪو کائي پي، اچي اوطاق ڀيڙو ٿيندو، وچ ۾ مچ ٻرندو، چوڌاري ڪـَـرُ کيون ۽ ڪانڀان[8] ڪڍيون مڙس ائين ويٺا هوندا، ڄڻ ببر شينهن ويٺا آهن. اکين مان پيا اُلا نڪرندن. انهن اکين کي ڏسي ته ٻاهراڙيءَ جي ماين سهرو ٺاهيو ته:
اکيون ادل جون ٻرن مشالا[9]،
او! ڳاني جوڙ بنايو!!
ان وقت ٿيندا ڏور جا بيت شروع، يا ڏيندا هڪٻئي کي ڳجهارتون. ”اچي، اچي“ ٻئي پوندي، سڄي ڪچهري چڪر ۾ هوندي، هرڪو پيو ڀڃڻ جي ڪندو. ”ڪاٺ جِي“، ”جهنگ جي“، ”گهر جي“، ”ڪنڌيءَ جي“، ”ڪانهه جي“، اهي پيا پاها ڏيندا، ڳجهارت ڏيندڙ ور ور ڪيون پيو چوندو، ”هل ادا! هل!“ ”ڪاههِ ڀائو! ڪاهه!“ جي ڪٿنهن ڪنهن جو پاهو لڳي ويو، ته واڪو ڪري چوندو، ”اِجها آئي! اِجها آئي!“، ”وئي يار! وئي!“، ”وئي ڙي دوست! وئي!“، يعني ڳجهارت ڀڄي پئي. سڄي ڪچهريءَ ۾ ٽهڪڙو پئجي ويندو ۽ ”واهه جا لڳي ميان! واهه جا لڳي!“ پئجي ويندي. پوءِ ڪندو ڳجهارت ڏيندڙ ڳجهارت جي تشريح. مطلب ته اهڙو رنگ رچي ويندو، جو ڪچهري کـُـٽڻ کي ئي نه ايندي، ڪنهن جوانڙي کي ننڊ جي اوجهراڪي آئي، ته اتي ئي باهه جي وٽ ۾ ڪرونڊڙو ٿي، پوتڙو مٿان پائي، پاسيرو ٿي پوندو. اوجهراڪيءَ مان اک کلندس، ته اتان ئي پيو ڪندو ”واهه يار! واهه!“
ڪڏهن ڪو ڳالهر هٿ اچي ويندن ته مهينا ٽڪائي ڇڏيندس، سڀئي پيا خدمتون ڪندس، جيئن ڪڪ ٿي وڃڻ جي وائي نه ڪري. ڳالهه کڻندو ته بيت به ڏيندو ويندو ۽ انهن جي معنيٰ ۽ مطلب به هٿن جي چالـِـن سان، اکين ۽ منهن جي اشارن سان، سهڻن ۽ سلوڻن لفظن ۾ پهاڪن، ٽوٽڪن ۽ مثالن سان عبارت کي سينگاريندو، سنواريندو، ڳالهه جي تصوير چٽيندو، ويندو اڳتي هلائيندو. جي وري ڪو اهڙو ڳالهر هٿ چڙهي وين، جنهن کي امير حمزي جو داستان برزبان هوندو ته بس واهه جو مزو ٿي ويو، ڄڻ ته سندن لاءِ عيدان اچي ويون. اوڙو پاڙو اچي گڏ ٿيندو. ڳالهه شروع ڪرڻ کان اڳ امير عليہ السلام جي نيت تاهريءَ جي ديڳ لاهيندا. ايڏي ادب ۽ انهماڪ، خوض ۽ خيال سان ڳالهه کي ٻڌندا، ڄڻ مذهبي واعظ يا شرعي مسئلا ٿا ٻڌن. جيسين ڳالهه وڃي پوري ٿئي، تيسين مهينن پاند راتيون اکين ۾ ڪاٽي ڇڏيندا. جڏهن داستان پورو ٿيو،ته وري هڪ وڏي خيرات ڪندا، جنهن تي پاڙي پنبي کي به سڏ ڏئي کارائيندا. انهيءَ موقعي تي ڳالهر کي آنن جون ڳوڻيون ۽ لـُـنگيون پوتيون به ڏيندا. جي ڳوٺ جو وڏيرو ڪو سـُـريلو مڙس هوندو ته اهو به کيس پهراڻي پارائي پنهنجي ڳوٺ مان وڌائيندو. انهيءَ داستان کان سواءِ جان عالم ۽ انجمن آرا جو قصو، الف ليليٰ جي ڳالهه، حاتم طائيءَ جو داستان، ۽ رستم سهراب جو بيان پڻ سندن مجلسن ۾ ڏاڍو مقبول هو.
انهن ڌارين قصن کان علاوه وٽن پنهنجـِـن ڪهاڻـِـين ۽ داستانن جو پڻ گهڻون ئي ذخيرو هو، مثلاً: مورڙي مانگر جي ڳالهه، عمر مارئيءَ جو قصو، سهڻي ميهار جي ڪهاڻي، مومل مينڌرو، سسئي پنهون، نوري ۽ ڄام تماچي، منگتو ۽ راءِ ڏياچ، ابڙي ۽ دودي جو داستان، چنيسر ۽ دودو، چنيسر ۽ ليلا، دودي ۽ علاديءَ[10] جو قصو. الغرض ڪهڙن قصن جا نالا وٺجن، سوين قصا ۽ ڪهاڻيون آهن. قومي جنگين جا بيان، قومن جا نسب ناما، قبيلن جي بهادرين جون ڪهاڻيون، بهادر سنڌين جي جوانمرديءَ جا داستان مٿين قصن کان سواءِ هئا، جيڪي خاص خيال ۽ وڏي غور سان ٻڌا ويندا هئا، ڇاڪاڻ ته انهن بيانن تي ئي سندن پنهنجي تاريخ جو انحصار هو. انهن سڀني قصن مان ڪيترن کي سنڌي شاعرن ڏوهيڙن ۾ به آندو آهي ۽ ڪي نثر ۾ ئي کنيا ويندا هئا- ليڪن بيتن جي چاٽ، قصه گو وچ وچ ۾ ڏيندا ويندا هئا، جيئن ٻڌندڙ ٿڪجي نه پون.
ڪافين، ڪلامن، ڳجهارتن، ڏوهيڙن، ڏور جي بيتن، آکاڻين، داستانن، قصن، ڳالهين، ٽوٽڪن ۽ ٽوڻن کان سواءِ سنڌي ادب جي مذاقيه ذخيري به انهن ئي مجلسن ۽ محفلن ۾ جنم لڌو ۽ پرورش پاتي. جڏهن سندن طبيعتون کل چرچي ۽ ڀوڳ ٺڪاءَ ڏي مائل ٿينديون هيون، تڏهن پيراڻي ڀنڀري جا لطيفا، ملا لٽر جا چرچا ۽ وتائي فقير جا چهچٽا[11] هڪٻئي کي ٻڌائي، پنهنجي طبيعتن تان اهي سڀئي ڪسايون ۽ زردايون، اوٽار ۽ غبار لاهي ڇڏيندا هئا، جيڪي زندگيءَ جي ڪساڪش ۾ ڏينهن جو سندن دلين ۽ دماغن تي چڙهندا هئا.
* * *
اِهي ته مذڪور ٿيا مردن جا. اسان جون مائون ۽ ڀينرون- خدا شال سندن پردو رکي، شال اوکو واءُ کين نه لڳي - انهن جون قالان مقالان ئي اور هيون. صبح کان ويندي لڙيءَ منجهند تائين تِرَ جي واندڪائي ڪانه ملندي هين، گهر ڌياڻيون جو ٿيون، پنهنجن وٿاڻن جون راڻيون ۽ وارثاڻيون جو هيون، بيگمون ته هيون ڪونه، جو صبح سان گهر ٻين جي حوالي ڪري، ٻار آيائن جي هـَـنج ۾ هڻي، پاڻ وتن روا ڳچيءَ ۾ وجهيون شهر چاکوڙينديون ۽ شاپنگ جي ذريعي ايلفيءَ ۾ وتن دام وجهنديون، هـُـنـَـن جو گهـَـرُ هو ۽ هـِـنـَـن جو گهر محض مسافرخانو، جنهن کي رات گذاريءَ کان سواءِ ٻي ڪابه اهميت ڪانه هئي.
اسان جـِـن مائن کي ته اسر ڏئي اٿڻو پوندو هو، ڪلمون پڙهي، خدا رسول جو نالو ڳنهي، کڻنديون هٿ ۾ ٻهاري، يا ويهي هلائينديون جنڊ. ڏڌ جي چاڏي ولوڙي، مينهـِـنِ ڀٽارين جو کير ڏهي، ان ۾ سـَـباڻُ وجهنديون. اهي اوکا پوکا لاهي چلهه تي ويهنديون، نيرن پچائينديون، ٻارن کي کارائينديون، ان کان پوءِ کڻنديون مکڻ سان مکيل ٿلهيون مانيون مٿي تي، ۽ ڏڌ جو ڪينگرُ، جنهن ۾ مکڻ ڦُٽي[12] به پيل هوندي، ۽ لٽي جي پـَـلـَـو ۾ مٺائي ذرو به ٻڌل هوندو، ميل، سوا پنڌ هڻي، وڃي پوکن ۾ مڙسن کي کارائينديون، جيسين مڙس ماني کائي وٺي، تيسين پـَـلـَـو سان مکيون به پيون هڪلينديون، ۽ مڙس سان گهَرو معاملن متعلق، اَندي نـِـئي جي سلسلي ۾، ۽ سودي سود لاءِ پيون صلاحان ۽ مشورا به ڪنديون. نيرن پاڻي ڪرائي وري ويچاريون گهر اينديون، ته منجهند جي مانيءَ تائين مٿي کنهڻ جي واند ڪانه ملندين. مرد موٽندا، ماني کائي گهڙي کن آجهاپ ڪندا، ٻارن جا اوکا پوکا لاهي، ٿانوَ ٿپا ڌوئي، لاڙوين منجهند کان پوءِ وڃي انهيءَ قمام ۽ ڪاروبار مان وانديون ٿينديون. اهو ئي وقت ويندي لاڙوين ٽپهريءَ تائين ملندو هونِ، جڏهن هو پاڙي پنبي يا ساهيڙين ۽ سهيلين جي گهرن جو چڪر هڻنديون هيون، ۽ گهڙي ساعت ويهي ساهه به پٽينديون، پاڻ ۾ چار چونڪ ڳالهين جا ڪنديون ۽ هڪٻئي جي وارن کي ويريون به ڏينديون. اِنهيءَ ئي وقت هڪ طرف جيڪڏهن اهو شغل هوندو ته ٻئي طرف ڪي مايون رات لاءِ چانور پيون سوئينديون، ڪن جي اڳيان اُکريءَ ۾ ڪڻڪ يا ساريون پيل هونديون جن کي پيون مـُـهريءَ سان چڙينديون، يا ڇڄن ۾ وجهيو پيون ڇنڊينديون. ڪن جا اوکا پوکا لٿل هوندا، ته اهي پيون برٿ ڀرينديون يا ويٺيون رليون ٽوپينديون. سنڌ ۾ سئيءَ يا ڪنڊيءَ جو برٿ يا قالين نما رِلين جو فن انهيءَ ٻه، پهريءَ کان وٺي لاڙوين ٽپهريءَ تائين جي وقت جو ايجاد آهي. سج لهڻ ۾ اڃا ڪلاڪ، ڏيڍ جي دير هوندي، جو هرڪا سهيلين ۽ ساهيڙين کي ساڻ ڪري، دلا مٿن تي کڻي، اچي کوهه جي پڳ تي پهچندي. انهيءَ وقت پاڻ ۾ سندن چڱي ساعت مجلس ٿيندي. رازن جون ڳالهيون، ۽ دلين جا معاملا ان وقت هڪٻئي سان رمز ۽ اوڙاپي ۾ نه، بلڪ برملا ويهي ڪنديون ۽ پنهنجي زندگيءَ جا ڪيترا اهم مسئلا کوهه جي نيسر وٽ يا پڳ جي پاسي ۾ ويهي طيءِ ڪنديون. انهيءَ کوهه جي ميڙاڪي ته سنڌ ۾ عمر مارئيءَ جي قصي کي جنم ڏنو، ۽ سنڌ جي ٻين ڪيترين محبتي آکاڻين جا آغاز اتاهون ئي ته ٿيا! نه فقط اهو بلڪ عشق ۽ محبت جا مخصوص الفاظ، اوڙاپن ۽ سهاپن جا اکر، فطري جذباتن کي اظهار ڪندڙ نازڪ ۽ نرم محاورا ۽ تلميحان، ڏکن سورن، هجر ۽ فراق، يا محبت ۽ عشق جي سڄي ڪاروبار جي لغت جو ذخيرو اتهين جڙيو، ۽ سـَـون قصن ۽ ڪهاڻين جا پلاٽ انهيءَ جاءِ تي ئي ٺهيا.
* * *
سنڌ جي ڪافين خواهه بيتن ۾ مرد هميشه معشوق ٿئي ٿو ۽ عورت کي عاشق ڪيو ويو آهي. ان جو مکيه سبب اهو آهي، جو هتان جو عشق اخلاقي اقدارن کان ٻاهر ڪونه ٿو نڪري. مايون پنهنجي ئي مڙسن سان محبت ڪن ٿيون، ڀينرون پنهنجن ئي ڀائرن لاءِ سڪن ٿيون، مائون پنهنجي ئي اولاد تي آرو رکن ٿيون، ۽ ڌيئر اباڻن ۽ پيڪن لاءِ پيون ڪانگ اڏائن ٿيون، مثلاً:
شال نه رهن ڏور، هُئـَـن، اباڻا اوڏڙا،
ميان تن ريءَ مور، مون هت جالڻ نه ٿئي.
----
پردي منجهه پناه، موکي رب رکيج،
اُڪنڊ هـِـن ارواح، آهي اباڻن جي.
----
پاڙو پاڙي ساڻ، شل هئان اباڻن جي،
پکن تـَـن جي پاڻ، آءٌ تا سـُـکيو ڀائيان.
اهڙيءَ طرح عشق ۽ محبت جو مرڪز جيئن ته مڙس ٿئي ٿو، ڀاءُ ٿئي ٿو، اولاد ٿئي ٿو، يا پيڪا ۽ اباڻا ٿين ٿا، تنهنڪري عورت کي محبت ڪندڙ، پيار ڪندڙ ۽ عشق ڪندڙ ڏيکاريو ويو آهي. اسان وٽ جيڪي عشقيه آکاڻيون آهن، تن ۾ پڻ نتيجي طور آخر ۾ زال ۽ مڙس ڏيکاريا ويا آهن. زال جي مڙس سان محبت ٿئي ٿي، عشق ٿئي ٿو، ۽ هڪ قسم جي عقيدت ٿئي ٿي. اسان جي عورت وٽ وَرُ وڏي اهميت رکي ٿو، عورت جي سموري زندگيءَ جو مرڪز محض مڙس ٿئي ٿو، زال جي سموري حياتيءَ جو محور سندس سهاڳ ٿئي ٿو، ان جي ئي گرد سندس فڪر ۽ خيال گهمي ٿو. سنڌ جي تصور جو عشق بدڪرداريءَ ۽ نفساني خواهشات جو مظهر ڪونه ٿو ٿئي، گهرن جي تخريب ڪانه ٿو ڪري، پر تعمير ڪري ٿو، رسوائيءَ ۽ بداخلاقيءَ جو سبق ڪونه ٿو سيکاري بلڪ ٻن زندگين جي باهمي ربط ۽ ضبط جي مضبوطيءَ ۽ پائداريءَ ۽ پڪائيءَ کي پيش ڪري ٿو. انهن سڀني اسبابن سبب سنڌ جي شاعرن عاشق جو ڪردار زناني زبان جي ذريعي پيش ڪرايو آهي[13]. تنهنڪري عشق ۽ محبت جي مختلف ڪيفيتن ۽ سموري روئداد جي سلسلي ۾ تخيل، محاورن، تلميحن، ۽ الفاظن جو سمورو ذخيرو گويا عورت جو پيدا ڪيل آهي. ۽ اهوئي سبب آهي، جو سنڌي عورت جي صبح کان سانجهيءَ تائين جي زندگيءَ، سنڌي شعر ۽ سخن کي سچن خيالن، ماحول جي محاورن، ۽ گردوپيش جي تلميحن ۽ تشبيهن سان مالا مال ڪري ڇڏيو- مينهن ڏُهڻ مان ”کنڊون وجهي کير پيارڻ“ جو استعمال عمل ۾ آيو، ڏندن کي ”اڇو جهڙو کير“ چوڻ به اتهون هنن سکيو، ڏڌ ولوڙڻ مان محبوبن کي ”مکڻ، ماکي ۽ مصريءَ کان وڌ مٺو“ بيان ڪرڻ جا تصور پيدا ٿين- جهڙيءَ طرح هڪ ڪافيءَ جي هن مصرع ۾ چيو ويو آهي:-
مکڻ ماکي مصري، تنهن کئون محب مٺو!
الا! آرياڻي اوهان نه ڏٺو!
مکڻ ڏُڌ مان ڪڍن ٿيون، مصري ۽ کنڊون گهر ۾ رکن ٿيون، ۽ جهنگن جهرن مان مرد ماکيون لاهي، اهي به آڻي کين ڏينِ ٿا. جڏهن عاشق کي پنهنجي محبوب لاءِ راءِ ڏيڻ جي ضرورت پيش آئي، ته هـُـنَ پنهنجي ئي ماحول مان تشبيهون وٺي، پنهنجي خيال جو اظهار ڪيو. اهڙيءَ طرح جڏهن پنهنجي پرينءَ کان پري رهيون، تڏهن سندن مـَـنَ ۾ جيڪا پيڙا ٿي، ان لاءِ هنن جنڊ جي ٻن پـُـڙن ۾ جنهن نموني ڪڻڪ پيڙجي پاههُ ٿي ويندي آهي، ان جو مثال پيش ڪيو. اهڙيءَ طرح مرد ته منهن اوندهائيءَ پوکن پلاهن تي هليا ويندا هئا، پٺيان فقط عورتون رهنديون هيون. ڪانگل جڏهن اڱڻن ۽ آڳرن ۾ پرهه ڦٽيءَ اچي لٿا، تڏهن هنن ئي ته ”ڪانگ اڏائڻ“ جو سمورو تصور ۽ ان جا هزارين متعلقات اسان جي ادب ۾ پيدا ڪيا. غرض ڪهڙا مثال ڏئي ڪهڙا ڏجن! شل سندن وَرَ ۽ گهر، پيڪا ۽ اباڻا، ابل ۽ ادل وسن ۽ جيئن! سندن صبح کان وٺي سانجهيءَ تائين جي زندگيءَ، سندن هڪ هڪ پـَـهـَـر ۽ پلڪ، سندن هرهڪ وک ۽ قدم، اسان جي ادب کي لازوال خزانا بخش ڪيا، ڏينهن ته ٺهيو، پر رات جي مانيءَ ٽڪيءَ کاڌي ۽ کارائي کان پوءِ ويندي جيسين ٻارن کي سمهارينديون، يا کير ۾ سباڻ وجهي، مينهن جي ڦرن جا ڪـِـلا ڏسي، اچي آهلڻ لاءِ کٽ تي ويهنديون، تا جيسين وڃي هائو مائو ٽرئي سندن اک لڳندي، انهيءَ وچ ۾ پڻ هنن جي طفيل سنڌي ادب کي ڪيترا انعام عطا ٿيا. مثلاً، وڏي جـُـڳ جون مايون ويهي مداحون، هرڻيءَ جو معجزو، يا حضرت صه جن جا ٻيا معجزا پڙهنديون، ٻارن واريون ٻارڙن کي ريجهائي سمهارڻ لاءِ ننڍڙيون آکاڻيون کڻنديون- جيسين وڃي سهماڻيون ٿين، جيسين وڃي ننڍڙن جي اک لڳي. سوين مداحون ۽ معجزا انهيءَ وقت لاءِ ٺهيا، انهيءَ ديو جا قصا، جيڪو ڇهه مهينا ننڊ ڪندو هو ۽ ڇهه مهينا جاڳندو هو، انهيءَ ديوَ جي ڪهاڻي، جنهن جا هزارن سالن جي عمر هجڻ سبب اکين جا ڇـَـپـَـر لهي اچي هيٺ پيا هئا ۽ تيسين ڪونه ڏسي سگهندو هو جيسين ڪو سندس ڇپر ڏانداريءَ سان مٿي نه کڻندو هو، يا انهيءَ پريءَ جون ڳالهيون، جنهن جو ساهه هڪ طوطي ۾ پيل هو ۽ اهو طوطو ستن سمنڊن جي وچ ۾ پڃري اندر بند هو، يا انهيءَ شهر جو مذڪور، جيڪو سينگاريل ته هو، ۽ هر قسم جو وکر به دڪانن تي رکيو هو، پر منجهس ماڻهن جو نالو نشان ڪونه هو، ڇاڪاڻ ته ’آدم بوءِ‘ ’آدم بوءِ‘ ڪرڻ واري ديوَ سڄو شهر کائي چٽ ڪري ڇڏيو هو- مطلب ته اهي ۽ اهڙي قسم جا هزارين قصا ۽ ڪهاڻيون، ڳالهيون ۽ آکاڻيون انهيءَ وقت ۾ تراشيون ويون، جن کي اڳتي هلي سنڌي ادب ۾ لوڪ ڪهاڻين داستانن جي عنوانن هيٺ جاءِ ڏني وئي.
* * *
حقيقت اها آهي ته نئين تمدن، نئين تهذيب، ۽ هن نئين دور، جنهن کي اسان تمام ترقي يافتو پيا سمجهون، سنڌ جي سڄي ڪائنات کي تهه وبالا ڪري ڇڏيو: اُها اُٿـِـي ويـِـٺي وئـِـي، اها رهڻي ڪهڻي وئي، اهي رسمون ۽ رواج ويا، اهي ڪردار ۽ اهي اخلاقي اقدار ويا، ۽ سڄيءَ سنڌ جا هنر به ويا ۽ اهي هنر وارا به ويا، يعني نه فن رهيو نه فنڪارئي رهيا.
مردن جي دنيا بدلي ته عورتن جي به رُتِ ڦري وئي. مان پاڻ پنهنجي هنن گنهگار اکين سان مائن قناويزن ۽ گربين ۽ سوسين جون سٿڻان هيٺ تي ڏٺيون، ڀرت ڀريل گج بـُـت تي، ۽ مٿي تي سنهيءَ ململ، ۽ بوند يا ڏورئي جا ڪنڊيءَ ڀريل ڪنارن سان روا ڏٺا، ۽ پيرن منجهه ٽهِ گـُـليون جـُـتيون پيل ڏٺم، تري ۾ سيم لڳل ۽ گلن مٿان سچا يا حسب حيثيت ڪوڙا موتي جڙيل.
نئين فيشن سڀ کان پهريون سٿڻن لاءِ ڇـِـيٽان پيش ڪيون، قناويز، گربين ۽ سوسين جو مانُ ويو، انهن سان گڏ آتڻ به ويا، ۽ جيڪي آتڻن ۾ ويهي اوران اورينديون هيون، ٻول ٻـَـڌنديون هيون، ۽ قول قرار ڪنديون هيون، سي ڳالهيون به ويون، ۽ جڏهن اهي رخصت ٿيون ته چندن جي چرخي به چُرڻ کان نابري واري، انهن آئٽن جڏهن ڪتڻ ڇڏيو، ته ڪورين به پنهنجا تِير ۽ تُڪلا بند ڪيا. جڏهن اهو سڀڪجهه درهم ٿي ويو، تڏهن نه فقط پهر ۽ پوشاڪ ۾ ڦيرو آيو، بلڪ سنڌي ادب کي پڻ وڏو نقصان پهتو. انهن ئي آتڻ وارين سنڌي ادب کي سَهسين ماڻڪ ۽ موتي ڏنا، چرخن جي سُرَ ۽ ساز اسان جي شعر وسخن کي ڪيترن نون خيالن جا ڏيب ۽ ڏاجا ڏنا، انهيءَ آتڻ تي ۽ انهن چرخن کي چوريندي ته ليلا کي چنيسر جو چِتُ لڳو، کيس اتي ئي سهاپو مليو، ۽ اتان ئي ته سندس عشق جي آکاڻي نسري ۽ اُسري هلي! ازين قسم ڪورين ڪـَـتڻ ڇڏيو ته سندن سياڻپ ۽ ڏاهپ متعلق جيڪي هزارين لطيفا ٺهيا ۽ جن جي ڪري سنڌيءَ ۾ ظرافت ۽ طنز جو ادب پيدا ٿيو، انهن جو نه فقط ٺهڻ ۽ وڌڻ ويو، بلڪ اسان جي لوڪ گُن مان لطيفن ۽ مزيدار ٽوٽڪن جي سموري اوسر ئي بند ٿي وئي.
سڀ کان پهريون ولايت کان آڳا[14] آيا، جنهنڪري نه ڇڙو گج ويا بلڪ برٿ جي فن ۾ به زوال اچي ويو، ۽ جڏهن چـِـڪنا[15] گهورڙيـَـن کڻي گهمايا، تڏهن رَوَن ۽ چولن جو برٿ به بند ٿيو، ڪـُـنڊن جا منهن رکئي رکئي ماٺا ٿي ويا، ۽ ڇُر ۽ پور[16] پڻ الائي ڪاڏينهن جو ڪاڏي ويا! اهو ته خير نقصان ٿيوئي، پر خود رَئو به مٿي تان لهي اچي ڳچيءَ ۾ پيو. اڳ ڪنهن عورت جو لـَـٽو لهندو هو، ته گويا سندس سڄو ننگ ۽ ناموس ويو، سندس ساک پت وئي، ۽ سندس عزت آبرو ختم ٿي. عورتون ڪنهن زائفان جي چال چلت کي پسند نه ڪنديون هيون ته ان کي ”لٽي لٿل“ سڏينديون هيون. اشهد آڱر نڪ تي رکي، هڪٻئي کي چونديون هيون، ”هَئي هَئي، اڙي ادي! هيءَ پهاچ ته لٽي لٿل ڪا لانگڙِ لاهِ ٿي ڏسجي، نه جيجل، نه! هن جي ويجهو ڪير ويندو، هٿ لاءِ ته هٿ ڪارو پير لاءِ ته پير ڪارو. توبهه ڪر توبهه!“ پوءِ اها زائفان ڄڻ هميشه لاءِ زناني سماج مان خارج ٿي وئي. هرڪا شريف زال پئي ان کان موڙو ۽ موشو ڪندي. جنهن زال کي لوڪ لـڄا ڪانه هوندي هئي ۽ شهر جي چوءَ پچوءَ جي پرواهه نه هوندي هئي، ان لاءِ چونديون هيون، ”مائي هيءَ ته بي پِتي آهي، لـڄ ۽ حياءُ ئي اکين ۾ ڪونه اٿس!“ لٽو گويا عورت جي عفت، عزت ۽ ستر جي نشاني هو، تنهنڪري ان جو ايڏو مانُ ۽ مرتبو هو، جو رَئي جو پلؤ پيو ۽ لٽي جي ميڙِ آئي، ته گهراڻن جا اختلاف، باهمي دشمنيون ۽ سالن جا قط لحظي ۾ لهي ويندا، خون ٿيندا، ته ڏوهي، سادات ۽ نياڻيون ميڙ ڪري، در پيهي ويندا هئا ۽ نينگريون پلوَ ۽ پاند[17] ڳچيءَ ۾ وجهي چونديون هيون، ”ادا هيءَ ميڙ اٿي! اسان کي ڏوهه بخشّ!“ نه ڇڙو ڏوهه معاف ٿيندا، دلين مان ڪدورت نڪرندي ۽ مٽيون مائٽيون ڳنڍ جي وينديون، بلڪ جڏهن نياڻيون پٺتي ورنديون، ته سندن مٿن تي روا پوتيون وجهي، پوءِ کين واپس ڪندا هئا. گويا مراد اها هئي ته شل نياڻين جو سر سدائين سلامت رهي. انهيءَ ئي لـَـٽي جا پاند ڳچيءَ ڳل پائي مايون پنهنجا پنهل پرچائينديون هيون. جهڙيءَ طرح ڪنهن شاعر چيو آهي:
اٿم اميدون اڃا اڃا،
مان ته پاند پائيندَس پنهل پرچائيندَس-
اٿم اميدون اڃان.
الغرض سپاٽا ۽ سينڊل جڏهن آيا، ته ٽه، گـُـليءَ جاءِ ڇڏي، موچـِـن به ويچارن هٿن مان کڻي آر ۽ ڌاڳو رکيو. لـِـپ اِسٽڪ لڳي، ته سـُـرخيءَ رنگ ڇڏيو، ۽ مساڳ جو مانُ پڻ ويو. بهرحال لبن تي لالي ضرور رهي، ليڪن مساڳ لڳل چپن ۾ جيڪو ميٺاج هو، ان جي شيريني لپ اِسٽڪ ۾ ڪٿي! مساڳ ته چپن کان وٺي مهارن تائين رنگ رکي بيهندو هو ۽ لپ اسٽڪ ڇڙو چپن کي چٽي بيهي ٿي، جنهنڪري مشڪڻ جي مهل مهارن جو مختلف رنگ چپن کان جدا ٿي، ڏاڍو بدزيبو پيو لڳي. اکين مان حجاب موڪلايو، ته سرمي ۽ ڪجل جي ريک به رخصت ٿي، سرمون نيڻن مان نڪري وڃي نچڪڻي سان نوچيل ڀـِـروَنِ تي پهتو. اهڙيءَ طرح آهو چشم به ويا ته ابرو به چٽُ ٿيا، نه چشمن جا چالا ۽ پنبڻن جا تير رهيا، نه ابرن جون ئي ڪمانان قائم رهيون، گويا روايتي معشوق جي سموري اسلحه خاني ۾ Disarmament جو دؤر اچي ويو. پيرن ۽ هٿن جي ننهن تي آمريڪا مان آيل رنگ غالب پئجي ويو. مينديءَ ۾ اگرچه رنگ اڃا به اهوئي آهي، جنهن لاءِ سنڌي سـَـهـِـرن ۾ مائن چيو آهي:-
هٿ ادل جا مينديءَ رتڙا!
او!
ڳاني جوڙ بنايو.. .منهنجو ادل آيو!
پر واهپوئي جڏهن ويو، ته رنگ رکڻ مان ڇا ورندو؟ خود مردن جون ڏاڙهيون ۽ مڇان به تـَـري ٿي ويون، تنهنڪري حنا سفيد سـُـنهارين تي رنگ رکي بيهڻ واريءَ سنت کان به سبڪدوش ٿي وئي، ۽ نيٺ هلي هلي، ميهڙ جي مينديءَ جا کيت به هڪ ڏينهن غيرآباد ٿي ويا.
* * *
مينديءَ جي ڳالهه نڪتي آهي ته هڪ لطيفو ٻڌي وٺو: اوهان کي معلوم آهي ته غزل گو شاعرن جو محبوب ڪافي گو شاعرن جي پرينءَ وانگر نيڪ، حجاب ۽ حياءَ وارو يا پنهنجي عاشق جو سچو وفادار نٿو ٿئي، بلڪ نهايت ظالم، ستم ڪش، جفاڪار، بدخو ۽ خوني ٿئي ٿو، سندس زندگيءَ جو مقصد اهوئي رهي ٿو ته ڪيئن به ڪري مڙيوئي غريب عاشق کي سک سمهڻ نه ڏجي، کيس هميشه ڏک ۽ ڏجها ڏيو پيو پيڙجي ۽ ستائجي. جي گهڻو گهڻو ڪري ته کيس هجر ۽ فراق جا صدما سهائي سهائي يا ته نهوڙي ناس ڪري، ايترو ضعيف ۽ ناتوان ڪري ڇڏجي، جو جڏهن حضرت عزرائيل سندس ساهه ڪڍڻ اچي، ته کيس عاشق جي بجاءِ کٽ تي ان جا ڪنڊا ۽ هڏا به نظر نه اچن، جهڙيءَ طرح هن فارسي عاشق بيان ڪيو آهي:
تنم از ضـُـعف چنان شدم کہ، اجل جست نيافت،
نالہ، هر چند نشان داد کـہ در پيرهن است.
ٻيو شعر آهي:
از ضعف چنا شدم که بر بالينم
صدبار اجل آمد و نشناخت مرا
ٻيا بيت:
طبيبا بر سرِ بالينِ من آهسته تر بنشين
که ترسم بارِ دامانت ز بستر دورم اندازد
----
چنان ضعيف شدم از غمت، منِ درويش
که سايه را نتوانم کشيد از پي خويش
يا وري عاشق جي خون مان پنهنجا هٿ ۽ ننهن هر وقت رنڱيندي رنڱيندي، کيس ابنيمڪ (خون جي ڪمي) ڪري، آخر ماري ڇڏجي. اهوئي سبب آهي، جو غزل گوين چيو آهي ته معشوق جي هٿن کي مينديءَ جي رنگ جي ضرورت ڪانه ٿي رهي، سندس لاءِ عاشق جي خون جي لالاڻ ئي ڪافي ٿئي ٿي. جهڙيءَ طرح غالب چيو آهي:
خون هي دل خاک مين، احوالِ بتان پر، يعني
ان کــي ناخن هوئي محتاجِ حنا ميري بعد.
يعني جيسين غالب جيئرو هو، تيسين ته معشوق جا ننهن هميشه سندس خون مان رڱبا رهيا، ليڪن جڏهن خير سان وفات ڪيائين، ان وقت سندس روح پر فتوح دانهن ڪري چيو ته ڪيڏو نه افسوس ۽ ارمان آهي، مون کان پوءِ ڪيئن نه منهنجي محبوب جا ننهن مينديءَ جا محتاج ٿي پيا!
نظر علي خان مرحوم کي جڏهن عبدالرحيم کرل اهو شعر ٻڌايو، تڏهن فوراً هن چئي ڏنو ته ”يار غالب جي معشوق جا ننهن به ڄڻ خونخوار جانور جي ننهن وانگر نوڪدار هئا، جن سان غالب جي جسم کي نـُـهنڊان ڏئي، سندس رت ڪڍي، پنهنجا ننهن رڱيندو هو!“ گهڙيءَ کن انهيءَ معنيٰ تي ٽهڪڙو هليو. ان وقت ته سمجهي نٿي سگهياسي ته گولائيءَ تي ڪٽيل ننهن ڪيئن نهنڊان ڏئي سگهن ٿا، ليڪن اڄ سالن پڄاڻا وڃي ظاهر ٿيو ته غالب جو چٽيل نقشو بلڪل صحيح هو، ۽ نظر علي خان جي معنيٰ ۽ مفهوم به ٺيڪ هو. اڄوڪين عورتن جاننهن ڏسو، صورت خواه سيرت ۾ ڪيڏا نه مڪروه آهن! ائين پيو معلوم ٿئي ڄڻ انساني هٿ نه بلڪ ڪنهن جانور جا چنبا آهن! نوڪدار ۽ ڊگها ننهن ڄڻ ڏڦا پيا ڏسڻ ۾ اچن، جن جي اندران غفونت آميز غلاظت پڻ ڀرجي وڃي ٿي، ديني طرح به ناجائز ۽ دنيوي طرح به ڏسڻ جهڙا ڪين.
* * *
عورتن جو جڏهن اُهو گهريلو تمدن ويو، ته انهيءَ تمدن جي پٽ راڻين جا ڳهه ڳٺا به ويا. ڪنن مان واليون، نسبيون، پنڙا، جهومڪ ۽ ڏانوڻيون ويون، نڪ مان بول، بينسر، ڦُلِي، ڪِلِي، ڪوڪو ۽ لونگ لٿو، انهيءَ بولي يا بينسر تي جيڪي سچا موتي جڙيل هوندا هئا، انهن مان عورتن محبوب جي سهڻن ڏندن لاءِ تشبيهه ورتي، چونديون هيون. ”ڏند لاڏي جا اهڙا ته جرڪن ٿا جهڙا ماڻڪ موتي، اهڙا سهڻا جهڙا موتي!“ سهرن ۾ به چونديون هيون:-
ڏند ادل جا ماڻڪ موتي،
ڪجل جوڙ بڻايو، ادل جو ٿيو لايو سجايو!
اها نٿ به وئي، جيڪا سهاڳ جي نشاني سمجهي ويندي هئي، پـَـرڻي رات پوندي ته وري تڏهن لهندي، جڏهن سهاڳڻ جو ساٿ لٽجي ويندو. نامزدگي ٿي ته نٿ لاءِ نڪ ٽوپبو. پهريون مٺائي ورهائبي، سهرا چئبا، هٿن ۽ پيرن کي ميندي لائبي، مڱڻي جو جوڙو ڍڪائي پوءِ انهيءَ عورت هٿان نڪ ٽوپائبو، جيڪا پاڻ ورَ سهاڳ واري هوندي. جڏهن نڪ ڇـُـٽندو، تڏهن ڪارو ڌاڳو ڪڍي، في الحال لونگ، ڪوڪو، يا ڪـِـلي وجهي ڇڏبي. نڪ ٽوپجڻ شرط مڱينديءَ جي منهن تي حجاب ۽ حياءَ مان سـُـرخي اچي ويندي، جيڪا حقيقت ۾ انهيءَ خوشيءَ جو مظهر پڻ هوندي هئي، جيڪا گهوٽ جي تصور سبب ڪنوار جي تحت الشعور ۾ پيدا ٿئي ٿي.
اهڙيءَ طرح سهڻيءَ ڪونج جهڙيءَ ڳچيءَ مان هـَـسُ، هـَـسي، ڳاني لٿي، ۽ اُهو چندن هار به ويو، جنهن جي تشبيهه ڏيئي محبوب لاءِ چئبو هو ته ’ائين پنهنجي ڳچيءَ ۾ وجهانس جيئن چندن هار وجهبو آهي، اهڙي طرح ست لـَـڙهي دُري (دُهِري) خواهه دعائون به لهي ويون. ٻانهون خالي جهڙيون ڳڀرو ڇوڪرن جون. ٻانهين ڪـُـلهي ڪن پئي هئي اها وئي، ته ڪنگڻ، بازوبند، چوڙا، چوڙيون، پوَنچيون ۽ تعويذ به غائب ٿيا. عاج جي ٻانهين ٻانهه مان ان وقت ڀڃي لاهيندا هئا، جنهن وقت وريتيءَ جو ور هي جهان ڇڏيندو هو. آڱرين مان ڳاڙهن ساون ننگن سان منڊيون لٿيون، چيچ مان ڇلو ويو. ۽ اڄ ته ويڙهه ۽ کير منڊيءَ جو تصور به ڪونه ٿو اچي، ورنه اها شيءِ ڪيڏي نه رومانٽڪ هوندي هئي! گهوٽيتن، ڪنواريتن ۾ پهچي، ويڙهه ۽ کير منڊي چانديءَ يا سون جي وٽيءَ ۾ پيل کير مان ڪڍي ڪنوار جي چيچ ۾ پارائي، ته مڱڻي جو اعلان ٿيو، نه ڇڙو اهو اعلان ٿيندو بلڪ گهوٽ ۽ ڪنوار جي مابين پڻ هڪ تصوراتي دنيا خوشگوار، روح کي تراوت پهچائيندڙ، ڏاڍي سهڻي ۽ رنگين قائم ٿي وئي. جيسين وڃي تـِـٿِ ٻڌجي، ۽ ونواه پورو ٿي، وهانوَ رات ايندي، تيستائين دماغ ۽ دلين ۾ نئين زندگيءَ لاءِ محبت جا، پريت جا ۽ پيار جا پروگرام پيا رٿبا. هڪڙيون رٿائون پيون جڙنديون ۽ ٻيون پيون ڊهنديون، نه راتين جو اهو راحت بخش تصور غائب ٿيندو، ۽ نه ڏينهن جو ان جي سلسلي جون تارون ٽٽنديون. گهوٽ کي پنهنجو پاڻُ پيو وڻندو ۽ ڪنوار پنهنجي من ۾ جدا مگن هوندي. توڙي شڪل صورت ۾ ٻـَـئي سادا هوندا، ته به ڄڻ پنهنجو پاڻ کي موچارا مور پيا لڳندا. نه ڇڙو پنهنجا وجود کين انهيءَ عالم ۾ سهڻا لڳن ٿا، بلڪ هيءَ سڄي ڪائنات سندن اکين ۾ حسين ٿي پوي ٿي. جڏهن اهو مقام حاصل ٿئي ٿو، ان وقت گويا عشق ۽ تصور جو معراج ٿئي ٿو. اهوئي ڇلو، جيڪو چيچ ۾ پوي ٿو، سو عاشق ۽ معشوق جي مابين هڪٻئي جي نشانيءَ طور به ڪتب ايندو هو، ۽ هڪٻئي سان عهدو پيمان جو سبب به بڻبو هو. ٻـَـئي ڌريون ان جي ڏاڍي حفاظت ڪنديون هيون ۽ ان کي ساه کان به وڌ سوگهو رکنديون هيون. ابتدا ۾ چوٽيون ٿينديون هيون، ۽ چوٽين ڪرڻ وقت عورتن ۾ هڪٻئي سان ڏاڍي رهاڻ ٿيندي هئي، دنيا جهان جا قصا پيون ڪـُـٽينديون، وِريون ڏئـِـي جـُـوان به ڪڍنديون، ليکان به مارينديون، لاس يا ميندي وجهي ڪاٺ جي ٻه مـُـهين ڦڻيءَ سان (جنهن تي رنگدار ٽـِـڪـِـڙَن ۽ آئينن جي گلڪاري هوندي) وار پيون ڳـُـڌينديون. اهو وقت عورتن جي زندگيءَ ۾ نهايت اهم هو. ان ۾ هڪٻئي سان دل جا سڀئي ڏک سور اورينديون هيون، ڪي بلڪل راز ۽ ڳجهه جون ڳالهيون به ڪنديون هيون، اوڙي پاڙي جي اٿي ويٺي ۽ ڳوٺ جي چار پچار به پيون ڪنديون هيون. هاڻي اهو وقت به ويو ۽ اها ڪچهري به وئي، پهريون ٻه چوٽيون ويون، پوءِ هڪ چوٽي ٿي، ۽ هاڻي ته نه هڪ نه ٻه، وچئون ئي وارن کي اچي اهڙو وارچرو لڳو، جو ڪپجي، ڪترجي، چيلهه ڇڏي ڪياڙيءَ کان به مٿي ٽپي ويا. زالون حوران نه بلڪ ڄڻ غلمان پيون لڳن.
جنهن دؤر جو قصو ٿو ڪيان انهيءَ دؤر ۾ عورت جي چوٽيءَ جو ڏاڍو احترام هوندو هو. عورت جي چوٽيءَ جو ننگ وڌو ويو ته سڀئي دليون اهڙيون صاف ٿي وينديون جهڙو آئينو. اها سينڌ به وئـِـي، جنهن ڏي عورتون اشارو ڪري چونديون هيون ته ”هيءَ سينڌ ٿي ڏيانءِ!...“ گويا اهو قسم کڄي ويو. هاڻي جان هلي ويندي پر سينڌ جو قسم ۽ سينڌ تي ڏنل واعدو ڪونه ٽٽندو. عورت کي پنهنجن وارن جو ايترو خيال هوندو هو، جو جڏهن پوليس کي ڪنهن جو مانُ لاهڻو هوندو هو ته کيس چوٽيءَ ڪپڻ جو دڙڪو ڏيندا هئا، ۽ مائي پنهنجي عزت ۽ ناموس بچائڻ لاءِ خونن جهڙيون ڳالهيون به ٻڌائي ويهندي هئي. وارن جي ٿوري چـَـڳ ڪپي ڪنهن ماڻهوءَ ڏي موڪلينديون، ته اهو گويا اعلان هوندو ته اڄ کان پوءِ جان ويندي پر آن نه ويندي، ۽ عشق جو اظهار به چوٽيءَ مان چڳ موڪلي ڪيو ويندو هو. ڪنواريتا پنهنجي نياڻي ڏئـِـي، پوءِ هميشہ گهوٽيتن جا ڪاڻيارا رهندا هئا، ڇاڪاڻ ته سندن نياڻيءَ جا وار گهوٽ جي کٽ تي وڇايل هوندا هئا. الغرض جڏهن چوٽيون ويون، ته انهن جو مانُ به ويو، سينڌ نه رهي ته عورت جو قول ۽ قرار به ڪونه رهيو. جڏهن اهي سڀئي ڳـُـڻَ ۽ ڳالهيون ويون، ته سينڌ جي سـَـري وئي، چوٽين جون سڳيون ويون، ۽ سونَ چانديءَ جا ميناڪاري چوٽيءَ ڦل به ويا، ۽ چوٽين ۾ پيل چانديءَ يا سون جا جهوڙا پڻ ويا.
اهو ته ٿيو تمدن جو نقصان، ليڪن وارَن وڃڻ ڪري ادبي دنيا کي ڪيترو گهاٽو لڳو. اهي زلف ۽ گيسو ويا، جن کي پريشان ڏسي عاشقن جي دلين جي دنيا درهم برهم ٿي ويندي هئي. انهن ڪاريهر نانگن جا، جيڪي واسينگن جان ور وجهندا هئا، بند ۽ ڪمند ويا. نه انهن ۾ حلقا رهيا، نه انهن جا دام ۽ پيچ رهيا. ارمان ۽ افسوس اهو آهي ته غزل گو شاعرن کي ڦاسائڻ لاءِ معشوق وٽ جيڪي زنجير هئا، جن ۾ عاشق ويچارا اچي نخچير ٿيندا هئا، سي سڀ جڏهن ’تن بتقدير‘ ٿي ويا، ته هاڻي شهر جي شاعرن جو اهو گروه، جيڪو معشوقن جي بنديخاني ۾ بند ٿيڻ لاءِ هر وقت پيو واجهه وجهندو هو، سو ڪاڏي ويندو؟
بي پردگيءَ سبب عورت جي عصمت ۽ عفت مان جڏهن ڪشش نڪري وئـِـي، ته اڳٺ جي عزت ۽ حرمت يا ان ۾ جيڪا تندي ۽ مضبوطي هئي، اها به وئـِـي، ۽ اها وئـِـي ته اڳٺ ۾ جيڪي سون ۽ رپي جا جهاٻا پوندا هئا، تن جو به رواج نڪري ويو. پيرن جي تـِـرين ۽ آڱرين مٿان مينديءَ جو رنگ، جيڪو رنگ رچائي بيهندو هو، سو جڏهن لالاڻ لاهي پيو، ته پيرن جي آڱرين مان ميناڪاري بـَـنڊڙا به لٿا، ۽ پيرن منجهان نورا، ڪڙيون، پٺيون، پايل، ۽ پازيب به موڪلائي ويا.
ڪيڏي نه ارمان ۽ افسوس جي ڳالهه آهي! اهي سمورا ڳهه ڳٺا ۽ سينگارسنوار جا اهي سڀئي انگ اسباب رواج ڇڏي ويا. عورتون هاڻي سهرن ۾ ڇا چونديون؟ ”سونو بازوبند مان ڏي آدل موڪليو... نسبين جوڙ بڻايو... ۽ دُهري گهڙائج نِهري!“ ڪٿان ڳائي وڄائي سگهنديون! اهي سونارا به ته هليا ويا، جن وٽ سون جي پرکا ٿيندي هئي، سچ ۽ مٺ جو تفاوت ڪڍي ٻاهر ڪندا هئا، ۽ فني مهارت ۽ هٿ جي صفائيءَ جا ڪمال ڪري ڇڏيندا هئا.
* * *
سنڌ ۾ عورت لاءِ عيب هو ته هوءَ ڪافي يا ڏوهيڙو چوي، تاهم لڪ چوريءَ ڪيترن ڪلام جوڙيا، جن مان انهيءَ زماني ۾ چند مشهور به ٿيا. اهو ته اتفاق هو، جو ڪجهه ٻاڦ نڪري پـَـئي، ورنه ويچاريون سڀڪجهه سيني ۾ سانڍيون، زمانو ٿيو، جو هتان هليون ويون. عورت لاءِ البت سهرا چوڻ ۽ سهرا ٺاهڻ مباح هئا، جنهن ميدان ۾ هـُـنن واه جي رنگ لائي ڇڏيا. اسان جي ڳوٺ ۾ ٻه مايون سهرن جون ڪاريگر هيون: مائي حليمان بونڀٽ واري، ۽ ايمڻان مرهيات[18] بهمڻ واري. سهرا ٺاهينديون به هيون ۽ چوڻ چوائڻ جون به ڏاڍيون سيبائتيون ۽ سريليون هيون. مڱڻو ٿيو، ونواه ۾ ڪنوار ويٺي، پرڻي رات آئي، خواه ستاواڙي تان ڪنوار موٽي - ڏينهن جا ڏينهن کين اڳ اطلاع ڏبو. موقعي ۽ مهل، خواه ڌُرين جي درجي ۽ مرتبي آهر سهرا جوڙينديون، انهن جا سُرَ ٺاهينديون، سُرَ جهلڻ واريون مقرر ڪنديون، ۽ آخر جڏهن ونواه ٿيو ته ان کان پوءِ هر روز سومهياڻيءَ جي ماني ٽڪي کائي، سڄي شهر جي سيبتين کي ساڻ ڪري اچي گهوٽيتن جي گهر پهچنديون. هر موقعي جا جدا جدا سهرا هوندا: مڱڻي جا، مينديءَ جا، نٿ ٽوپجڻ جا، ونواه جا، لانون جا، نڪاح جا، ڪنوار جي رخصتيءَ جا، ۽ ستاواڙي جا. سهرن هلندي، ٿالهي به پـَـئي وڄندي، ۽ جهمر به پـَـئي لڳندي. ناچ اسان وٽ سخت معيوب هو. گهريلو عورتن جو اهو مرڪ نه هو ته کين نچڻين وانگر نچائجي. نياڻين سياڻين، يا ويٺا وياون کي ناچ سيکارڻ اسان وٽ تهذيب ۽ شائستگيءَ جي سند ڪونه سمجهيو ويندو هو، جيئن بنگالين وٽ آهي، يا انهيءَ آڌار تي اسان وٽ سڱابندي ڪانه ٿيندي هئي ته ڇوڪرِ نچڻ ڄاڻي ٿي يا نه، ڳائي وڄائي سگهي ٿي يا نه؟ اسان وٽ ته نجابت ۽ شرافت لاءِ ثبوت اهو هو ته هنن جي اکين ۾ حياءُ ۽ حجاب هجي، سندن لـڄ لٿل نه هجي، ڌارئي ماڻهوءَ تي اوچتو اک پوي ته نيڻ نيچا ٿي وڃن، گردن جهڪي پوي، ۽ شرم وچان پيشانيءَ تي پگهر نڪري اچي. جيڪا زائفان بدخوءِ ۽ جهيڙاڪر هوندي هئي، ان لاءِ عورتون چونديون هيون، ’ڏسو مائي! هيءَ ته ڪا نچڻي آهي، هڪ نـَـهن تي پئي ناچ ڪري!‘، گويا نچڻ وٽن وڏو طعنو ۽ تنڪو هو. اسان وٽ فقط جهمر رائج هئي، جيڪا پڻ پرڻلان عورتون ڇڙو شادين مرادين جي موقعي تي، سو به عام نه بلڪ عورتن جي ڪنهن خاص مجلس ۾ هلنديون هيون. بهرحال، سهرن هلندي هلندي، وچ وچ ۾، هڪٻئي تي، پرائي پنهنجي تي، گهوٽيتن ڪنواريتن تي ٽوڪ ٽهول به پئي هلندي، لاهڻيون به پيون لهنديون، ۽ چرچا ڀوڳ ڪري ٽهڪڙا به پيون ڏينديون، جيئن ڪنهن جي اکين ۾ جي ڪا اوجهراڪي اچي، ته اها لاهي تازي تواني ٿئي.
جيسين سڄا قصا ختم نه ٿيندا تيسين سهـِـرَن واريون سڄو پاڙو مٿي تي کنيون بيٺيون هونديون. اهي شور شغل يڪا ٻه ٻه مهينا پيا هلندا. سهرن وارين کي ڪابه لالچ ڪانه هوندي هئي. گهوٽيتن طرفان پـُـنيءَ مراد جي کين ڪو جورو پوتو ملي ويو، ته گويا لک ٿي ويا، ڄڻ سندن لاءِ سڀڪجهه ٿي ويو.
هاڻي ته شاديون شاديون ئي نه رهيون، غمين کان به وڌ، بي رنگ ۽ خاموش، گويا شادي نه پر ڪنهن عزيز جو ڄڻ پٿر[19] آهي. شاديءَ کان اڳ ئي گهوٽ ڪنوار پيا گڏ گهمن، پوءِ اڻ ڏٺي ۾ جيڪا ڪشش ۽ هڪ تصوراتي رنگيني هئي، اها ڪٿي قائم رهندي؟ چاه پارٽي ڪري، ٽپهريءَ جو نڪاح، جو پڙهائبا، ته انهن ۾ ڀيڄ ڀنيءَ وقت لانون لهڻ واري ڪيفيت ڇو پيدا ٿيندي؟ سهرن ۽ شرنائن جي، دهلن ۽ دمامن جي، ساٺن ۽ سوڻن جي، سنگتين ۽ ساٿين، جيڏين ۽ سهيلين جي گڏ ٿيڻ ۽ خوشين ڪرڻ جي.
مهينن پاند شاديون شادمانا پيا هلندا هئا- جيسين وڃي لايو سجايو ٿئي تيسين پـَـئي هماهمي هلندي، ڏاج ڏيوڻ پيا ٺهندا، نياڻين لاءِ جورا پوتا پيا ايندا، ڇلومنڊي پيو گڏ ٿيندو، مٽن مائٽن ۽ اوري پري جي ساٿ سنگت کي پيا سڏ ڏبا، رٺل پيا پرچندا، ۽ پرتلن تائين پيا پيغام پهچندا. مطلب ته ڪا ڳالهه هئي ڇا؟ هرڪو کـُـٿو نه پيو پڄندو هو. ائين پيو معلوم ٿيندو ته ڄڻ هڪ جو وهانءُ ۽ ونواه نه آهي، بلڪ سڄي شهر جا شادمان آهن. هر ڪنهن جي منهن تي مشڪ هوندي، ۽ هرڪو پيو هڪٻئي کي هٿ جهلائيندو.
اڄ اهي سڀ ڳالهيون رفت گذشت ٿي ويون. نه لانوان لهڻ، نه آئيني ۾ هڪٻئي جو منهن ڏسڻ، نه ڪنوار جي چوڌاري ڦيرا ڏيڻ، ۽ نه انهيءَ ڪڙهيل کير مان ڍڪ ڀرائڻ جو رواج رهيو جيڪو شـُـنهارن[20] ۾ ڪڙهيل هوندو هو ۽ منجهس ڦوٽن جي ڪڻ ۽ سـَـنگ جي مصري وڌي ويندي هئي. ڍڪ ڀر ته ڄڻ زبان تي ٿري[21] ٻَجهي وئي. ڪنوار جي ڪمري ۾ پهچي، گهوٽ هاڻي ونيءَ جي لٽي ڪنڊ تي ٻه رڪعتان نفل به ڪونه ٿو پڙهي، ۽ نه ازدواجي زندگيءَ جي ڪاميابيءَ لاءِ ٻـَـئي هٿ مٿي کڻي دعائون گهري ٿو، اهو جذبو ۽ اها ڪشش به ڪانه رهي، جيڪا خلاصي ٿيڻ وقت گهوٽ ڪنوار کي هڪٻئي لاءِ ٿيندي هئي... اڳ ۾ ئي جو هڪٻئي کي ڏسي وائسي ڇڏيائون، پهريون ئي پاڻ ۾ جو بي تڪلف ٿي وڃن ٿا!
جڏهن ته هاڻي اهي سڀئي رسم ۽ رواج، جيڪي اڳ حقائق هوندا هئا، داستان بڻجي ويا، ۽ محض يادگيريون وڃي رهيون، تڏهن سهـِـرَنِ جي جاءِ به اچي ناٽڪي رڪارڊن ورتي، پوءِ اهي سهرن واريون سـُـريليون مايون، يا سـُـرَ جهلائڻ واريون اهي سبيتيون ڪٿان رهنديون. سمجهان ٿو ته سهرن جي اها صنف، جيڪا سنڌ جي زناني ادب ۽ فن جو اهم حصو هئي، سنڌ منجهان گهڻي ڀاڱي ختم ٿي وئي هوندي - افسوس.
* * *
انهن مذڪورن مان منهنجو مطلب هي آهي ته آءٌ اوهان کي ڏيکاريان ته جنهن دؤر ۾ نواز علي ”نياز“ رهيو، ان دؤر جي هلي چلي، اُٿي ويٺي، رهڻي ڪهڻي، چال چلت، ۽ قيل قال[22] جو ڪهڙو حال هو، ۽ ٻيو هي ڏيکاريان ته اسان جي ادب شهرن جي محدود فضا ۾ نه بلڪ ٻاهراڙيءَ جي وسيع علائقن ۾ پرورش حاصل ڪئي آهي. شهر ۾ يا ته بلڪل وڏن ماڻهن جي رهائش هئي، جن جو ادب ۽ شعر و سخن سان ڪو واسطو ڪونه هو، يا ته واپاري ۽ ملازم پيشي ماڻهو رهندا هئا، جيڪي پڻ انهيءَ ذوق شوق کان عاري هئا. شهرن کي انهيءَ دؤر ۾ ثقافتي خواه تمدني لحاظ سان ڪابه اهميت ڪانه ڏني ويندي هئي، بلڪ ٻاهراڙيءَ جا ماڻهو شهرن کي گنهگاريءَ جو مرڪز ۽ اوباشيءَ جو اڏو سمجهندا هئا، ۽ شهرن کي تمام حقارت سان ڏسندا هئا، چوندا هئا ته ”ميان، هي ته ڪو شهري پڪوڙي خور آهي!“ شهر جي نوجوانن وانگر سينڌ ڪڍي، مٿو اگهاڙو ڪري هلڻ، شـُـهدپڻ سمجهيو ويندو هو، شهر جي بود وباش، رهائش ۽ اُٿي ويٺي کين اصل ڪانه وڻندي هئي، ٻاهراڙيءَ وارا هميشہ پاڻ کي هر لحاظ سان ڪردار خواه گفتار ۾ سچو ۽ سورهيه سمجهندا هئا، شهرن وارن کي ٻٽاڪي، سفله مزاج، ۽ بزدل ڀائيندا هئا. شهرن ۾ رهي، جن ادبي خدمتون ڪيون، يا جن غزل گويون ڪيون، سي به اصل ته پنجهتر فيصد ٻاهراڙيءَ جا هئا. ۽ ڪنهن سهنج سانگي سان اچي شهر جا رهواسي ٿيا هئا. پر جيئن دير پـَـئي، تيئن مٿن شهري فضا جو اثر پختو ٿيندو ويو، تان جو هو پنهنجون اصلوڪيون عادتون ۽ خصلتون وڃائي ويهي رهيا، سندن زبان صاف نه رهي، بلڪ ان تي ڌاريـُـن ٻولين جو رَءُ چڙهي ويو، سندن خيالن ۾ اها فطري رنگيني ڪانه رهي، نه انهن ۾ پرواز رهيو، ۽ نه پرواز ۾ بلندي رهي، مصنوعي خيال، غير فطري تشبيهون، ۽ عاريتاً ورتل الفاظ سندن ذهن ۽ عقل تي غالب پئجي ويا. هنن جڏهن شهري رنگ ۾ رنگجي غزل گوئي شروع ڪئي، تڏهن سندن حال به اهوئي ٿيو، جيڪو انهيءَ ڪانوَ جو ٿيو هو، جنهن هنس جي چال هلي، پنهنجي رفتار به وڃائي ڇڏي هئي.
در حقيقت سنڌ جي حقيقي شاعريءَ يا اسان جي مادري ٻوليءَ دهقانين جي وستين خواه وَسـَـنوَن ۾، ڳوٺن خواه ڳوٺاڻـِـن اوطاقن ۾، انهن جي ڪشادن اڱڻن ۽ وسيع ميدانن ۾، ڳوٺ جي وڻن هيٺ، انهن جي ٿڌين ڇانون منجهه راتين جي اونداهين خواه چانڊوڪين ۾، سانوڻ جي لـُـوهـُـنِ خواه لُڪن ۽ سياري جي ڄـَـرُن ۽ ڄائُون پارن ۾، چيٽ جي موسم خواه سرءُ جي مِٺين مندن ۾، ٻاهراڙيءَ جي ٻيلن خواه بيابانن ۾، ٿرن خواه برن ۾، جنڊ جي پاسي ۾، ڏڌ جي چاڏيءَ وٽ، کوهه جي نيسر وٽ، جوئر جي پوکن ۾ پيهي تي چڙهي کانڀاڻيءَ سان جهار هڪلڻ وقت، نؤ ورنين جي سينڌ سرمي ڪرڻ وقت، يا اورُن اورڻ مهل، شادين ۽ سکائن[23] ۾، سهرن ۽ لاڏن ڳائڻ وقت جَنم ورتو ۽ پرورش پاتي.
شهرن جون مجلسون ۽ محفلون، ادبي هجن خواه غير ادبي، مشاعرا هجن يا مناظرا، انهن سنڌ جي سچي پچي، مستحڪم ۽ پائيدار ادب کي پيدا ڪونه ڪيو. شهر وارن جون سڀئي ڳالهيون راند هيون، سندن مشاعرا ۽ مجلسون محض بازيگري هئي، گويا غير سنڌي شاعريءَ ۾ فقط غير سنڌي لفظن، محاورن، تشبيهن ۽ استعارن جي ڀرمار! ادب ۾ انهن جيڪا ڪوڏر هئين، سا اجها اها جو اسان جي زبان جو حسب نسب وڃائي، ان ۾ ڪيئي قط وجهي ڇڏيائون. پر ان ۾ جيڪڏهن ڏسبو ته هنن جو به قصور ڪونه نظر ايندو. خدا جون سڀئي نازل ڪيل نعمتون ۽ عطا ڪيل عنايتون ڳوٺاڻن کي نصيب هيون، خدا جي قدرت ۽ ڪائنات تي دهقانين جو قبضو هو، چٽين چانڊوڪين تي، چوڏهينءَ جي چنڊ تي، آسمان تي، ستارن جي باغ ۽ بستان تي، ڪتين ۽ ٽيڙن جي محفل تي، باک ڦٽيءَ جي مٺيءَ تنوار تي، ۽ ڏکڻ جي ٿڌيءَ هير تي، اتر جي تند ۽ تيز هوا تي، اوڀر جي وائوندي ۽ اولهه جي واءُ تي، چاليهي جي لـُـڪن تي، ۽ برسات جي بهاريءَ ۽ بارش جي بوندن تي، ڪڪرن جي ڪارونڀار تي ۽ وڄن جي وڄڪار تي، سرنهن جي ڦڪي ڦولار تي، ۽ ان جي گلزاريءَ تي، ٺينگ ٽپا ڏيندڙ سهڻن نادر ۽ نفيس پوپٽن تي، ڀنڀورين ۽ ڀونئرن تي، رس چوسيندڙ ماکيءَ جي مکين ۽ مکـَـن تي، جهنگ جهر، جبل ۽ ٿر تي،قدرتي بهاريءَ ۽ گلزاريءَ تي، صحتمند غذائن تي، ۽ صاف شفاف درياهن مان ڌوتل هوا تي- الغرض سموريءَ ڪائنات تي، ۽ ڪائنات جي هر لطيف ۽ حقيقي حـُـسن تي، حڪومت هر ڪاهيندڙ ڪڙمين ۽ ڪامـِـن جي هئي. تنهنڪري شهر جي محدود حلقي ۾ رهي غفونت آميز ۽ غلاظت ۾ ڀريل آب و هوا ۾ جيئندڙ ۽ ساه کڻندڙ اديبن ۽ شاعرن کي ڇا خبر ته سنڌ تي سنڌ جي پروردگار جون ڪهڙيون ڪهڙيون نعمتون نازل آهن، جن مان هو به پنهنجي نثر لاءِ ۽ پنهنجي شاعريءَ لاءِ هر قسم جو مواد ڪٺو ڪري سگهن ٿا. هير تنوار ۽ هوا، ڏکڻ ۽ اُتر، اولهه ۽ اوڀر اسان وٽ به آهي- پوءِ ٻين جي ديوانن مان بادصبا جو نالو ڇو پيا چورائـِـن؟ ايراني ذهن جي خلقيل بادصبا کي سنڌ ۾ ڪير سمجهي سگهندو! ڪانوَ غريب تي شهرن جي هماهميءَ ۾ رهندڙ غزل گوين جي ڪٿي نظر پوندي، جو هو کيس نياپا ڏيڻ ۽ پيغام پهچائڻ ۾ کانئس مدد وٺن! هنن ته فارسيءَ ۾ يا اردوءَ ۾ قاصد کي محبوب ڏي ويندي ڏٺو، جهٽ کڻي ان جي دامن پڪڙيائون. ڪتين ۽ ٽيڙن تائين سندن تخيل ڇو وڃي، جڏهن ته بجلين جي روشنيءَ ۾ هنن جي نور وڃايل نيڻن انهن جي ڪڏهن زيارت ئي ڪانه ڪئي. ڊالڊا گيهه کائيندڙن کي مکڻ ڪٿي ملي، جو هو معشوق کي ان سان تشبيهه ڏئي سگهن. کير هنن کاڌو ئي ڪونه، ته هو ڏندن جي سفيديءَ جو ان سان مقابلو ڪيئن ڪندا!
اهو ئي سبب آهي، جو جڏهن شهر جي شاعرن شعر چوڻ شروع ڪيو، ته هنن ڪافيءَ ۽ ڪافيءَ جي زبان تي قدرت ۽ قبضو ڪونه ڏٺو- تنهنڪري يڪدم کڻي غزل جي دامن جهليائون، ۽ شاعري ڪندي اردو ديوانن منجهان فارسيءَ جون غير معروف ۽ عجيب و غريب ترڪيبون ۽ تشبيهون کڻي، پنهنجي ريشم ۾ بافتي جي چتي ٽنبي ويٺا. جن ڪافيون ۽ ڏوهيڙا ٺاهيا، انهن جي اڳيان قدرت جي وسيع ڪائنات حد نظر کان به اڳتي تائين کلي پئي هئي، جنهن جي ذري پرزي مان هنن نتيجا ڪڍيا، ۽ انهن مان فائدو ورتائون، پنهنجي ڪلام کي هنن انهن تشبيهن سان سنواريو، جيڪي هرهڪ جون ڏٺل وائٺل هيون ۽ انهن جي نزاڪت ۽ سهڻائيءَ جو سڀڪو ڄاڻو هو. تنهنڪري هرڪنهن کي ڪلام ٻڌندي لذت پئي آئي، روح جي ريجهه پئي ٿي، ۽ دل کي راحت ٿي رسي، سڀ شيءِ سندن ڏٺل جو هئي، پاڻ هر تلميح، استعاري ۽ لفظ مان واقفڪار جو هئا! جيڪو ڏٺل ڳالهه مزو ڏيندي، اها چـَـسَ ان شيءِ مان ڪٿي ايندي، جيڪا هـِـنن اکين ڪڏهن ڏٺي ئي ڪانه هوندي؟
* * *
قاصد آيو ڪونڪو، ڪونه لکيائون خط،
جيڪس هيس ڪينڪي، ريگستانـِـن رت،
پنهوارن پاهـَـتُ، تيلهان مون سان نه رکيو.
----
قاصد آيو ڪونه، ريگستاني راڄ ڏَهـُـون-
جو تو مون کي تارِ ڪيو، سومرا ۾ سون!
مارن منهنجي روح جو، هُت هَي هَي پتو هون-
ڇيهون هتي ڇو نه، ٿيان اهڙن عتابن سان!
ليڪن سنڌي ادب جو اهو قاصد اور نموني جو آهي، ايراني يا سنڌ جي غزل گو شاعرن وارو قاصد نهايت عامي ۽ سطحي ٿئي ٿو؛ هتي قاصد اهو ٿئي ٿو، جنهن ساٿ ۽ سنگت ۾ سڄي عمر گذاري هجي، ۽ ڪانگل جهڙو وفادار ۽ رازن جو رکپال هجي. انهيءَ ڪري ئي کيس ’ساٿيءَ‘ جي لقب سان ياد ڪيو ويو آهي:
آڳيئون مـُـحب مـَـٺـِـي، متان ڪا منهنجي ڪـَـرين،
وِهندو وَرُ وٺي، ساٿي خبر کـِـيئن جي.
----
سوز ڀري سـِـٽ جا هـُـئـِـي، ساٿـِـي ڪين سـِـکيو؛
ته متان ڏئـِـي لـَـهس لـِـکيو، جو پڻ مـُـڪو سڄڻين.
۽ کيس ’پانڌي‘ به سڏيو ويو آهي، ڇاڪاڻ جو اهوئي ساٿي جڏهن پبڪن وٽان خطي پيغام يا پرين سندي پار کان نينهن سندا ناما کڻي ايندو هو، تڏهن ان کي ”پانڌي“ (پنڌ ايندڙ) چوندا هئا. جيئن سچل چوي ٿو:
پانڌي پهچائي، ورُ عريضو عجيب ڏي؛
قاصد ڪونچائي، متان سورَ وجهين ساهه کي.
----
ليلائيندو آئيو، پانڌي اڄ پَراءِ،
ورتس درد ڌُراءِ، جو مت وڃائي آئِيو.
----
وڃي ڏيهه ڏٺو، ڪي تو سندو سڄڻين!
چڱيءَ طرح چـِـٺو، پانڌي ڏنئه پرينءَ کي؟
----
اهو ٻانڌي عاشق جو ايترو همدرد ۽ قربائتو ٿيندو هو، جو خط ۾ لکيل مذڪور تي خود پاڻ به روئي ويهندو هو، جهڙيءَ طرح هن بيت ۾ بيان ڪيو ويو آهي:
وٺي هليو خط، پانڌي پار پرينءَ جي؛
روئي روئي رتُ، تنهن هلندي حال وڃائيو.
----
ڪانگل جتوڻيڪ نياپن سنيهن، ڳجهه اندر جي ڳالـِـهن، راز ۽ رمز وارن پيغامن لاءِ مخصوص هو، تاهم ڪڏهن کانئس نامہ بريءَ جو به ڪم ورتو ويو آهي:
لوڏيندي لامون، ڏاهو ڏار چڙهيو چوي،
’آندو اٿم پاڻ سان، نينهن ڀريو نامو،
تـُـوڏي ساريو سڄڻان، ڪـَـيم راتيان روانو،
پـُـڙهي پروانو، مون کي جلد جواب ڏي!‘
----
اِتي کيس ’ڏاهو‘ سڏيو ويو آهي، يعني ايڏو عقلمند ۽ سياڻو، جو جيڪو نامو آڻي ٿو، ان کي به نياپن ۽ زباني سنيهن وانگر لڪائي ۽ ڇـُـپائي ٿو.
مير عبدالحسين سانگيءَ ۽ گدا شاهه اردو ديوانن کي پڙهي، سنڌ ۾ غزل گوئيءَ جي جيڪا بدعت وڌي، ان ۾ مير صاحب ته وري به گهڻيءَ حد تائين نباهي وڃي مٿي چڙهيو، ليڪن گداشاهه وچ ۾ گپي بيهي رهيو. مير صاحب هڪ ته شڪار جو شوقين هو. گهڻو وقت ٻاهراڙيءَ، جهنگ جبل، ٿر ۽ بر ۾ گذاريندو هو. ٿر جي گاهن جون گلزاريون، ملير تي، مينهن پوڻ جا نطارا، ماروئڙن جا ڏُٿَ ۽ ڏئونرا، پيرون ۽ پـُـسيون، جهوپا ۽ پکا، سڀ سندس نظر مان گذريا هئا. ٻاهراڙيءَ جي خالص زبان، ان جا محاورا ۽ مثال، چوڻيون ۽ تشبيهون کيس معلوم هيون. شاهه لطيف جو، هو مرحوم سخت معتقد هو، سندس سوانح نگار به هو ۽ سندس رسالي جو گهرو مطالعو به ڪيو هئائين، تنهنڪري شاهه جي زبان ۽ شاهه جي ترڪيبن، لفظن ۽ خيالن مان واقف هو- اهوئي سبب آهي، جو هن نه ڇڙو ڪافيون چيون بلڪه خود غزل کي به سنڌ جي زندگيءَ سان هم آهنگ ڪري، هن ان کي خالص سنڌي رنگ ۾ رڱي ڇڏيو. سندس غزل ۾ اهي سڀئي نزاڪتون، نفاستون، خوبيون ۽ خصوصيتون موجود آهن، جيڪي ڪافيءَ يا ڏوهيڙي ۾ ٿي سگهن ٿيون. ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ ۽ ڪاڪي مرحوم ڄيٺمل پرسرام تي به شاهه جو ئي ته اثر پيل هو! هنن شاهه جي ئي ته زبان ۾ ويهي سڀ ڪجهه لکيو. انهيءَ ڪري سندن نثر ۾ هڪ آهنگ ۽ نغمو موجود آهي، ڄڻ هنن نثر ۾ ويهي شاعري ڪئي آهي، اسان کي تڏهن ته سندن هرڪا شيءِ پئي ماکيءَ جهڙي مٺي لڳي!
* * *
مير ”سانگيءَ“ جي مقابلي ۾ غلام محمد شاهه ”گدا“ جو گذر فقط شهر سان هو. ڪڏهن هن جي اکين سنڌ جي وسيع مملڪت جي سونهن ۽ سوڀيا ڪانه ڏٺي هئي، سنڌ جون نه هن مارئيون ڏٺيون، نه انهن جو ملير ڏٺو هئائين، تنهنڪري جڏهن هو معشوق جي سراپا بيان ڪرڻ ويٺو، تڏهن سندس اکين ۾ ايراني معشوق يا اردو لونڊي جو تصور تري آيو، ۽ هن سڀئي وصفان ان جون ويهي بيان ڪيون. ڇاڪاڻ ته پنهنجي زبان تي قدرت نه هجڻ سبب وٽس لفظن، تشبيهن ۽ استعارن جو ايترو ذخيرو ڪونه هو، تنهنڪري انهن اوصافن بيان ڪندي هن فارسيءَ جي غير مانوس ۽ اَڻسونهن لفظن کي وچ ۾ آڻي، اسان جي سٻاجهيءَ سنڌيءَ جو ڪچومر ڪري ڇڏيو آهي. چوي ٿو:
عشوو ۽ ڪرشمو ۽ تبسم ۽ تختر،
هي حسن جي سرڪار جو سامان نه چوان ڇو!
عشوو، ڪرشمو، تبسم ته خير اسان کي شايد هضم به ٿي وڃي، ليڪن اهو ”تختر“ ڪهڙي بلا آهي، جنهن کي خود فارسيءَ وارن به غزل ۾ استعمال ڪرڻ کان هميشہ پرهيز ڪئي هوندي؟ انهيءَ ئي غزل ۾ قد کي سروخرامان، وارن کي ڪاڪل ۽ سنبل پيچان، زلف ۽ شام غريبان، ڳلن کي عارض ۽ صبح درخشان، رخسار ۽ خط ريحان، غمزي کي رهزنِ ايمان، اکين کي چشم آهو ۽ نرگس، ڳوڙهن کي قاطرهِّ اشڪ، لؤلوءِ لالا ۽ غيرت نيسان چيو ويو آهي. هڪ بيت ۾ فرمائي ٿو:
خط خضريش عيسيِّ دوران نه چوان ڇو!
دلبر جو دهن چشمئه حيوان نه چوان ڇو!
انهيءَ ’خط خضريش‘ جي معنيٰ ممڪن آهي بورڊ وارا سمجهندا هجن، جن سندس ديوان ڇپايو آهي، باقي اسان پارن عامن جي سمجهه کان ته بلڪل بالا آهي. انهيءَ ساڳئي غزل ۾ رعايت لفظيءَ جو ههڙو اگرو مثال به موجود آهي:
هڪ پرده نشين يار، لٽي منهنجي ويو دل،
هن راز نهاني کي آءٌ پنهان نه چوان ڇو؟
سـَـڪتي سان گڏ ان شعر ۾ ڇاڪاڻ ته پرده نشين جو ذڪر آيل آهي، تنهنڪري محض رعايت لفظيءَ جي استادي ڏيکارڻ لاءِ گدا شاهه ”راز نهاني“ ۽ ”پنهان“ جا لفظ ٽنبيا. اهو ته شڪر ڪرڻ گهرجي، جو ”اندام“ طرف سندس توجه نه ويو، ورنه رعايت لفظيءَ جي شوق ۾ خدا ڄاڻي ڇا جو ڇا چئي ويهي ها. سواءِ لفظي بازيگريءَ جي ان بيت جي ٻي ڪهڙي معنيٰ ٿي سگهي ٿي؟ هيٺئين بيت ۾ به رعايت لفظيءَ جو نهايت اگرو نمونو آيل آهي:
راز مخفيءَ کي ٿو ڪريان، پڌرو،
يار اغيار کان نهان آيو.
”نهان“ ۽ ”مخفيءَ“ جي رعايت سبب کيس ”پڌرو“ جو، غير مناسب قبيلي ۾ سنڌي اکر آڻڻو پيو.
هڪ ٻئي غزل جي سنڌي ڏسڻ وٽان آهي:
آتشين رخسار جنهن دم دوست دلبر ٿو ڏسان،
مرغ دل کي رشڪ افزاي سمندر ٿيو ڏسان.
آتشين رخسار، مرغ دل، رشڪ افزاي سمندر- قسم کڻايو سنڌين کان، جي اِنهن اکرن جو مفهوم سمجهي سگهن! انهيءَ غزل ۾ هي ترڪيبون ۽ لفظ به آهن: لعل لب، ياقوت احمر، شرمگين، هماي دل، سرو قمري، قصرو ڪاخ،اجلاف، شاهبازِ اوج عرفان، بوترابي، ازگوگرد احمر، آفتاب عالم آرا.
انهيءَ ئي غزل جو هڪ شعر آهي:
هڪڙي هنڌ باهم ڏسان تڏ ڪئن نه آءٌ شام و سحر،
عارضِ جانان تي جڏ زلف معنبر ٿو ڏسان.
”تَڏِ“ کي تـَـڏَ ڏئي، جنهن نموني ”جَڏِ“ کي آندو ويو آهي، ان تي کڻي چشم پوشي به ڪجي، تاهم شعر ۽ بيان ڪيل خيال يا نقشو ڪٿي وساري سگهجي ٿو! فارسيءَ وارن جي اها دور از قياس تشبيهه، جيڪا پوءِ اردوءَ وارن ورتي، سا سنڌي غريب ڪٿان سمجهي سگهندا؟ زلف معنبر جڏهن عارض جانان تي پيا، تڏهن ڄڻ شام ۽ سحر باهم ٿي ويا! مختلف زبانن ۾ ساڳيو اِهو خيال آندو ويو آهي ۽ پائمال مضمون ٿي چڪو آهي[1].
ٻيو شعر آهي:
سر خروئي رنج ڌاران ڪين ٿي حاصل ٿئي،
درميانِ خارها آءٌ ورد احمر ٿو ڏسان.
انهيءَ زير اضافت واري ”درميانِ خارها“ ۾ ”ورد احمر“ جو هجڻ ايندو سنڌين جي سمجهه ۾؟ جيڪڏهن سچ پچ هيءَ شاعري سنڌين جي سمجهه ۽ سڀاءَ کان اوپري ۽ اُکڙيل شاعري آهي، ته پوءِ گدا شاهه اها تڪليف ڪنهن کي ٻڌائڻ لاءِ ڪئي آهي؟ هن شعر جي چوڻ جي کيس ڪهڙي ضرورت هئي!
جڏ شڪم ٿو پـُـر ٿئي، ڀانيان ٿو جنت ٿي نصيب،
جي لڳي اڃ بک، ته ان دم روز محشر ٿو ڏسان.
ڪربلا ۾ ڪُسندڙ بکئي ۽ پياسي حسين رضه جي هن چشم وچراغ مريدن جي مانين تي اهڙو ته پاڻ کي البيلو ڪيو هو، جو ”جي پيٽ ۾ لُلُ ته ڳوٺ ۾ هـُـل“ ۽ جي گهڙي کن ماني نه ملي ته واءِ ويلا، جنسي محشر مچي ويو، ڄڻ گدا شاهه لاءِ ڪاري قيام اچي ويئي! اهو سنڌ جي ڪنهن پينو سيد جو ئي شان آهي، جنهن جي سڄيءَ زندگيءَ جو گذربسر مفت جي مانيءَ ۽ حرام جي ٽڪرن تي ٿيندو رهيو هجي. هي بيت به انهيءَ سلسلي جو آهي:
اي مهوس پاڻ کي ڪُشته ڪري اڪسير ڪر،
شڪل گل صد چاڪ ٿيندو، طالب زر ٿو ڏسان.
سواءِ هن جي ته ان ۾ چند فارسي اکر آندل آهن، نه ته هونءَ شعر ۾ ڪهڙي شعريت يا معنيٰ مطلب آهي؟
رعايت لفظيءَ جو هي هڪ ٻيو به فضول نمونو ڏسو:
ٻيون ڇا ڪندس هزار هجن جي، ڪي چاشنيون،
شيرين لبن جي لب جون گهران هر گهڙيءَ چميون.
ڀانيان ٿو شاعر ڪنهن مريد جي گهر ۾ چاشني کائي ۽ مريدياڻيءَ جي تصور ۾ چيو آهي، ورنه جن اسان جي شاعرن ڪڏهن چاشني ڪانه ڏٺي آهي، تن جي اخلاق ۽ اطوارن جي قاعدن هيٺ معشوق جي چميءَ جو برملا ذڪر ڪرڻ ”ڪاري ڪاريءَ“ جي خطا ڪاريءَ جيترو ڏوهه سمجهه ۾ اچي ٿو. انهيءَ تي غزل ۾ هي لفظ ۽ تشبيهون پڻ آهن- ماهِ لقا هم ڪنار پستان انار ۽ نارنگيون، روي يار ۽ حلب کان ايندڙ آرسيون، خبط الحواس، آئينه رو، وغيره وغيره. سنڌي شاعرن نه پنهنجي معشوق جي پستانن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ نه محبوبن جي چپن تي چمين ڏيڻ جو وٽن مذڪور آيو آهي. سنڌ جا عاشق ته فقط عشق کي چـُـمي سر تي چائيندا آهن. ازان سواءِ ڪهڙي سنڌيءَ آئينن جو واپار حلب سان ڪيو، جو کيس مٿئين مثال جي پروڙ پوندي.
هڪ ٻيو بيت آهي:
گوشِ گل، چشم نرگسِ شهلا،
رنگِ رخسار، رشڪ برگِ سمن.
اهو فارسي غزل جو شعر نه آهي، بلڪ گدا شاهه جي سنڌي ڪلام ۾ هڪ بيت آهي! هي ٻه بيت به ڏسندا:
قلب شت اقبال جو ڄاڻن نٿا،
فخر ڪن فخار ٿا املاڪ تي.
----
زال دنيا مرد ممسڪ جي مطيع،
قرب قحبه ٿي ڪري امساڪ تي.
اها به گدا شاهه جي نازڪ خيالي ۽ تخيل جي بلند پروازي آهي. خير، گدا شاهه سائين ته پاڻ سموري مامري جو مالڪ هو، پر سنڌي ادبي بورڊ، جيڪو سندس ديوان کي مـُـرتب ڏنو آهي، سو به اهڙو افلاطون آهي، جو خود مالڪ کان به ٻه وکان وڌيڪ پيو وجهي- ڏاچي ڏهه ته توڏي پئي تيرنهه هڻي. ”ممسڪ“ جي معنيٰ ”امساڪ“ ۽ ”امساڪ“ جو مطلب لکي ٿو: ”مڙساڻي طاقت جون گوليون[2] استعمال ڪندڙ“. ساڳئي ئي هنڌ ”امساڪ“ جي ٻي معنيٰ ڪري ٿو: ”مڙساڻي طاقت جون گوليون.“ خبر نه آهي کيس انهن گورين جي خبر ڪٿان پَئي؟
گدا شاهه نه فقط لفظ اُڌارا ورتا آهن، بلڪ پنهنجي شاعري لاءِ سمورا تصورات به ڌُريان ئي ڌارين وٽان آندا آهن، مورؤن ئي اغيارن منجهان گڏ ڪيا آهن. چوي ٿو:
خواه مخواه مون سان ٿا کريل کونسن،
ڪينءَ ڪريان آءٌ رُلين رقيبن کي.
----
دلربا مون سا هم بغل آهي،
اڄ ته اغيار جو اجل آهي.
رقيب ۽ اغيار فارسي ۽ اردو شاعريءَ جا قبيح ڪردار آهن. ٻنهي زبانن جي شاعرن وٽ معشوق جو جيڪو تصور آهي، سو پيشه ور طوائفن جو، يا انهيءَ بازاري محبوب جو، جيڪو چـَـگهـَـن جا ولر ڪڍ لايون، وتندو آهي گهٽ ۽ گهير گهمندو. فارسيءَ جي انهيءَ روايتي معشوق جي تصور کان خود امير خسرو جهڙو بر گزيدو ۽ باخدا شاعر به ڇٽي ڪونه سگهيو آهي. پنهنجي هرجائي معشوق تي طنز ڪندي چوي ٿو:
تو شبينہ مي نمائي، به بري که بودي اِمشب؟
که هنوز چشم مستت اثري خمار دارد!
’ڪهڙي رقيب جي ڀاڪر ۾ ويهي سڄي رات شراب پيتو اٿئي؟ هن وقت تائين پيو اوجاڳيلُ نظر اچين ۽ اکيون اڃا تائين خمار ۾ ڳاڙهيون جنسي رت پيون لڳنئي؟‘
سنڌي شاعرن وٽ معشوق جو تصور نهايت ارفع ۽ اعليٰ هو، رقيب، اغيار، خواهه ڌارئي ماڻهوءَ جو خالي گمان رکڻ به ڪردار ۽ سيرت تي ايڏو داغ هو، جو سنڌ ۾ ان جي سزا فقط موت هئي. سنڌ جو محبوب يا ته مڙس هو، يا زال يا مڱيندي، يا اها عورت اهو مرد جن جي مابين شادي ٿيڻ لازمي هئي. سنڌ جي عاشق جا ڪي رقيب هئا ته فقط اهي ڏير، جن پنهونءَ کي کڻي وڃي ڪيچ پهچايو، يا اهي کارو کبڙ، جيڪي ڇڙو نسهائپ ڪري فطري تنگدليءَ سبب ٻن جو گڏجڻ پسند نه ڪندا هئا، پيا سوسڙيون دکائيندا هئا، ۽ ڪـَـنَ ڳالهيون ڪري پيا عاشق ۽ معشوق جي وچ ۾ ڪوڙن جا ڪوٽ ڪڍندا هئا. اِنهيءَ کان سواءِ هنن جو ٻيو ڪوبه غرض ۽ غايت ڪونه هو ته ٻـَـئي ڌريون جيئن هڪٻئي کان ڌار ٿي وڃن، ۽ انهيءَ کي چئبو هو ”ڏيهه جي ڏنگائي“. جيئن هڪ ڪافيءَ جي مصرعي ۾ عاشق نهايت لطيف پهلو ڪڍي، ان کي بيان ڪيو آهي:
پرين هجن پاڻ سنوان، سچ ٿي چوان،
ڇا ڪنديون ڏيهه جون ته ڏنگايون
پرين هجن...
ڏنگاين ڪندڙ ڏيهه جو تفصيل ”سچوءَ“ هن ريت ڏنو آهي:
ريجهي روح رانجهي سان، کيڙو کپڙتالُ،
وَڍيون وجهي وچ ۾، چوچڪ ڏس چنڊالُ،
مادر مهڻا ڏئي جهجها، جهيڙي جهنگ سيالُ،
مٺو مون مهوال، مون کان مور نه وسري.
اغيار جو تصور جنهن صورت ۾ اسان وٽ ڪونه هو، تنهنڪري جڏهن محبوب اچڻ لاءِ انجامي هوندو هو، ته عاشق کي ان تي پورو يقين ٿيندو هو، ۽ غالب وانگر:
تيري واعدي په جئــي هم، ميري جان جوٺ جانا،
ڪه خوشي ســي مر نه جاتــي، اگر اعتبار هوتا!
سنڌ جي عاشق وٽ محبوب جي واعدي تي بي اعتباري ڪرڻ جو ڪو سوال ئي پيدا ڪونه ٿيندو هو، ۽ نه اچڻ جي يقين ٿيڻ تي عاشق کي مرڻ جو ئي خطرو هوندو هو. سنڌ جي سهڻيءَ جو مثال اسان جي سامهون آهي، نه ڪڪرن جي ڪارونڀار کيس روڪيو، نه بادلن جي برسڻ ۽ کنوڻن جي کـِـجـَـڻ سندس دڳ جهليو، نه ڪاريءَ رات جي دهشت ۽ اوندهه انڌوڪار کيس پليو، نه نـَـدين ۽ نالن جي واهو ندي ۽ وهڪري سندس راهه روڪي، ۽ نه درياهه جا ڌڌڪا ۽ لهرن جا لـُـڙَ هن جي عزم، ارادي، پيمان ۽ واعدي جي آڏو اچي سگهيا. اوستائين هوءَ برابر ميهار سان ملندي ۽ ملاقات ڪندي رهي، جيسين وڃي ڏيهه ساڻس ڏنگائي ڪئي، ۽ سـَـچُ ڪڍي ڪـَـچُ رکيائون، جنهن بعد به پٺتي موٽڻ ۽ واعدي تان هٽڻ هن مانائتيءَ پنهنجو مـَـرَڪ نه سمجهيو. دوست تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪندي نيٺ هن پاڻ لهرن ۾ لوڙهي، عشق ۽ محبت جي دنيا ۾ واعدي کي، عهد ۽ پيمان کي ازسرنو معنيٰ ۽ مفهوم عطا ڪيو، ۽ انهن کي پاڪيزگي ۽ بلندي ڏئي ڇڏي- حالانڪ اردو ۽ فارسيءَ جي معشوق اغيارن جي آڌار تي صدين کان انهن لفظن جي معنيٰ ۽ مفهوم کي غارت ڪري ڇڏيو آهي.
مٿيون مثال ته اسان نموني لاءِ فقط هڪ غزل گو جو ڏنو آهي، جنهن تي سنڌيءَ ۾ شاعري ڪرڻ جي شايد تهمت ۽ الزام لڳل آهي. ليڪن سنڌ جي ٻين گونزل گوين[3] (غزل گوين) جي بياضن ۽ ديوانن کي جيڪڏهن اٿلائبو، ته گهڻن جا حال هڪجهڙا نظر ايندا- سواءِ انهن چند استادن جي، جن سنڌي زبان ۾ ان جي مزاج ۽ متعلقات جو چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو آهي، ۽ جن کي سنڌي اکرن جي مفهوم ۽ محل استعمال جي پوري پروڙ آهي، ۽ کين پنهنجي زبان تي هر طرح قدرت ۽ قبضو حاصل آهي. مثلاً موجودهه دؤر ۾ مسافر، ملاح، گدائي، طالب موليٰ اياز ۽ نياز جهڙا شاعر، يا خود اسان جو مرحوم ”نياز“ لاڙڪاڻوي، جنهن سنڌي ادب جي سموري اثاثي ۽ ورثي جو چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو هو، ۽ ڪافيءَ مٿان قدرت هجڻ سان گڏ، هن جو غزل به گهڻو ڪري انهن خيالن، اشارن ۽ ڪنابن جو آئينه دار آهي، جيڪي هو ڪافين ۾ آڻيندو هو.
* * *
مٿئين بيان مان هروڀرو ائين سمجهڻ نه کپي ته ڪو آءٌ ذاتي طرح غزل خواهه نظر جي صنف جو منڪر آهيان. منهنجو اعتراض ته محض انهن ”گونزل گو“ شاعرن تي آهي، جيڪي پنهنجي ماحول، پنهنجي ڪائنات ۽ پنهنجي زبان جي سموري وسعت ۽ گيرائيءَ کان بي خبر ۽ بي بهرو ٿي، فقط فارسي ۽ اردو شاعرن جا ويٺا ويچارا ڪڍن، جيڪڏهن هو غزل کي به سنڌي پوشاڪون پهرائن، ۽ سنڌي ماحول منجهان ان کي ڏيب ۽ ڏيوڻ ڏين، ته نه ڇڙو سندن اِهي ادبي خدمتون مستحڪم ۽ پائيدار ٿي پون، بلڪ هو پنهنجن ۾ به سرخرو ٿين ۽ سندن سمورن محنتن ۽ مشقتن جو به هوند لايو سجايو ٿي وڃي.
غزل گو شاعرن کي ڌاريا لفظ اهي ڪتب آڻڻ کپن، جيڪي يا ته سنڌي زبان ۾ پيهي ويا آهن، يا اهي جيڪي غير معروف ۽ غريب نه هجن. سنڌي مثال، سنڌي استعارا، ۽ سنڌي تشبيهون سندن غزل ۽ نظم جو سينگار هجڻ گهرجن. پنهنجن قصن ۽ ڪهاڻين، پنهنجن باغن ۽ بهارن، پنهنجن گلن ۽ ٻوٽن، پنهنجن وائوندن ۽ وائن، پنهنجن ڀٽن ۽ ڀونگن، ٿرن ۽ مليرن مان کين مواد ۽ مثال ڪٺا ڪرڻ جڳائن. پرائي ڀـَـتَ تي سڏ ڏيڻ مان ڪهڙو فائدو، ٻين جي ٻوڙ تي اٽي ٻڌڻ ۾ ڪهڙي عزت، ڪهڙو شان يا مانُ آهي؟ جيڪڏهن هروڀرو فارسي ۽ اردوءَ جي تتبع تي اک ۽ مک مارڻي آهي، ته پوءِ ماڻهو نقل ڇڏي اصل ڇونه پڙهن، جسم ڇڏي پاڇي ڏي ڇو ڀڄن؟ جڏهن عاج ملي ٿو، ته ڪافور کي ڇو ڪتب آڻـِـن؟ جڏهن اسان کي ساڳئي ئي دؤر ۾ ٺٽي جي ميان غلام علي[4] سبز پوش جهڙا شاعر ملن ته پوءِ ”گدا“ اڳيان گداگري ڇو ڪيون؟ آخر هي به ته انهيءَ ئي زماني جي غزلن ۽ نظمن جا اشعار آهن:-
وري اڄ دوست دلـبر يـاد آيم،
وري اڄ روز محشر يـاد آيم.
وري اڄ سڀ وسـاريم دين و ايمان،
وري اڄ شـوخ ڪـافر ياد آيم.
ڏسي چشمن سان هن چشمن جو اسباب،
تـرار ۽ تير و خنجـر يـاد آيم.
----
هلي اي دل! ويل دلدار کي ڏس،
هيئن سين هن هيئين جي هار کي ڏس.
ڪري پنڌ پلڪ سين، اکڙيون اداسي،
کڻي ان نور نيڻن ٺار کي ڏس.
ســـــدائين مثــل بلبـــــــــل جي اڏامي،
مٺي محبوب گلرخسـار کي ڏس.
عرب تابع، عجم محڪوم جنهن جو،
انهيءَ سـرور مٺي سردار کي ڏس.
فارسيءَ جا اهي اکر ڪتب آندا ويا آهن، جيڪي يا ته سنڌيءَ ۾ مشهور ۽ معروف آهن، يا ته خود اسان جي زبان جو جزو بڻجي چڪا آهن.
هيٺيون غزل به جيتوڻيڪ فارسيءَ جي زمين ۾ چيو ويو آهي، تڏهن به اُن ۾ سنڌي چوڻيءَ ۽ زبان پنهنجو نه ميٺاج وڃايو آهي ۽ نه اثر زائل ڪيو آهي:
تنهنجي مـُـنهن کان گلستان يـاد آيم،
تنهنجي لب کان بد خشان ياد آيم.
تنهنجي هن نوڪ نيڻن جي ڏسڻ کان،
بَدَل چشمِ غزالان يـاد آيم.
ڏٺم چمڪاٽ سج جهڙن ڳلن جــــــــــو،
تجلي مــــــــاه تابان يـــــاد آيـــــــــم.
شرابِ شوق مان پيتم جڏهن جـــــــام،
ته مــــجنون ۽ بيابــــــان يــاد آيم.
برهـــــه جــــو بحر بيــحــــد بيــــڪنـاري
ڏٺــــــم ۽ نـــــوح طــــــوفان ياد آيم.
جـــــــدائيءَ ۾ تڏهن نت رت رنو مون،
جــــــو وقت وصــــلِ يــــاران ياد آيم.
”نيڻن جي نوڪ“ ۽ ”جدائيءَ ۾ نت رت روئڻ“ نج سنڌي تصورات آهن.
هيٺين غزلن جو، ڪجهه لفظن ۽ ڪن قافين کان سواءِ، باقي سڄو ساز سامان سنڌي آهي:-
بهار آيو، ويو سڀ وقت دي[5] جـــو،
اچي ساقي ڀري ڏي جــــام مئي جو.
جگر جيرا جليا، ۽ جيءَ ڪيا جـــوش،
سڻين آواز اڄ جـان ســـوز نئي جو.
گدا تنهنجــو نه آڻـي تــــــــا قيــــامــت،
نظـر ۾ تخت هـُـنَ ڪـائوس وڪئي جو.
غرض، ڪهڙو ڪرڻ احوال دل عــرض،
تون واقف سڀ ۽ مالڪ ڪل شيءِ جو.
سگهو مون ڏانهن موڪل ”مرتضائي“،
جواب هـِـنَ غزل تون، فــرخنده پئي جو.
عليءَ کي باغ ۾، منجهه فصل گل جي،
اچي ســــــاقي ڀري ڏي جـــام مئي جو.
----
درد ڪئي منزل مٿم، بيداد پڻ اَندو هجـــوم،
داد رس داريــــــن جـا، ڪر غور هن فرياد جــو.
غم سندم غمخوار ٿيو، ۽ درد ٿيو همدم سندم،
شــــــــاد ڪر سينو اچي، شاديءَ منجهان ناشاد جو.
----
جيئن جاسين، سدا هُل عشق جي راهه،
ڪـنـان واريءَ ونـدر جي، ٿءُ مَ گمراهه.
نه زاريءَ جي، نه زوريءَ جي، نه زرجـــي،
مـنهنجي مـحبوب کي پـرواهه! پرواهه![6]
الاهــي! شل اڱڻ اڄ يار ايندوم،
ٻــــڌم اغيـــار کان مــون رات افواهه.
----
سٺو سيد، سچو سرور ســــــــــونهارو،
سڳورو، ڀـَـرَ جهلو، بهتر، ڀلارو،
سڀن ۾ سگهڀريو، ڪـُـل کان ڪرارو،
ڏٺم هڪ هوت همدم حسن وارو،
سڪي جنهن جي ڏسڻ لئه ڏيهه سارو.
نٿي ڄـــــــــــــاتم پرين پرڏيهه ويندو،
هتي مون کي عذابن ۾ ڇڏيندو،
وري، يارب! ڪڏهن سو ڏينهن ٿيندو،
اڱڻ آســــــــاوتيءَ جي شال ايندو،
سدا سهڻو پرين پارس پيارو.
ڇڏي مـــــون کي پرين پرڏيهه ۾ ويو،
اهڙي تن ريءَ گذارڻ ســان مون ٿيو،
ملڻ جو شل، مـُـنجي مون ڏي دلاسو،
اچي من ٺار مون وٽ شل، ته ان جو،
اسان جا نيڻ ڪن، نـِـتُ تن نظارو.
”عليءَ“ اهو محمد قاسم هالائيءَ جي غزل تي مخمس ٺاهيو آهي. زبان جي صفائيءَ ۽ اکرن جي ذريعي آندل جذبي کي محسوس ڪيو.
----
مخدوم محمد ابراهيم ”خليل“ ٺٽي جو، فارسي گو شاعر گداشاهه جو دوست ۽ معاصر هئو. سندس وفات سنه 1317 هه ۾ ٿي. سنڌيءَ ۾ ”اداسي“ تخلص هـُـيس. هڪ سنڌي غزل کي عليءَ تضمين ڪندي چيو آهي:
اکيون گل، زلف سنبل، ڳل گلابي،
صنوبر قد سندن، منهه مــــــاهتابي،
مٿي پوشاڪ مخمــــل ڪيمخوابي،
سڄي صورت سپـِـرين خوب خاصي،
انهن جي خلق ۾ آيت خلاصي.
سدا حيران آهيان اِنَ عــــــــــجب ۾،
تنهنجا مشتاق هرجا مــــلڪ سڀ ۾!
نڪو همسر سندءِ عجم و عرب ۾،
عرب عاشق، عجم تنهنجي طلب ۾!
تنهنجو ثاني نه مڪراني نه لاسي!
اصل کان آهيان ڪوجهو ڪـُـماڻون،
ســـدائين درد سورن ۾ سماڻون،
گنهگار ۽ سراپـــــــا عيب هــــــــاڻون،
تو هيڻن جي حمايت، آءٌ نماڻون،
تون شافع شاهه محشر آءٌ ته عاصي.
جدائيءَ ۾ گهڻو سر تي سٺم بــار،
وري اي يــــــــار وارو وصل جو وار،
اچي گڏ ساڻ هن گوليءَ گهڙي گهار،
تون پيرل پاتشہ، آءٌ تنهنجو پينار،
تون مورت مير مرسل، آءٌ سنياسي.
----
ميان محمد سرفراز ڪلهوڙي جو هڪ مسلسل فارسي غزل آهي:
تو اي مرغ چمن دل شاد مـــــــيڪن
بمرغان قفس هم ياد ميڪن
تو چون با گل نشيني، هم نگاهي
بـــــــدام افتادهِّ صياد ميڪن
تو چون بر شــاخ گل باشي نواسنج
بيادِ مــــــا دمي فرياد ميڪن
تـــــــو چون پرواز گيري در گلستان
زبـــــالِ بستہ من، ياد ميڪن
تغــــافــل چند، ســـروِ ســـرفــــراز
زبندم پـــــا بلطف آزاد ميڪن
انهيءَ کان متاثر ٿي، عليءَ هيٺيون نطم فارسي طرز تي چيو آهي، جنهن ۾ سڄو ٺاٺ سنڌي آهي:
پکيئڙا باغ جا وت دل ڪندو شاد،
پکي پڃرن سندا پڻ ڪر ڪڏهن ياد!
تون اِت خوش شاخ گل جيءَ تي تنوارين،
آهون زاري ڪري رويو پڪارين!
تون اِت طوطيءَ مثل کائين شڪرقند،
آءٌ هت صياد هٿ، پڃري ۾ پابند.
تون اِت شربت پيو، ٿئين مست مدهوش،
پيالو زهر جو هردم ڪريان نوش.
ڪريان هن حال جي ڇا شرح تحرير!
ڳچيءَ ۾ طوق، ۽ پيرن ۾ زنجير.
اڳي گڏ هوس گلشن ۾ اوان [7] ساڻ،
اوان جي نام تان، ٿي ٿيس فدا پاڻ.
اوان سين [8] هوس هم پرواز و هم راز،
او انسين هوس هم آغاز و انجام.
اوانسين گشت گلشن جا ڪيم ٿي،
به همجنسي، اوان سين دَمَ هـِـيم ٿي.
سراسر بند غم کان هوس آزاد،
چمن ۾ جيئن صنوبر و سرو آزاد.
* * *
قضا ڏس! همصفيرن کان ڪيم ڏور،
وڌس پڃري ٿيم سورن مٿي سور.
پيس پڃري، ٿيس گلزار کان ڌار،
ڀڳم ٻائون، [9] پٽيم پر ۽ ڇنم وار.
اڳي هوم آشيانون لامڪان تي،
اڏاڻس ٿي سدائين آسمان تي،
مٿانهون هوس، هر مـُـلڪ ۽ مـَـلڪ جي،
چڙهيس ٿي ڪـُـنگري تي، نہ فلڪ جي،
اڏامي لامڪان تي ٿي ڪيم رنگ،
جهليم ٿي نُہ فلڪ هڪ ٻانهه ۾ تنگ،
فرازِ آسمان جو، عرش هفتم،
هيم ٻاهن اڳيان ڪـَـر فرش هفتم،
اڏاڻس ٿي سڌو ”المنتهيٰ“ ٿي،
ڪيم ٿي فخر عنقا ۽ هما تي،
هيس جبريل سان گڏ گاهه بيگاهه
هئم روح الامين هر ويل همراه...
* * *
وڃان ڪاڏي، ڪريان ڪينءَ، ناه تدبير،
هڻي طعنان مٿي تدبير، تقدير.
مون کي تقدير ڪيو، ٻائون ڀڃي لنگ،
مگر هو لا مڪان جو عرصـہ تنگ.
بلنديءَ کان پنهنجي قسمت ڪيم پست،
جهلي صياد ڪيم پڃري ۾ پابست.
قضا ڏس همصفيرن کان ڪيو ڏور،
پيس پڃري، ٿيم سورن مٿي سور.
پيس پڃري، ٿيس گلشن ڪنان ڌار،
ڀڳم ٻائون، پـَـٽيم پر، ۽ ڇنم وار.
گلن تي نغمہ خوان هت هوس، هـُـن وير،
قفس ۾ آه زاري ٿو ڪريان هير [10].
اوان ڌاران ڳران پئو، نت پڪاريان،
هنجون هاريان، اندر جا ڳچ ڳاريان.
گهڙي مهنون ٿيم، مهنون ٿيم سال،
ڪريان ڪنهن ساڻ هيءُ حسرت ڀريو حال!
نڪو مونس، نڪو همدم، نه غمخوار،
نڪو ساٿي، نڪو پانڌي، نڪو يار.
مگر، باد صبا قاصد ٿئيم شال،
ڀلن جيئن ڀال، ايءَ مون سين ڪري ڀال!
* * *
صبا آ، اي رفيقِ دردمندان!
صبا آ، اي انيسِ مستمندان!
صبا، اڄ بيوطن جي وڃ وطن ۾،
سنيهڙو ڏي پکيڙن کي چمن ۾!
اکين سين پنڌ ڪري، پـَـلـِـڪـَـئون اُڏامي،
پکيئڙن چئو، چمن ۾ ٿي سلامي،
ڪري زاري، اکين مان آب واهي،
ادب ۽ عاجزيءَ سان سر نماهي،
نمائي سر، چـُـمج گلشن سندي خاڪ!
اندر ڪج، قلب پيشاني گـَـهي پاڪ!
سڻائج هي سندم حسرت ڀريو حال،
ڪري زاري سندم سب عرض احوال،
اوهين گلشن اندر کائو، کنڊون کير،
هو هُت پڃري اندر، پيرن ۾ زنجير،
وڻن ۾ ڏيهه جي پيا هـِـت وٺو واس،
هو هـُـت پرڏيهه ۾، پنهنجو ڪپي ماس،
وفا ۽ دوست داريءَ جو نه اي شرط،
غمن ۾ غمگساريءَ جو نه اي شرط،
اوان، هو بند ۾ هت، ڪيئن وساريو؟
وساريوَ ڇا، مگر خيرن سين ماريو!
اوان کي هو سدا ساري، نهاري،
اوان ريءَ جـَـرَ اکين مان جال هاري،
نه تن ۾ تاب، نيڻن ننڊ نه آهي،
سڄيون راتيون اکين مان آب واهي،
نه اڄ ۽ ڪالهه کان ابتر ٿيس حال،
اوان جي مـُـونهه کي سڪندي ٿيس سال،
”الهه لڳ بند غم جي کان ڇڏايوسين!
مبارڪ مـُـونهه جو جلوو پسايوس!
نٿس طاقت جدائيءَ جي سـَـهڻ جي،
رکي ٿو حـُـب اوان جي منهن پسڻ جي.“
* * *
الاهي ڪر اها پوري، سندم آس،
چمن جو، همصفيرن سان وٺان واس!
اکين مان جن کي ساري، رت رنم سال،
انن اکين سين، سي سانگي پسان شال!
پکيئڙن جو ٿيان هردم سلامي،
چمن جي چوطرف ڪريان غلامي!
”عليءَ“ جي آس ڪر پوري الاهي!
انن جي وچ ۾... [11]
* * *
ڪيترائي قصا ڪُٽي ورتاسون، ڪي ئي سور سلي وڌاسون، هاڻي هلو ته هلي مشاعري ڀيڙا ٿيون. قصو جتي ڇڏيو هوسين، اتان کڻون...! در حقيقت لاڙڪاڻي جا شاعر به ڇڙهي غزل گوئي ڪندا هئا، ڪافي ۽ ڏوهيڙو چوڻ يا ته کين ايندو ئي ڪونه هو يا وري ان کي فيشن جي خلاف سمجهندا هئا. تنهنڪري لاڙڪاڻي جو مشاعرو گويا غزل گوئيءَ جو اڏو هو [12].
شام ٿيندي، مرحوم علي محمد قادريءَ واريءَ اوطاق جي اڱڻ ۾ ڇڻڪار ڪري، موڙا ۽ ڪرسيون رکيون وينديون، هڪ ڪنڊ ۾ پاڻيءَ جا ٿڌا گهڙا ورانڊي مان ڪڍي، ٻاهر گهڙامجيءَ تي رکبا، ڀـِـڪَ ۾ ٻه ٽي گلاس به هوندا. جنهن کي گهربو سو پاڻ اٿي پاڻي اوتي پيئندو. نڪا چانهه، نڪو شربت ۽ نه پان، نه پيڪ نه پيڪدان. پان جو رواج سنڌ جي شهرن ۾ ڪونه هو، ڪراچيءَ ۾ البت مڪرانِن کي پوڻيان ڪوپ چانهه [13] مٿان پان چٻاڙيندي [14] ڏسبو هو. لاڙڪاڻي جي مشاعري ۾ تنهنڪري ڪنهن جي به وات مان پان جي گـِـگَ ڪانه ڳڙندي هئي. هرڪو صاف ۽ پاڪ، نهايت شستگيءَ ۽ شائستگيءَ سان اچي ويهندو هو.
اڄ جنهن کي صوفا سيٽ چيو وڃي ٿو، ان جي ابتدائي شڪل کي ’ڪونچ‘ سڏيو ويندو هو. اهڙو هڪ ڪونچ سامهون مرڪزي جاءِ تي رکندا هئا، جنهن تي مرحوم علي محمد قادري بطور صدر جي اچي ويهندو هو. مون کي چٽيءَ طرح سندس شباهت ياد آهي. وچ ٿرو مڙس، نهايت مان ۽ شان وارو، سفيد گول سونهاري، نوراني شڪل، مٿي جا وار اڇا جهڙا کير، پڳ يا برٿ ڀريل ٽوپي پائيندو هو، پيراهن ۽ ڪڏهن قميص، هيٺ تي ٻه تختي سٿڻ، شرافت ۽ متانت جو مجسم، وقار ۽ سنجيدگيءَ جو پيڪر.
سانجهيءَ جي نماز بعد هرڪو ماني کائي اوطاق جو رخ ڪندو. شاعر، لاڙڪاڻي جا شرفا ۽ ٻيا خوش ذوق سامعين ڪرام، اهو ”سامعين ڪرام“ جو لفظ يا مشاعري جا ٻيا خاص اصطلاح، يعني ”مڪرر! مڪرر!“ ”ارشاد! ارشاد!“ مان پهريون دفعو اتي ٻڌا. غالباً مرحوم ڊاڪٽر عبدالمجيد صديقيءَ جا رائج ڪيل هئا. مطلب ته ٿوري وقت ۾ سڄو اڱڻ ڀرجي ويندو ۽ مشاعري جو آغاز ٿيندو.
سامعين ڪرام ۾ هونئن ته گهڻا ماڻهو دلچسپ هئا، ليڪن ميان پير بخش ”واه! واه!“ جو جواب نه هو. لاڙڪاڻي جي فاريسٽ آفيس جو هيڊڪلارڪ، اصل روهڙيءَ جو ويٺل، ٻيٽ جي چهي جهڙو سنهو ۽ سهڻو بت، قد جو بندرو، ڏاڙهي صاف، مڇون ننڍيون، يا شايد بلڪل نه هيون، ۽ خدا نه ڀلائي ته، خضاب به ڪندو هو، هميشہ وتندو هو کلندو ۽ کلائيندو، ترڪي ٽوپي، آفيس ۾ ڪوٽ ۽ ڊڪ جي اڇي پتلون، باقي وقت ۾ سٿڻ، دوستن جو دوست، مجلس جو مور ۽ سڄي لاڙڪاڻي جي سوسائٽيءَ جو جنسار ۽ سينگار هوندو هو. عام دوست ته خير، پر سرڀٽي جهڙا وڏا ماڻهو به، ڪنهن ڏينهن اچڻ ۾ ناغو پوندس ته ماڻهو موڪلي گهرائي وٺندا هيس. اهڙيءَ طرح مشاعري جي جان به اهوئي بزرِگ هو. پاڻ شعر ڪونه چوندو هو، پر شعر کي سمجهندو اهڙو، جو خود شاعرَ پاڻ به پنهنجو گفتو ايترو نه سمهجهيو هوندو. گويا ”سخن سنج“ نه هو بلڪ ”سخن فهم“ اعليٰ درجي جو هو. هر سٺي شعر تي نه فقط ويٺي ”واه! واه!“ ڪندو، سڄي مشاعري ۾ جان اچي ويندي، سامعين ۾ چرپر پئجي ويندي، ۽ خود شاعر جو به منهن مٿي ٿي ويندو. آخر سندس ”واه واه“ ايڏي مشهور ٿي، جو سندس نالو ئي ”ميان پير بخش واه واه“ پئجي ويو. هرڪو ماڻهو کيس انهيءَ ئي نالي سان سڃاڻندو هو. فقط ميان پير بخش چئو ته ڪنهن کي خبر ڪانه پوندي. خدا جنت نصيب ڪريس، سال ٿيا، جو وصال ڪري ويو. دلبر دوست ۽ سٺو سنگتي هو. سالن پڄاڻان اڄ به جڏهن سندس خيال اچي ٿو، ته ڄڻ دل جا ڳچ ڳريو پون ٿا.
* * *
انهيءَ ئي مشاعري ۾، مان پهريون دفعو نواز علي ”نياز“ کي شاعر جي حيثيت ۾ ڏٺو، ورنه هونءَ ته هرروز حنيف جي جاءِ اڳيان کيس ايندي ويندي ڏسندو هيس، ترڪي ٽوپي، ڪوٽ پتلون، ڪڏهن ڪڏهن سٿڻ قميص. پاڻ اڳ ۾، ڳاڙهي پٽڪي سان پٽيوالو پٺيان، ان وقت مرحوم لاڙڪاڻي سب جيل جو جيلر هو، جتي حنيف جا پڻ ڪيترا اصيل واڙيل هوندا هئا. اهوئي ته سبب هو، جو حنيف جڏهن کيس کلي کيڪاريندو هو، ته ان ۾ جوش جذبو ۽ ڪي قدر نياز ۽ نوڙت هوندي هئي. اها سڌ ڪانه هئي ته سب جيل جو اهو جيلر، جيڪو پٽيوالو پٺيان لايون، لڪڻ لوڏيندو، ڪنڌ هيٺ ڪيون، ڪجهه سوچيندو، قدم کڻندو، وڃي ٿو اڳتي وڌندو، سو نه فقط لاڙڪاڻي بلڪ سڄيءَ سنڌ جي شاعري ۾ چوٽيءَ جو شاعر آهي.
”خادم“ لاڙڪاڻوي ته منهنجو استاد هو، مرحوم غلام علي ”مسرور“ پهريون پهريون اتي ڏٺم. ٿلهو متارو مڙس، خال خال اڇا، انگريزي ڪٽ تي وار، ڏاڙهي مشين تي ورتل، ۽ شهپر وڏا. براج آفيس ۾ حضرت ”خادم“ سان گڏ ڪلارڪ هو. مجاز جي لغار انهن ڏينهن ۾ ئي لڳل هيس، ليڪن رٽائر ڪري جڏهن وڃي شڪارپور رهيو، تڏهن ته مٿس ايڏو غلبو ٿيو، جو سنڌ سَنڌ وٺجي ۽ وڪوڙجي ويس، عامي لٽا لاهي کڻي گيڙوءَ رتو جامون ڍڪيائين، يڪتارو ۽ راڳ، رات ڏينهن تن ۾ اهائي تنوار هيس. موت سان ملاقي گهڻو پوءِ ٿيو، پر ان کان ڪيترو اڳ ئي هو هن دو رنگي دنيا کان ڌار ٿي، ڪنهن خاص مقام ۾ داخل ٿي چڪو هو. شاعري ڪندي، لؤڻين منجهه لپاٽ اسان انهيءَ شخص کي لڳندي ڏٺي. گهڻو ڪري ته ٻنهي جهانن جي بازي کٽي ويو.
هئي هئي! ميان غلام سرور قادري مرحوم لکي مڙس ۽ لـُـڏڻ انسان هو. هميشہ پيو کلندو، اهڙو معصوم جهڙو ننڍڙو ٻار، دنيا جي تيريءَ ميريءَ مان اصل نه ڄاڻندو، خالص شاعر، هر وقت يا ته شعر ٺاهڻ ۾ مصروف ملندو يا شعر ٻڌائڻ ۾ مشغول. دوست، واقف، سنگتي ۽ ساٿي- پوءِ اهو شعر سمجهي يا نه سمجهي، ليڪن جتي ۽ جنهن حالت ۾ هٿ اچي ويندس، ان کي اتي ئي بيٺي کڙي، تازو غزل ٻڌائي ڇڏيندو. خوش خير عافيت ۽ زماني جا حال احوال- جي ٻڌندڙ تڪڙو نه هوندو، ته، ان کان پوءِ ساڻس اوريندو. مرحوم کي انهيءَ عمل تي ڏاڍو دسترس هو. کهڙي جهڙي سخت مزاج شخص کي به ميان صاحب پنهنجا غزل ٻڌائي ڇڏيا. شايد معاصرن کي معلوم هوندو ته کهڙي صاحب ۾ شعر سمجهڻ جو ذوق خير ڪو آهي.
مرحوم اسڪولن جو انسپيڪٽر هو، ليڪن نوڪري نوڪريءَ خاطر نه بلڪ واندڪائيءَ جي ورونهن لاءِ ڪئي هئائين، ورنه هو ڇا ڄاڻي انهن بکيڙن مان. سڄو ڏينهن وتندو هو دوستن جي ڪڍ هلندو. انهيءَ زماني ۾ اسان ٽي ڄڻا خاص سنگتي هوندا هياسي. لاڙڪاڻي لوڪلبورڊ جو هيلٿ آفيسر ڊاڪٽر حاجي [15]، ميان صاحب مرحوم، ۽ راقم الحروف. ڊاڪٽرُ سر ڀٽي جي انهيءَ بنگلي ۾ رهندو هو، جيڪو لاهورين واريءَ سڙڪ جي سامهون ڊپٽي ڪليڪٽر جي بنگلي وٽ آهي. اتي گهڻيون ئي يادگار صحبتون ٿيون، مرحوم ميان صاحب پنهنجا ڏاڍا شعر ٻڌايا، ڊاڪٽر ڪيترن عربي، فارسي ۽ انگريزي ڪتابن جا مون کي ڏس ڏنا، بلڪ انهنجي خريد ڪرڻ جو شوق جاڳايو. نواز علي ”نياز“ کان سواءِ لاڙڪاڻي جي مشاعري جو ٻيو مکيه شاعر ميان صاحب مرحوم هو، جنهن کي گهڻي ۾ گهڻو داد ملندو هو، ۽ جيڪو سچ پچ ته غزل به سهڻو ۽ سٺو چوندو هو. واءِ ناڪامي! اڃا سنگت رکئي سال ئي ٻه مس ٿيا هئا، جو مرحوم هي جهان ڇڏي ويو. ڊاڪٽر ۽ مان جڏهن هڪٻئي کي ان کان پوءِ ڏٺو، تڏهن ٻنهي جي اکين مان ڳوڙها ڪـِـري پيا. زبان مان اکر نه نڪتو. سال لنگهي ويا، اڄ به تصور ڪيان ٿو ته ڄڻ مرحوم سامنهن بيٺو آهي - کلي ٿو، سٻاجهي صورت، پورو پنو قد، بت جي بيهڪ سهڻي ۽ سٺي، سنهاري صاف ۽ شهپر وڏا، منهن جي تختي ۽ اکيون اهڙيون جهڙيون سندس فرزند اياز قادريءَ جون آهن، ترڪي ٽوپي يا ڪڏهن ڪڏهن ڪاريءَ پشم جو انور ڪئپ استعمال ڪندو هو، گهڻو ڪري سـُـٿڻ قميص ۽ ڪارو الپاڪي جو ڪوٽ پائيندو هو. اِها پوشاڪ سندس جسم تي جوڙ ۽ جنسار به ڏاڍو رکي بيهندي هئي.
ميان امام الدين ٽپاليءَ جو تخلص ”ضامن“ هو، لکيڻون ماڻهو هو. رب کي خبر ته هاڻي ڪٿي آهي، جيئرو به آهي يا نه، سالن کان وٺي سندس سـُـڌ ڪانه آهي. پڙهيل ٿورو، ليڪن مذاقي شعر ۾ ايڏو ملڪو هيس، جو جڏهن اُٿي بيهي پنهنجو غزل پڙهندو هو، ان وقت سڄي مشاعري ۾ ٽهڪڙو پئجي ويندو هو، ڪيترو به ڪو ڇو نه سنجيدو هجي، ليڪن ان وقت پاڻ کي جهلڻ ڏاڍو مشڪل هو. خود مرحوم علي محمد قادريءَ جهڙو باوقار بزرگ به رومال منهن کي ڏئي پيو مشڪندو هو. امام الدين جي ظريفاڻي غزل ۾ انهيءَ دور جي نئين چال چلت ۽ رنگ ڍنگ تي چوٽان ٿيل هونديون هيون، ۽ معاشري ۾ جيڪا تبديلي اچي رهي هئي، ان مٿان چٿرون هونديون هيون. سندس شعر پختو ۽ نهايت بامعنيٰ هو، سڀن کي پيو وڻندو هو. مڙس قد جو لمبو ۽ ڇڙڪ هو، ڏاڙهي مشين تي ورتل ۽ مڇان جيتوڻيڪ مڇاڙ نه هيس، تاهم ڪي قدر وڏيون. پٽڪو ڏاڍي انوکي انداز ۾ ٻڌندو هو، ۽ سڄي ڪـَـن وٽان ڊگهو تـُـرو ڇڏيندو هو. پينسل سدائين ڪن تي رکيل هوندي هيس جيئن ٽپالين يا عريضي نويسن جو دستور آهي. جڏهن کلندو هو، ته ڀانئبو ڏيکاوَ لاءِ نه بلڪ سچ پچ ته دل سان کلي ٿو.
* * *
طنز ۽ مزاح ۾، نثر خواهه نظم لکندڙ اسان وٽ ٻيا به ان وقت چوٽيءَ جا ماڻهو هئا. سڀني ۾ وڏو غالباً ميهڙ وارو رئيس شمس الدين بلبل هو، جنهن جو ”نيچرل ڪريما“ ۽ ٻيا طنزيه اشعار مشهور آهن. انگريزي تمدن تي جيڪي ٽهولون هن ڪيون، سي ٻئي ڪنهن ڪونه ڪيون.
انهيءَ کان پوءِ سندس ئي هم عصر ۽ شايد هم عمر، سنڌ جو بي پناهه طنز نويس ۽ غضب جو هجو گو هو اسان جو مرحوم محمد هاشم ”مخلص“، جنهن ”مسلمان“ اخبار جي ذريعي پنهنجي دؤر جي غلط ماڻهن ۽ غلط تحريڪن جا ڇوڏا لاهي، ۽ کنڌا کڻي ڇڏيا[16]. ”مسلمان“ اخبار در حقيقت بم گولو هئي، جنهن تي ڪري ان کي ساڙي ٻاري رکيائين. وڏا وڏا مٿير مڙس دست بدعا هوندا هئا ته شل مخلص کانئن پاسو ڪري لنگهي. خلافت تحريڪ جي ابتدا ٿي، سائين محبوب شاهه جهنڊائي سنڌ ۾ پيش پيش هو، کيس اها سڌ ڪانه هئي ته هي قومي عشق آهي- مجازي عشق کان بلڪل نرالو، اوکو ۽ اڻانگو- چند ڏينهن بعد جڏهن جيل ۾ پيو، تڏهن سندس اک کلي، ”ولي افتاد مشڪلها“ وارو معاملو اچي بڻيو. پير ماڻهو، ٿلهو متارو، اچي غريب کي حويلي ياد پئي، ۽ مريدن جو پـُـور پيس. لڪ چوري معافي وٺي، اچي درگاهه تي دم پٽيائين. مخلص مرحوم جو وارو وري آيو. هڪ طويل هجويه غزل سندس شان ۾ چيائين. هيٺين سٽ ياد اچي ٿي. غالباً انهيءَ مان ئي مرحوم معافيءَ جي تاريخ ڪڍي هئي:
محبوب شاهه ڪانئچ ۾ ٽورو ڪري رکيو-
محبوب شاهه لاءِ ڪٿي منهن لڪائڻ جي جاءِ نه بچي. ٻيو بزرگ هو مولوي نظاماڻي ”طيرابابيل“ جو ايڊيٽر، ذرا زود رنج ۽ مولويانه طبيعت جو ماڻهو، قداور، ڇڙڪ بت ۽ دم ڪشيءَ جو ٽونڪارو. شمس الدين بلبل، مخلص ۽ مولوي نظاماڻي هجو نويسيءَ جا سنڌ ۾ موجد ۽ بنيادي پٿر هئا. اخبار اندر مزاح نويسيءَ جي ابتدا انهن ئي ڪئي. مطلب ته نظم خواهه نثر ۾ هنن جي طفيل سنڌي ادب جي اها صنف آسمان تي پهتي. مخلص ۽ نظاماڻيءَ جي لکڻ ۾ڪڏهن تلخي به اچي ويندي هئي، ليڪن بلبل مرحوم جي نظم ۾ نج طنز ۽ مزاح ٿيندو هو. هن جي قلم ڪنهن جي دل ڪانه دکائي. شخصيتن جي چڱائيءَ ۽ مـَـٺائيءَ کي درگذر ڪري، هن عام قومي مسئلن ڏانهن توجهه ڪيو هو.
* * *
ڳالهه نڪتي آهي ته هڪ ٻئي ايڊيٽر جو قصو به ٻڌي وٺو، نوشهري فيروز وارو اسان جو رئيس نجم الدين، هفته وار ”النجم“ جو مدير شهير. مرحوم اگرچه طبعاً مزاح نويس نه هو، ليڪن سندس نثر ازخود مذاق بڻجي پوندو هو، سندس ايڊيٽوريل جيڪو پڙهندو هو، سو پيو کلندو هو. پهريون پوليس جو انسپيڪٽر هو، اتان ڇڏي اچي ’النجم‘ اخبار ڪڍيائين، تنهنڪري سندس نثر تي زياده تر پوليسي رنگ غالب هو. ”اسان“[17] جي بجاءِ ”فدويءَ“ جو لفظ ڪتب آڻيندو هو، ۽ ’ڌيان طلب‘ جي ڌم جيڪا سندس اخبار ۾ هئي، سا جيڪب آباد واريءَ چاچي ’نالي مٺي‘ جي ’اتحاد‘ اخبار ۾ به ڪانه ڏٺيسي. هر معاملي تي، ’ڌيان طلب حضور ڊسٽرڪٽ سپريڊنٽ صاحب بهادر ضلعو نواب شاهه‘، ’ڌيان طلب حضور ضلع جناب ڪليڪٽر صاحب هادر دام اقبالہ‘- اهي هئا عام عنوان مرحوم جي اخبار جا، ايڊيٽوريل ائين لکندو هو، ڄڻ پوليس ٿاڻي جي ڊائري آهي يا ڪنهن ڪانسٽيبل فرسٽ رپورٽ لکي آهي. خدا بخشيس، ڏاڍو سٻاجهو، نيڪ سيرت ۽ نيڪ صورت هو، ڊگهو، سنهو، مٿي تي ’ڊبل شير گولو‘ ترڪي ٽوپي، گل پٺيان جي بجاءِ اڳيان پيو لڙڪندو، وار سفيد، اکين تي سوني فريم سان عينڪ ۽ نڪ هيٺان مـُـڇن جو ٻيڙو. هٿ مان جڏهن پوليس جو ڏنڊو ڇڏيائين، تڏهن رئيس وانگر نيٽ جو لڪڻ کنيائين، جنهن جي ٽيڪ تي پڇاڙيءَ تائين پيو هلندو هو. جڏهن ”سنڌ زميندار“ سٽي ڪورٽ جي سامهون آئي، تڏهن هڪ دفعو اچي اسان وٽ ڏينهن ڀڳائين ۽ ڏپهرو ڪيائين. سٻاجهو ۽ سادو، اهڙو ايڊيٽر مون ڪونه ڏٺو- ڪـچ اصل ڪونه، نج سچو سون هو.
* * *
لاڙڪاڻي جي سڀني طبقن جا ماڻهو جڏهن اچي مڙندا هئا، ان وقت مشاعري ۾ لئي لڳي ويندي هئي. وڪيل، شهر جا پريا مڙس، پڙهيل طبقي جا نوجوان، سرڪاري ڪامورا، ڪورٽن جا ڪلارڪ ۽ هر نموني جا ماڻهو. هڪ دفعي ته وسايو ڪڃر به حنيف جو ڏس پڇائيندو، اتي اچي نڪتو هو. موهن جي دڙي جو سپرنٽينڊنٽ بٽ صاحب، غالباً نثار احمد نالو هيس، ڪسوليءَ (شملي) جو ويٺل، زنده دل ۽ بامذاق، بلاناغي مشاعري ۾ ايندو هو. زبان جي اگرچه پروڙ ڪانه پوندي هيس، ليڪن شعر جو رنگ سمجهي، کڙڪائي ۽ وڄائي سڀن کان سرس داد ڏيندو هو. وليدن وارو غلام محمد وڪيل، پير الاهي بخش، ڪامريڊ علي محمد عباسي، حاجي محمد ٽيلر ماسٽر، محمد ڇٽل، حڪيم محمد عالم- الغرض ڪهڙن جا نالا کڻجن، چرندڙ پرندڙ ماڻهو پٺتي ڪونه رهندو هو. مريد احمد خان مرحوم، شل جنت ۾ جايون هجنس، هو ته سي. آءِ. ڊي. ليڪن جيڪا سي. آءِ. ڊي ڪيائين، سا سڀن کي خبر آهي. سڄي زندگي پردي پوشي ڪندو رهيو، ڪنهن جي اوگهڙ ڪانه ڪيائين. حقيقت ۾ ماڻهن کان زياده دلين تي جاسوسي ڪندو هو، ڪا دل اهڙي هٿ اچي وينديس، جنهن ۾ دوستيءَ جي دونهين دکي سگهندي، ته ويرم ڪانه ڪندو، جهٽ پنهنجي پهلوءَ مان چڻنگ هڻي ڇڏيندو. مريد احمد هڪ دفعو جنهن کي دوستيءَ جي دام ۾ ڦاسايو، سو وري نڪري ڪونه سگهندو. تـَـتـِـيءَ ٿـَـڌِيءَ وتندو گهلبو. هيو مڙس دوالي بند، ليڪن دل ايڏي ڪشادي، جو ان جي گهيري ۾ هوند سڄو ملڪ ماپي وڃي. اوطاق هر وقت دوستن سان ڀريل، ٻوڙ پلاءُ سدائين گهر ۾ تيار، دوستن کي پاڻ گرهه ٺاهيون پيو وات ۾ وجهندو هو، هڪ هڪ پليٽ سوريون پيو اڳيان رکندن، دوستن جا پيٽ ڀرجي ويندا، ليڪن سندس دل ڪانه ڀربي. ريل مان لهندي ڪو واقف، ڪو دوست يا ڪنهن سنگتيءَ جو سنگتي هٿ لڳي ويندس، ته زوريءَ گهر گهلي ايندو، ويلو کارائي پوءِ ڇڏيندس. اسان ته اهوئي ڏٺو، اسٽيشن تان موٽندي هميشه مهمانن جي هڪ قطار ڪڍ لايون ايندو هو. پگهار اها سؤسوا، ليڪن ڪيترن وڏ وڏيرن کي به سندس در تي نمڪخوري ڪندي ڏٺوسي. سچ پچ ته سرتاپا محبت ۽ خلوص هو. سڄي جهان جي حصي ۾ جيڪا وفا، خلوص، دوستي، مهر ۽ محبت اچڻي هئي، سا خدا هڪ مريد احمد خان جي خمير ٺاهڻ ۾ ئي خرچ ڪري ڇڏي هئي- اهوئي ته سبب هو، جڏهن نئين ڳوٺ [18] مان مرحوم جو جنازو اٿيو، ته اهو گويا مريد احمد جو ڪونه هو، بلڪ اخلاص ۽ عشق جو جنازو هو- دوستيءَ ۽ دلبريءَ جو جنازو هو، محبت ۽ وفا جو جنازو هو، پيار ۽ پريت جو سڀن ريتن ۽ رسمن جو اهو لاش هو، جنهن کي دوستن اوڇگارون ڏئي ڪلهن تي کنيو. انهيءَ کان پوءِ مهر و وفا جي دوستي ئي ويران ٿي وئي، نئين ڳوٺ جو اهو رنگ روپ ئي نه رهيو، دوستن جون قطار ان اوڏنهن وينديون وري ڪنهن نه ڏٺيون- ڄڻ دوستيءَ جا اهي دستور ۽ مهمانداريءَ جا اهي طور ۽ طريقا ئي هليا ويا، جن جون سرخيون مريد احمد خان دل جي رت ڦڙن سان ويهي رتيون هيون. بـُـلي شاهه ۽ فرزند جو عاشق هو، دل ۾ سوز هيس، تنهنڪري مشاعري جي ساز کان ڪونه مڙندو هو، متان ڪا تـُـڪَ دل کي آئڙي اچيس، وس پڄندس ته مهڙ کان ئي اچي ويهندو، ورنه وچ ڌاري ته سڀڪجهه ڇڏي به اچي شريڪ ٿيندو هو. بهاولپور جي رهاڪو هو، پر سڄي زندگي لاڙڪاڻي ۾ گذاري هئائين. سنڌي صاف ڳالهائيندو هو، ليڪن مشاعريءَ ۾ ڪا سٽ وڻي وينديس، ته جوش ۾ سنڌي صفا وسري ويندي هيس، بي اختيار ٿي سرائڪيءَ ۾ داد ڏيڻ شروع ڪندو هو، ”واهه ميڏي سائين، واهه!“ ”واهه جو آکيائي“ ”ميڏي سرڪار! ڪي ارشاد ڪيتوئي!“ ”سبحان الله! ايئن خيال دا ڪوئي ثاني نهين!“، ”وهه واهه وهه! واه!“
* * *
مشاعري ۾ ٻيا ته سڀئي اچي شريڪ ٿيندا هئا، ليڪن شهر جي وڏن ماڻهن مان ڪو ايندو ڪڏهن ڪونه ڏٺوسي. شايد ان ڪري جو مشاعري ۾ سندن شاني شريڪ ڪونه هو. سڀ کانئن هيٺئين ڪلاس جا هئا. انهن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ڏئي ويهڻ کين ڪٿي جڳائيندو هو؟ اهو به هڪ ڪارڻ هو، ليڪن دراصل هي به ته هڪ وڏو سبب هو، جو هو هئائي مورئون مجهول! کين ڪهڙي سڌ هئي ته شعر وسخن ڇا ٿيندو آهي يا مشاعرو ڪهڙي جانور جو نالو آهي! هڪ احساس بالاتري ٻيو مٿانهن مور کپڻون! ويچارن جو پوءِ ڪهڙو قصور؟ هنن جو مشاعرو ته ڪلٽر ۽ ڪماني هو، هنن جو شعر و سخن هو ڪمشنر جي وصف ۽ گورنر جي واکاڻ، هنن جو ادب هو جارج پنجم لاءِ درازيء عمر جي دعا ۽ ملڪه معظمه جي سلسلي ۾ قيامت تائين قائم رهڻ جي تمنا.
اهو هو شهر جي وڏن ماڻهن جو حال. ٻاهراڙيءَ جي وڏيرا شاهيءَ جا مشغلا ۽ مسئلا ته هئا ئي اور: سريتان رکڻ، سينڌيون ويهارڻ، ڪنهن هٿ نه ڏنو ته ان جي عزيزن کي پوليس کي چـُـرچِ ڏئي ڦاسائڻ، ڪاٽڪن کي پالي انهن جي ذريعي جنهن تي ڪاوڙ ايندي انهيءَ جون چوريون ڪرائڻ، خون ٿيو ۽ ڌاڙو لڳو ته مشير ٿي پوليس سان هلڻ، پيسا جيڪي ملن تن مان ڪجهه پاڻ کائڻ ڪجهه پوليس کي چوڳو ڪرائڻ. پوليس وڏيرن کي استعمال ڪندي هئي ۽ وڏيرا پوليس کي هٿ جو هٿيو بڻائيندا هئا. گهڻو ڪري ان زماني ۾ ننڍن ننڍن وڏيرن جو، لٽي ڪپڙي ۾، فيشن به پوليس جهڙو هوندو هو. ان ۾ ئي هو پنهنجو رعب ۽ مانُ سمجهندا هئا، ڏاڙهي ڪوڙيل يا سنهيءَ مشين تي ورتل، مڇان وڏيون ۽ وٽيل، مٿي تي صوبيدار يا هيڊ ڪنسٽيبل وانگر پشوري پٽڪو يا بـِـلو ۽ اڇن پٽن سان لونگي، قميص ۾ ٻه کيسا ۽ ان مٿان چئن کيسن وارو خاڪي ڪوٽ، نيٽ جو سيم لڳل ”لهڪڻ“[1] هٿ ۾- انهيءَ ساز ۽ سنجٽ سان پري کان ڏِکَ اهڙي پيا ڏيندا ڄڻ حد جو صوبيدار صاحب پنهنجي سر پيو اچي، يا هيڊ ڪنسٽيبل صاحب پاڻ ڪاڏهن چڙهي پيو آهي. صوبيدار کي خان صاحب ڪوٺيندا هئا ۽ هيڊڪنسٽيبل کي رئيس سڏيندا هئا، نالو وٺڻ بي ادبي سمجهيو ويندو هو. بندوقن جا پروانا انهيءَ زماني ۾ عام ڪونه هئا. پهريون ڪليڪٽر جي ڪرسي ملندي هئي، پوءِ ڪمشنر صاحب جو درباري ٿبو هو. جڏهن اقبال صفا بلند ٿي ويندو، تڏهن وڃي گورنر جي دربار ۾ جاءِ نصيب ٿيندي هئي. اتي به وري نمبر هئا: پهريون، ٻيو، ٽيون. رت پونءِ ڏيڻ بعد عمر جي آخري حصي ۾ ڪو خوش بخت وڃي پهرئين نمبر تي پهچندو هو، ورنه گهڻو ڪري اها تمنا دل ۾ ئي کنيون ويندا هئا. هٿيارن جا پروانا [2] به اهڙن ئي ڪرسي نشينن کي ملندا هئا [3] جنهن زماني جو ذڪر آهي، ان وقت جيڪڏهن ڪنهن جو ليسن ضبط ٿيندو هو ته سڄيءَ سنڌ ۾ سـُـس پـُـس پئجي ويندي هئي، هٿياربندن جا ڪن کڙا ٿي ويندا هئا، اهو غريب منهن کڻڻ جهڙو نه ٿيندو هو. پرواني جو دوبارو حاصل ڪرڻ به ڪاري قيام کان ڪم ڪونه هو، ميڙين منٿن، آزين ۽ نيزارين بعد جڏهن خواريءَ ۽ ذلالت جي حد ٿي ويندي هئي، تڏهن مسين وڃي پهريون چڱيءَ چال چلت لاءِ حد جو صوبيدار رپوٽ ڪڍندو، پوءِ انسپيڪٽر صاحب لکپڙهه لحاظ سان نيڪال ڪندو، ان کان پوءِ اها ويندي ڊپٽي سپريڊنٽ وٽ، ۽ اهو جڏهن مهربان ٿيندو ته ڪاغذ ايندا حضور ڪماني صاحب بهادر وٽ. ڪيئي مهينا ڪاغذ پيا اتي سڙندا. ڪي وڏيرا ته انهن وچن جهاڪن ۾ ئي هي جهان ڇڏي ويندا هئا، جيڪي سخت جان هوندا هئا، انهن کي هٿيار ان وقت واپس ملندا هئا جڏهن حضور ڪمانيءَ جي سفارش سان حضور ضلعو، يعني جناب ڪليڪٽر صاحب بهادر، راضي ٿيندو هو. ليسن مليو ته مبارڪون پئجي وينديون ۽ مٺايون ورهائجي وينديون، پاڻ جهڙن ۾ منهن کڻي هلڻ جهڙو وڏيرو صاحب گويا ان کان پوءِ ٿيندو. ليسنن جا مانَ ته هاڻي لٿا، جڏهن سنڌ جي ”محب وطن“ وزيرن پنهنجي پنهنجي پوئلڳن جي ڳچين ۾ پستولن جا پٽا وجهي ڇڏيا. پوءِ وڏيرا نه ڇڙو ٻاهراڙيءَ ۾ پستول لوڏڻ لڳا، بلڪ ڪراچيءَ جي ايلفنسٽن اسٽريٽ ۾ به پـَـٽـَـن منجهه پتل جا ڪارتوس جرڪائيندا ٿي وتيا، گويا اتي به سندن راڄ رهندو هو جنهن تي هنن رعب ٿي وڌو- ويچارا مجهول! وڏيرن جو پنهنجي اوطاق کان پوءِ ٻيو آستانو پوليس جو ٿاڻو هوندو هو. ٿاڻي ۾ پهچ، هيڊ ڪانسٽيبل سان سنگت ۽ صوبيدار وٽ رسائي، گويا هن دنيا ۾ سندن عزت ۽ آبروءَ جو معراج هو. ان کان وڌيڪ پرواز، ڪن ڪن جي نصيب ۾ هو، ورنه عام طرح اها آخري منزل هئي. اهي سڀ رنگ ۽ اهي سڀ ڍنگ حقيقت ۾ غريبان مار لاءِ هئا. وڏيري جي ڪاوڙ ٿي، ته غريب لاءِ لـِـڪڻ جي واهه نه لڀندي، هاءِ به وئي ته هوءِ به وئي، نه گهر سلامت نه در سلامت، نه وني بچندي نه ٻني بچندي، يا ته جيل هوندو يا پيو رات ڏينهن موچڙا کائيندو، جيسين وڃي وڏيري جو جـِـنُ لهي تيسين نه ڪوڪ آسمان وارا ڪنائيندا ۽ نه زمين تي ڪو ٻڌڻ وارو هوندو. وڏيرن جي وچ ۾ اها به ٻڌي هوندي هئي، ته ڪو غريب هڪ وٽان لڏيو ته ٻيو ڪوبه کيس پاڻ وٽ ويهڻ نه ڏيندو. خدا جي هيءَ وسيع دنيا جڏهن وڏيرن جي وس ۾ هئي، تڏهن غريبن لاءِ ڪيڏي نه تنگ هئي؟
* * *
جڏهن پو کان پـَـچي لهنديون، اَن مڙي اچي مودن وٽ پهچندو، اڳيان ليکا لهي نوان سنوان ٿيندا، ۽ بندين جي اتارن مان وياج لهي وڃي مور بچندو، تڏهن وڏيرن کي چار ڏوڪڙ هڙ ۾ ٿيندا هئا، جنهن کان پوءِ هلندا لاڙڪاڻي جي لال بازار ۾، يا قمبر وڃي ٻڌندا هاج[4] جو گانو. اهو گانو. اهو گويا سندن ’ادبي ذوق‘ هو. سنڌ جو غريب راهڪ ٻارهن مهينا رت پونءِ هڪ ڪري جيڪو ان وڏيري وٽ پهچائيندو هو، ان جي آمدنيءَ جو مصرف اجهو اهو هو. ڪراچيون گهمڻ 1937ع کان پوءِ شروع ڪيائون، موٽرن تي چڙهڻ اڃا ڪالهه سکيا، ورنه سنڌ جو سڄو پيسو سکر، لاڙڪاڻي ۽ حيدرآباد جي ماڙيچي طوائفن وٽ خرچ ٿيندو هو، جتان مڙي سڙي سڌو وڃي سنڌ کان ٻاهر رسندو هو. لاڙڪاڻي جي وڏيراشاهيءَ جو گهڻو مارو هاج تي هوندو هو. هرڪو پيو سندس گهٽيءَ ۾ مڇان وٽيندو هو. هاج هئي به ته جنسي مورت! چئي کڻي بس ڪيو! لاڙڪاڻي جا غزل گوشاعر جنهن محبوب جي تصوير چٽيندا هئا، ان جو هوبهو نمونو ۽ ان جو جنسي مجسمو!
مثلاً، سندس رخِ رخشان ائين پيو لڳندو هو، ڄڻ درخشان آهي، يا وري آفتاب آهي يا ماهتاب. ڪن جو قول هو ته هوءَ انهن کان به اور پـَـئي لڳي. سندس پرتوِ حسن اڳيان شمع بي حقيقت، ماه چوتيو ۽ مهر عالمتاب سراسر احمق ٿو ڀانئجي[5]. رخِ روشن کي جڏهن زلفن جي وچ ۾ نهان ڪندي هئي، ته ويچارن عشاقن اڳيان سڄو جهان سياه[6] ٿي ويندو هو، گويا پنهنجي ئي قسمت جو عالم سندن اکين اڳيان اچي ويندو هو. جن کي هجر جي مهجوريءَ سبب يا جور ۽ جفا ڪري ناتوانيءَ ۽ ضعف قلب جي شڪايت هوندي هئي، انهن غريبن کي اکين اڳيان اوندهه وري ويندي هئي! اهي عاشق جن جي اڳيان اوندهه ايندي هئي، اهي ائين ڀائيندا هئا ته رخ رنگين ۽ زلف پيچان باهم ٿي، ٻيئي اهڙيءَ ريت لڳجي ويا آهن، جو معلوم پيو ٿئي ڄڻ گل ۽ سنبل جي پاڻ ۾ لام [7] لڳل آهي. درحقيقت سندس صورت جي سونهن ۽ سوڀيا کي هرڪو پيو پنهنجي پنهنجي مذاق ۽ ميزان آهر پسندو هو. مثال طور: انهيءَ سلسلي ۾ شيخن ۽ مشائخن جو نقطي نگاهه بلڪل ئي مذهبي هو. اهي سندس منهن مبارڪ کي خط ۽ خال جي زير زبر سان تاج ڪمپنيءَ جو هفت رنگو مصحف شريف سمجهي، ان تي سورهِّ اخلاص [8] جي قرات پيا ڪندا هئا. سندس ڪارا ڪاڪل ائين هئا، ڄڻ مارَ سياهه وانگر پيا ور وڪڙ کائين، عاشق کي ڏنگڻ لاءِ پيا لامارا ڏين ۽ واجهه وجهن. اهي ئي ڪاڪل جڏهن پر پيچ ٿي پوندا هئا، تڏهن نه ڇڙو سنبل پيچان خجالت کان پزمرده[9] ٿي پوندو هو، بلڪ انهن جا پيچ ائين پيا معلوم ٿيندا هئا، ڄڻ دام آهن، ۽ عاشق جي دل جو ڪُڪڙ عارضن جي اڱڻ ۾ جيئن خال جو داڻو چڳڻ ايندو، تيئن ور ڏئي، کيس وڪڙ وجهي ڇڏيندا[10] ۽ پوءِ گيسوءَ خمدار ۾ عاشق جو طائرِ دل قابو ٿي ائين ڪڙجي ويندو جيئن رشتہِ زنار م برهمڻ[11]. جيڪي عاشق غريب هوندا هئا ۽ زر بسيار نه هجڻ سبب سندن عشق جي ٺهه پهه[12] ٿيڻ جو امڪان ڪونه هو، انهن جي رسائي انهن زلف دراز تائين ٿيڻ ناممڪن هئي- انهن کي زلفن جي سياهي سراسر پنهنجي سيہ بختي پئي معلوم ٿيندي هئي. جڏهن انهن ئي زلفن جون ٻٽي ڳـُـتان ٻاهر نڪري، رخسارن تي اچي پونديون هيون، ان وقت ائين پيو ڀانئبو هو، ڄڻ وڏيرن جي صبح صادق سان ’هاري حقدارن‘ جي شام غريبان دست بگريبان ٿي پئي آهي [13]. يا وري ائين پيو معلوم ٿيندو هو گويا ڪفر ۽ اسلام جي لڙائي، يعني هندوءَ ۽ مسلمان جو دنگو شروع ٿي ويو. سينڌ ۽ سرمي ڪرڻ کان اڳ هن جي زلفن تي پريشانيءَ [14] جو عجيب عالم طاري هوندو هو، انهن جون ڳتان ڪي پيشانيءَ تي ۽ ڪي عارضن تي اچي، اهڙيءَ ريت پکڙجي پونديون هيون، جو ويچارن عاشقن جو مجموعه خاطر سڄو درهم برهم ٿي ويندو هو. جيسين هٿ منهن ڌوئي، هار سينگار نه ڪندي هئي، اوستائين برابر هڪ طرف سندن سر ۾ سوداءُ رهندو هو ۽ ٻئي طرف کين پنهنجي طبيعت جو وايو منڊل ڊانوان ڊول پيو معلوم ٿيندو هو- درحقيقت غور سان ڏسبو ته اهو فقط سنبل سان لالہء احمر جو بهم ٿيڻ [15] هو. جڏهن شام جو پاڻ گهوڙي گاڏيءَ تي سوار ٿي، ڪاڏنهن سير ۽ تفريح لاءِ هلندي هئي، ۽ سندس زلف هوا تي هيڏي هوڏي پکڙجي پوندا هئا، ان وقت عاشق، جيڪي صادق هئا، سي سندس پنهنجيءَ آوارگيءَ جو الزام انهن زلفن تي هڻي ڇڏيندا هئا. انهيءَ وقت سندس زلف عنبربار مان اها نگهت نڪرندي هئي، جيڪا تاتار تائين پهچي، انهن جي مشڪ کي وڃي خجل [16] ڪندي هئي- قمبر ۾ ته اها نڪهت لخلخي جو ڪم ڏيندي هئي، هر مريض عشق انهيءَ جي ئي چاٽ چکي پيو پنهنجا هوش ۽ حواس جاءِ تي آڻيندو هو! زلفن جي وچ ۾ سينڌ ائين پئي لڳندي هئي ڄڻ سڌي سنئين عدم جي راهه آهي، جيڪا انهن عاشقن کي اجهو ڪي اجهو وڃي ٻئي جهان پهچائيندي، جن کي سندس جور و جفا ۽ ناز و انداز نيم جان ڪري رکيو آهي، ائين به سمجهڻ ۾ ايندو هو، گويا آب حيوان تائين پهچڻ لاءِ دراصل اهائي واٽ هئي، جنهن کي سمنڊ منجهه رهڻ سبب ذوالقرنين جي زماني ۾ حضرت خضر عليہ السلام لهي ڪونه سگهيو هو[17].
اکيون نرگس شهلا جهڙيون، يا آهوءِ تتار جي طرح تي چشم سيہ، جن کي سنڌيءَ ۾ ’ڪجليون‘ ڪوٺبو آهي. نه ڪجل جي ريک سان رس ۽ ريجهه، نه سرمي سرائيءَ جي ڪا ڪاڻ[18]. انهن جو غمزو رهزن ايمان ۽ انهن جو انداز ۽ ناز خطرهِّ جان! جڏهن عشق ۽ محبت جي مملڪت خداد جون واڳون انهن جي هٿ ۾ اچي وينديون هيون، جن مان ڪن کي ”علت المشائخ“ جي لت ته ڪن جي ڪڍ ”بواءِ فرينڊ“ هوندا هئا، ۽ ڪي اهڙا اجهل جو ”ڪِچنِ“ ۽ ”چِڪِنِ“ جي فرق کي به سمجهي ۽ سڃاڻي ڪونه ٿي سگهيا- هرڪو تيس مار خان بڻجي پوندو هو، تڏهن پارٽين مٿان پارٽيون پيون ٺهنديون ۽ ڊهنديون هيون، ۽ جيئن مصر جي بازار ۾ حسن جي قيمت وڃي سٽ جي ڍيري ٿي، تيئن هتي عشق جي قيمت وڃي رشوت جي روڪڙ رهي، هر ايرو غيرو ۽ نٿو خيرو پاڻ کي ملڪ جو والي سمجهڻ ٿي لڳو، ۽ جڏهن ملڪ جو حال اهڙو ٿي ويندو هو، جهڙو ’ڪٻر پئي کان پوءِ ڀَت‘[19] جو، ان وقت پاڻ فيلڊ مارشل جنرل محمد ايوب خان ايڇ- پي- ايڇ- جي[20] ٿي پوندي هئي، ۽ هڪ طرف ناز، انداز، ادا، ڪرشمي، عشوي ۽ تبسم خواهه ’تبختر‘[21] جون فوجون فالم ٿي وينديون هيون، ٻئي طرف اکين جي اسٽاف لائين مان صف مزگان جي پلٽڻ، ابرن جي ڪمان[22] هيٺ اچي پهچندي هئي، سڄيءَ ملڪت ۾ ’اِمرجنسي‘ جو اعلان ڪري، ملڪ سان مارشل لا هڻي، حڪومت جون واڳون پنهنجي هٿن ۾ وٺي ويهي رهندي هئي. جي. ايم. سيد، پاشا خان ۽ ڀاشانيءَ جهڙن خطرناڪ عاشقن کي ته فوراً زلفن جي زنجيرن ۾ ڦاسائي ڇڏيندي هئي، ۽ جن جان بچائي وڃي ڪنڊ پاسو ڪيو، اهي ته خير ڇٽي ويا، البت انهن عاشقن لاءِ ڪاري قيام ٿي ويندي هئي، جيڪي ’سيلف ڊفينس‘ ۾ پنهنجو سينو سپر ڪري بيهندا هئا. نيم باز نگاهن جي آرڊيننس هيٺ ابرن جي ڪمان مان پيڪانن جي ناوڪ [23] جون نوڪان انهن جي جان وجگر ۾ پيوست ڪيون وينديون هيون، جنهن تي انهن جا اهي ٻئي شاهه عضوا غربال ٿي پوندا هئا، جنهن بعد ان ۾ هو گهڻو ئي پنهنجي مقدر جي ڇنڊڇاڻ ڪندا هئا، ليڪن قسمت جو ليکيو ڪٿي صاف ٿي سگهيو ٿيّ! خير، اهي ڳالهيون ته هيون خاص وقتن جون، ليڪن هونءَ عام حالتن هيٺ به جڏهن شوخ و شنگ نگاهن جا خدنگ دلين جي هدف مٿان هڻندي هئي، تڏهن عاشقن جي هڪ هٿ ۾ جان ۽ جگر اچي پوندو هو ۽ ٻئي هٿ ۾ دل کي جهلي اهڙي اندر مان آهه ڪڍندا هئا، جو اها گهڻو ڪري ته وڃي عرش عظيم تائين رسندي هئي، ليڪن جڏهن قسمت جي ڪوتاهيءَ سبب اها آهه نارسا ٿي، پٺتي موٽ کائيندي هئي، ته ڪم از ڪم گنبد گردان جي هيٺان ابر بڻجي بادو باران ضرور ڪندي هئي. انهيءَ آهه سان جڏهن ناله و فرياد به شامل ۽ شريڪ ٿي پيو ٿي، ان وقت عاشقن کي ضرورت ٿيندي هئي ته پاڻ سان گڏ ڪو پگهاردار نوحه گر به رکن، ليڪن مقدور[24] نه هجڻ سبب اهو ڪم به پنهنجيءَ ئي نڙيءَ مان وٺڻو پوندو هين. اهي ئي آهو چشم جڏهن ’خطا‘ ۽ ’خطن‘ تائين پهچندا هئا، تڏهن اتنهن جو آهو نه ڇڙو رام ٿي پوندو هو، بلڪ رمِ آهو به هميشه لاءِ وسري ويندو هيس. خير وڏيرن جي وحشت جو ته حال ئي نرالو هوندو هو: ويچارن کان سندن سايو به گريزان رهيو ٿي[25]. جڏهن وائٽ هارس وسڪيءَ جو پيمانو پيئندي هئي، تڏهن اهي ئي اکيون چشم ميگون بڻجي پونديون هيون. ان وقت معلوم ٿيندو هو ته بيني صراحي آهي ۽ ان جي ٻنهي پاسن کان دخت رز جا پيمانا رکيا آهن، جن ۾ بنت العنب پيل آهي، جنهن سان هوند ڪنهن جي آشنائي ٿي ويندي ته اهو فوراً پڪاري اٿندو ته ’اي برادران اسلام! بلڪ اي برادرم! مان شادي هرگز ڪونه ڪندس!‘[26] جڏهن ڀنگ چڪو چاڙهيندي هئي، ان وقت سندس اهي ئي چشم ميگون ڦري چشم بيمار ٿي پوندا هئا. انهن تي جڏهن عاشقن جي نگاهه پوندي هئي ته سندن لونءَ لونءَ ڪانڊارجي ويندي هئي، ڄڻ ويچارن کي اوچتو فلوءَ جي سٽ اچي وئي! اهڙن عاشقن کي ’مريض عشق‘ سڏيو ويندو هو، ۽ سندن چهري جو رنگ اهڙو زرد ٿي پوندو هو، جو جڏهن سنڌي شاعر ان جو بيان پنهنجي غزل ۾ ڪندا هئا ته ’آزاد ڪشمير جي‘ وادين ۾ زعفران رنگ پنهنجو وڃائي ويهندي هئي[27]. انهن ٻنهي حالتن ۾ سندس چشم خماري جڏهن صبح جو ڏسبا هئا، ته ائين معلوم ٿيندو هو ڄڻ رات جي پهلوءَ مان صبح انگڙايون ڏئي اٿيو آهي.
سندس اکين مٿان ابرن کي اهڙي گولائي هوندي هئي، جو ڄڻ ڪمان پيون معلوم ٿينديون هيون. جيڪڏهن صف مزگان جي پلٽڻ ڪاڏهن لام تي ويل نه هوندي هئي ته انهن جي اسلحه خاني مان ناوڪان وٺي، انهن ئي ڪمانن کي ڪشي، عاشقن جي دل و جگر جي نشاني تي چاند ماري ڪندي هئي، ۽ جڏهن ابرن جي ڪمان مان خدنگ[28] سڌو وڃي انهن جي مرغ دل تي ٺهڪو ڪندا هئا، تڏهن دل کي جيڪو ڌڙڪو وٺندو هو، سو حقيقت ۾ ’پلپيٽيشن‘ نه هو، بلڪه اهو دل جو ڪُڪُڙ هوندو هو، جيڪو برنگ نيم بسمل پيو تڙپندو هو[29]. ناز جا ناوڪ ۽ انداز جا خدنگ جڏهن ختم ٿي ويندا هئا، ان وقت ابرن جي ڪمان کي تيغِ بـُـران ڪيو ٿي ويو، ۽ پوءِ ترار هوندي هئي سندس هٿ ۾ ۽ ڪنڌ ۽ ڪياڙيون هونديون هيون لاڙڪاڻي جي سجادن ۽ وڏيرن جون! الامان والحفيظ! خير، سندس ابرن جا اهي معاملا هئا امتين سان، ليڪن اوڙي پاڙي جا مرشد سڳورا جڏهن مريدن جي گهرن مان بيعت بازيءَ جو ڪم ڪار لاهي ٻاهر نڪرندا هئا، تڏهن حوض دهن جي آب ڪوثر مان ’سر بُزون‘[30]ساري، سڌو اچي ابرن جي انهيءَ محراب ۾ بيهندا هئا، ۽ قيام بعد رڪوع ۽ سجدو شروع ڪري ڏيندا هئا. جي وقت بچندو هئن، ته مصحف رخ جو هڪ پارو به پڙهي ڇڏيندا هئا. عشق حقيقيءَ ۾ جيڪي خدا جا بندا انهيءَ حد تائين وفور هئا، جو کين حور کان به نفور [31] هو، اهي هر جاءِ ’همه اوست‘ سمجهي، رڪوع سجود ته گهر ۾ ئي ڪندا هئا، البته سندس ابرن کان ماهه رمضان جي روزن بعد شوال جي رويت هلال جو ڪم وٺندا هئا. اڄ جيڪڏهن هاج هجي ها، ته هوند ڪراچيءَ واري ”رويت هلال ڪميٽي“ آسمان تي اڏامڻ جي اذيت کان ڇٽي پوي ها! متقي ۽ پرهيزگار جيڪي نينهن ۽ نيش لاءِ نا اهل سمجهيا ويندا هئا، نگاهن جون ناوڪان انهن لاءِ ته ڪونه استعمال ڪندي هئي، البته سندن ويسٽ اينڊ واچ ڪمپنيءَ جي انجڻ ڇاپ گهڙيءَ سان جيڪو قطب نما لڙڪندو هو، ان جي قبلہ نما کي آشياني اندر تڙپائينديون رهنديون هيون[32]. ڪڏهن ڪڏهن اهڙو حادثو به ٻڌبو هو، جو پنبڻ جو پيڪان قطب نما تان ٿڙڪي، سڌو ڪن جي دل ۾ وڃي پيوست ٿيندو هو، جنهن جو نتيجو عام طرح اهو نڪرندو هو، جو اهي مجاز جي رستي تان ٿڙڪي وڃي ’حقيقت‘ جي راهه تي پوندا هئا. ليڪن اهڙا واقعا تمام شاذو نادر ٻڌڻ ۾ ايندا هئا.
سندس بينيءَ جي تعريف ته اڳ ۾ ئي ڪري آيا آهيون ته ڄڻ دخت رز جي پيمانن جي مابين صراحي يا گويا مينا هئي، جنهن مان سياري جي سرد راتين ۾ زڪام قلقل ڪيون ٻاهر پيو نڪرندو هو، ليڪن ڪي ان کي غنچہ زنبق سان به تشبيهه ڏيندا هئا[33]. سندس عجيب عارضن جو ڇا چئجي، جنسي سيب سمر قندي! ٿوري ٿوري لالاڻ ۽ لالي، باقي انهيءَ خط جو سر سبزو، جنهن کي سنڌي شاعر ”خط ’خضربشي‘ عيسيِّ دوران“ چوندا آهن. متنازع فيهه ڪشمير جي صوف کي ته قيل مقال يا مقابلي جي مجال ئي ڪانه ٿيندي هئي. ڪن جو قول هو ته سندس رخ روشن تي رخسار ائين هئا، جو انهن کي ڏسي گلِ صدبرگ به پنهنجو پيراهن پشيمانيءَ کان صد چاڪ ڪري ڇڏيندو هو[34]. نه ڇڙو گل جي ڪائنات جو صورتحال اهو ٿي ويندو هو، بلڪ سچ پڇو ته سياري جي صبح جو جڏهن تڙڦليل ۽ سينڌيون سرما ڪري تڙڪي تي ويهندي هئي، تڏهن خود خورشيد درخشان به شرم کان بيتاب ٿي، منهن کڻي سايہ ابر ۾ لڪائيندو هو[35]. لاڙڪاڻي جي جن غير تجربيڪار سنڌي شاعرن کي انهيءَ واقعي جي پروڙ ڪانه هئي، انهن جڏهن سندس رخسار کي خورشيد تابان سان تشبيهه ڏني، تڏهن سڀ کي خبر آهي ته انهن جي ديوان جو هرهڪ فرد سندس جهالت سبب شرم وچان زرد ٿي ويو[36]، ۽ نتيجو اهو نڪتو جو ڪيترا شاعر پنهنجا ديوان وڃائي ويهي رهيا. جڏهن تڙ کان پوءِ وار اچي ٻاهر اُس تي سڪائيندي هئي، ان وقت سندس رخسار زلفن جي وچ ۾ اچي اهڙو ظهور ڪندا هئا، جو ڏينهن ڏٺو ڦري ڄڻ شبِ ديجور ٿي پوندو هو ۽ ائين ڏسبو هو، جو ڄڻ ماهه منور اڀريو بيٺو آهي[37]. ڪتيءَ لٿي جي پارن ۾ سندس آتشين رخسار هميشه تابش ڪري بيهندا هئا، ۽ عاشق جيڪي صادق سڏائيندا هئا، سي انهن رخسارن جي ئي آتش تي اچي سيءُ - واءُ لاهيندا هئا. اهڙين حالتن هيٺ جيڪڏهن ڪي اغيار اچي پاسو وٺندا هئا، ته اهي ان رشڪ کان سڙي ’سر تابه پا اخگر‘ [38] ٿي پوندا هئا. انهن جا ئي ٽانڊا هئا، جيڪي شيخن واريءَ ڍنڍ تي ”حضور ممالڪ سنڌ“ [39] جي ڪيمپ ۾ ڪتب ايندا هئا. شيخن جا ڪڙمي ڪاري ۽ هاري ناري هميشه الله کي پيا الاهان ڪندا هئا، ته شال ڪو اغيار رهڙجي پوي، جيئن سندن جند ڪانڊن بنڊن گڏ ڪرڻ واريءَ ڇيڙ ۽ وڏيرن جي ڇتڪتائيءَ کان ڇٽي پوي! انهيءَ ئي ڪيفيت ۾ عاشق صادق پاڻ کي هم بغل سمجهي، اغيارن لاءِ سمجهندا هئا ته ڄڻ اجل آيو[40]. انهن ئي آتشين رخسارن کي ڏسي، ڪيترن وڏيرن جي دل ۾ جڏهن عشق اُلا ڏئي اٿندو هو، تڏهن انهن ئي اُلَهن جي آتش منجهان هو ’سمندر‘[41] پيدا ٿي پوندو هو، جنهن لاءِ ”ديوان گدا“ جي شارح جو چوڻ آهي ته وڏي ڪُئي جهڙو ٿئي ٿو[42]!
انهن سندس عارضن يا رخسارن مٿان خال هميشه ائين پيو لڳندو هو، ڄڻ خانبهادر حاجي علي حسن خان هـَـڪڙي جي حياتيءَ ۾ قمبر جي اسلامي شهر اندر ديوان شامداس[43] جهڙي مهاسڀائيءَ هندوءَ اچي ڪيمپ ڪئي آهي- يا وري ائين پيو معلوم ٿيندو هو ته ڄڻ حسن جي سرڪار ۾ ڪم ڪار لاءِ لوور سنڌ جي ڪنهن بزرگ پنهنجون سڀئي ضرورتون پسِ پست وجهي، خاص حاضريءَ وارن شيدين مان ڪنهن مضبوط حبشيءَ کي قمبر ڏياري موڪليو آهي. ليڪن جيڪي عاشق انهيءَ حبشيءَ جي اعمالن ۽ افعالن کان آشنا هوندا هئا، اهي ان کي زنجبار جو زنگي سمجهندا هئا يا وري چوندا هئا ته حسن جي حڪمران وٽ درباني ڪرڻ لاءِ اديس ابابا مان هيلاسيلاسيءَ غلام موڪلي ڏنو آهي. ڪن جو اهو به قول هو ته اهو انهيءَ آهوي مشڪين جو نافہ تتار آهي، جيڪو ملڪ ختن جي بيابانن ۾ چوڪڙيون ڀريندو وتي ٿو. اهوئي سندس خال، جڏهن معنبر ٿي، رخسار تان هٽي، اچي ابروءَ مٿان بيهندو هو، تڏهن اهو ائين پيو معلوم ٿيندو هو گويا تيغ ابروءَ تي جوهر کلي بيٺو آهي[44]، يا ائين پيو ڀانئبو هو ته خالِ سياهه ڄڻ زاغ آهي، جنهن ڪمان تي اچي پنهنجو نشيمن ڪيو آهي[45]. جيڪڏهن ڪو پيڪان عاشقن کان بچي پوندس ته اهو ڪمان ۾ وجهي ان کي به هڻي ڪڍندي! اهوئي خال ابروءَ تان لهي، جڏهن اچي چپ مٿان بيهندو هو، تڏهن اوڙي پاڙي جا پير سڳورا ڀانئيندا هئا ته گويا خليفه چهارم جو زنگي غلام حضرت قمبر پنهنجي سر ڪوزو کڻي حوض ڪوثر تان پاڻي ڀرڻ آيو آهي[46]! اهي ئي سائين سڳورا انهيءَ خال کي جڏهن خط سان ملائيندا هئا، ته مصحف رخ جي سورهء اخلاص تي گويا زير ۽ زبر اچي ويندي هئي.
لب لعلين، سندس اهڙا هئا، جو جڏهن بدخشان جي ملڪ ۾ انهن جا لالاڻ جو مذڪور پهچندو هو، ته اتنهن جو ياقوت به شرم وچان ڪنڌ کڻي هيٺ ڪندو هو ۽ سندس پيشاني عرق آلود ٿي پوندي هئي، يعني صاف سنڌيءَ ۾ کڻي چئجي ته ڄڻ پگهر اچي ڇٽندو هيس. لبن جي لاليءَ کي ڪي ياقوت سان به تشبيهه ڏيندا هئا، جنهن مان اهو فائدو هو ته انهن ياقوت لبن جو جنهن کي بوسو هٿ اچي ويندو هو، ان لاءِ حسن جي سرڪار مان بدخشان جي گورنريءَ جو پروانو [47] فوراً اِشو ڪيو ويندو هو. لبن جي انهيءَ لاليءَ متعلق ڪيترن کي اختلاف راءِ به هو، يعني انهن جو چوڻ هو ته دراصل ڪن عاشقن جو خون ناحق ڪيو ويو آهي، جن جي رت کي شيشيءَ ۾ بند ڪري ڊريسنگ ٽيبل تي رکي ڇڏيو اٿائين، ۽ جڏهن هارسينگار ڪري ٿي ان وقت ان مان ذرو ڪڍي چپن کي لائي ڇڏيندي آهي! ڪن جو وري قول هو ته سندس لبن جي لالي خون نا حق جي سرخي نه آهي، بلڪ اهي ته پاڻ ئي اهڙا جان بخش آهن، جو نيم بسمل عاشق انهن کي ئي چوسي، ڪلمون ڀري اٿي ويهي رهندا آهن! انهيءَ ئي قدرت ۽ ڪرامت سبب ته آب حيوان [48] کي به هميشه خجالت پئي رهي آهي، جنهنڪري هو خضر کي هٿ اچڻ کان به نٽائي ويو. نه فقط منجهن جان بخشيءَ جي اها قوت هئي، ليڪن چوسڻ وقت اهڙا لبِ شيرين لڳندا هئا، جو جيڪڏهن انهيءَ دور ۾ قافله در قافله قطار اندر قطار الغاران ڪندا سنڌ تي مهاجر يلغار ڪن ها، ته هوند اهي انهن لبن کي يوپيءَ جو ’چوسني ڪا آم‘ تصور ڪن ها، ليڪن اها شامت چونڪه ان وقت سنڌ مٿان ڪڙڪيل ڪانه هئي، تنهنڪري ڇڙو سنڌي انهن جي شيرين تيءَ ۽ شڪر مٿان نيشڪر، انگبين، شهد، ۽ حلوي کي تصدق پيا ڪندا هئا [49]، انهيءَ ئي مٺاڻ تي ته شيفتہ ٿي، ڪيترن وڏيرن زمينن جا قطعي[50] وڪرا ڪري، پاڻ وڃي ڪار قنادي شروع ڪئي هئائون[51]!
انهن لبن جي وچ ۾ ”غنچهء دهن“ ائين هوندو هو، ڄڻ هڪ نقطو آهي، ليڪن اهو به موهوم[52]. انهيءَ ئي موهوميءَ سبب عاشق جئڙا هن عرصهِّ عالم ۾ هميشه تنگ گذاريندا هئا. مگر ڪن لاءِ تنگ هو ته ڪن لاءِ وري اهوئي دهن چشمـہ حيوان [53] بڻجي پوندو هو، جنهن تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪندي ڪنهن وقت خضر به گم ڪردهء راهه ٿي پيو هو!
دندان مبارڪ سندس اهڙا روشن ۽ تجلي دار هئا، جو جڏهن ڪنهن تي راضي ٿي تبسم فرمائيندي هئي، ان وقت هڪ طرف تبسم سبب قمبر شهر ۾ گل ڦل ٽڙي، باغ ۽ بستان لڳي ويندا هئا، ۽ ٻئي طرف ڏندن جو تاب عدن جي شهر ۾ پهچي، اُتنهن جي دُرَ جو آب پاڻي ڪري ڇڏيندو هو، جنهن بعد ويچارو در، عدن حياءَ ۽ حجاب کان صدف منجهان ٿورو منهن ڪڍي، وري اندر ڪري ڇڏيندو هو. ليڪن تبسم جو اهو تجلو خواه دندان جو اهو تاب تڏهن ظاهر ٿيندو هو، جڏهن اهڙو ڪو نوخيز وڏيرو وٽس اچي نڪرندو هو، جنهن جي پيءُ جو اڃا ستون جماڻون ٿيل ڪونه هوندو هو- ورنه عام طرح ته اهڙو زهرخند ڪندي وتندي هئي، جو هڪ طرف ان جي برق عاشقن جي مرغ دل جو آشيانو ساڙي ٻاري ڇڏيندي هئي ۽ ٻئي طرف ان جي بجلي سندن صبر و قرار جي خرمن مٿان ڪري، ان کي خاڪ سياهه ڪندي رهندي هئي.
انهن دندانن جي وچ ۾ زبان ائين هوندي هئي، ڄڻ دهن جي غنچي ۾ ڪو گلبرگ آهي[54]. غالباً لاهور واري گلبرگ ڪالوني به اهڙي ئي ڪنهن حسين جي زبان جو ذائقو وٺي، ٺاهي وئي آهي. سندس سخن اهڙو شيرين هوندو هو، جو جڏهن پاڻ ڪنهن خوش قسمت سان تڪلم ڪندي هئي، ته فوراً ان تي قند مڪرر نثار ڪندو هو[55]. اهوئي ڪارڻ هو، جو گهڻ وڏيرن جي گهرن ۾ انهيءَ زماني ۾ ”قَند مڪرر“ هوندا هئا.
ذقن يا زنخدان جو چاهه اهڙو اونهو هيس، جو جيڪڏهن ڪنهن شاعر کي ٿاٻي جي ٽؤنڪر هجي، ۽ اهو لاڙڪاڻي جي مشاعري ۾ سندس سراپا بيان ڪندي ڪندي انهيءَ جاءِ تي اچي ٿاٻڙجي ڪري پوي، ته هوند اوستائين ان مان نڪري ڪونه سگهي ها، جيسين بابل جي چاهه مان هاروت ۽ ماروت جو موک نه ٿئي ها. ذقن جي هيٺان جو نظارو ڪولاچيءَ واري ڪُن جي ڏِکَ ڏيندو هو، يعني اتي گرد آب ڏسڻ ۾ ايندو هو، جنهن ڏانهن مولانا جاميءَ بيبي زليخان جي سراپا بيان ڪندي اشارو فرمايو آهي:
قرارِ دل بود ناياب آنجا،
که هم چاهست و هم گرداب آنجا.
نه فقط ان جي ڏسڻ سان دل جو قرار ڪافور ٿي ويندو هو، بلڪ گهڻن عاشقن کي ته اهڙي اچي بيقراري کڻندي هئي، جو جيسين ڦٿڪندي ڦٿڪندي وڃي ڪـُـنن ۾ نه ڪرندا هئا، تيسين کين قرار ڪونه ايندو هو.
گردن بلور جهڙو صاف صراحي دار، يعني شراب جي صراحي، يا ڄڻ مئي جي مينا. جڏهن مـُـل پيئندي هئي، ته اها پئي ڪندي هئي ’قل قل‘. ڪونج جهڙي سنهي ڳچي، ڪانه چئبي، ڇاڪاڻ ته اها غزل جي تشبيهه ڪانه آهي.
سندس سينو اهڙو صاف، جهڙو سنڌ جي سيدن ۽ سجادن، وڏيرن ۽ ليڊرن جو نامہ اعمال- ۽ ان تي ٻه پستان ائين اڀريل گويا ٻه وڏيءَ سائيز جا قنڌاري انار، ڪن بيدار بخت عاشقن کي هٿ ۾ ڏيڻ لاءِ رکيو ٿي وتي، يا وري بقول شخصي[56]:
دو دستنبوي خوش، پُر مغز و رنگين،
ڪزو خون شد دلِ صد نار ياسين.
مولانا جاميءَ جا هيٺيان بيت ته مثال طور ڪتب آڻي ڪونه سگهبا، ڇاڪاڻ ته اهي محض پيغمبر جي بيبيءَ لاءِ مخصوص آهن:
دو پستان، هر يڪي چون قبہ نور،
حبابي خانهِّء ازعين ڪافور.
دو نارِ تازه، بر رسته زيڪ شاخ،
ڪفِ اميد، شان ناسوده گستاخ.
يعني، ٻَئي پستان اهڙا، ڄڻ منجهائن هر هڪ نور مان ٺهيل قبو آهي، يا گويا ڪافور مٿان ٻه حباب آهن، يا وري ٻه نوان ڏاڙهون آهن، جيڪي هڪ ئي ٽاميءَ مان ڦٽي نڪتا آهن- مهٽڻ سهٽڻ ۽ مساس ڪرڻ لاءِ جن تائين اڃا ڪنهن جو گستاخ هٿ پهتل ڪونه هو! بلڪل تازا، تر ۽ شگفتہء! انهيءَ مثال کي ڪتب نه آڻڻ لاءِ هڪ ٻيو به سبب آهي: هاج جا قبہ نور يا ڪافوري حباب، انار تازه ڪونه هئا، بلڪه سودن جو صيغو پڙهي، ڪيترا گستاخ هٿ مالش ۽ مهٽ لاءِ انهن تائين پهچي چڪا هئا. ايٽم بم انهيءَ دؤر ۾ ڪونه هو، ورنه ڪي ڪميونسٽي خيالن جا عاشق، ائين چوڻ کان ڪونه ڪيٻائين ها ته انهن کي نيست ۽ نابود ڪرڻ جي خيال سان، سيني جي بيس (Base) آمريڪا کي عيوض ۾ ڏئي، ان کان پنهنجي اسلحه خاني ۾ اهي ايٽم بطور ايڊ جي مهيا ڪري رکيا ويا آهن.
ميان البت موءِ جهڙي سنهي يا اهڙي موهم ڪانه هئي، جنهن کي تار نظر کان به باريڪ تر[57] چئي سگهجي، حالانڪ جي ائين هجي ها ته عاشق لاءِ هوند ڏاڍو سک ۽ سهنج ٿي پوي ها، نه اڳٺ ٻڌڻ جي جاءِ هجي ها ۽ نه سٿڻ جي ئي ’دخل در معقولات‘ موجود هجي ها[58].
بقول جامي ”ززيرِ ناف تا بالائي زانو“ يعني ناف کان هيٺ، جنهنکي ڪن شاعرن ’ڪان جواهر‘[59]ڪوٺيو آهي، ان جي وصف ۽ واکاڻ ته خير اهي ئي ڪري سگهندا، جن جي اڳيان بند قبا کليو هوندو، يا جن انهيءَ مرحلي جي عقده ڪشائي ڪئي هوندي. اسان ته فقط ٻڌسڌ تي هيترو چئي سگهون ٿا:-
که گندم رهزنِ آدم درينجا ست
- يعني ڪڻڪ جو اهو داڻو، جنهن جي لست ۽ لذت ڏاڏي آدم جهڙي شريف انسان ۽ ملا ماڻهوءَ کي به بهشت منجهان ڌڪا ڏياري ٻاهر ڪڍرائي ڇڏيو هو. مٿينءَ سٽ جي رعنائيءَ ۽ معنيٰ آفرينيءَ جي پروڙ فقط انهن پڙهندڙن کي پئجي سگهندي، جيڪي مرشدن جي تشبيهه مبارڪ جو تصور ڪڍي، ڪڻڪ جي داڻي جي شڪل صورت جو خيال دل سان هنڊائيندا.
طلائي سرين کان وٺي ساق سيمين تائين جو مذڪور پڻ اسان ڪونه ڪري سگهنداسي. انهيءَ سلسلي کي سمجهڻ لاءِ يا ته ناظرين ڪرام کي پنهنجي حسن نظر تي ڀاڙڻو پوندو، يا وري ان جو صورتحال اهي ئي سمجهائي سگهن ٿا، جن انهيءَ وچ جي جلون ۽ جمال يا جوڙ ۽ جنسار کي يغما ڪيو هوندو- سرين جي سلسلي ۾ البت هيترو ٻڌڻ ۾ ايندو هو ته:-
بدان نرمي که گر افشرديش مشت
برون رفتي خمير آسا، ز انگشت،[60]
- اهڙا نرم، جو جيڪڏهن انهن ۾ مـُـٺ پئجي وڃي ته هوند آڱرين جي وچ مان انهن جو نرم گوشت ائين ٻاهر نڪري اچي، جيئن اٽي ڳوهڻ وقت خمير نڪري پوندو آهي. ’ساق سيمين‘ لاءِ مولانا جاميءَ فرمايو آهي ته:-
بناي حسن را سيمين ستونست،
اسان به کڻي ان تي اڪتفا ڪيون ٿا، گويا حسن جي عمارت جا ٿنڀا يا پيل پاوا هيون. سرين ۽ ساق جي وچ ۾ سندس زانوءَ جو ذڪر ڪندي، بلامبالغي چئي سگهجي ٿو ته جنهن کي همزانو ٿيڻ نصيب ٿيندو هو، ان جي اڳيان گويا دنيا جي دولت جا دروازا واشگاف ٿي ويندا هئا- خانقاهه نشين البت همزانو ٿيڻ جي انهيءَ ڪري ڪوشش ڪندا هئا، جو هميشه کين دين سان گڏ دنيا جي دولت لٽڻ جي تانگهه من ۾ هوندي هئي.
هٿن ۽ پيرن کي لائيندي ته ميندي هئي، ليڪن ڪن زخم خوردهه عشاقن جو اهو قول هو ته هن پنهنجا هٿ پير انهن عاشقن جي خون ناحق مان رڱيا آهن، جن کي هن يا ته خنجر ابروءَ سان قتل ڪيو آهي، يا جيڪي ناوڪن جا نيش کائي زخمي ٿي پيا آهن. جن عاشقن کي اها بدگماني ڪانه هئي، انهن کي فوراً سندس پنجهء حنائيءَ جي زيارت مان حسن جي دربار تائين سرخروئي [61] جو پروانو ملي ويندو هو. جڏهن اهي اتي رسندا ها، تڏهن کين مرڳو يقين ٿي ويندو هو ته پاءِ يار کي پنجهء حنائيءَ وانگر ميهڙ جي ميندي لڳل آهي.
سندس قد سرو جهڙو سڌو يا شمشاد جهڙو سنئون ڪونه هو، جنهن کي قامتِ رعنا يا قد دلجوي جانان چئي سگهجي، ۽ پوءِ خواهه مخواهه قمري صفت طوق بندگي اچي گردن ۾ پوي[62]. صنوبر سان به ان جي مشابهت ڪري ڪانه ٿي سگهجي، جنهن تي عاشقن جي دل جي قمري گهڙي ساعت ويهي فراق منجهان ڪو! ڪو! ڪري سگهي، يا جنهن تي صلصل [63] ويهي، بلبل صفت فرياد ڪري سگهي. اهڙو به قد ڪونه هيس، جو جيڪڏهن ڪاڏنهن گهمڻ گهتڻ نڪري ته ائين پيو معلوم ٿئي گويا هاج جي بجاءِ قمبر شهر ۾ قيامت جو ڪال اچي کتو آهي[64]. درحقيقت قد ۽ قامت جي هوءَ پوري پني هئي، بلڪ ڪي قدر منڌري چئجي ته بيجا نه ٿيندو.
بدن هروڀرو گلاب جي ٽاميءَ جهڙو نازڪ ڪونه هيس- در حقيقت بت جي ڀريل هئي ليڪن نهايت سهڻو ۽ سريلو.
هلندي چلندي هميشه ماڻهن وانگر هئي سندس خرام ۾ ناز ضرور هو، ليڪن محشر پنهان ڪونه هو، جو هلڻ سان پيو معلوم ٿئي ڄڻ فتنئه محشر سان اچي پالو پيو آهي، اجهو ڪي اجهو ٿو نامہ اعمال پيش ٿي ۽ بهشت ۽ دوزخ جا دڙڪا ڄاڻ ٿا ثابت ٿين. توڙي جو خلخال پائي هلندي هئي، تڏهن به داور محشر جي دربار لڳڻ جو امڪان ڪونه هوندو هو.
سيم تن ڪانه هئي، جنهن کي ڏسي عاشقن جي دل نقرهِّ خالص ٿي پوي [65] رنگ کليل ڪڻڪ ونو، ڏاڍو وڻندڙ ۽ دل کي ڇڪيندڙ- ائين روشن ڄڻ سچو سون پيو جرڪي.
* * *
الغرض اهڙي آب تاب، جوڙ ۽ جنسار سان هاج جي هٿان وڏيرن جي پئي هاج لهندي هئي. قنبر جو اهو ڪوچہ جانان، جنهن ۾ پاڻ رهندي هئي، نه ڇڙو عاشقن لاءِ رشڪ باغ وبهار هو، بلڪ عاشقن کان ان جي بهاريءَ جون ڳالهيون ٻڌي، لاڙڪاڻي جي ديوان گيانچند کي به پنهنجو باغ پيو بي حقيقت معلوم ٿيندو هو. انهيءَ ڪوچي ۾ ڪيترا اٻهرا عاشق وڏيرا بيٺل فصل گروي رکي اچي رسندا هئا. ڪي ديري تائين ترسي، پوءِ سهي سنبري اچي ڪـُـوءِ يار ۾ قيام فرمائيندا هئا. بهر حال هر صورت ۾ ضلعي جي هارين نارين جي رت پونءِ اتي ئي اچي پاڻيءَ وانگر وهندي هئي. نه ڇڙو اهو، بلڪ ٻڌڻ ۾ ايندو هو ته ڪيترا سجادهه نشين خواهه سيد سڳورا به سياري جي موسم ۾، گهنڊن ۽ گهڙيالن سان يا ڪلمي شريف جي نعرن هيٺ، خليفن کڙن جي حلقي اندر [66]، اٺن گهوڙن جون قطار ان ڪاهي، مريدن جي گهرن ۾ ’خفي‘ ۽ جلي ذڪر ڏئي، جيڪو نذرانو اڳاڙي ايندا هئا، اهو پڻ اتي اچي صرف ڪندا هئا. بهرحال انهيءَ جاءِ تي زاغ و زغن جو ڪم ڪونه هو. فقط وڏ وڏيرن ۽ پڳدار پيرن جي گهرج هوندي هئي، جيڪي انهن جي گرد و غبار کي اڪسير [67] سمجهي، نه ڇڙو پنهنجي منهن مٿي تي پيا وسائيندا هئا، بلڪ پنهنجي ملڪ ۽ ملت جي قسمت مٿان به اُها ڇائي ڇاڻيندا رهندا هئا.
هاج جڏهن پنهنجو بروج مشده [68] ڇڏي، خوش خرام ٿي، ڪاڏنهن هلندي هئي، ته في الحال قمبر وارو ڪوچو شهر خموشان ٿي ويندو هو. باوجود هن جي جو چپ وراست، يمين ۽ يسار، جرانغار خواه برانغار کان، حضرت عزرائيل پاڻ اجل جا وارنٽ هٿ ۾ کنيون پوش! پوش! ڪندو هلندو هو، ليڪن ان هوندي به نظربازن کان وڌيڪ وڏيرن جون قطارون ڪڍ هونديون هيس. ريل جتي اچي بيٺي، اتي زناني گاڏي اڳيان ڳاهٽ لڳي ويندا. غريب غربو ته ”اڙي يار هيءَ قمبر واري هاج ويٺي ٿي!“- چئي، اڳتي راهي ٿيندو هو، ليڪن وڏيرا انهيءَ جاءِ تي پهچي، گل محمد [69] بڻجي ويندا هئا. جيسين ريل هلندي، تيسين پيا گاڏي اڳيان مڇان مروٽيندا ۽ سٿڻ جا ور ٺاهيندا. هرڪو پيو پاڻ کي ڏسندو متان مٿس ئي ڪا نگاهه دلنواز پئجي وڃي. خدا نه ڀلائي ته راقم الحروف به زناني گاڏي جي اڳيان ئي هڪ لڱان جهٽ سوا لاءِ سندس جلوا جهٽيا هئا. بهرحال عين انهيءَ وقت وڏيرن کي کارس به اچي کڻندي هئي. هڪ هٿ مڇن ۾ ۽ ٻيو سٿڻ ۾. توبہ نعوذ با الله اها بد عادت به کين ڏاڍي هوندي هئي. شايد زمينن کسجڻ بعد هاڻي ڇڏي هجئون!
* * *
زناني گاڏي اڳيان بيهڻ جي ڳالهه وچ ۾ آئي ته هڪ لطيفو اچي ياد پيو آهي. ڀانيان ٿو ڏاڍو برمحل ٿيندو، جي اوهان به ٻڌي ڇڏيو. مرحوم ماستر محمد بخش [70] ڳالهه ڪندو هو ته هڪ دفعي ڪراچيءَ کان سکر آيو ٿي. انهن ڏينهن ۾ گاڏين اندر گپا گيهه ڪانه هوندي هئي، اڄ وانگر ماڻهوءَ مٿان ماڻهو سوار ڪونه هوندو هو، سڄو گاڏو خلاصو، فقط هڪ نئون شادي شده پارسي جوڙو اچي ساڻس گڏ چڙهيو شايد ڪاڏنهن هني مون ملهائڻ ويو ٿي. سهڻي ۽ سوڀيائتي ڪنوار، گهوٽ به ڏاڍو ڏيل ۽ ڏيک وارو، ٻئي سج چنڊ هئا. ايترو نوان پرڻيل ٿي ڏٺا سوڀيائتي ٿي ڏٺا، جو اڃا دل ڀري هڪٻئي کي ڏٺو به ڪونه هئائون. ٻئي ايترا لڄارا هئا، جو هڪٻئي ڏانهن اک کڻي چتائي به نٿي سگهيا، فارسي محاوري مطابق رڳو دزيده نگاهن سان ڪڏهن ڪڏهن ڏسي ٿي ورتائون. اکيون اکين ۾ ڪڏهن اوچتو اٽڪي ٿي وين، ته ٻنهي جا ڪنڌ جهڪي ٿي ويا. گويا آشنائيءَ جو اڃا ابتدائي عالم هو، يعني حجاب به حائل ته حياءُ به مانع. ڪراچيءَ مان چڙهندي ڪنوار ڪنهن وڏيري جي نظر چڙِهي وئي، هر اسٽيشن تي گاڏي اڳيان حاضر! مٿو اگهاڙو، سينڌ نڪتل، پـَـٽَ جو هڪ رومال کيسي ۾ ٻيو هٿ ۾، ريشم جو رنگين اڳٺ وائل جي قميص مان پيو ڏيکارجي ۽ ڪجهه ساوا نوٽ قميص جي کيسي مان پيا ظاهر ٿين. دستور مطابق هڪ هٿ شهپرن ۾ ته ٻيو کارس [71] ۾ مشغول. اکيون ڪنوار جي چهري تي کتل. نگاهه ترڪي وڃي، ته هيڏي هوڏي وارو مٽائي، وري سڌو مائيءَ جي منهن تي. هڪ اسٽيشن، ٻي اسٽيشن، ٽين اسٽيشن، آخر ڪنوار به اچي ڪڪ ٿي ۽ مائيءَ جو مڙس به تنگ ٿي پيو. ڪوٽڙيءَ کان اورتي جڏهن گاڏي ڪنهن اسٽيشن تي اچي بيٺي، تڏهن پارسي نوجوان اشاري سان وڏيري کي پاڻ ڏي سڏيو. پهريون کيس چتائي ڏٺائين، سندس مڇن ۽ ٻن رومالن جو جائزو ورتائين، اڳٺ کي به ڏٺائين، ۽ کيسي ۾ پيل چند نوٽن جو به اندازو ڪيائين. ان کان پوءِ کـِـلي پنهنجي ڪنوار ڏي اشارو ڪندي وڏيري کي چيائين، ”وڏيرا صاحب! مان اڃا ڪالهه شادي ڪئي آهي. هي صندوقان ڏس، اها پنجاهين پتي به ڪنوار جي ڏاجي جي ڪانه آهي. مان به ملڪيت وارو آهيان ۽ پاڻ به شاهوڪار جي ڌيءُ آهي. هاڻي تون کانئس پڇي ڏس! جي اهو سڀڪجهه ڇڏي فقط تنهنجي مڇن، ٻن رومالن، ۽ هڪ اڳٺ جي آسري تي توسان هـَـلـِـي هـَـلي ته منهنجون اکيون ٿڌيون“. وڏيري ويچاري جون وايون بتال ٿي ويون، شرمندو ٿي ائين گم ٿيو، جيئن لاحول کان پوءِ شيطان. ماستر چيو ته ڪوٽڙيءَ کان وٺي سکر تائين انهيءَ لطيفي تي اسان ٽـَـئي ٽهڪ ڏيندا وياسين. انهيءَ کل چرچي ۾ گهوٽ ۽ ڪنوار جو حجاب به هڪ حد تائين دور ٿي ويو، ۽ روهڙي اسٽيشن تي صبح جو اٿي جڏهن ماستر ٻنهي کي ڏٺو ته ٻئي پاڻ ۾ راهل مائل ٿي ڏٺا، ڄڻ سالن جا ساٿي آهن.
بهرحال! جيسين هاج جي ضلعي لاڙڪاڻي مٿان حڪومت هئي، تيسين گهڻو ڪري سڀئي چڱا مڙس عاشقن واري ”شش نشانيءَ“ ۾ مبتلا هوندا هئا. سمجهان ٿو 1934ع کان پوءِ دلين تي داغ ڏئي هتان هالاڻو ڪري هلي وئي.
* * *
وڏيرن جو مذڪور ته سندن جهالت سبب وچ ۾ اچي ويو، انهن جي ڳالهه نڪتي ته هاج جي حڪايت به پنهنجو پاڻ نب جي نوڪ تي نروار ٿي آئي. دراصل قصو ڪري رهيا هئاسين غزل گو شاعرن جي مشاعري جو، ۽ ان ۾ ذڪر هو ميان امام الدين ٽپاليءَ جو، جنهن جو تخلص ”ضامن“ هو. تنهنڪري انهيءَ مشاعري واريءَ سنبت سبب، هاج جي حسن بيان ڪندي، تشبيهون ۽ محاورا، اکر ۽ استعارا اسان کي اهي ئي ڪتب آڻڻا پيا، جيڪي سنڌ جا شاعر پنهنجن غزلن ۾ ڪتب آڻي، ائين سمجهندا رهن ٿا ته هو سنڌي ادب جي نه ڇڙو زبردست خدمت ڪري رهيا آهن بلڪ ان کي لاتعداد خزانا ڏئي مالامال ڪري رهيا آهن.
بهرحال اهي قصا ۽ ڪهاڻيون ته ائين اچي ويون جيئن ڪافيءَ جي مصرع پٺيان ڏوهيڙو ڏبو آهي، تنهنڪري ”ڳالهه ٿي ڪيم“ چئي، موٽي اچون ٿا مطلب جي ڳالهه تي.
مرحوم ”نياز“ جڏهن اٿندو هو، ته هڪ وڏي ڌيرج ۽ شان سان. علامه اقبال واري خودي ته بلند ڪانه هيس، البت خود اعتمادي منجهس ضروري هئي. پهريون کيسي مان عينڪ ڪڍندو، رومال سان ان جي شيشن کي صفا ڪري اکين تي رکندو، ان کان پوءِ سامعين ڪرام مٿان هڪ نگاهه غلط انداز اڇلائي، هٿ وجهندو کيسي ۾. هڪ کيسو، ٻيو، ٽيون، آخر اندرئين کيسي مان هڪ نهايت ئي خسيس ڪاغذ جو پرزو ڪڍندو. اهو به حقيقت ۾ سندس هڪ انداز هو، جنهن کي مشاعري وارن جي زبان ۾ ’تجاهل عارفانه‘ چئبو آهي. بهرحال اهڙي استادانه طور ۽ طريقي سان پرزي تي نظر وجهندو، جو معلوم پيو ٿيندو، ڄڻ سندس فني ڪمال جو اهو ته هڪ ادنيٰ مظهر آهي- در حقيقت منجهانس اميد ڪنهن تمام عظيم تخليق جي رکڻ گهرجي. آخر ۾ جناب صدر اڳيان جهڪي، کائنس اجازت وٺي، پوءِ ڪندو هو منهن مجمعي ڏي- جيسين نياز مشاعري جا اهي ابتدائي آداب پورا ڪندو هو، تيسين سامعين، ”باتمڪين“ بڻيا ويٺا هوندا هئا، يعني دم بخود، نه چرپر، نه سس پس. جو جاتي سو تاتي. هنن ڄاتو ٿي ته هاڻي نياز پڙهڻ وارو آهي. عقل ۽ دماغ جا داستان هرڪو ڪري چڪو، هاڻي دل جون حڪايتون هلنديون، محبت جي سوز ۽ ساز جا اونها اسرار، راز ۽ رمزان، سندن علم ۾ ايندا. ڇڙو رعايت لفظيءَ جي ڌم ۽ دور ازڪار تشبيهن جي ڌماچوڪڙي ڪانه هوندي، بلڪ ڪجهه حقيقت حال به ان سنئين سڌيءَ زبان ۾ هوندو، جنهن کي هو آسانيءَ سان سمجهي سگهندا. وڇوڙي ۽ ورهه جو جيڪڏهن واءُ گهلندو ته وصال جا ورق به ضرور ورندا. هروڀرو هجر ۽ فراق ۾ منهن مٿو پٽيل ڪونه هوندو. فرقت جي دقت انهيءَ حد تائين بيان ٿيل ڪانه هوندي، جو عاشق ان جي ڪري نه ڇڙو ’برنگِ برق بيتاب‘ ٿي وڃن[72]، بلڪ ان جي آتش کان سندن ’دل پـُـر داغ‘ به ’سروِ چراغان‘ تي سبقت ڪري وڃي[73]، جنهن بعد سامعين جي ’تمڪين‘ ته رهجي وڃي مشاعري ۾ ۽ منجهانِ ڪي ڀڄن گهرن ڏانهن ”غياث اللغات“ کولڻ، ۽ ڪي ڊوڙي وڃن اطلاع ڏيڻ فائر برگيڊ کي. بجاءِ شعر گوئيءَ جي پوءِ باهه وسائڻ واري انجڻ گهنڊ گهڙيال وڄائيندي، اچي نڪري ميان علي محمد جي اوطاق تي يا فقط انهيءَ ’آه پرسوز‘ جي ڪهاڻي ڪيل ڪانه هوندي، جيڪا صرصر کان به وڌيڪ سوسٽ ڪندي[74]، وچ ۾ برق کي بيتاب [75] بڻائيندي، فلڪ ڪج رفتار جي سيني ۾ سوراخ ڪري، هفت آسمان جو هفت خوان طي ڪندي سڌو وڃي عرش عظيم جي پيل پاون کي ساڙي، ۽ جنهن کان پوءِ نه فقط مشاعري ۾ هراس کان تڏا ويڙهه جو عالم اچي وڃي بلڪ خود خدا کي به خبر پئجي وڃي ته زمين تي به ڪي جوان رهن ٿا. ”نياز“ انهن ٿڌن شوڪارن جو ذڪر ضرور ڪندو، جيڪي راتين جي اڪيلائيءَ ۾ ڪنهن جي اچڻ جو آسرو پلي، نا اميديءَ جي نجهري پـَـئي، اندر مان ڪڍبا آهن. ”نياز“ جي سامعين کي اها به سڌ هئي ته ڪلام پڙهندي ڪا هڪ اڌ تڪ اهڙي به ضرور اچي ويندي، جنهن جي ٻڌڻ سان اکيون آبجي پونديون، ۽ دل ۾ ائين پيو معلوم ٿيندو، ڄڻ ڪنهن چهنڊي پائي ورتي. ٺلو ’دانهاِّ اشڪ‘ جو داستان ڪيل ڪونه هوندو، جنهن تي ڪي شاعر ’گوهرِ شاهوار‘ کي به نثار ڪري ڇڏيندا آهن [76]، يا انهن کي ’لولوئي لالا‘ سان مشابهت ڏئي خواهه مخواهه اکين کي ’غيرت نيسان‘[77] بڻائي ڇڏي، ۽ ڪجهه وقت بعد اکين مان اچي موتيا پاڻي لهي، ۽ ماڻهو وتي ڊاڪٽر هالينڊ جا پتا پار، ڏس ۽ پنڌ پڇائيندو، يا وري اکين جي ’يم‘[78] جو بيان ڪري اهڙا واٽر ڪورس وهائجن، جو انهن جي ’آب روان‘ ۾ جڏهن لڙهي [79] هلجي، ته واٽهڙو ان کي لاوارث لاش پيا سمجهن. اهي ڪم ايراني ۽ اردو اکين جا- اسان جون اکيون حجاب ۽ حياءَ جون ماريل، پنهنجو مرم هڪ طرف پيو مارين ته محبوب تي مامري مچڻ جو ٻئي طرف اونو ۽ الڪو. ڪنڊ پاسي وڃي، عام کان گوشو ڪري، لڪ چوريءَ کڻي ٻـُـڪ پاڻين جو وهائين، ليڪن عام جي اڳيان لـُـڙڪن وهائڻ کان پيو لـڄ مرنديون، قطرو ڪيرڻ کين پيو عيب لڳندو، متان ڪو دل جو ڀيد نه پرکي وٺي، متان اندر جي اورا جهورا پڌري نه ٿي پوي، متان کرن ۽ کاهوڙَن کي کـُـڙڪو نه پئجي وڃي، ۽ مبادا ڪو طعنو ۽ تنڪو نه هڻي رکي، ڪو ويڻ نه ڏئي وٺي- انهن کي مُـهڙيان ئي ”نِهائين کان نينهن“ جي سُتي جا پيل هئي! انهن جو عام اڳيان ڇڙو آبجي پوڻ به وڏي ڳالهه هئي ليڪن ڇا ڪن، ”نياز“ جي تڪ، جو لاچار ڪري رکندي هين.
درحقيقت ”نياز“ ايڏو باڪمال شاعر هو، ۽ کيس زبان ۽ خيال تي قادر ايتري قدرت ڏني هئي، جو ڪافيءَ ۽ سنڌي ڪلام جي ٻين نمونن ۾ ته خير، پر خود غزل ۽ نظم جهڙي ڌاريءَ سرزمين ۾ جڏهن ايندو هو، ته اتي به زبان، ديسي استعارن ۽ مقامي تشبيهن جا باغ ۽ بستان پکيڙي هڪ عجيب لئي ۽ لقاءُ لائي ڇڏيندو هو. جيڪڏهن ڪنهن سان ڪڏهن هوڏ تي ايندو هو، ته غزل ۽ نظم ۾، قطعي ۽ رباعيءَ ۾ نه فقط فارسيءَ جا اڻ ٻڌل ۽ اڻ ڏٺل اکر آڻي گڏ ڪندو هو، بلڪ عربيءَ جا غير معروف الفاظ ملائي، شعر کي بلڪل ’بهار دانش‘ بڻائي ڇڏيندو هو. الغرض هر نموني تي کيس قدرت هئي ۽ هر طرح ۽ طريقي تي هو قادر ۽ ڪامل هو.
”نياز“ مرحوم جي آواز ۾ خاص قسم جي سنهي، ليڪن نهايت نرم ۽ بازڪ تنوار هوندي هئي. پڙهندو ته معلوم ٿيندو ڄڻ سندس گلي ۾ تار آهي، جنهن کي لفظ ڇـُـهندا ۽ ان تي وڄت ڪندا پوءِ ٿا ٻاهر نڪرن. شعر تحت اللفظ پڙهندو هو. شعر کي ميراثين وانگر ڳائي پڙهڻ جو رواج ان وقت تائين شروع ڪونه ٿيو هو. اهو طريقو گهڻو پوءِ سڀ کان پهريون هڪ طرف حفيظ جالنڌريءَ ڪڍيو، جڏهن کيس ”شاهنامہء اسلام“ وڪڻڻ جي ضرورت پيش آئي، ۽ هن شهر شهر ڦري، در در اسٽيج تي چڙهي، ڳائي وڄائي، ان کي خوب وڪيو، ۽ ٻئي طرف جگر مراد آباديءَ پنهنجي مخصوص لئي ۾ غزل پڙهي، ماڻهن جو توجهه فن جي خوبين ۽ خرابين کان هٽائي، سر ۽ تال طرف ڪري ڇڏيو. انهن ٻنهي شاعرن جي بدعت بعد هرڪو نوجوان ڳائي پڙهڻ ۾ ست پشتن ميراثين کي شهه ڏئي ويو. تحت اللفظ سان گڏ لئي اِنهيءَ کان پوءِ مشاعرن جي روايت بڻجي پئي. لاڙڪاڻي ۾ شعر تحت اللفظ پڙهيو ويندو هو، يعني بنان سر جي، سنجيدگيءَ ۽ متانت سان، شريفانه طور ۽ طريقي تي. ”نياز“ جي تحت اللفظ پڙهڻ ۾ به هڪ سوز ۽ ساز هو، سر ۽ ميٺاج هو. هڪ هڪ اکر چٻي چٿي بيان ڪندو هو. جتي لفظ تي زور ڏيڻو هوندو، اتي زور ڏيندو، ۽ جتي هلڪي انداز ۾ چوڻو پوندو هو، اتي نهايت نرميءَ سان اکر اکر ۾ ساهه وجهي، اهڙيءَ ريت سڄو غزل پڙهي ويندو هو، جو سامعين جي اکين اڳيان شعر جي مطلب ۽ معنيٰ جو نقشو چٽجي ويندو هو. سامعين خواهه خود شاعر سڄو وقت ساڪت ويٺا هوندا هئا، گويا سندن روح سڄي بدن مان نپوڙجي اچي ڪنن ۽ اکين ۾ پيو آهي. اکيون ”نياز“ ۾ کتل ۽ ڪن بيتن تي. جڏهن غزل ختم ٿيندو، تڏهن سڀئي ڪرسين ۽ موڙن تي هلڪا ٿي، پاڻ ڇڏي ڏيندا هئا. اها ڇڪ (Tension) جيڪا غزل ٻڌڻ مهل طاري ٿيندي هئي، سا لهي پوندي هئي.
* * *
”نياز“ کان پوءِ، ڪاغذن جو هڪ چڱو دستو کڻي، اٿندو حضرت ”خادم“ لاڙڪاڻوي- رنگ جو ٿورو سانورو، سنهاري صاف، مڇن جا ٻئي سرا ڪپيل، چپن تي هلڪي مُرڪَ، جنهن مان سندس طبيعت جي شگفتگي پئي بکندي. اهائي ترڪي ٽوپي، هيٺ تي سٿڻ، ۽ قميص مٿان شارٽ ڪوٽ. انگريزي لٽا ڪڏهن ڪونه پاتائين. لڪڻ هميشه هٿ ۾، ”خادم“ کي لڪڻ کان سواءِ ڪنهن ڪونه گهمندو ڏٺو. قدم ۾ هڪ پختگي ۽ ڄمت، آهستي آهستي نهايت سنجيدگيءَ سان پيو لکن جي لوڏ هلندو. طبيعت جو نهايت سادو ۽ نيڪ، دوستيءَ لاءِ آتو ۽ محبت ۾ ثابت قدم. نيبهه ۾ نهايت پڪو ۽ پختو. هڪ دفعو دوستي ٿي ته وري ان ۾ وچور نه پوندو. ڀلا غرض ۽ مطلب تي دوستي رکندو ئي ڪونه هو، پوءِ قط ڇو پوي، وچور ڇاجي ڪري ٿئي ۽ راه و رسم ڇو ڇڄي؟ شعر جي چوڻ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ، مشڪل ڪو سندس ثاني سنڌ ۾ لڀندو. عروض جي علم تي سنڌي زبان ۾ پهريون ڪتاب پاڻ لکيائين، ڏاڍو سهنجو ۽ سليس. غزل نهايت سنجيدو، پختو ۽ استادانه هوندو هيس. ڪنهن کي مجال، جو سندس ڪلام تي حرف هڻي سگهي. عشق ۽ حسن جا معاملا به آڻيندو هو، ليڪن زياده تر اخلاقي اقدارن ۽ اصلاحي نڪتن تي نظر هوندي هيس. سندس شعر تي سندس پنهنجي استاد، ڊاڪٽر صديقي مرحوم، جو رنگ زياده غالب هو.
”خادم“ پهريون پڙهندو ٻاهران آيل غزل، جيڪي ٽپال جي ذريعي وٽس ايندا هئا. ان بعد پنهنجو غزل، نظم، مخمس يا مسدس، بهرحال جيڪي چيل هوندس سو پڙهي ٻڌائيندو- تحت اللفظ ليڪن نهايت مٺي لهجي ۾، ڄڻ ماڻهو لولي ٿو ٻڌي. پنهنجي شعر ۾ هو ڌارين لفظن جي تلفظ، لهجي ۽ وزن کي سندس اصلي صورت ۾ قائم رکندو هو. ٻين شاعرن وانگر نه انهن جي صورت بگاڙيندو هو، ۽ نه انهن جي اوزانن کي درهم برهم ڪري شعر ۾ سڪتو يا تعقيد پيدا ڪندو هو- سنڌيءَ جي چند لفظن کان جيڪڏهن درگذر ڪبو ته ائين معلوم ٿيندو ڄڻ ڪنهن ايراني استاد فارسي لفظ شعر ۾ وهاريا آهن.
استاد ”خادم“ کان پوءِ، سڀن جو توجهه ٿيندو صدر صاحب ڏانهن- ”سبحان الله! حضرت هاڻي ارشاد ٿئي! بسم الله! ارشاد!“ مرحوم علي محمد قادريءَ جو نه ڇڙو تخلص ”فقير“ هو، بلڪ سيرت ۽ صورت جو به پاڻ فقير هو. نماڻو، نهٺو، نيڪ، سٻاجهو، مٺو ۽ مهربان. ڪنهن جي تيريءَ ميريءَ مان نه ڄاڻندڙ، بزرگن جهڙا روشَ ۽ رَوَش، اٿيءَ ويٺيءَ ۾ ڏاڍي وضع داري، ائين پيو معلوم ٿيندو، ڄڻ سڀني جو سرپرست ۽ سڄي محفل جو مربي آهي- سڀئي ڄڻ سندس اولاد برابر پيا سونهن. بياض پاسي ۾ هوندو هيس، عينڪ پائي انهيءَ جا ورق اٿلائيندو، شاعرن مٿان نگاهه ڦيرائيندو، سامعين تائين پهچائيندو، ٻي کنگهڪر ڪري پوءِ چوندو، ”جناب اعليٰ! عرض ٿو ڪريان!“ سڄو مشاعرو يڪ آواز ٿي چوندو، ”ارشاد! حضرت، ارشاد!“ اهي سڀئي آداب ۽ اکر حقيقت ۾ ڌاريا هئا، ليڪن لاڙڪاڻي جي مشاعري ۾ شروع کان وٺي رائج هئا. تنهنڪري ڪنهن کي اوکا ڪونه لڳا ٿي. سڀئي انهن تي ڄڻ هريل هئا. ميان صاحب مرحوم جو سڄو غزل نهايت ادب ۽ خاموشيءَ سان ٻڌو ويندو هو. هڪ اڌ بيت توحيد ۽ نعت ۾، چند سٽان پنجتن پاڪ جي تعريف ۾، ڪجهه نڪتا اخلاق جا ۽ ڪي سبق تصوف جا. ڪڏهن ڪڏهن عشق جي چاٽ به اچي ويندي هئي، ليڪن اها حقيقي! مجاز جو مزو غالباً خود ميان صاحب ئي ڪونه ماڻيو هو، تنهنڪري انهيءَ جو اسرار بيان ڪرڻ سندس وضعداريءَ جي بلنديءَ کان گهڻو پست هو.
لاڙڪاڻي جا ماڻهو گهڻو ڪري سج لٿي جي نماز پڙهي، رات جي ماني کائي ڇڏيندا هئا. چانور، انبن جي موسم هوندي ته انب، ورنه ڪا ڀاڄي، ۽ مٿان ٿڌي کير جو وڏو وٽو، جي مانيءَ مٿان نه پيئندا ته گهمي ڦري سمهڻ کان اڳ پـِـي ڇڏيندا هئا. مانيءَ کاڌي بعد، تقريباً 8 بجي ڌاري مشاعرو شروع ٿيندو هو، هڪ ڏيڍ بجي رات جو وڃي مس ختم ٿيندو، هر ماهه پوئين آچر جي رات جو، جي ڏکڻ گهلي پوندو ۽ مشاعرو رنگ لائي بيهندو، ته رات جا ٻه اڍائي به وڄي ويندا هئا. صبح جو اونو ته هرڪنهن جو لٿل هوندو هو. آچر ڏينهن نه آفيس، نه ڊيوٽي، ڪم نه ڪار، نه ڪورٽ نه ڪاردار. هرڪو پاڻ کي پيو واندومل ڀائيندو.
* * *
مشاعرو منتشر ٿيو، ته هرڪو اُٿي گهرن ڏانهن پيرين پنڌ راهي ٿيندو. گرمي هوندي ته هرڪنهن جي هٿ ۾ پکو، ڳالهائيندا به ويندا ۽ پاڻ کي جهلو به هڻندا ويندا. جي هير هوندي ته ”هاءِ! هاءِ!“ ڪندا، هيانءُ ٺاريندا، کلندا خوش ٿيندا، شاعرن ۽ شعرن تي راءِ زني ڪندا، وڃي گهرين ڀيڙا ٿيندا. بٽ صاحب، حنيف ۽ مان گڏ موٽندا هئاسين. بٽ کي گيان باغ ۾ ڇڏي، پوءِ سـُـڪ پل موٽبو هو.
گيان باغ انهيءَ زماني ۾ ديوان گيانچند اڃا نئون نئون ٺهرايو هو. ڇٻر جا وڏا وڏا لان، پاسي سان گلن جون ناليون، چهٻچا ۽ ٻارا، ڪشادا چمن ۽ موڪرا سنتر، گول چڪرن ۽ چؤٻارن تي سوين بينچان رکيل. پاڻ بمبئيءَ ۾ رهندو هو، تنهنڪري پوني مان هرقسم جا گل آڻي ڪڍيا هئائين. بخمل، گينڊو، زنبق، زعفران، دائودي، سورج مکي، رابيل، ٽانگر، رات جي راڻي، بادشاهه پسند، تڪمو، ميخڪ (Carnation)، رتن جوت، شبو، هار سنگار، گلاب جا ته ڪيئي قسم- اڇو، خوني، سدا گلاب، شير چاهي، ڦڪو، ميرانجهو- ڪي ٻوٽا ته ڪي وليون. مطلب ته در کان جو اندر گهـِـربو، ته چوڌاري چانڊاڻ نظر ايندي، روح کي تراوت ۽ اکين ۾ اوجر اچي ويندو هو. خدا نه ڀلائي! ڀايان، ڏيڍ سؤ کن ايڪڙ ۾ باغ هو، چئني ڪنڊن تي عمارتون اڏيل. دروازي کان لنگهندي، سڄي هٿ تي ديوان جي پنهنجي رهڻ جي جاءِ هئي. خيال هيس ته بمبئي ڇڏي عمر جا پويان پساهه اچي اتي پورا ڪندو. نهايت معمولي منشيءَ مان ترقي ڪري وڃي ڪروڙپتي بڻيو. ريلوي اسٽيشن تي مال گدام جو منشي هو، جتان اٿي وڃي بمبئيءَ جي G.E. ڪمپنيءَ جو مالڪ ٿيو. اورچ، ايماندار ۽ نهايت محنتي هو. بندرو مڙس، نڪ ٿلهو، بت ڀريل، چپ موٽا. جڏهن مان ڏٺو، تڏهن پنجونجاهه کي پهچي چڪو هو- اڇا گهڻا، ڪارا ڳاڻوان. سندس باغ جڏهن ٺهي راس ٿيو، تڏهن لاڙڪاڻي ۾ رنگ لڳي ويو. هرڪو شام جو اتي، چانڊوڪين ۾ ته لاڙوين سومهياڻيءَ کان پوءِ پـَـئي موٽ ٿيندي هئي.
* * *
گهاڙ جو به تن ڏينهين اوج هو. ٻنهي ڪنارن تي وڻڪار. شهر ۾ ٻـُـٽَ هوندي ته به گهاڙ ڀڪ تي پئي هير هلندي وهڪري ۾ سهنجو ۽ سانتيڪو، ڏاڍيءَ سنجيدگيءَ ۽ متانت سان اوڀر کان پيو ايندو ۽ اولهه ڏانهن پيو ويندو. صبح سانجهيءَ، اڌ رات منجهه رات، هر اوڀاريون هرلهواريون، ٻيڙين ۽ ڊونڊين جي اچ وڃ هوندي، ننڍن بتيلن کان وٺي اٺ خرارين ٻيڙين تائين. سکر کان مال هلندو، قمبر کان به هيٺ پيو پهچندو. کارڪن جي موسم هوندي ته انهن جو وڻج واپار هلندو، انبن جي موسم ۾ انب، گدرن ۽ هنداڻن جي موسم هوندي ته اُهي. ورنه اَنَ ۽ ٻئي مال جي آمدرفت ته هميشه رهندي هئي. اڄ لاريون ڍوئن ٿيون، انهيءَ زماني ۾ گهاڙ اها چاڪري ڏيندو هو. پوکان به ٻنهي ڪنارن سان پچائيندو هو.
هاءِ! هاءِ! جوارن جون پوکان ۽ انهن جا نار، هر ۽ هـُـرلا، جنسي بهشت هوندو هو. قدم قدم تي آيٽ: ڪي جـُـنگَ ته ڪي نار، ڏاند پيا وهندا، ڳاڌيءَ تي ويٺي ڪڏهن گهر ڌياڻيون ڪڏهن ڪڙمي ۽ ڪڏهن انهن جي اولاد پئي ڏاندن کي هڪليندي. آيٽن جو آواز جڏهن ٻنهي ڀرن کان اَسر مهل اٿي کڙو ٿيندو هو، ان وقت ائين پيو ڀانئبو ڄڻ دنيا جهان جا ساز ۽ سرندا اچي ڪٺا ٿيا آهن! آيٽن جي مٿان مَنَهن ايڏا ٿڌا، جو ويٺي اک لڳي وڃي. جواريون پچنديون ته پيها پئجي ويندا، کانڀاڻيون هٿن ۾، چوڌاري پيا گليلا اڇلبا ۽ جهار پئي هڪلبي. زياده تر ڪاه چـَـتونءَ، ڪٻر، ڪانءَ ۽ ڳيري تي هوندي هئي [80]. اهي ئي پکي پوک جا دشمن هئا. وڏي آواز سان هر ڪنهن پيهي تان پيو ٻڌبو، هور ڙي! ڳيرا، هور! هور ڙي! ڳيرا، هور!- اچئي ٿو ڪاري ڪٻر! اچئي ٿو!، ٺا!، ڪٻر کي ته ڪونه لڳندو، ليڪن گليلو سوساٽ ڪندو مٿان ضرور لنگهي ويندو. ڪٻر اُڏامي ويندي، وري اچي ڪانءُ وهندو. اهو تڙبو، ته چتونءَ جو وارو ايندو. جهار جو زور هڪ صبح جو ٿيندو هو ٻيو شام جو، پکي صبح جو بکيا ايندا هئا ۽ شام جو گهرندا هئا ته واهيري تي وڃڻ کان اڳي پيٽ ڀريو وڃن.
غرض اهڙيءَ طرح لکين لقاوَ ۽ سوين مزا هوندا هئا. گهاڙ جي ٻنهي ڀرن سان ايڏي وسنوَ هوندي هئي، جو ڀانئبو هو ته شـَـهـَـرَ آباد آهن. جوارن جي ڇٽ کان وٺي ويندي لاباري لٿي تائين ڪڙميءَ جو سڄو ارڪو ترڪو اچي آيٽ تي ڪٺو ٿيندو هو. سانوڻ ۾ ڪم شروع ٿيندو، سـَـر ۾ نيسارو ٿيندو ته پوک ۾ ڏاٽو پوندو. اهو سڄو وقت اُٿي ويٺي، رهڻي ڪهڻي، کاڌو پيتو آيٽ تي ٿيندو. زال ٽـَـئي وقت ماني اتي پهچائيندي. گاهه پٺو، ڪـُـتر ڪـَـڙي، ڏاند ڍڳو سڀ اتي. البت جمعي رات جو ڪڙمي گهر وڃي ٽڪندو هو، آخر شرا شريعت جا به ته ڪي حق مٿس هئا! جوئر جو ڪانون پڪو ٿيندو هو، ان وقت سڄي پوک ۾ ڄڻ چنگ پيا وڄندا. هلڪي هواءِ هجي خواهه هير، ڪانا هڪٻئي سان ٺهڪي اهڙا آواز ڪڍندا هئا سريلا ۽ مٺا، جو ڄڻ چوڌاريءَ پيا چنگ وڄن، گويا موسيقيءَ جا ميخانا متا پيا آهن.
* * *
شڪارپور جو سنڌ واهه ۽ لاڙڪاڻي جو گهاڙ ڪئنال، ٻنهي جي اوج جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي! جن اهي عروج اکين سان ڏٺا هوندا، اڄ به ڳالهيون ياد پوندين، ته ڄڻ گهاوَ اچي ويندن. اها بهاري اکرن منجهه ڪا آڻي سگهبي؟
گرمين ۾ سنڌ واهه تي ميلا لڳي ويندا هئا. هرڪو پيو ترندو، هندو هجي خواهه مسلمان، مذهب ۽ ملت شهر ۾، جڏهن سنڌ واهه تي ايندا، ته هندو خواهه مسلمان سڀئي ڀائر هوندا. سڀئي گڏ کيڏندا، گهـُـتان هڻي، پاڻيءَ منجهه پيهي، يڪ ساهيءَ فرلانگن پٺيان فرلانگ وڃي کڻندا. شرطان رکبيون هيون، هوڏان ٿينديون هيون. انبن جي موسم ٿيندي، ته ٽوڪرا اچي ڪنڌيءَ تي لهندا. پاڻيءَ ۾ ويٺي ويٺي، کائيندا به پيا ۽ هڪٻئي کي کوکڙن سان نشانا به پيا ڪندا. کـِـل چرچو، مسخري، مطلب ته ڀوڳ ٺڪاءَ جا هوڪرا، سڄو ڏينهن هوندا هئا. هرڪو رِيان کـِـيان. خدا ڄاڻي ٿو! ڪنهن کي خبر ڪانه هئي ته غم به ڪو ٿيندو آهي، من تي به ڪا مونجهه ايندي آهي. ڪنارن جي وڏن وڻن جي ڇانوهرن ۾ ڇڻڪار ٿي ويندا هئا، گلم غاليچا وڇائجي ويندا هئا، کٽان، کٽن مٿان کيس ۽ وهاڻا، دعوتون ٿينديون، دوست احباب اچي ڪٺا ٿيندا. پهريون راڳ ٿيندو پوءِ کاڄ کائبا- سون قسمن جا ته شڪارپور جا ٺهيل آچار ۽ کٽاڻيون هونديون هيون. انبن جو آچار، متيرن جي کٽ، ڏيلهن جي کٽاڻ، ڦارُوَنِ جو سانداڻو، بصر جو آچار، ليمون لوڻ ۾ پيل، ليمون سرڪي ۾ رسيل، گل گوبيءَ جا ڳتر سرڪي ۾ وڌل، گوگڙون ۽ گـَـجران ٻين سان به گڏ ۽ جدا به انهن جي کٽاڻ هوندي هئي. ڪي آچار مٺا، ڪي وچ ٿرا، ۽ ڪي صفا ترش. ڪي مسالي سان، ڪن ۾ مسالو گهٽ ۽ ڪن ۾ اصل ڪونه. چٽڻيون انهن کان علاوه، انبڙيءَ جي چٽڻي جنهن ۾ سائي ڦودني جي لغار هوندي، سا زياده پسند ڪئي ويندي هئي. ساون مرچن کي ڦودني ۽ ڌاڻن جي پنن سان گهوٽي جدا چٽڻي ڪبو هو. بصرن جي سنهيءَ ڪاتر تي ساون مرچن جي ريکا ڏئي مٿان ليمي جو رس وجهندا هئا. اهو به چٽڻيءَ جو هڪ اور قسم هو. کاڄ به سـَـون قسمن جا اچي گڏ ڪندا هئا. ترڪاري جدا ته ڀاڄيون جدا. ڪيئي قسم ڀونن جا، ڪيئي نمونا ڀاڄين جا، ڪي تريل ڪي پڪل ته ڪي رڌل. پلاءُ به ضرور ته زردو به پڪ سان هوندو هو. موسمي ڀاڄين کان سواءِ بي مندائتـِـن ڀاڄين جون ڪچريون ڪندا هئا. متيرن جون ڪچريون، ڪريلن جون ڪچريون، ڀينڊين جون ڪچريون، گجرن جون ڪچريون. مطلب ته ڦردار ڀاڄيءَ جون سڪل ڪچريون ۽ پنن واريءَ ڀاڄيءَ جا پن سڪل، سال جي هر مهيني ۽ موسم ۾ موجود رهندا هئا.
مانيءَ مان هٿ ڪڍي، ڪي ويهي چوپڙ ڪندا ته ڪي تاس. جيڪي وڏيءَ ڄمار جا هوندا سي حـُـقو پاڻي به پيا ڪندا ۽ کٽن تي چيلهه سڌي ڪيون هلڪا هلڪا کونگهرا به پيا هڻندا. پکي جي هواءِ جي سڄو ڏينهن حاجت ڪانه ٿيندي هئي.
چار وڄندا، لکيدر تان طرحين ٻاٽليون اچي وينديون. پڪوڙا، سڱر، پاپڙ، نختي، جليبيون، پستن جي مشهور مٺائي- ڪا رنگ جي سائي، ڪا ڳاڙهي، ڪا گلابي. رنگ برنگي مال اکين اڳيان ڏسي، هر ڪنهن جو هاضمو درست ٿي ويندو. ڦارُوَن جي موسم هوندي ته انهن جو شربت، ورنه خسخس ۽ بادام جي ٿاڌل جدا، بادامن ۽ ست مغزيءَ سان گهوٽيل سکو الڳ. نيرڙيءَ ٽپهريءَ جو هرڪو اتان پيو اٿندو.
* * *
انهيءَ ئي زماني ۾ (1931ع) سکر بيراج مڪمل ٿي، ۽ واهه اُڙها. لاڙڪاڻي مان گهاڙ بـُـٺُ بڻجي ويو ۽ شڪارپور مان سنڌ سڪو، ڀـَـرِنِ ۽ ڀڪـُـنِ تي جيڪي سون سالن جا وڏا وڻ وڻڪار لايون بيٺا هئا، سي ڪجهه سڪي ۽ سڙي ويا، ڪن کي سرڪار نيلام ڪري ڇڏيو. انهن ئي وڻن جون ڇانوان بي مثل ۽ انهن جي پاڇن جون تنوارون تن کي تازگي ڏئي ڇڏينديون هيون. انهن هيٺان ساز ۽ سرود وڄندا هئا، الو ميان ٿيندي هئي، دائـِـرَن ۽ مڪانن ۾ دونهيون پيون دُکنديون هنيون، پاڻي جا مٽ جن تي سينور جي ساوڪ، تڏا ۽ تنؤريون آئي وئي لاءِ موجود. ڪنٺا ڳچين ۾ وجهيون، وار ڇوڙيون، اکيون ڳاڙهيون ڪيون، گيڙوءَ رتن جامن ۾، فقير ۽ فقرا، ملنگ ۽ قلندر، هوت هينئين لايون ويٺا رهندا هئا. نماڻيءَ ٻوٽيءَ کي ڏنڊو ڪونڊو هيون، آبي چـُـڪا پاڻ به پيئندا هئا ۽ آئي وئي جي به پيا چاڪري ڏيندا هئا. پيالن پيڻ وقت وڏي واڪ پيا ٻول ڪڍندا- ”پيءُ! مولائي پيءُ! جيڪو پئي، سو جئي، ٻين جو جيئڻ ڪيتن تي!“ ”مست قلندر“ جا صبح سانجهيءَ دنبها هيون پيا چوندا: ”قلندر مست!، هـُـهـَـو!، قلندر مست!، يا اِلي مدد!، مولا اَلي مشڪل ڪشا مدد!“
انهن ئي دائرن ۾ سچل جي ڪلام ۽ شاهه جي ڏوهيڙن ڏاج ڏيوڻ لڌا، انهن ئي مڪانن منجهان ڪفني پوش قلندرن ٻاهر نڪري، هٿ ۾ يڪتارا کڻي، پيرن ۾ ڇيريون وجهي ۽ گنگهرون ٻڌي، جهنگ جهر، شهر ۽ بحر ۾ اسان جي شاعرن کي مشهور ڪيو. تڏهن نه اڃا گربخشاڻي هو، نه قليچ بيگ هو، نه ڪتاب ٺهيا هئا، نه ڇپائيءَ مان ڪو واقف هو. اڃا ادبي بورڊ جو به ڪنهن کي خواب خيال ڪونه هو. مطلب ته گهاڙ سڪايوسي، سنڌ واهه کي ويران ڪيوسي، واهن منجهه وهنجڻ ۽ ترڻ ڇڏي ڏنوسي، وڻن ۽ انهن جي ڇانون کي قربان ڪيوسي، اهو سڀڪجهه وڃائي بيراج حاصل ڪئيسي، ان لاءِ ته آبادي وڌي، ملڪ سائوستابو ٿئي، پاڻي عام جام ٿين، اَنُ ايترو ٿئي، جو نه ڇڙو اسان ريان کيان هجون، پر پاڙي پلاند وارن جي به بک ڀڄي، ڀل اسان جي خوش قسمتيءَ منجهان اهي به فائدو وٺي، پنهنجو ڏک ۽ ڏڪار لاهن. ليڪن هاءِ بخت جي بازي! اهوئي ڏڪر، اهائي بک، اڃا اڳ ٿوري هئي، هاڻي ويرئون وڌ پـَـئي ٿيندي وڃي. اڳي زمينان چانديءَ وانگر پيون چمڪنديون هيون، هاڻي سڀني ۾ اهڙو اچي سيڪُ ۽ سم نڪتو آهي، جو چند سالن کان پوءِ براجون ته اسان وٽ هونديون، واهه به پيا وهندا، ۽ پاڻي به عام جام هوندو، ليڪن زمين ڪٿي، جنهن ۾ هر هلائجي![81]
* * *
وچ ۾ ڪجه جملا معترضا اچي ويا! در حقيقت مون کي پنهنجي ڳالهه ڪرڻي هئي، اجها هيءَ ته مان پاڻ به انهيءَ زماني ۾ شاعر هيس، ”ثنائي“ ۽ ”وفائي“ سان هم رديف بڻجڻ خاطر پاڻ کي ”فدائي“ ڪيو هيم. فارسيءَ ۾ اڃا ايتري مهارت ڪانه هئي، تنهنڪري اردو ديوانن منجهان قافيا ڪڍي، خيال هٿ ڪري، غزل جوڙيندو هيس. حضرت ”خادم“ منهنجو استاد هو. مشاعري ۾ پڙهڻ کان اڳ کيس اصلاح لاءِ موڪليندو هيس. ڪٽ سٽ کان پوءِ غزل ته يقيناً وزن ۾ اچي ويندو هو ۽ غلطين کان به پاڪ صاف ٿي پوندو هو، ليڪن اصلاح ايتري ٿيندي هئي، جو مان واري تصنيف حضرت ”خادم“ جي تاليف بڻجي پوندي هئي. انهيءَ هوندي به مان ان کي پنهنجو سمجهي پڙهي ويندو هيس. جڏهن پڙهڻ جو وقت ويجهو ايندو هو، ان وقت منهنجي چپن تي خشڪيءَ جو ڪلر چڙهندو هو، زبان سڪڻ شروع ڪندي هئي، ۽ تارون ڪنڊا ڪنڊا پيو ٿيندو هو، بدن ۾ سياٽو ۽ هٿ پير ٺري پوندا هئا. سڏ ٿيندو- ”جناب فدائي صاحب!، ارشاد ٿئي؟“ جناب فدائي صاحب ارشاد ڇا ڪري! دل جي ڌڙڪي کي جهلي، هٿن جي ڏڪڻيءَ کي روڪي يا ساهه جي سهڪي تي قبضو ڪري، تارونءَ ۾ زبان کي آلو ڪري يا غزل پڙهي! نيٺ سر تي آئي کان پوءِ، وڏي جدوجهد بعد، دهشت جي انهن سڀني علامتن تي قبضو ڪري، پڙهڻ شروع ڪندس. ليڪن جنهن هٿ ۾ غزل جو ڪاغذ هوندو هو، ان جو پڇاڙيءَ تائين قبضي ۾ اچڻ خير هو. استاد ۽ استاد جا ساٿي وڏي واڪ واه واه پيا ڪندا، ڪجهه حنيف ۽ بٽ صاحب جي به ڀلائي ٿيندي هئي، باقي دوستيءَ جو ننگ مرحوم غلام سرور پاڙيندو هو، ٻيو سڄو مشاعرو غير جانبدار، نه آهه! نه واهه! بهرحال مقطعو پڙهي، جڏهن وهندو هيس، دل جو ڌڙڪو ان کان پوءِ به ڪيتري وقت تائين قائم رهندو هو. ڪجهه وقت ته اهڙيءَ ريت هلندو رهيس، خاڪو مان تيار ڪندو هيس، ان کي غزل جو روپ استاد وٺرائيندو هو. ليڪن هلي هلي، آخر پاڻ ۾ بي اعتمادي پيدا ٿي پـَـئي. سمجهيم ته در اصل مون ۾ نه شعر گوئيءَ جو سليقو آهي ۽ نه طبيعت ئي موزون يا مناسب آهي، جنهن بعد مرڳوئي انهيءَ شغل کان دستبردار ٿي ويٺس. ڪن ڏينهن پڄاڻان محسوس ٿيو ته واقعي مان ڪنهن آزار ۾ ڦاٿل هيس، جنهن مان کڻي خدا جند ڇڏائي. ڀايان ڪو ڏنو آڏو اچي ويو.
* * *
اهي ڏينهن ويا، اهي زمانا گذريا، سنگتي ساٿي ڪي وڇڙي ويا، ته ڪي اهڙيءَ ريت هيڏي هوڏي ٿي ويا، جو وري ڪڏهن هڪ ٿي نه سگهيا سي. حنيف به سـُـڪَ پل واري جاءِ ڇڏي وڃي اسٽيشن وارو بنگلو وسايو، جتي قاضي صاحب امتحان پاس ڪري ساڻس اچي ڀتو. هاڻي پـُـرسڪون ادبي ڪچهريون ويون، سياسي هـُـل ۽ هنگاما شروع ٿيا. جن موڙن تي پڙهيل ڪڙهيل ويهندا هئا، انهن تي جاهل ۽ مجهول وڏيرا اچي ويٺا. جتي اڳ ڪتابن جي اوراقن جي اُٿل پٿل ٿيندي هئي، اتي ووٽرن جي لسٽن جو گردان ٿيڻ لڳو. لاڙڪاڻي مان اسان به کڻي ٽپڙ ٻڌا. مشاعري جي ارڪانن به هڪ هڪ ٿي موڪلائڻ شروع ڪيو. پهريون غالباً مرحوم علي محمد قادري انهيءَ وَلـَـر مان وڇڙيو. پوءِ آيو وارو ميان غلام سرور جو، نه وهم نه گمان، اڃا جوانيءَ به موٽ ڪانه کاڌي هيس، زندگيءَ جو سج اڃا منجهند تي مس پهتو هو، سڀن دوستن جي دلين کي داغَ ڏئي ائين هليو ويو ڄڻ اسان جي وچ ۾ هيوئي ڪونه. جڏهن وڏيءَ سرڪار جو سڏ آيس تڏهن ڪنڌ ورائي به ڪونه ڏٺائين، اسان سڀ تڪيندا رهجي وياسي:
هنڌ اهي ئي ماڳ جت نه رهيا جوءِ ۾،
سچ پچ ته ادبي محفلن کي، دوستن جي دلين کي، بلڪ حقيقت هيءَ آهي ته لاڙڪاڻي جي سڄي شهر کي صفا برباد ۽ ويران ڪري ويو. ان کان پوءِ ڏٺوسي، ڪيترن ئي ڪوششون ڪيون، ليڪن اهو رنگ رچي ڪونه سگهيو.
ماڻهو مڙئي نه سهڻا، پکي مڙئي نه هنج،
ڪنهن ڪنهن ماڻهونءَ منج، اچي بوءِ بهار جي.
ميان پير بخش ”واهه واهه“ پهريون رٽائر ڪري لاڙڪاڻي مان ويو، پوءِ موت ان ملاقي ٿي روهڙيءَ منجهان رخصت ٿيو. غلام علي ”مسرور“ جي به ڪنهن ٻئي ضلعي ۾ بدلي ٿي، جنهن کان پوءِ جيسين جيئرو هو تيسين منهن ورائي ڪونه ڏٺائين. الغرض متل مجلس اهڙيءَ ريت آهستي آهستي هڪ هڪ ٿي درهم برهم ٿيڻ لڳي. هڪٻئي کان هرڪو وڇڙي، اهڙيءَ طرح هليو، جو وري وصال وارو ورق وري نه سگهيو. انهيءَ ساٿ منجهان ٻه ساٿي بچندا ٿي آيا، دل کي دلجاءِ هئي ته ٻه ٻارهن آهن، پوڙها ٿي چڪا آهن پر اڃا آهن ته سهي. انهن کي ڏسي ڪي ڏينهن ته ياد پون ٿا. ڪن زمانن جي يادگيري ته اچي ٿي، پاڻ ڪنهن مٺي ماضيءَ جا ته نشان آهن. جڏهن کين ڏسجي ٿو ته روح کي سرور پهچي ٿو، دل کي ڄڻ آٿت اچي ٿو. شل سدائين سلامت هجن! ليڪن ڇا ڪجي، انهن مان به هڪ موڪلايو! ”نياز“ زندگيءَ جو بوجهو لاهي ڇڏيو، هلڪو ٿي وڃي حورن جي هنج ۾ پيو، باقي رهيو محمود ”خادم“، جنهن کي به سَون بيمارين اچي سوڙهو ڪيو آهي، وار به ڪارن مان ڦري اڇا ٿي ويا اٿس، اهڙا جهڙا ڪپهه، جهڙو کير، يا جهڙي برف، منهن سمورو جهـُـريون جهُريون، اکين مان اها چمڪ وئي، هاڻي ماندگي پئي معلوم ٿئي، مُرڪَ جيڪا محفل کي موهي رکندي هئي، ان مان اهو ست ۽ ساءُ نڪري ويو، هاڻي کلي ٿو ڄڻ ڦڪي کل پيو کلي. نه گرمي، نه حرارت، نه دلڪشي نه ڪشش، ٿڪاوٽ، ماندائي ۽ مجبوري پئي ان مان ظاهر ٿئي. هلي ٿو پر وک ۾ اها ڄمت ڪانه، قدم ۾ اهو عزم ۽ ارادو ڪونه، ائين پيو معلوم ٿئي گويا مسافر هلي هلي کيرو ٿي پيو آهي، اڄ ڪي سڀان اهو ڏينهن ايندو جڏهن اوچتو ئي اوچتو ڪنهن ٿڌي ڇانوهري هيٺان اهو مسافر به ماندو ٿي حياتيءَ جي هڙ لاهي آجهاپ ۾ اچي ويندو.
* * *
اڃا ايستائين آيو هيس ته ڪراچيءَ مان ”مهراڻ“ جا پرچا (29- اپريل 1960ع) اچي پهتا. سانده هڪ سال (1959ع) جا. ڄاتم ته اباڻي پار جو پانڌي اچي پهتو.
ڪو جو وريو واءُ، اڄ پڻ ملڪ ملير ڏنهن،
ڄڻ آيم اباڻاءُ، ماڻهون موٽائڻ جو!
جلدي جلدي جو کڻي ورق ورايان ته جنسي ڪيـِـس ۽ ڪلور ٿيا پيا آهن، مورڳوئي ماتم لڳو پيو آهي: ڊاڪٽر دائود پوٽي جو داغ ته دل تي انهيءَ وقت پهتو، جڏهن خود منهنجي حياتيءَ جو سفينو لهرن ۽ لوڏن[82] ۾ هو، تانگهي ۽ تار جو پتو ئي ڪونه پيو، ڪڏهن واءُ سنهنجو ته ڪڏهن اوکو ٿي لڳو، ڪڏهن سڙهه چڙهيا ٿي ڪڏهن لٿا ٿي، يقين ڪونه هو ته سير جي سٽن کان نڪري ڪشتي ڪناري لڳندي.
هتي آيس (منيلا 19- ڊسمبر 1958ع) ته خبر پَئي، آغا شمس الدين خان به ساٿ ڇڏيو.
ان کان پوءِ پيغام پهتو ته 12- نومبر 1959ع جو ”نياز“ به رحلت ڪئي- هاڻي وري ’مهراڻ‘ مان معلوم ٿيو ته تون هِتي اِنهن ٽِن جا روئڻا ٿو روئين، هـُـتي سڄو ساڻيهه ئي سـُـڃ ئي ٿي ويو آهي!
(1) مرحوم ماستر الهه بچايو سمو 9- ڊسمبر 1958ع تي گذاري ويو آهي.
(2) خواجا سلطان علي، سنڌي زبان جو خاموش خدمتگار، 9- جنوريءَ 1959ع تي هن دار فانيءَ کي ڇڏي چڪو آهي.
(3) امام الدين ”ضامن“ 12- فيبروري 1959ع تي رحلت ڪري ويو.
(4) ”عاجز“ ساڪرائي، سانگيءَ مرحوم جو صحبتي، 25- جولاءِ 1959ع جو فوت ٿيو.
(5) سردار بهادر محمد بخش ”ڪوجهي“ 24- سيپٽمبر 1959ع تي هيءُ جهان ڇڏي چڪو.
(6) شيخ عبدالعزيز قنڌاري، سنڌيءَ جو اديب ۽ آزاد سنڌ جي قديم تحريڪ جو رڪن رڪين، ڇنڇر رات ساڍي ٻارهين بجي 26- سيپٽمبر 1959ع تي رب ڏانهن راهي ٿيو.
(7) آغا تاج محمد 30- سيپٽمبر 1959ع ساڍي ٽين بجي ڌاري دوستن کي داغ ڏئي ويو.
(8) پيرو محمد ”سائل“ جو قافلو 19- آڪٽوبر 1959ع تي سومر ڏينهن اسر ويل هالن مان نڪتو.
(9) خليفي محمد عمر ”اختر“ هالائيءَ 12- آڪٽوبر 1959ع تي اربع ڏينهن سفر تي سانباهو ڪيو.
(10) منهنجي استاد مرحوم مغفور حاجي محمود ”خادم“ ڇنڇر ڏينهن 9- جنوريءَ 1960ع تي لاڙڪاڻي جي وڻن کي وداع چيو [83] - مطلب ته:
آڻي ڪانگ ڏنياس، ڪتابت قريب جي،
پَهو ڪتيندي پَٽ پَيس، ڇوهئون تند ڇُٽياس،
ڀيڄئون ڀيڄ ٿياس، روئندي چولي چڪ ۾.
جيڪو خطرو ۽ خيال هو، سو صحيح نڪتو. ڪيچي آخر وڃي ڪيچ وڻين رسيو، سانگي نيٺ وڃي ساڻيهه پهتو.
مٿيان سڀئي بزرگ اسان جي اکين جو نور ۽ اسان جي دل جو سرور هئا، سنڌ جو سينگار انهن سان هو، اسان جي تهذيب ۽ تمدن جا اهي نمائيندا هئا، انهن جي وڃڻ سان سنڌي ادب جي عمارت جا گويا ڪيئي ستون اچي پٽ پيا، هاڻي دل ايترو دهلجي وئي آهي، جو ٻين لاءِ ٻئي هٿ پيا مٿي کڄن- شال جيئندن جو خير! خدا انهن کي عمر دراز ڏئي، انهن کي لهر لوڏو ڪونه اچي، شل انهن کي اوکو واءُ نه لڳي:
سدا هئن سُکِئا، ماروئڙا ته ملير ۾،
شل نه ڏينهن ڏکيا، اچن آجڙين تي!
______________
[1] ”خضر“ جو هم معنيٰ لفظ ٻهراڙيءَ جي زبان ۾.
[2] مايون پنهنجي مڙس جو نالو ڪونه وٺنديون هيون. پـُـٽَ جو نالو وٺي چونديون هيون: ’فلاڻي جا پيءُ!‘ ”فلاڻي جو پيءُ!“ مرد ڪڏهن پيار مان زال کي ان جي نالي کي ننڍو ڪري سڏ ڪندو هو، يا پٽ جي نالي تي ’فلاڻي جي ماءُ‘ ڪري سڏيندو هو، ڪڏهن هو زال کي ”ڳوري“ يا ”ڳئوري“ به چوندو هو، خاص طرح جڏهن مائي پيرين ڀاري هوندي هئي- سچل جي بيت ۾ آهي:
ڏاهو چڙهي ڏار تي، ٿو ڏئي ڏوراپا،
پڌرا ڪري نه پرينءَ جا، اهو نازڪ نياپا،
آڻيو اوراپا، ڳالهيون ’ڳوريءَ‘ کي چوي.
[3] سنڌ ۾ ڪن قبيلن ۾ جيڪڏهن ڪنهن کي معلوم ٿئي ته فلاڻو فلاڻيءَ تي عاشق آهي ته مائٽ ٻنهي کي ڪارو ۽ ڪارِي ڪري ڇڏيندا، يعني مرد ڪارو ٿي ويندو ۽ سندن سماج ۾ عورت ڪاري ليکي ويندي، پوءِ ٻنهي جو مارڻ سندن لاءِ عين ثواب ۽ عين عزت آهي. پيءُ ڌيءَ کي ماري ڇڏيندو، ڀاءُ ڀيڻ جو ويري ٿي بيهندو. جيسين ٻـَـئي نه مرندا، تيسين کير پيئڻ پاڻ تي حرام ڪري ڇڏيندا. خون ٿئي کان پوءِ ٻنهي ڌرين جا مائٽ خاموش ٿي ويندا، دانهن ڪوڪ ڪونه ڪندو.
[4] سنڌي شاعرن ڪڏهن قاصد کان به خط موڪلڻ يعني نامہ بريءَ جو ڪم ورتو آهي، مثلاً سچل چوي ٿو:
[5] سنڌ جو هڪ محاورو.
[6] سنڌيءَ ۾ ”موچارو“ ٻنهي معنائن ۾ ڪتب اچي ٿو، سهڻي لاءِ به ۽ ساديءَ شڪل واري لاءِ به اِهوئي هڪ لفظ ڪتب آڻي سگهجي ٿو. استع
[1] ڪئنچي ڇاپ سگريٽان انهيءَ زماني جون پهريون نمبر سگريٽان هيون. انهن کي ’سِيل‘ چئبو هو. اڍائي اَني پاڪيٽ ملندو هو. وڏا ماڻهو ڇڪيندا هئا. غريب غربو پن جي ٻيڙي ۽ حُقو ڇڪيندو هو، نه ته عيد براد يا وڏي ننڍي ڏينهن بتي ڇاپ سگريٽان وٺي ڇڪيندا هئا، هڪ پئسي ۾ پاڪيٽ ملندو هو.
[2] ’تورزن‘ سنڌ جو تمام پراڻو لفظ آهي، بهادر بلڪ رستم دستان جي ڪردار جو مفهوم رکي ٿو. آمريڪا وارو ’ٽارزن‘ به انهيءَ لفظ جو مترادف ڀانئجي ٿو.
[3] ڪمشنر صاحب کي اهڙيءَ طرح خطاب ڪيو ويندو هو.
[4] سٿڻ پنجن والن جي اندر ٿيندي هئي ۽ ڪانئچ ويهن والن تائين ٿيدي هئي. شوقين هميشہ ڪانئچ پائيندا هئا.
[5] ڊڳڙ ٿلهو وڏو ۽ اڻ مکيل، ڊڳڙي اڻ مکيل، ليڪن ڊڳڙ کان وزن ۽ سائيز ۾ ننڍي، اوڦراٽو، سنهون ۽ ٿلهو ننڍو خواهه وڏو، ليڪن گيهه يا مکڻ ۾ جهٻيل.
[6] مرهيات = خدا جي رحمت هيٺ آيل - مرحوم.
[7] ”مارو“ چئبو هو راڄ کان مفت شيءِ حاصل ڪرڻ کي.
[8] هيءُ بزرگ وڏيءَ عمر جو ٿي، آڪٽوبر 1958ع ۾ ڪراچيءَ ۾ فوت ٿيو.
[9] ’الحقيقت‘ جي جاري ٿيڻ تي ميرزا قليچ بيگ مرحوم تاريخ قطعه ۾ چئي آهي، جنهن جي لفظ ”مرغوب طبايع“ (1340 هه) مان سال نڪري ٿو.
[10] اُنهن خطن جا ڪيترا مجموعا ڇپجي چڪا آهن ۽ ڪيترا اڃا خطي آهن.
[11] خان المعظم حضرت دريا خان سنڌ جو محب وطن وزيراعظم ۽ سنڌي فوجن جو جان نثار سپهه سالار سنڌ جي آزاديءَ جو ٻيو شهيد آهي. تازي دؤر ۾، سڀ کان اول ڌارين جي تسلط جو مقابلو ڪندي انهيءَ بزرگ 927 هه ۾ شهادت حاصل ڪئي.
[12] ڳوٺاڻي زبان ۾ ”ملعمع“ جو هم معنيٰ.
مال مان ان جي مطلب ۽ معنيٰ کي پروڙبو آهي.
[7] دکَڻَ بمعنيٰ دڪان
[8] ”ڪانڀ ڪڍڻ“ چئبو آهي هيٺ ويهي، ٻئي گوڏا مٿي ڪري، چيلهه ۽ ڄنگهن جي چوڌاري چادر ويڙهي ويهڻ کي.
[9] ”مشعل“ جي سنڌي صورت.
[10] يعني علاءُ الدين خلجي.
[11] هتي جن به قصن ۽ داستانن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، اهي سڀئي سکر واري ماستر هريسنگ، ۽ شڪار پور واري ماستر پوڪرداس ڇپايا هئا.
[12] مکڻ جو ننڍي چاڻي کي ’ڦُٽي‘ چئبو آهي ۽ خود مکڻ کي به چئبو آهي.
[13] هندي ۽ پوربي شاعريءَ ۾ پڻ عورت کي ئي عاشق بڻايو ويو آهي.
[14] ’اَڳا‘ انهن زنانن چولن جي لـَـٽن کي چئبو هو، جن جا اڳ مشِين تي ڀريل هوندا هئا.
[15] ’چـِـڪنو‘ سفيد لٽو ٿيندو هو، جنهن جو سڄو ترو مشين جي برٿ سان ڀريل هوندو هو. شايد اڃا به اهو بازار ۾ هجي.
[16] ڪاٺ جي ٽڪرن تي گل ٻوٽا اُڪيريا ويندا هئا. ڪـِـلـِـڪَ جي ڪاريءَ مش مان ٻوڙي انهن سان لٽن کي ڇُريندا هئا ۽ پوءِ انهن تي ڪنڊيءَ يا سئيءَ سان برٿ ڀربو هو. انهن لَبن کي ڇـُـر ۽ پور سڏيندا هئا.
[17] رئي جي هڪ پَلَوَ کي ڳچيءَ ۾ وجهي، ٻنهي هٿن سان جهلي، پوءِ مٿي بيان ڪيل لفظ ادا ڪبا هئا.
[18] مرحومہ ۽ مرحوم جي سنڌي شڪل- مرهياتِ ۽ مرهياتُ.
[19] مائٽ جي موت تي ٽي ڏينهن زمين تي ويهبو آهي، ۽ فرش تي سمهبو آهي، ان کي ’پٿر‘ چئبو آهي.
[20] شُنهارن (ڇُنهارن) جي ٻئي قسم جو نالو ”ڪَتيفيون“ هوندو هو.
[21] کير جي ملائيءَ کي چئبو آهي ”ٿَر“ يا ”ٿَري“.
[22] هيٺين فارسي ۽ عربي لفظن جو ترجمو هيٺين لفظن سان ڪري سگهجي ٿو:
تمدن= هلي چلي. تهذيب= اٿي ويٺي. معاشرو= رهڻي ڪهڻي، ڪردار (ڪيريڪٽر)= چال چلت. ثقافت= قيل قال.
[23] ڪو عزيز بيمار ٿيندو يا ڪو ڪم ڦاسندو، پوءِ عورتون ڪنهن پير جي نالي تي باس باسينديون هيون، جڏهن ڪم پورو ٿيندو، ته انهيءَ پير جي قبر تي وڃي سهرا ڳائينديون ۽ خيرات ڪنديون هيون، ان کي چئبو هو ”سـُـکا“- سـُـک واري، ”سک“ يعني خير خوشيءَ واري خيرات.
________________
[1] انهيءَ خيال کي فارسي، اردو ۽ هندي شاعريءَ ۾ هيٺين نمونن سان ادا ڪيو ويو آهي. امير خسرو چوي ٿو:
گوري سووي سيج پر، مـُـکهه پر ڊاري ڪيس،
”خسرو“ چل گهر اَپنـــي، سانج بهئي پرديس.
فارسيءَ ۾ ڪنهن چيو آهي:
عارض چه عارض، گيسو چه گيسو!
روئ مبينـش صبح تجـلـيٰ،
صبحي چه صبحي، شامي چه شامي!
زلـف درا زش شامي تمـامي.
مولانا جامي فرمائي ٿو:
از روي و زلفت دارم هميشہ،
صبحي همايون شامي مبارک!
ڪنهن اردوءَ واري جو چوڻ آهي:
دامن زلف مين رخ روشن،
کيسي شب هي که آفتاب بهي هي!
ميرزا شوق (لکنوي) مٽنوي ”زهر عشق“ ۾ هڪ شعر آندو آهي:
رخ به گيسو هوا ســي هلتــي هين،
چلئــي اب دونون وقت ملنــي هين.
[2] گوريون، ”گوليون“ بندوق جون چئبيون آهن.
[3] سنڌ جي ٻاهراريءَ وارا ”گؤنزل گو“ سڏيندا آهن.
[4] 1299 هه کان هڪ اڌ سال پوءِ فوت ٿيو. ”گدا“ جي وصال جو سال آهي 1322 هه (تڪمله 528). ’ڪليات گدا‘ جي فاضل مرتب کان گدا شاهه جي شاعريءَ جي خوبين کي طوالت ڏيندي، هـُـن جي وفات جي تاريخ لکڻ ئي وسري وئي آهي!
[5] ايراني مهينو.
[6] فارسيءَ جي هن شعر کي ڪهڙيءَ طرح پنهنجو ڪري ويو آهي:-
سبز پوشي بلبِ بام نظر مِي آمد
نه بزورو نه بزاري، نه به زرمي اَيد
[7] اوان ساڻ.
[8] اوان سين، ٺٽي جو تلفظ آهي.
[9] ساڳيءَ طرح ٻاهون جو ’ٻائون‘.
[10] معنيٰ هينئر.
[11] هن ۾ ٺٽي جي خاص لهجي جا لفظ آيل آهن، جن پاڻ ميٺاج وڌائي ڇڏيو آهي، ڏسو ”تڪمله مقالات الشعرا“ ص. 430 تا ص. 439
[12] ڪن مشاعرن جا مصرع طرح هي هئا، مثلاً:
جمعو 5 سيپٽمبر، 1930ع- مههِ نوبدر بڻجي نير اعظم نه ٿي سگهندو.
جمعو 19 سيپٽمبر، 1930ع- سوا خون تمنا ناه ڪجهه زخمن جي دامن ۾ (هيءَ طرح نياز مرحوم جي ڏنل هئي)
جمعو 3 آڪٽوبر، 1930ع- سڀ اهل حشر اُن جا طرفدار ٿي ويا.
(هيءَ طرح منهنجي ڏنل هئي)
ڇنڇر 18 آڪٽوبر، 1930ع - ڌوم ڌام سان مشاعرو ٿيو ليڪن طرح معلوم نه ٿي سگهي.
[13] پاڪستان کان اڳ ڪراچيءَ ۾ هيٺينءَ طرح چانهه جا نمونا ۽ نالا مستعمل هئا:
فينسي چانهه - هندن لاءِ خاص.
پوڻيان چانهه - منون ڪوپ چانهه جو.
ڊبل چانهه - ڀريل ڪوپ چانهه جو.
اُڌيا چانهه - زياده کير واري چانهه.
منوڙا چانهه - جنهن ۾ ملائيءَ جو ذرو کير سان گڏ وجهندا هئا.
سفيد چانهه - عام مسلمانن لاءِ عام چانهه.
[14] پان جو رواج دراصل سنڌ ۾ اسلامي دور کان اڳ هو. راجا ڏاهر جڏهن محمد بن قاسم سان مقابلي لاءِ هاٿيءَ تي چڙهي ميدان م آيو، ان وقت هوديءَ ۾ ٻه ٻانهيون هن لاءِ ويٺل هيون ته واري سان کيس پان ٺاهي ڏينديون رهن.
[15] ڊاڪٽر حاجي غلام حسين قاسم، ڄم 9- جولاءِ 1891ع، وفات 15- نومبر 1974ع، عمر 83 ورهيه.
[16] مخلص مرحوم اربع 31- آگسٽ 1932ع جو ”سنڌ زميندار“ ۾ اچي رهيو، جتان 1- سيپٽمبر 1932ع خميس ڏينهن اسان جي اچي مهمان ٿيو، غالباً اهو آخري دفعو اسان جي ملاقات ٿي، وري ڪونه ملياسين.
[17] جڏهن پاڻ ڏانهن اشارو ڪرڻو هوندو آهي، تڏهن ايڊيٽوريل ۾ ايڊيٽر ’اسان‘ جو لفظ ڪتب آڻيندا آهن. فدويءَ جو لفظ پوليس جمعدار پنهنجي ڊائرين ۾ ۽ سب انسپيڪٽر بالا عملدارن ڏانهن ويندڙ لکپڙهه ۾ لکندا آهن. مرحوم کان اها عادت محڪمي ڇڏڻ بعد به ڪانه وئي.
[18] لاڙڪاڻي جو هڪ محلو، جيڪو مشهور ئي هن ڪري هو ته ان ۾ مريد احمد خان رهندو هو.
________
[1] جاهل وڏيرا اهو اکر ڪتب آڻيندا هئا.
[2] ”ليسن“ کي انهيءَ زماني ۾ ”پروانو“ چيو ويندو هو.
[3] دربارين جو دستور ۽ ڪرسي نشينيءَ جو قاعدو 1938ع ۾ جي. ايم. سيد جي تحريڪ تي الهه بخش شهيد ڪڍي ڇڏيو.
[4] شايد هاجران نالو هيس، جنهن جو مخفف ’هاج‘ ڪيو ويو هو. اهڙيءَ طرح ڏوڪريءَ ۾ به هڪ مشهور ڪسبياڻي هوندي هئي، جنهن جو نالو وسري ويو آهي ۽ پنهنجي دؤر ۾ هن به وڏيرن جون ڇنڇريون لاهي ڇڏيون.
[5] پر توِ حسنِ رخِ دلدار سان ڪيئن مٽ ڪريان،
شمع کي، يا ماه کي، مهر عالمتاب کي. - گدا
----
[6] عالم سڄو سياه تڏهن ٿو نظر اچي،
زلفن ۾ رخ کي يار جڏهن ٿو نهان ڪري. – گدا
[7] رخ تي دلبر جي زلف پاتا پيچ،
گل سان سنبل جي ٿي لڙائي ڏس! – گدا
[8] منهن مبارڪ جنهن جو مصحف،
خال و خط زير و زبرا – گدا
[9] ڏس دلدار جا پرپيچ ڪاڪل،
خجالت کان ٿيو پزمرده سنبل! – گدا
[10] دانهءِ خال و دام زلف دراز،
طائرِ دل جي لئي تيار ٻئي! – گدا
مرغِ دل منهنجي کي ڪيئين پابند،
يار جي زلف جي رسائي ڏس! – گدا
[11] دل ٿي قابو گيسوي خمدار ۾،
برهمڻ جيئن رشتہِ زنار ۾. – گدا
[12] زر بسيار ته عشق ٺـَـهه پـَـهه،
زر نيست ته عشق پون پون.
[13] رکيو رخسار تي دلدار اڄ زلف پريشان کي،
ڏٺو مون صبح صادق سان بهم شام غريبان کي.- گدا
----
زلفن کي سندس شام غريبان نه چوان ڇو؟ - گدا
[14] ڪيئن نه ٿئي منهنجو تڏهن حال پريشان پڌرو،
برسرِ جور جڏهن زلف پريشان آيو. – گدا
[15] يار جي زلف ۽ عارض جو تماشو هي عجيب!
آهِ سنبل مان بهم لالہِ احمر پيدا! – گدا
[16] نگهتِ زلفِ معنبر سان بلاشبهه، خجل،
مشڪ تاتار ڪيو، ڪنهن ڪيو، دلدار ڪيو. – گدا
[17] سينڌ سهڻي سڄڻ جي زلفن جي،
آب حيوان جو آه سوڌو دڳ! – گدا
[18] بي نيازانه ز ارباب ڪرم ميگذرد،
چون سيہ چشم ڪه از سرمه فروشان گذره. - طالب آملي
[19] ’ڀت ۾ ڪٻر‘، سنڌي پهاڪو.
[20] هي ان وقت لکيو ويو آهي، جڏهن پاڪستان ۾ مارشل لا هو ۽ مرحوم محمد ايوب خان ان جو سربراهه هو.
[21] اي گدا ان شاهه خوبان جي ڪريان ڪهڙي صفت؟
غمزہ و ناز و ادا، هر دم سندس لشڪر ڏٺم!
----
حسن جي سرڪار کي گهرجي ضرور
لشڪر ناز و ڪرشمه يڪ قلم
عشوو ۽ ڪرشمو ۽ تبسم ۽ تبختر،
هي حسن جي سرڪار جو سامان نه چوان ڇو! – گدا
[22] صف مزگان کي سندءِ ڇو نه چوان آءٌ پلٽڻ،
تنهنجي ابروءَ جو اشارو ته ڪماني جاني! – گدا
[23] يار ناوڪ فگن، ڪمان ابرو،
قصد مان ڏس کڻي ڪمان آيو! – گدا
[24] حيران هون. دل ڪو روؤن ڪه پييون جگر ڪو مين!
مقدور هو تو ساتهه رکون نوح گر ڪو مين! – غالب
[25] آهوي چشم صنم اهڙو ڪيو وحشي مون کي،
جنهن کان ڏس مون کان گريزان ٿيو سايو منهنجو! – گدا
[26] آءٌ آهيان بنت العنب جو آشنا،
ڪانه گهرجي مون کي ٻي شادي ادا! – گدا
[27] مريضِ عشق جي ڏس زرد روئي،
نه جهڙس رنگ آهي زعفران ۾! – گدا
[28] اها اميد اٿم تو ۾ اي ڪمان ابرو!
خدنگ ناز جو سيني ۾ اَرپار اچي. – گدا
[29] برنگ نيم بسمل مرغ، منهنجي دل کي ڪيئين زخمي
ڪمان ابرو ڪشي قصداِّ هئين ناوڪ نظر جو! – گدا
[30] جاهل پير ‘وضوءَ’ لاءِ اهو اکر ڪتب آڻيندا هئا.
[31] حور کان ٿيون مون کي نفور اَي صنم!
دل ۾ اٿم شوق وفوراَي صنم! - گدا
[32] ناوڪ ني تيري صيد نه چهوڙا زماني مين!
تڙپي هي مرغ قبله نما آشياني مين!
کيسي جي واچ جو دستور هو ۽ انهيءَ سان گڏ زنجير ۾ قطب نما به لڙڪندو هو. واچ ويسٽ اينڊ واچ ڪمپنيءَ جي زيادهه مشهور هئي. ٿلهي، ڳؤري ۽ مٿس ريلوي انجڻ جي ڇاپ هوندي هئي.
[33] بينيِّ يار غنچہ زنبق، ”گدا“ جو سنڌي بيت.
[34] منهنجي دلدار جا رخسار ڏس، حسرت کان
گل صہ برگ جو صد چاڪ گريبان آيو! – گدا
[35] جلوه عارضِ جانان جو ڏسي، ٿي بيتاب،
سايـہ ابر ۾ خورشيد درخشان آيو! –گدا
[36] ڏيان تشبيہ جي خورشيد سان رخسار جانان کي،
ته حاصل زرد روئي ٿئي سندم هر فرد ديوان کي! - گدا
[37] واهه جو زلفن ۾ ڪيو يار جي رخسار ظهور،
شبِ ديجور ۾ جيئن ماهه منور پيدا! – گدا
[38] مون سان ٿيو هم بزم منهنجو آتشين رخسار يار،
رشڪ کان اغيار کي سرتابه پا اخگر ڏٺم! – گدا
[39] سنڌ جي ڪمشنر کي انهيءَ لقب سان وڏيرا ياد ڪندا هئا. لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ٽي ڍنڍان آهن، جن تي ناتال جي موقعي تي انگريز بدڪن جو شڪار ڪندا هئا.
[40] دلربا مون سان هم بغل آهي،
اڄ ته اغيار جو اجل آهي! - گدا
[41] دل ۾ عاشق جي ائين عشق نمايان ٿو ٿئي،
جنهن طرح سان ٿئي آتش کان سمندر پيدا!
[42] ’سمندر‘ جي شڪل حاشيہ ۾ انهيءَ طرح بيان ڪئي وئي آهي.
[43] ڊاڪٽر چوئٿرام مرحوم جو ڀاءُ ديوان شامداس جيڪو ڪَٽر مهاسڀائي هو ۽ سنڌ ۾ انڪم ٽئڪس آفيسر ٿي رهيو. پاليسي سياسي اِها، ليڪن دوستيءَ ۾ هندو مسلمان هڪ
[44] ابروي يار تي ٿيو خال معنبر پيدا،
سڀڪهين ڄاتو ته ٿيو تيغ جو جوهر پيدا! - سانگي
[45] خالِ سياه، يار جي ابروءَ تي بس عجيب،
ڏس زاغ جو نشيمن ڪيئن ٿيو ڪمان تي! - گدا
[46] لب جانان تي ٿيو خال معنبر پيدا،
حوض ڪوثر تي ٿيو حضرت قمبر پيدا! – گدا
[47] رات ياقوت لبِ يار چميم، مون کي چيئين:
تنهنجي قبضي ۾ سڄو ملڪ بد خشان آيو! – گدا
[48] لب جان بخش جانان کان خجالت آب حيوان کي! – گدا
[49] اي مٺا! تنهنجي مٺي لب تي تصدق نه ته ڪريان،
انگبين کي، نيشڪر کي، شهد کي، حلوا کي آءٌ- گدا
[50] وڏيرا انهن فضول خرچن لاءِ هندن کي زمينان گروي ڏيئي، قرض وٺندا هئا، ليڪن گروي نامي جي دستاويز ۾ زمين جو قطعي وڪرو لکي ڏيندا هئا.
[51] شيفته آهيان يار جي لب تي،
مون کي لازم ٿي ڪار قنادي! - گدا
[52] جيئن نقطهء موهوم دهن يار جو ٿئي ٿو! – گدا
[53] دلبر جو دهن چشمہ حيوان نه چوان ڇو! - گدا
[54] عارض جي نزاڪت آهي نسرين کان دهه چند،
گلبرگ زبان ان ۾ آهي، غنچه دهن جي! – گدا
[55] شيرين سخن تان قنہ مڪرر نثار ڪن،
آڻيان مٺي جو نام ٿو، جنهن دم زبان تي! – گدا
[56] عظيم ٺٽوي.
[57] باريڪ تر از تارِ نظر موءِ ڪمر جو. – گدا
[58] سناهــي ڪه ان ڪي ڪمر هي نهين،
تو ڦر وه پجميا ڪدهر باندهتــي هين!
[59] دلا اين جا ست اُن ڪانِ جواهر،
ڪزان پيدا شود جانِ جواهر،
عجائب گوهر آرد اين صدف بار،
ڪزو حيران بماند دُرِ شهوار.
دل آنجا فاتحه خواند باخلاص،
ڪه يا رب! ڪي ڪشايد عقدهء خاص. - عظيم ٺٽوي
[60] مولانا جامي- بيبي زليخا جي وصف ۾.
[61] سرخروئيءَ جو جي آهين خواهان،
يار جو پنجہ حنائي ڏس! – گدا
[62] وڌم گردن ۾ طوقِ بندگي قمري صفت هاڻي،
ڪندس آءٌ سرو کي صدقو،قدِ دلجوي جانان تي. - گدا
[63] ڏسي جي جلوهِّ سرِوِ قدِ يار،
ڪري بلبل صفت فرياد صلصل. – گدا
[64] در چمن يار چوبا آن قدوقامت برخاست،
سرو بنشست ز دعويٰ، و قيامت برخاست.
[65] دل صاف سندم نقرہء خالص نه ٿئي ڇو!
الفت آهي مون کي ته سدا سيم تنن مان. – گدا
[66] سنڌ جا پير، سيد ۽ سجادهه نشين سياري جي موسم ۾ پـِـنَ تي نڪرندا هئا، ان کي ’سفر‘ چئبو هو. ڪن جي قافلي اڳيان گهنڊ گهڙيال وڄندا هلندا هئا، ۽ ڪي پنهنجي اڳيان بلند آواز سان ڪلمو شريف پڙهائيندا هلندا هئا. اٺ، گهوڙا ۽ گڏهه ساڻ، ڪي پگهاردار ته ڪي چڙا مانر، ڪي چاڪر ته ڪي چوڪر ۽ ڪي ڇڙو چل ڪـُـستيزن، ڪي خليفا کڙا ته ڪي ڪامي ڪڙا، مطلب ته جنهن درتي وڃي لهندا هئا، ته ڄڻ ماڪڙ اچي پئي. غريب جو ارڪو ترڪو اگهي اٿندا هئا. تقريباً ٽي مهينا کن اها گداگري هلندي هئي، ۽ انهن ٽن مهينن ۾ سنڌ اندر نه ڇڙو مذهب جي نالي ۾ پيسي جي لٽ- ڦر ٿيندي هئي، بلڪ مسلمانن جي گهرن ۾ جيڪا سياهه ڪاري ٿيندي هئي، ان جو ڇڙو تصور به انسانيت سوزيءَ لاءِ ڪافي ٿئي ٿو.
[67] غبارِ ڪوچہ جانان آئي بہ از اڪسير،
گدا جو سنڌي شعر
[68] ڇا لاءِ ٿو بنائين بروجِ مشدهه،
ويٺو ڀلا مدام ڪو دنيا ۾ گهر ڪري. - گدا
[69] زمين جنبد نه جنبد گل محمد.
[70] سکر جو هڪ زنده دل، مخلص ۽ باوفا دوست. چار سال کن ٿيا، جو هي جهان ڇڏي ويو.
[71] خارش جو سنڌي مترادف.
[72] برنگ برق بيتاب آهيان فرقت ۾ جانان جي. – گدا
[73] سڙي کامي پچي ٿي آتش فرقت ۾ جانان جي،
دلِ پـُـر داغ سبقت ٿي رکي سروِ چراغان تي. – گدا
[74] آهِ پرسوز، آه سا منهنجي،
آهِ صرصر کان وڌ منجهس سوسٽ، - گدا
[75] برق ٿئي بيتاب منهنجي آه آتش بار کان – گدا
[76] گوهرِ شاهوار ڇا آهن،
دانہء اشڪ سان ڪريان ڪيئنءَ مٽ. – گدا
[77] هر قطرہء اشڪ، آه سندم لولوئي لالا،
آءٌ پنهنجون اکيون غيرت نيسان نه چوان ڇو. – گدا
[78] منهنجي اکڙن مان سدائين يم وهيو. – گدا
[79] سندم نيڻن جون نهرون نت وهن جام.
لڙهان ٿو جنهن جي آءٌ آبِ روان ۾! –گدا
[80] هيٺيان شعر ڪنهن ٻاهراڙيءَ جي شاعر انهيءَ جهار، ان جي هڪل ۽ سنگن جي داڻي تي چيا آهن!
ڪينءَ ساماڻين ڪـُـنڊَ ۾، ٻـَـهـَـڳـُـڻَ تون ٻـُـوڙا،
ڪَڻِ ته جهَليئي ڪانه ڪا، مُرڳي جهانءِ ٻَڌئي جهُوڙا.
جواب
ڪـَـڻ ته مون ۾ ڪيتري، ڏني هئي ڏاتار،
پيهي کان پري ڪـَـيـُـئي، مون ياد نه ڪيڙئي يار،
ٻه پـَـهـَـرَن جو ٻوڙيءَ جا، مون چـُـهنڊن جا چـُـڀڪار،
وچينءَ ويل وريو وڃـَـنِ، مون تي هيڙهن جا به هزار،
ڪانوَ، ڪٻريون، ڪـِـوِليون، چـُـهٽي ويون چوڌار،
مون تي ناهه ميار،
منهنجي کونڌي ڪـَـڻ کڻي ويا!
[81] حاجي روشن شاهه هيٺيون ”شهر آشوب“ براج تي چيو آهي- (روايت ٻيڙو فقير، 17-1-1961):
(1) هاڻي ته صبر سير لڏي ويو، کڻي اخلاق مٽيا آدمن،
ويو آهي زور زمانو وٺي، جنهن کي چوڏهون سن چون،
هن دادلي درياهه کي، آهي دهڪايو دَرن،
اَيو سکر براج سنڌ ۾، جيڪو ڏٺو آهي ڏيهن،
انهيءَ واهڙ جي وهڻ سان، آهي موج به وئي ماڻهن،
اڳي ته هت چانور چـُـنا هئا، ٻي سڌ گهڻي سارين،
ڪونج، ڪنگڻي، ڪارڙا، ٻيون قطارون ڪانگڙين،
موتيا، گنجا، ملڪ ۾، ٻيون راهيون رتڙين،
سـِـپيا، سـِــگهڙيا، صابو، ٻي سونهن گهڻي سونهن،
باڙا، بدڙيا بيشمار، ٻيو هو ساءُ ڀلو سگداسين،
کائي گهڻو هئا خوش ٿيندا، ٻيو هو مَرَڪُ به ماروئڙن،
هڪڙا ويندا هئا ولايت ۾، ٻيو وڻج واپارين،
کرڙيون، رونبا، روتيون، اها ڪار به هئي ڪڙمن،
هاڻي ته اهي سڀ سـَـرَ سڃان ٿيا، وري وارو وريو ووڻن.
(2) ڦٽا واهه وهڻ کان، اچي منهن ڪڍيو موڪن،
نار گهڻا نڪري ويا، جيڪي هئا ڪڙو منجهه ڪڙن،
جوڙا سڀ جدا ٿيا، ڇڏيو مانڊاڻون مـَـنـَـهـَـن،
وڏا هئا قرب قريبن ۾، ٻيا ادا منجهه عزيزن،
وڏيون هيون محبتون ماڻهن ۾، ٻيون چوياريون چلمن،
هاڻي آسَڻَ سڀ اجهامي ويا، رڳو ڪٿي ڪٿي ڪي دونهان ٿا دکن،
هيءَ زمين آهي ذرا پرزا ٿي، اچي وڍي واٽرن، (واٽر ڪورس)
نمبر نيشان نڪري ويا، آهي رڳي ايراضي ايڪڙن،
ڍلون آهن ڊگهيون ٿيون، کڻي تاءُ ٻڌو تپـِـدارن،
آيا آفيسر ملڪ ۾، کڻي ڪاهه ٻڌي ڪامورن...
[82] 17- سيپٽمبر 1958ع جو اڍائي بجي منجهند جو مون تي دل جو حملو ٿيو، ٽي مهينا بستري داخل هيس. 22- نومبر 1958ع تي ڊاڪٽر صاحب دل جي عارضي ۾ فوت ٿيو. مون کان خبر گهڻو لڪائي ويئي، ليڪن کڙڪ پئجي ويئي، پوءِ جيڪو حال ٿيو سو هڪ الله ٿو ڄاڻي.
[83] مرحوم هيٺيون خط مون ڏانهن لکيو جنهن وقت آءٌ بيمار ٿيس، غالباً اهو آخري خط آهي، جنهن بعد آءٌ منيلا هليو ويس ۽ سندس وفات تائين اُتي هيس!
محله لاهوري لاڙڪاڻو
2-10-1958ع
فخر وطن
بجناب ڪريم النفس احسنُ الاخـَـلاقِ حضرت پير سيد حسام الدين شاهه صاحب راشدي السلام عليڪم و رحمة الله:
اڄ معلوم ٿيو آهي ته اوهان بزرگن جي طبع شريف ذرا ناساز آهي، انهيءَ ڪري سخت پريشاني آهي.
دعا جو در ته اوهان صاحبن جو آهي، مگر ڪڏهن ڪڏهن گنهگارن جي به الله ٻڌندو آهي، انهيءَ ڪري نهايت خشوع وخضوع سان خداوند ڪريم جي در تي دست بهَ دُعا آهيان ته شل اوهان بزرگ جلد تندرست ۽ ڪامل صحت وارا ٿيو.
تنت بناز طبيبان نياز مند مباد،
وجودِ نازڪت، آزردہء گزند مباد،
سلامت همه آفاق، در سلامت تست،
بهيچ عارضه، شخصِ تو در مند مباد.
آمين! دعاگو و دعا جو محتاج،
خادم لاڙڪاڻوي.