ڪلچر جي معنيٰ ۽ اُن جا ترڪيبي اجزا
اخلاق جي درستي، نفسي اصلاح، ذھني تربيت اُن جي دائري ۾ ھڪ طرف اچن ٿا، ته مُلڪ ۽ معاشري جي ترقي ٻئي طرف مقصود ٿئي ٿي.
اُن جي وسعت ۾ مذھب، فلسفو، سائنس، نفسيات، ادب، شعر، مُصوري، رقص ۽ ڊراما سڀ اچي وڃن ٿا. طريقت لاءِ جيڪڏھن ڪوبه جديد لفظ استعمال ڪري سگھجي ٿو، ته اُھو ڪلچر ٿي سگھي ٿو.
ڪلچر ھڪ اڻ کُٽ اظھار خيال، جذبي ۽ عمل جو نالو آھي. جھڙي طرح سج جي روشني جملي ذي حيات لاءِ ضروري آھي، اھڙي طرح ڪلچر به انسان ذات جي اندروني خواہ ظاھري اصلاح ۽ آراستگيءَ لاءِ لازمي آھي.
جھڙيءَ طرح ساري انسان ذات بنيادي طرح ھڪ جنس آھي، پر سڃاڻپ ۽ نظام لاءِ قبيلن ۽ قومن ۾ ورھايل آھي، اھڙي طرح آخري طور جُملي انسان ذات جو ڪلچر به ھڪ ٿيڻو آھي. ليڪن ھر مُلڪ ۽ قوم وٽ ھزار ورھين جي تجربي، معلومات، ماحول جي اثرن، نسلي رجحانن ۽ باھمي ميلاپ بعد ڪلچر به پرورش پائي، خاص صورت وٺي ٿو، جو سندن قومي ورثو بڻجي پوي ٿو. جنھن کي قيمتي ذخيرو سمجھي محفوظ رکندا آھن. اڳتي ھلي جڏھن مختلف قومن جي ڪلچرن مان انسان ذات جو ھڪ ڪلچر بڻبو ته اُن ۾ صلاحيت وارا ڪلچر تاڃي پيٽي جو ڪم ڏيندا ۽ ناموزون ڪلچر ڦٽا ڪري ڇڏيا ويندا. شاھه لطيف عليہ اُن وقت لاءِ ھيئن فرمائي ٿو:-
ھي ھڏ وھاڻي، جان ڪتندئن تان ڪت،
ڪو پنھنجي عيد کي، ڀيري ڪج ڀرت،
متان روئين رت، صباح وچ سرتئين.
(شاھه)
[b]ڪلچر جا مکيه جزا
[/b]
(1) نظرياتي ۽ مذھبي عقيدا.
(2) سماجي زندگيءَ جا طور طريقا.
(3) قومي ڪردار.
(4) فن لطيف ۽ ادب.
بھتر ائين آھي ته مٿي ذڪر ڪيل ڪلچر جي مُکيه جزن جي تشريح ڪريان.
[b]نظرياتي ۽ مذھبي عقيدا
[/b]
زماني قديم کان نظرين ۽ عقيدن موجب ماڻھن جو رجحان اِن طرف پئي رھيو آھي.
(1) ھڪ گروہ جو رجحان ماڻھن کي مختلف مذھبن، فرقن، نظرين، قومن ۾ ورھائي جدا ڪري محدود دائري اندر سندن ترقي ۽ تڪميل لاءِ پئي رھيو آھي.
(2) ٻئي گروہ جو رجحان، انسان ذات کي اتحاد جي ڏوريءَ ۾ پوئي ھڪ ڪرڻ جي طرف پئي رھيو آھي. ان کي انفراديتDecentralization ۽ وحدانيت Centralization جي نالي سان سڏي سگھجي ٿو. اُھي ٻئي فطري طريقا آھن. جڏھين حيوان مان انسان ٿئي ٿو ته روح جي انفراديت جي شروعات ٿئي ٿي. پر اڳتي ھلي، ھن کي احساس پيدا ٿئي ٿو ته اھي قطرا باوجود جدا ھستيءَ جي بحر ڪل جا جزا آھن. اتان آيا آھن ان ۾ سمائبا. مٿي ذڪر ڪيل رجحان ماڻھن کي ھيٺين طرح عمل ڪرائين ٿا.
[b]پھرين گروھه.
[/b] (الف) پھرين گروھه: سندن نظرين، مذھب، فرقن، قومن کي مڪمل ۽ مھذب ڄاڻي، معاشري کي سندن رنگ ۾ رڱڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آھي.
(ب) اُن طرح خودي پيدا ڪري، پاڻ کي چونڊيل ۽ برتر ڄاڻي ٻين پٺتي پيلن جي رھبري ۽ امانت جو حقدار پئي سمجھي اٿس.
(ت) جملي انسان ذات کي پنھنجي نقطي نگاہ طرف ڇڪڻ ۾ نجات انساني پئي سمجھي اٿس.
[b]ٻي گروھه.
[/b] (الف) ٻي گروھه: ھن کي وحدت الوجود جو پتو پئجي ويل ھو، ان ڪري ھن ظاھري ڪثرت پويان بنيادي وحدت پرکي ھئي.
(ب) تنھن ڪري ھن ڪثرت مذاھب پويان وحدت پرکي ان جو پرچار ڪيو ٿي.
(ت) جنھن مان اتحاد انساني، امن ۽ ترقي بني آدم، حاصل ٿي سگھي ٿي.
[b]سماجي زندگيءَ جا طور طريقا
[/b]
انھيءَ ۾ سماج سان واسطو رکندڙ ھيٺيون ڳالھيون اچي ويون ٿي.
(الف) کاڌو، لباس ۽ گھر.
(ب) باھمي تعلقات ۽ رھڻي ڪرڻي جا طور طريقا.
(ت) سماجي دستور ۽ قاعدا.
[b]کاڌو، لباس ۽ گھر
[/b]
کاڌي جي قسمن، انھن جي تيار ڪرڻ جي طريقن، مقرر وقتن بابت ھر قوم وٽ سندن قبيلائي روايتن، ملڪي پيداوار، آب ھوا، زندگيءَ جي ارتقا مطابق جدا جدا رواج ھئا. ڪن چانور زيادہ کاڌا ٿي، ڪن ڪڻڪ، ڪن جوار، ٻاجھري، کير مکڻ، ڪن گوشت، ڪن مڇي ۽ اناج ۽ ڀاڄين تي گذر ڪيو ٿي.
اھري طرح کاڌن جي تيار ڪرڻ جا به جدا جدا طريقا مروج ھئا. مغربي مُلڪن ۾ کاڌو ھڪ نموني جو تيار ٿئي ٿو. مشرڪي مُلڪن مان چين، جپان وغيرہ جدا کاڌي جا نمونا تيار ڪن ٿا، ته ڀارت ۽ پاڪستان ۾ ٻئي قسم جا طعام ٺھن ٿا. انھن ۾ ھر مُلڪ ۽ قوم کي خاص خصوصيتون ٿين ٿيون.
ڪٿي ڏينھن ۾ چار دفعا ۽ ڪٿي ٻه دفعا کاڌي کائڻ جا وقت مقرر آھن. اھڙي طرح لباس بنسبت ھر ھڪ مُلڪ جي خاص خصوصيت ٿئي ٿي، جنھن جو مدار گرمي، سردي، نسلي ۽ باھمي ميلاپ تي ٿئي ٿو. باوجود مغربي لباس ۽ تھذيب جي ھر طرف پکڙجڻ جي به ھر مُلڪ ۾ لباس جا جدا جدا نمونا مروج آھن.
گھرن جي تعمير به ھر مُلڪ جي گرمي، سردي، مختلف تعميراتي مواد ميسر ھئڻ، بارش جي گھڻائي ۽ ٿورائي، ملڪي تمدن تي مدار رکي ٿي. اھڙي طرح ڳوٺن جي تعمير. تنھنڪري انھن ٽنھي ڳالھين لاءِ جدا قومي خصوصيتن جو پيدا ٿيڻ لازمي امر آھي.
[b]باھمي تعلقات ۽ رھڻي ڪرڻيءَ جا طور طريقا.
[/b]
ان ۾ ھيٺين قسمن جون ڳالھيون شامل آھن.
(1) شادي ۽ غميءَ جا رسم ۽ رواج.
(2) قبيلائي يا مذھبي ڏڻوار يا موقعا.
(3) ھڪ ٻئي سان گڏجڻ، کينڪار ۽ مجلس جا دستور.
(4) ميلاپ ۽ انھن موقعن تي ماڻھن جي تفريح لاءِ وندرون.
انھن سڀني ڳالھين تي مختلف ملڪن ۽ جدا جدا نسلن ۽ مذھبن جا ماڻھو، باھمي ميل ميلاپ، قديم روايات، مڪاني سھولتن، واپار ۽ تفريح طبعي لاءِ ڪي خاص قسم جا طور طريقا اختيار ڪن ٿا، جي سندن سماجي زندگيءَ جو جزو بڻجيو پون.
[b]سماجي دستور ۽ قاعدا:
[/b]
قديم وقتن کان وٺي، ماڻھن جي جدا جدا قبيلن ۾ مڪاني حالات کي مدنظر رکي، باھمي اختلافن، چورين ۽ زالن تان فسادن جي فيصل ڪرڻ لاءِ ڪي دستور قائم ٿيل ھئا. اھي آھستي آھستي ٿي جدا جدا قبيلن جي گڏجي رھڻ، مذھبي شريعتن، ملڪي حالتن ڪري خلط ملط ٿي، جدا قومي نمونو اختيار ڪري وڃن ٿا. جن مان مثال خاطر ڪي ھيٺ ڏجن ٿا.
ڪن ملڪن ۽ قومن ۾ عزت قائم رکڻ لاءِ ھارا ڪاري (آپگھات) جو دستور آھي.
ڪن قومن ۾ ڪاري ڪاريءَ جو رواج آھي.
ڪن جاين تي اڃا تائين قصاص (بدلي، عيوضي يا انتقام) جو رواج آھي، ان ۾ ھرو ڀرو اھو ضروري نه آھي ته ساڳي ماڻھوءَ کان عيوضو وٺجي پر انھيءَ قبيلي جي ڪنھن به ماڻھو کان بدلو وٺي سگھجي ٿو.
ڪٿي ھڪ زال جا ساڳي وقت ڪيترا مرد ٿين ٿا ته ڪٿي ھڪ مرد ساڳئي وقت گھڻيون زالون رکي سگھي ٿو ته ڪٿي صرف ھڪ مرد ۽ ھڪ زال جو رواج آھي. ڪن قومن ۾ ڏوھه لاءِ عيوض وٺجي ٿو ته ڪٿي سزا ڏجي ٿي. اھڙي طرح ھر قوم ۽ ملڪ جا سماجي دستور علحدہ ٿين ٿا.
[b]قومي ڪردار
[/b]
ھر ملڪ ۾ ھزارن ورھين جي روايتن بعد آب ھوا، جدا جدا نسلن جي رواجن، ماحول، مذھبي عقيدن وغيرہ جي اثرن ڪري، اُتي جي رھاڪن جا ڪي قومي ڪردار ٺھن ٿا، جي سندن طبيعت جو جزو بڻجي، زندگيءَ تي اثر ڪري، ھنن جي ڪردار کي صورت وٺائين ٿا. مثال لاءِ ڪي ڳالھيون ھيٺ پيش ڪجن ٿيون.
ڪِن قومن ۾ نسل جي پاڪيزگيءَ کي زيادہ اھميت ڏيڻ ڪري، غيرت وڌيڪ ٿئي ٿي، جنھن ڪري زنا وغيرہ جي ڳالھين تان خونريزيون ۽ فساد ٿين ٿا. ليڪن ڪن قومن ۾ ان ڳالھ کي معمولي ڪري ورتو وڃي ٿو.
ڪِن قومن ۾ وفاداريءَ جو زيادہ مادو آھي، ۽ ڪِن ۾ ڌوڪو ۽ ٺڳي وڌيڪ عروج تي آھي.
ڪِن قومن ۾ مھمان نوازي خاص صِفت ڪري سمجھي وڃي ٿي، ڪي اُن کي فضول خرچي سمجھي، مورڳو ھِريا ئي ڪونه آھن.
ڪي قومون جنگجو ھئڻ ڪري، تشدد کي زندگيءَ جو حصو ڪري سمجھن ٿيون، ته ڪي ھنسا کي بد امنيءَ ۽ فساد جو سبب سمجھي، اُن کان ٽارو ڪن ٿيون.
ڪِن قومن ۾ جتي پڄي نه سگھجي، اُتي ڀڄڻ ڪم وريامن جو سمجھيو وڃي ٿو. ڪي ناحق ۽ ڏاڍ اڳيان سِر نمائڻ کان مرڻ بھتر ٿا ڄاڻن، ڪن ۾ محبت گھر ڪري ويل آھي، ته ڪن جي زندگيءَ ۾ نفرت ۽ نفاق کي زيادہ اھميت ڏني وڃي ٿي.
ڪي بزدل ۽ بي ھمت ٿين ٿا، ته ڪي سرويچ ۽ باھمت آھن. ڪن خود مطلبي کي پيشو ڪري ورتو آھي، ڪي اُن کي بد اخلاقي ڄاڻن ٿا. ڪِن ۾ حب الوطنيءَ جو مادو گھڻو ٿئي ٿو، ڪي قوم فروشيءَ تي ھريو وڃن.
اھري طرح سان مختلف قومن ۾ ڪردار جون جدا جدا وصفون پيدا ٿين ٿيون.
ھرو ڀرو ائين نه آھي، ته قوم جا جملي ماڻھو مخصوص قومي ڪردار جا پوئلڳ يا قائل ھجن. ھر قوم ۾ ڪثرت ھميشه ڪريل ڪردار جي ٿئي ٿي. اعليٰ ڪردار ڪن ٿورن ماڻھن ۾ ٿئي ٿو، پر اُن جي سڃاڻپ جي ڪسوٽي اُھا ٿئي ٿي ته ملڪ جي شعر، ڏند ڪٿائن، ادب ۾ جن ڳالھين کي ساراھيو ويو آھي، اھي ئي اُن قوم جو ڪردار ڪري شمار ۾ آڻبيون.
[b] فن لطيف ۽ ادب
[/b]
ھر قومي ڪلچر لاءِ فن لطيف ۽ ادب جي وجود ۽ واڌاري جي ضرورت آھي. اُن لاءِ ھر ھڪ تي مختصر سمجھاڻي ڏيڻ جي ڪوشش ڪندس.
ٻنھي لفظن لاءِ انگريزيءَ ۾ جامع لفظ ’آرٽ‘ استعمال ڪيو ويو آھي، جو آرٽس ڪاليج يا يونيورسٽيءَ ۾ پڙھايو وڃي ٿو. اُن جي عام طور معنيٰ اھا ورتي وڃي ٿي ته اُھا شئي يا ڳالھ جا دماغي ڪوشش سان پيدا ڪئي وڃي ٿي.
دماغي آرٽ: ھن ۾ ھيٺيان صيغا شمار ڪيا وڃن ٿا.
(1) گرامر (2) فلسفو (3) فن تعمير (4) حساب (5) راڳ (6) رقص (7) ادب (8) تاريخ وغيرہ.
جسماني آرٽ: ھن ۾ ھيٺيان صيغا شمار ڪيا وڃن ٿا.
(1) فن تعمير (2) دستڪاري (ھٿ جو ھُنر) (3) مصوري (4) فن لباس (5) فن طعام (6) فن آرائش (7) رانديون وغيرہ.
جيڪڏھن انھن جي جڙڻ جي تاريخ تي نظر ڪبي، ته اُن جي تعمير ۾ مختلف قبيلن، مذھبن ۽ ملڪن حصو پئي ورتو آھي. اُن ۾ به ٻه رجحان رھيا آھن، ھڪڙي گروہ مخصوص قومي آرٽ جي محدود دائري ۾ ترقي ۽ تعميل لاءِ پئي ڪوشش ڪئي آھي ۽ ٻئي رجحان مختلف آرٽس کي گڏي عالمگير آرٽ بڻائڻ طرف توجه پئي رھيو آھي.
مٿي آئون ٻڌائي آيو آھيان ته ھر ھڪ قوم کي پنھنجو مخصوص ڪلچر ٿئي ٿو، جو اڳتي ھلي عالمگير ڪلچر ۾ سمائجڻو آھي. جيئن ته آرٽ ڪلچر جو ھڪ جزو آھي، سو ساڳيو قانون آرٽ سان به لاڳو ٿيڻ وارو آھي. جيئن وسيع باغ ۾ مختلف رنگن جا گُل ۽ وڻ چَمن جي حسن جي زيبائش ڪن ٿا، اھڙي طرح مختلف قومي آرٽ عالمگير چمن جي زيبائش جو سبب ٿي سگھن ٿا. ان جي الڳ وجود ۽ ضرورت کان انڪار ڪري ان کي مٽائڻ ترقيءَ جي راھه ۾ رنڊڪ وجھڻ، ارتقائي قانون ۽ دھر جي حقيقتن جي خلاف آھي. جيڪا به طاقت، پوءِ اھا مذھبي ھجي يا حڪومت اقليت جي يا اڪثريت واري قوم جي ھجي. انھي فطري رجحان کي زور زبردستيءَ سان ھڪ نموني تي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي، سا ڪوشش شمار ڪري نٿي سگھجي. ڪرسچنٽي ۽ اسلام جي نالي ۾ مصوري، بت تراشي ۽ راڳ جي زوريءَ ختم ڪرڻ لاءِ جي ڪوششون ڪيون ويون، سي آخر نا ڪامياب ٿيون. مورڳو ھن وقت انھي مذھبي ڪوششن کي بُرو سمجھيو پيو وڃي. ھن وقت ان مذھبن جي اڪثر پوئلڳن ۾ انھن فنن کي زور وٺائڻ جي ڪوشش جاري آھي. بدقسمتيءَ سان پاڪستان بڻجڻ بعد ڪي تعصبي ۽ ڪٽر ماڻھو، ھن جديد دور ۾ مذھب اسلام جھڙي امن پسند ۽ ھمه گير مذھب جي نالي ساڳيا ڪُڌا ڪم ڪرڻ گھرن ٿا، جن جي ڪري انھيءَ مذھب جي بدنامي ٿئي ٿي.