حصو پهريون
پھاڪن جي پيڙهه
محبوب سنڌڙي شل تنھنجون ڪچھريون قائم هجن. تنھنجا ڳوٺ وسن ۽ سگهڙ جيئن. تنھنجي راتين جي رهاڻ ۾ جيڪو رس آهي، سو ٻيءَ ڪنھن ڳالهه ۾ ڪونھي. تنھنجي ٻھراڙين جي اوطاق ۾، هميشه موج لڳي پيئي آهي. پوڙها پڪا، ننڍا نيٽا ۽ جيڏا سرتا، اچيو انھيءَ سٿ ۾ ويھن.
اهڙي هڪ قربن ڀري ڪچھري متل هئي. سيارو به ٺيٺ هجي. مچ تي چؤطرف ماڻھو مڙيا پيا هيا. همراهه هڪڙو منجيءَ تي ڪانڀ ڪڍيو، ڳالهه کنيو ويٺو هيو. آءٌ به اوچتو وڃي نڪتس. باهه ڀرِ وٺي، ماٺڙي ڪري، ڳالهه ڏي ڪن ڏنم. ڳچ وقت ڪھاڻي ڪري، پڇاڙيءَ ۾ چيائين؛ “ادا ائين لعل به لڌي ۽ پريت به رهجي آئي.”
ان ڏينھن کان وٺي خيال ٿيم؛ “اهي پھاڪا ضرور ڪنھن ڳالهه مان پيدا ٿيا هوندا! ڇونه اهي ڳالھيون هٿ ڪريان!”
انھيءَ ڪري، ان ڏينھن کان، آءٌ انھيءَ جستجوءَ ۾ آهيان ۽ رهندس. ڪم ڪٺن به آهي ۽ تمام وڏو پڻ. في الحال جيڪي هٿ آيو اٿم، سو ميدان تي آڻيان ٿو. ان کان بعد جيڪي هٿ ايندم، اهو انشاءَ الله پيش ڪندس.
ڪوڙ سچ، راوين جي ڪنڌ تي. مون کي جيڪي هٿ آيو آهي، سو پيش ڪيو اٿم. ٿي سگهي ٿو ته منجهس ڪي غلطيون هجن، تنھن لاءِ سنڌ جي اهلِ قلم حضرات کي عرض گذار آهيان ته؛ “ازراهِ ڪرم! اهڙيون حقيقتون مون ڏانھن لکي موڪلين ته ٻئي ڇاپي ۾ انھن کي درست ڪيو وڃي.”
ڪي پھاڪا خاص ٽڪرن ۾ رائج آهن پر مشھور سڄيءَ سنڌ ۾ آهن. مون انھن کي به هن هنڌ آندو آهي.
آءٌ انھيءَ صاحب جو نھايت شڪر گذار رهندس، جيڪو ٻين پھاڪن جي سوانح حيات، مون ڏانھن لکي موڪليندو.
منھنجو سنڌ جي سگهڙن ۽ ڪچھريءَ جي مورڙن کي خاص عرض آهي ته هو هن ڏس ۾ منھنجي مدد ڪن. سندن اهو احسان، نه رڳو مون تي بلڪ، سنڌ جي سڄي سرزمين تي ٿيندو.
1. ادا ڏٺيسون، اوهان جي گهاٽي سرنھن (ورجيسي جملو)
هڪڙو چور، چوريءَ جي ارادي سان کاٽ چاڙهي، هڪڙي گهر ۾ گهڙيو ته ڀاڳيا جاڳي پيا ۽ وٺي چور چور ڪيائون. رڙين تي چؤطرف وٺ وٺان ٿي وئي. ڳوٺ ۾ هوڪريا پئجي ويا. چور منجهي پيو ۽ گهر جي هڪ پاسي ۾ ڇَپ هڻي بيھي رهيو.
ايتري ۾ گهر ۾ موجود ڪراڙيءَ پٽن کي هوشيار ڪندي چيو؛ “الھندي پاسي ڏانھن گهٽُ جهليوس. ايڏانھن سرنھن گهاٽي آهي، متان ان ۾ وڃي لڪي. پوءِ ته کيس پڪڙڻ مشڪل ٿي ويندو!”
“ٻيلي واه!” چور، ڪراڙيءَ کي دل ۾ دعائون ڏيندي چيو؛ “لڪڻ جو مسئلو ته حل ٿي ويو.”
اهو خيال ايندي ئي وٺي ڀڳو، ڏَسَ واري رخ ۾. اڳيان ته سرنھن هئي ننڍي ۽ ڇڊي. جيڪي همراهه پٺيان لڳا پئي آيس، تن ڊوڙائي ٿڪائي کڻي جهليس.
“هائو ٻيلي! ڇٽي ته آءٌ به ويندس پر!” چور ٻڌجڻ کانپوءِ کين ميار ڏيندي چيو؛ “ادا ڏٺيسون اوهان جي گهاٽي سرنھن!”
مطلب:
1.1 اوهان جو ٻيائيءَ واري چال سمجهي ڇڏيسين.
1.2 چالاڪيءَ جو پول پڌرو ٿي پيو اٿو.
1.3 گهاٽي سرنھن. (ورجيس)
1.4 گهاٽي سرنھن ڏسي ڇڏڻ. (اصطلاح)
2. اک ڏٺيءَ تي به ويچار ڪجي. (چوڻي)
“ڪنـن ٻڌي ڳالهه تي ڳنڍ ٻڌڻ بجاءِ مٿس ضرور ويچارجي” بادشاهه جي درٻار ۾ هڪڙي وزير چيو.
“ڪنن ٻڌي ته ٺھيو پر!” وڏي ۽ داناءَ وزير، ڳالهه کي وڌائيندي چيو؛ “اکين ڏٺيءَ تي به ويچار ڪجي!”
“ڏسڻ کان پوءِ ڪھڙو ويچار ڪبو؟” بادشاهه سلامت پاڻ وزير کان جرح ڏيندي پڇيو.
“قبلا!” وزير آداب، آڻيندي چيو؛ “ان تي به ويچار ڪبو. ڪي، رازُ ڏسڻ کان پوءِ به نه سمجهندا.”
“چڱو!” بادشاهه ڪنڌ ڌوڻيندو چيس؛ “انھيءَ کي به ڪڏهن آزمائينداسون!”
بادشاهه محل ۾، پاسائتي جڙيل ڪمري ۾ راڻيءَ سان گڏ رات گذاريندو هيو. ڪچھريءَ کان موٽڻ کان اڳي، نوڪر هنڌ وڇائي ڇڏيندو هيو. راڻي به بعد ۾ اچي پاسو ڏئي سمھندي هيس.
هڪڙيءَ رات، نوڪر هنڌ وڇايو ته کيس، مٿس سمھڻ جي آرزو ٿي. بادشاهه ۽ راڻيءَ کي اچڻ ۾ ڪافي دير هئي. جيئن ئي چادر تاڻي ليٽيو ته کيس ننڊ کڻي وئي. راڻي پنھنجي وقت تي آئي ته کيس بادشاهه سمجهي پاسو ڏئي سمھي رهي. بادشاهه ڪچھريءَ تان، ڪنھن معاملي سببان دير سان گهر پھتو ته بستري تي ٻه ڄڻا ستل ڏسي حيران ٿي ويو. تلوار ڪڍي ٻنھي جو ڪم تمام ڪرڻ وارو هيو جو وزير جا اکر ڪنن تي ٻُرڻ لڳس.
خيال ايندي ئي وزير کي وڃي ساڻ وٺي آيو. لقاءُ ڏيکاريندي پڇيائينس؛ “هاڻي ڏسڻ کان پوءِ ڪھڙو ويچار ڪجي؟”
“قبلا تڪڙ نه ڪيو!” وزير ستلن کي گھريءَ ننڊ ۾ ڏسندي بادشاهه کي چيو؛ “پاڻھي پتو ٿو پوي!”
اوٽ ۾ بيٺل هنن ٻنھي جي ڳالھائڻ تي نوڪر کي سجاڳي ٿي پئي ته ٽپو ڏئي، اکيون مھٽي اٿي کڙو ٿيو. راڻيءَ جي به سونچي تي اک کلي ته نوڪر يڪدم کيس پيرن تي ڪري پيو؛ “مون کي معاف ڪر! مون کان غلطي ٿي آهي. مون فقط بستري تي سمھڻ جو مزو وٺڻ خاطر ليٽيو هيس جو ننڊ کڻي وئي ۽ هاڻي خبر پئي آهي. بادشاهه سلامت کي خبر پئي ته ڄڻ ٻچو ناس ڪرائي ڇڏيندو.”
“بيوقوف! پنھنجو ته سر وڃايو هيئي پر منھنجي به عزت خاڪ ۾ ملائي هيئي.” راڻيءَ کيس ڇنڊ پٽيندي چيو. “بادشاهه پاڻ کي هن حالت ۾ ڏسي ها ته سر قلم ڪرائي ڇڏي ها! مان ته بادشاهه ڄاڻي، بستري تي ليٽي آهيان! خبر هجي ها ته تون آهين ته توکي اٿاري ڇڏيان ها! هاڻي ڀڄ ته ڪير ڏسئي نه!”
نوڪر کيس دعائون ڏيندو هليو ويو.
“بادشاهه سلامت! ڏٺوَ! ٻئي بي قصور آهن.” وزير دليل ڏيندي چيس؛ “جيڪڏهن اوهان اک ڏٺيءَ تي ويچار نه ڪيو ها ته پوءِ هي معصوم جانيون مفت ۾ ضايع ٿي وڃن ها!”
مطلب:
2.1 نقل ۽ اصل جي شڪل، ساڳي ٿيندي آهي. اصل کي سڃاڻڻ لاءِ عقل هلائڻ گهرجي.
2.2 اک ڏٺيءَ تي ويچارڻ. (اصطلاح).
3. اهڙي ڪندو سانءِ، جھڙي ٻرڙي ڪئي ٻارن سان. (ورجيسي جملو)
هڪڙي ڳوٺ ۾ هڪڙو بي واهو پيرسن، ذات جو ٻرڙو رهندو هيو. پيرسنيءَ سبب کانئس ڪو به ڪم نه پڄندو هيو، سواءِ ڳوٺ جا ٻار کيڏائڻ جي.
ڳوٺ جون عورتون ٻني ٻاري تي وڃڻ وقت، پنھنجا ٻارڙا کيڏڻ لاءِ سندس نظرداريءَ هيٺ ڇڏي وينديون هيون. هڪ دفعي وٽس گهڻا ٻار ٿي ويا، جيڪي سندس سنڀال کان چڙهي ويا.
ٻار به گهڻا ٿيا ته کين گوڙ ڪرڻ ۾ وڏو رونشو ٿي لڳو. ٻرڙي ڏاڍو ئي کين آتاريو پر هو به هوڏ تان نه لٿا ۽ مسلسل گوڙ ڪندا رهيا. ٻرڙو آخر ۾ ڏاڍو کِٿِ ٿيو ۽ آپي کان ٻاهر نڪري ويو.
غصي ۾ گنديءَ جو ٻھلڻ لاهي، هڪ هڪ ٻار منجهس اڇليندو ويو. آخر ۾ وري مٿان ٻھلڻ ورائي به ڇڏيائين.
شام جو مائرون موٽيون ۽ ٻارن جي پڇا ڪيائونس؛ “اسان جا ٻار نظر نه ٿا اچن؟”
“پيا اٿو ايڏانھن!” ٻرڙي خار مان چين؛ “گنديءَ ۾ پيا اٿو، ٻھلڻ لاهي سڃاڻي کڻون.”
مايون جڏهن ڊوڙي گنديءَ وٽ پھتيون ته ڏندڻجي ڪري پيون. گرميءَ، گُهٽَ ۽ رُگهه سبب سندن معصومڙا، فوت ٿي چڪا هيا.
مطلب:
3.1 تمام وڏي جُٺ ڪرڻ لاءِ ائين مثال ڏبو آهي.
3.2 اهڙي جُٺ ڪرڻ، جھڙي ٻرڙو ڪري ٻارن سان. (ورجيس)
4. ايتري ٻڌو جو، ساڪرو سٽي سھي. (ورجيسي جملو) 33
ميرن/ ٽالپرن جي دؤر ۾، فصل مٿان ڍل مقرر ٿيل هئي، جنھن جي اوڳاڙيءَ لاءِ هڪڙو دستور جڙيل هيو. ان دستور تحت، ٻاڌارا ايندا هيا ۽ ٻنيون گهمي فصل جو اندازو ڪري تَڪ ڪندا هيا. تڪيل فصل جو ٽيون حصو ڍل طور، هارين کي جمع ڪرائڻو پوندو هيو.
فصلُ، لھڻ کان پوءِ، تڪ يا ٻڌ کان گهٽ ٿيو يا وڌ، اها هاريءَ جي قسمت. البته کيس ڍل، ٻَڌَ جي حساب سان جمع ڪرائڻي پوندي هئي.
هڪڙي سال، ساڪري طرف ٻاڌرا پھتا، جن تَڪَ/ ٻَڌَ ۾ ڏاڍي سختي ڪئي. وڌائي وڌائي اندازا هنيائون. هاري ويچارا ڊڄي ويا. مڙني ۾ ڦڙڦوٽ پئجي وئي. چوڻ لڳا؛ “ايترو اَنُ ئي نه لھندو، جيتري ان جي ڪـَٿَ ڪئي وئي آهي.”
ٻاڌارا ضد تي چڙهي بيھي رهيا. لھن ئي نه پيا. سندن ضد ڏسي، هڪڙي هاريءَ کان بي ساخته نڪري ويو؛ “ايتري ٻڌو جو، ساڪرو سٽ سھي!”
مطلب:
4.1 ٻين تي سھنديءَ آهر بار رکڻ گهرجي.
4.2 ڪنھن تي به ان جي سھپ کان وڌيڪ وزن رکڻ واجبي نه ٿو جڳائي.
4.3 ايتري ٻڌڻ، جيتري ساڪرو سٽ سھي. (ورجيس)
5. بچيو آهين بھرام، نه ته دست چڙهيو هئين ديو جي. (ورجيسي جملو)
مير بھرام خان، سورهيائيءَ ۾ ڏاڍو بھادر ٿي گذريو آهي.
سندس دور ۾ گل محمد کوسو به طاقتور، قدآور ۽ بت ۾ ڀريل مڙس ٿي گذريو آهي، جنھن کي سڏيندا ئي ديو هيا. ٻه ٻه نوجوان چنبي نه ڇڏائي سگهندا هيس. ٻن مڻن جي پڃري کڻي ويندو هيو. هڪ دفعي مست اٺ مھارو ڇنائي، گوڙ ڏئي ڳوٺ وارن تي وريو. خوف سببان ڪير به ويجهو نه پئي ويس. ماڻھن ۾ ڀؤ ويٺو ته متان ڪو جاني زيان ڪري وجهي، سو گل محمد ڏانھن ماڻھو ڊوڙايائون. گل محمد ٻڌندي ئي ڪڏڪار ڪري پھتو. اٺ مٿس الر ڪئي ته هن به نرو ڏئي وڃي پڇ کان جهليس. پڇ ڇڏائڻ لاءِ، اٺ ڦرڻ جي ڪئي ته گل محمد پوئين ٽنگ تي پير سان اهڙو زور ڏنس جو اٺ کان وڙهڻ وسري ويو، جان بچائڻ ۾ آذرت ٿي ويو. ديو جا هٿ ڄڻ ڪِل ۽ ڏانوڻ هيا، نيٺ اٺ مالڪ آڏو هُشي ويھي رهيو.
گل محمد هڪڙي ڏينھن ڳوٺ جي مواليءَ کي ڪنھن ڳالهه تان چپاٽ وهائي ڪڍي. موالي چپاٽ سان قلابازيون کائيندو وڃي پري ڪريو. سامت ۾ اچڻ کانپوءِ اٿيو ته خار مان چوڻ لڳس؛ “کوسڙا! اڀرڙا اڀرڙا موالي ٿو مارين. مارين ته مير ماري ڏيکار، باقي اسان جھڙا چاڪر چيڪائڻ مان ڇا ٿو ورئي!”
“اڙي اهو ماءُ ئي نه ڄڻيو آهي جيڪو منھنجي تلوار جو رڳو وار روڪي سگهي!” گل محمد دڙندي چيس.
“مير بھرام خان شير مڙس آهي.” مواليءَ چيڙائيندي چيس؛ “ور چڙهينس ته ٽڪ ۾ ور تو ۾ ور. لاهي نه ڇڏئي ته منھنجي ڳالهه ئي اجائي آ. متان هٿ اٽڪائينس ته ڇٺيءَ جو کير ياد اچي ويندءِ!”
مواليءَ، گل محمد کوسي کي پاڻيءَ مان ڪڍي ڇڏيو.
گل محمد نه ڪئي هَم نه تَم، تلوار کڻي گهوڙيءَ تي چڙهي پيو. پڇائيندو اچي مير جي اوطاق تي لٿو. مير ٿلھي تي تلوار سٿرن مٿان رکيو ويٺو هيو. گل محمد ايندي شرط هڪل ڪيس. مير اٿيو ئي نه جو مٿس وار ڪيائين. مير سٿرن تي رکيل تلوار سان وار روڪيس. گل محمد مڇريو آيو هيو. مير کي مياڻ مان تلوار ڪڍڻ جي مھلت ئي نه ڏنائين. مير مياڻ سوڌي تلوار سان، سندس ڌڪ روڪيندو اٿيو. جڏهن بيھي کڙو ٿيو ۽ پنھنجو وزن سنڀاليائين ته موٽ ۾، مياڻ سوڌي تلوار سان، گهوڙي تي چڙهيل گل محمد تي حملو ڪيائين. هڪ ئي ڌڪ سان تلوار مياڻ سوڌو کوسي ۽ گهوڙي کي چيريون وئي. ڪچھريءَ مان هڪڙي کان واتان نڪري ويو؛ “بچيو آهين بھرام، نه ته دست چڙهيو هئين ديو جي.”
مطلب:
5.1 وڏي مصيبت مٿان هئي، جيڪا ٽري وئي.
6. ٻن ٻيڙين ۾ جيڪو چڙهي، تنھن جا چڏا چيرجن. (پھاڪو) 23
هڪڙي شھزادي درياهه جي سير تي نڪتي. کيس ٻيڙيءَ جي سفر ڏاڍو لطف ڏنو ۽ بھار بھار ٿي وئي. خوشيءَ ۾ جذباتي ٿي ميربحر کي حڪم ڪيائين؛ “هڪ ٻيڙيءَ ۾ ايڏو مزو آيو آهي. ٻن ٻيڙين ۾ ته الائي ڇا مزو هوندو؟ اسان لاءِ ٻن ٻيڙين منجهه چڙهڻ جي سواريءَ جو بندوبست ڪيو وڃي!”
حڪمِ حاڪم، مرگِ مفاجات. ٻه ٻيڙيون حاضر ٿي ويون. ميربحر جو مسلسل انڪار هيو؛ “اسان جي قانون ۾ ٻن ٻيڙين تي هڪ ئي وقت چڙهڻو ناهي. اسان کي وڏن جي منع پڻ ٿيل آهي.”
موٽ ۾ شھزاديءَ جو شديد اسرار هيو؛ “چڙهبو ته ٻن ٻيڙين تي! ٻي بڪ بڪ ٻڌڻي ناهي. جيڪو ٽان ٽان ڪندو، تنھن کي ڪاٺ ۾ وجهبو!”
جيڪو مري، سو ڇا نه ڪري!؟ يڪدم ٻنھي ٻيڙين کي گڏي بيھاريو ويو. آڳيل آڳيلن سان ۽ پاڇيل پاڇيل سان، واڍين ذريعي ٻڌي سڪ ڪيا ويا. جڏهن جوڙو ٻيڙين جو ٻَجهي تيار ٿيو ته شھزادي ٽپ ڏيئي، ٻيڙين جي جوڙ واري سَنڌي تي لانگ ورائي هڪ ٽنگ هڪ ٻيڙيءَ ۾ ۽ ٻي ٽنگ ٻي ٻيڙيءَ ۾ رکي بيٺي. ملاح کي ٻيڙي هلائڻ لاءِ حڪم ٿيو. ناکئا تحرڪ ۾ اچي ويا. اڳڀرو هلڻ کانپوءِ، ناکئن جي نئين تجربي ۽ پاڻيءَ جي ڇولين تي ٻيڙين سان ٻڌل رسا ڇڪجي گرگهلا ٿيڻ لڳا ته ٻيڙيون به هڪٻئي کان پرتي سُرڻ لڳيون. اثر ڦري گهري شھزادي صاحبه تي وڃي پيو. چڏا چيرجن، تنھن کان اڳ رڙيون ڪري، ٻيڙيون واپس ڪرايائين ۽ يڪدم ٽپ ڏئي هڪ ٻيڙيءَ ۾ ٿي ويٺي ته جان بچيس.
مطلب:
6.1 ٻه ڪم هڪ وقت نه ٿي سگهندا آهن.
6.2 ٻه گدرا مٺ ۾ ڪين ايندا آهن.
6.3 جيڪو هڪ ئي وقت ٻه مختلف ڪم ڪندو، سو سور وڏا ئي سھندو.
6.4 ٻن ٻيڙين ۾ چڙهڻ. (اصطلاح) ٻه مختلف ڪم ڪرڻ.
6.5 چڏا چيرجڻ. (اصطلاح)، نقصان پھچڻ.
7. ڀاڙين مٿان ڀت، ڪانون ڪيرائي وڌي. (پھاڪو) 22
هڪڙو شخص زال سوڌو، پنھنجي ڳوٺان نڪري، ساهرين ڳوٺ وڃي رهيو هيو جو واٽ تي چور ڦري آيس. هيڪل وسلا هيا ۽ ساڻن پڄي ڪين سگهيا. چور، ڌڪ هنيون، کانئس زال به ڦري روانا ٿي ويا. کين منٿون ڏاڍيون ڪيائين؛ “ٻيلي مڙس ٿيو! ڀاڙيا نه ٿيو! منھنجي لڄ مون کان نه کسيو!”
هو بي رحم، مڙيا ڪين. هن جي زال، ساڻُ ڪري اڳتي جا راهي ٿيا.
اڳڀرو رڙهيا ئي مس جو قدرت طرفان مٿن مينھن جي صورت ۾ عذاب اچي ڪڙڪيو. کلئي ميدان ۾، وڏ-ڦڙو مينھن به ڳڙي سمان هوندو آهي. پاسي اوسي ڪنھن اجهي لاءِ واجهايائون، سو به ڪين نظر آين. هڪڙي پراڻي ڀت نظر آين. ڊڪي ان جي اوڍر وڃي ورتائون.
مينھن به چئي، اڄ نه وسان ته ڪڏهن نه وسان. پاڻيءَ جا اَنڇر لڳي ويا. مينھن جي جهڪي ٿيڻ بعد، وڻن تي ويٺل ڪانءَ به، وڻن جي پنن آلي ٿيڻ ۽ منجهانئن برسات جي پاڻيءَ ٽمڻ سبب اُڏي اچي ڀت تي ڪانگيرو ڪري ويٺا. ڀت به برساتي پاڻيءَ سبب، پاڙ کان ڀُتي ٿي پئي هئي. ڪانگيري ۽ لُڙ تي، چورن ڪانون کي سڌيون بندوقون ڏيکاريون ته اوچتو ڪانءَ به اڏاڻا. سندن اڏامڻ تي ڀت جهِم کائي وئي ۽ ڌُو چورن مٿان وڃي ڦھڪو ڪيائين. جنھن ۾ سمورا دٻجي مري ويا، سواءِ عورت جي، جيڪا کانئن پَر-ڀري ۽ ڀت جي اوٽ/اجهي کان محروم ويٺي هئي.
مطلب:
7.1 گيدي ۽ ظالم ماڻھن تي، عذاب جي شڪل ۾، ڪمزور به حاوي ٿي ويندا آهن.
7.2 ظالمن کي هر هميشه، ڪمزورن هٿان ئي مار پوندي آهي.
8. ڀلان ڀليءَ جو ڇيھه ئي ڪونھي. (چوڻي) 10
هڪڙي بادشاهه جي ڪچھريءَ ۾ هڪ ماڻھوءَ ڪرتب ڏيکاريا. هڪڙي ڪرتب تحت بدنو گهرائي منجهس ڪرينڊڙو ٿي ويٺو ۽ سوڙهو ٿيندو ٿيندو، منجهس پوريءَ طرح ويھجي ويو. ڏسندڙن کي حيران ڪري ڇڏيائين. سندس انھيءَ ڪمال تي، راضي ٿي بادشاهه کيس انعام اڪرام ڏنا ۽ بي اختيار ٿي چئي ڏنائين؛ “اڄ ڀلان ڀليءَ جو ڇيھه ٿي ويو.”
“سائين! جيئندا قبلا!” وزير وچ ۾ ٽپو ڏيندي چيو؛ “ڀلان ڀليءَ جو ڇيھه ئي ڪونھي!”
بادشاهه، وزير جي انھيءَ گفتي تي ناراض ٿي پيو. ڏمرجي چيائين؛ “پوءِ ان کان وڌيڪ ڪو ڪمال ڏيکار! نه ته تنھنجي حياتيءَ جو خير ڪونھي!”
وزير، بادشاهه کان هڪ مھيني جي مھلت وٺي، گهر اچي ويٺو. گهر ۾ قرار نه آيس ته ٻاهر جي سفر جي تياري ڪيائين. جيئن تيئن گهر ۾ رات گذريس. صبح جو سفر لاءِ هڪ پاسي مُنھن ڪري نڪري پيو.
چڱي مسافريءَ کان پوءِ هڪ همراهه، سفر ۾ گڏيس، جيڪو گڏهه تي سفر تان موٽيو پنھنجي وطن وڃي رهيو هيو. سفر جو ساٿي هئڻ ڪري، هڪ ٻئي سان حال احوال اوريائون. وزير کيس پنھنجي دل تي پيل ٻوجهه جي پڻ حقيقت ڪري ٻڌائي ۽ سفر جو سبب به ٻڌايو.
“منھنجو ڳوٺ، هن ئي واٽ سان ڳچ پنڌ پڄاڻان اچي ويندو. اوستائين ته مان ساڻ هوندس. پوءِ اڳتي پاڻ هليا وڃجو!” مسافر، وزير کي چيو. گڏجي اڳڀرو ٿيا ته هڪڙو جنازو ايندي ڏٺائون. وڌي، جنازي کي ڪلھو ڏنائون. ڪلھي ڏيڻ پڄاڻان، مسافر جنازي وارن مان هڪ کان پڇيو؛ “ادا! هيءُ مري ويو آهي يا مرندو؟”
“ادا!” ڪانڌيءَ کيس ٻڌايو؛ “هيءُ مري ويو آهي.”
ڪلھو ڏئي آجا ٿي، اچي پنھنجي سفر واري واٽ تي بيٺا. مسافر گڏهه سنڀالي هلڻ لڳو ته وزير کانئس پڇيو؛ “لاش بابت اوهان جو اهو سوال ته مري ويو آهي، يا مرندو؟ مون کي ڪجهه عجيب لڳو! اهو واضح ڪري ٻڌائيندؤ!”
“جيئندا قبلا! اهو ته تمام آسان آهي.” گڏهه واري مسافر، وزير کي وضاحت ڪندي ٻڌايو؛ “جنھن کي اولاد آهي، سو مرڻ کانپوءِ به ڄڻ اڃا زنده آهي. جنھن کي اولاد ناهي، سو مرڻ سان ڄڻ مري ويو. منھنجي انھيءَ سوال مان، منھنجي مراد هئي ته کيس پوئتي اولاد آهي يا نه! ڪانڌيءَ جواب ڏنو؛ مري ويو آهي. مراد هئي ته پوئتي اولاد نه اٿس!”
وزير انھيءَ وضاحت تي ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو. سمجهيائين ته هيءُ به ڪو داناءُ مڙس ۽ سپورنج قسم جو ماڻھو آهي. تڏهن ته دانائيءَ وارو گفتو ڪڍيائين.
اڳڀرو هليا ته کين ٻاجهريءَ جو تيار فصل نظر آيو، جنھن ۾ پيھي تي ويھي، هاري جهار هڪلي رهيو هيو. ڀر ۾ نارُ وهيو پئي. پاڻي پيئڻ ۽ ڊاٻو ڪرڻ لاءِ هيءُ به اوڏانھن لڙي پيا ۽ ڳالھين ڪندي، ناريءَ کان ڪانگ-تڙيي هاريءَ بابت گڏهه واري مسافر پڇيو؛ “ادا! هيءُ هاري، جيڪو جهار پيو هڪلي، سو ٻاجهري کائي ويو آهي يا کائيندو!؟”
“ادا!” ناريءَ کيس ٻن لفظن ۾ جواب ڏنو؛ “کائي ويو آهي.”
ٻنھي جي گفتگوءَ تي وزير، پريشان ٿي ويو. دل ۾ چيائين؟ “فصل ۾ اڃا لابارو نه پيو آهي. سنگ ڪانن کان ۽ ان سنگن کان جدا نه ٿيو آهي. کائڻ لاءِ ٻيا مرحلا به اڃا کوڙ آهن. هيءُ ٿا ويٺا کائي وڃڻ جون ڳالھيون ڪن. سي به عجيب نموني سان، ڇا ماجرا آهي؟!”
اتان نڪري اڳڀرو نه ٿيا جو وزير پنھنجي دل جي هُرکُر مسافر تي واضح ڪندي پڇيو؛ “مون کي اَنُ کائي وڃڻ واري ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. جڏهن ته فصل اڃا لُبيو ئي ناهي!”
“جيئندا قبلا!” مسافر وضاحت ڪندي ٻڌايس؛ “هاري ويچارا، غربت سبب فصل تيار ٿيڻ کان اڳ، زميندار کان ڪافي روڪڙ اوڌر طور وٺي ويندا آهن ۽ فصل لھڻ تي موٽائي ڏيندا آهن. جڏهن فصل لھندو آهي، تڏهن فقط حساب ڪتاب ٿيندو آهي. باقي هاريءَ کي، گهڻو ڪري ٺلھو بوڇڻ ڪلھي تي هوندو آهي! هيءُ هاري به اڳواٽ، فصل ٻولي کائي ويو آهي. هاڻي محنت ٻين لاءِ پئي ڪيائين!”
جواب ٻڌي، وزير ڏاڍو ڦڪو ٿيو، وڌيڪ ڪڇي ڪين سگهيو.
اڳڀرو هليا ته مسافر جو ڳوٺ اچي ويو. ويزير کي رات ترسڻ جي صلاح هنيائين؛ “سائين سفر ڪافي ڪيو اٿو، ٿڪا به هوندؤ! رات مون مسڪين وٽ ٿڪ ڀڃي، پِڇ پاڻي پي، صبح جو خيرن سان هتان هليا وڃجو!”
وزير، ٿڪل هيو ۽ سندس دانائي مان مرعوب پڻ هيو، سو يڪدم خوشيءَ سان سندس دعوت قبول ڪيائين.
مسافر، گهر ڀرسان ٺھيل مسيت ۾، وزير کي ترسائي پاڻ گهر ويو. گهر ۾ فقط ڌيءَ هيس، جنھن جي خدمت لاءِ هڪڙي پوڙهي، پيٽ تي نوڪرياڻي رکيل هيس.
“امان ڌيءَ!” گهر ۾ پھچندي، مسافر پنھنجي ڌيءَ کي ماني تيار ڪرڻ لاءِ چيو؛ “مھمان به آهي. ان لاءِ ماني ۽ هنڌ بسترو پڻ ويندو.”
“بابا!” ڌيڻس مسافر لاءِ بسترو ڏيندي چيس؛ “مسافر ڪير آهي!”
“امان! مسافر جيڪو آهي، سو ملڪ جو وزير آهي.” ڌيءَ کي حقيقت کان آگاهه ڪندي چيائين؛ “بادشاهه سان تڪرار ٿي پيو اٿس. بادشاهه وٽ هڪڙي ماڻھوءَ، پاڻ کي بدني ۾ پوريءَ طرح ماپائڻ وارو ڪرتب ڏيکاريو، جنھن تي بادشاهه کان بي اختيار نڪري ويو؟ ‘اڄ ڀلان ڀليءَ جو ڇيھه ٿي ويو’. اتي هن وزير کان رهيو نه ٿيو، وچ ۾ ٽپو ڏيندي چيائين؛ ‘ڀلان ڀليءَ جو ڇيھه ئي ڪونھي’. بادشاهه سندس انھيءَ گفتي تي ناراص ٿي پيو ۽ کيس ان کان ڀلو ڪمال ڏيکارڻ لاءِ انجام ورتائين. هيءُ مھيني جي مھلت تي ٻاهر نڪتل آهي!”
نينگري اها ڳالهه ٻڌي وڃي رڌ پچاءَ کي لڳي. ماني تيار ڪري، پوڙهي هٿارائون، هن نياپي سان ڏياري موڪليائين؛ “چنڊ چوڏهينءَ جو، تارا بيشمار”.
پوڙهي نوڪرياڻي ماني کڻي، جيئن ئي گهران نڪتي ته رستي ۾ هڪڙي غريب اچي مانيءَ لاءِ سئن هنيس. رحم کائي اڌ مانيون ۽ ٻوڙ کيس لاهي ڏنائين. سمجهيائين ته ماني ڪافي آهي ۽ ايتري مھمان نه کائي سگهندو. بچائي اوبر ڪري ڏئي، جيڪا بعد ۾ ڪتن ٻلن کي ڏيون، تنھن کان اها ڪنھن انسان جي پيٽ ۾ وڃي ته چڱو!”
ڪراڙيءَ بقايا مانيون اچي مھمان آڏو، نياپي ساڻ پيش ڪيون.
مھمان ماني کائي، هن نياپي سان ڪراڙيءَ کي ٿانءَ موٽائي ڏنا؛ “چنڊ ستينءَ جو، تارو ڪو ڪو.”
جڏهن، پوڙهيءَ مھمان جي جوابي نياپي سان، ٿانءَ موٽائي ڏنا ته نينگري ٻڌي تپرس ۾ اچي وئي ۽ پوڙهيءَ کان پڇيائين؛ “توکي چوڏهن مانيون ۽ ڪافي ٻوٽين وارو ٻوڙ ڏنو هيم پر تو مھمان کي ست مانيون ۽ ٻوٽين نڪتل ٻوڙ وڃي پيش ڪيو آهي، سو ڇو؟!”
“امڙ رستي ۾ ٽن ڏينھن جي بکايل مسافر ايلاز ڪيم” پوڙهيءَ، گهٽ ماني پھچائڻ لاءِ دليل ڏيندي ٻڌايس؛ “اڌ مانيون ۽ ٻوڙ کيس ڏنم. ڇو جو ايتري ماني، مھمان کائي ڪين سگهي ها! تنھن ڪري قياس کائي غريب مسافر کي ڏنم!”
نينگري ٻنھي جا ٻول ۽ دليل ٻڌي خوش ۽ خاموش رهي. جڏهن سندس پيءُ گهر واپس وريو ته کيس چيائين؛ “مان شادي ڪندس ته انھيءَ مھمان سان!”
“امان! مسافر ملڪ جو وزير آهي.” پيءُ، ڌيءُ کي واضح ڪندي، مڙي وڃڻ لاءِ چيو؟ “سو! اسان سان ڪيئن ڳنڍبو.”
“بابا! تون ڳالهه چوري ڏسينس! پوءِ کٽن ڀاڳ.”
“چڱو مان ڪوشش ڪريان ٿو.” پڻس آٿت ڏيندي چيس؛ “باقي اڳتي تنھنجي قسمت آ.”
پڻس، گهران نڪري، مھمان سان سمھڻ کان اڳ واري آخري ڪچھري ڪرڻ لاءِ پھتو. اوڀاريون لھواريون ڪندي کيس ڌيءَ جي سڱ جي آڇ ڪيائين، جيڪا هُن خوشيءَ سان قبول ڪئي جو نينگريءَ ۽ سندس ڏاهپ تي اڳيئي مفتون هيو، پر شرط رکيائين؛ “مان مسافريءَ تان موٽان ۽ پنھنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيان ته پوءِ!”
اها خوشخبري موٽي اچي ڌيءُ کي سڻايائين.
شرط ٻڌي ڌيڻس چيو؛ “وزير جي اُڻ تڻ هتي ئي ختم ٿيندي. بادشاهه کي ڪمال ڏيکارڻ لاءِ مان تيار آهيان.”
انھيءَ نياپي تي وزير شاديءَ لاءِ آماده ٿي ويو ۽ شادي ڪري زال سوڌو پنھنجي وطن ڏانھن اسھيو.
انجام واري ڏينھن کان هڪ ڏينھن اڳي پھتو. پھچندي شرط، بادشاهه جا خابرو، حاضر ٿيڻ جو نياپو کڻي آيس.
بادشاهه جي درٻار ۾ پھچي، ٻئي ڏينھن ميدان ۾ ڪمال پيش ڪرڻ جو واعدو ڪري موٽي آيو.
گهر ۾ زال چيس؛ “ٿورو سُٽ ۽ لوهه جي ڪليءَ جو بندوبست ڪيو!”
يڪدم سُٽ ۽ ڪليءَ جو بندوبست ٿي ويو. رات جو سندس گهر واريءَ ڪليءَ ۽ سُٽ تي ڪجهه پڙهي شوڪاريو ۽ چيائين؛ “جنھن ميدان ۾ ڪمال ڏيکارڻو آهي. ان جي وچ تي هيءَ ڪلي کُپندي ۽ سُٽ جي تند مٿس ويڙهبي.”
وزير، لوڪان لڪي، ميدان ۾ ڪلي کوڙي، مٿس سُٽَ-تند ويڙهي آيو.
صبح جو بادشاهه سميت سمورا ميدان ۾ پھتا. ڏٺائون ته ميدان ۾ ڪلي کتل آهي ۽ منجهس هڪ تند ٻڌل آهي، جنھن جو ٻيو ڇيڙو آسمان ڏي حد نگاهه کان به مٿي آهي. وزير ڏانھن، ڪمال پيش ڪرڻ لاءِ ايلچي ويو پر هُن اچڻ ۾ ڄاڻي ٻجهي گيسر ڪئي. انھيءَ اپرانڌ هڪڙو مرد مائيءَ سميت ميدان ۾ آيو ۽ بادشاهه کي عرض ڪيائين؛ “مان جنگ تي چڙهان ٿو، پويان منھنجي هن زال جي پارت هجيو! مارجي وڃان ته ڀلي کيس خاش خوشيءَ سان ٻئي هنڌ پرڻائي ڇڏجو.” ائين چئي تند جي سھاري، مٿي چڙهڻ شروع ڪيائين، تان جو اکين کان اوجهل ٿي ويو. اوچتو مٿان وڍيل عضوا، ڦٿڪندڙ صورت ۾ ڪرڻ لڳا. ماڻھو حيران ۽ وائڙا ٿي ويا ۽ منجھن ڦڙڦوٽ پئجي وئي. انھيءَ گهمسان ۾، هيٺ بيٺل زال به گم ٿي وئي.
انھيءَ اپرانڌ، وزير کي به ڪيئي نياپا ويا پر ان به اڃا اچڻ ۾ دير ڪئي. نياپي واري کي سندس گهران، نه سڏ نه واڪو پئي مليو.
ميدان ۾ مٿي چڙھي ويل همراهه جا پھرين هٿ، پوءِ پير ۽ ٽنگون هڪ هڪ ٿي ڪريا. آخر ۾ ڌڙ ۽ ان کان پوءِ منڍي ميدان ۾ اچي ڦھڪو ڪيو. بيٺي، بيٺي عضوا پاڻ ۾ ملي ويا ۽ همراهه، ڪپڙا ڇنڊي اٿي بيٺو. لوڻا ڦيرائي، بادشاهه کي جاچيائين. کيس لڀندي ئي ويجهو اچي امانت جي طلب ڪيائين، جنھن تي بادشاهه ششدر ٿي ويو. عين ان وقت وزير به اچي پھتو جنھن کي بادشاهه، دير سان اچڻ ۽ ڪمال نه ڏيکارڻ جي شڪايت ڪئي.
“جيئندا قبلا!” وزير هٿ ٻڌي چيس؛ “هيءُ ڪمال، بدني واري همراهه جي ڪمال کان وڌيڪ نه هيو ڇا؟”
“بيشڪ ھيو.” بادشاھ آڻ مڃيندي چيس.
“پوءِ ته اوھان قبول ڪيو نه ته!” وزير ياد ڏياريندي چيس؛ “ڀلان ڀليءَ جو ڇيھ ئي ڪونھي.”
بادشاھ به زبان سان اقرار ڪيو؛ “ڀلان ڀليءَ جو ڇيھ ئي ڪونھي.”
مطلب:
8.1 رپن مٿان رپون پيو آھن.
8.2 ماريءَ مٿان ماري پيو آھي.
8.3 سير مٿان سوا-سير پيو آھي.
9. تر جي گٿي، سو چوٽون کائي. (پھاڪو)
هڪڙي پھتل بزرگ ۽ حڪيم کي جڏهن موت جو انديشو ٿيو تڏهن سؤ کن پاڻ جھڙا ماڻھو ٺاهي، ڇڏي ڏنائين. جڏهن سؤ سندس هم-شڪل ٺھي پيا ته سمورا ماڻھو منجهي پيا ته اصل ڪھڙو هيو.
هڪ ڏينھن موت جو ملائڪ اچي سر تي ڪڙڪيس.
بوکلائجي، ملائڪ کي چيائين؛ “مان اهو ناهيان، مون جھڙا کوڙ آهن. متان ٻئي جو وارو هجي.”
“نه!” اجل جي ايلچيءَ وراڻيس؛ “مون کي تون ئي گهربل آهين. تنھنجو ئي وقت پورو ٿي ويو آهي.”
“ايترن هم شڪلن مان مون کي ڪيئن سڃاتئي!” حيران ٿي پڇيائين.
“تنھنجي ڪن جي پاپڙيءَ هيٺان هڪڙو تر آهي، جيڪو تنھنجي ڪنھن به هم شڪل کي ناهي.”
“افسوس! منھنجو ته تر ڏانھن خيال ئي نه ويو!” حڪيم، افسوس جا هٿ مھٽيندي چوڻ لڳو؛ “تِر جي گٿي، سؤ چوٽون کائي.”
مطلب:
9.1 ذري تان گسي ويل همراهه، ساري عمر پڇتائي ٿو.
9.2 واريءَ کي واٽون گهڻيون، ٿـڙيءَ کي ٿاٻا گهڻا.
9.3 تر تان گسي، سؤ چوٽون کائڻ. (اصطلاح).
10. تو وهايون آهن خرارين، نعمونءَ جون چوٿايون توکي ڇا ڪنديون. (ورجيسي جملو) 48
مدد خان پٺاڻ، جڏهن سنڌ مان ڦرلٽ ڪري واپس وطن ويو پئي ته هالن پراڻن وٽان موٽڻ وقت، اتي جي ان وقت جي مخدوم نعمت الله ڀٽيءَ وٽ حاضري ڀرڻ لاءِ ويو.
مخدوم صاحب، بزرگ، درويش ۽ پھتل شخص هيو. سندس بزرگيءَ ۽ ڪرامت جي هاڪ، هنڌين ماڳين پکڙيل هئي. مدد خان به ساراهه ٻڌي هئي، تڏهن خدمت ۾ حاضر ٿيو هيو.
ملاقات ڪري، موڪلائڻ وقت، مخدوم صاحب کي دعا لاءِ عرض ڪيائين.
“مدد! مان ڇا دعا ڪيانءِ!” مخدوم نعمت الله ڀٽيءَ، سندس ظلمن جي روءِ، کيس جواب ڏيندي چيو؛ “تو وهايون آهن خرارين، نعمونءَ جون چوٿايون توکي ڇا ڪنديون؟”
مطلب:
10.1 دعا به ان کي لڳندي، جنھن جا افعال چڱا هوندا.
10.2 ظالم ماڻھوءَ کي، ڪنھن جي به دعا مدد نه ڪندي آهي.
10.3 خرارين وِهائڻ واري کي، نعموءَ جون چوٿايون ڇا ڪنديون؟ (سواليه، پھاڪو).
10.4 مدد جي خرارن پيري ظلم کي، نعموءَ جون چوٿاين برابر دعائون، ڪھڙي ڏينديون مدد.
11. جن سان مِٺا کائبا آهن، تن سان ڪڙا به کائبا آهن. (پھاڪو) 8
سلطان محمود غزنوي بادشاهه هيو. وٽس اياز نالي شيدي، غلام هيو، جنھن کي ڏاڍو ڀائيندو هيو. اياز شڪل جو ڪوجهو، بلڪ اخلاق جو بُلند مرتبه هيو.
محمود کيس پل پري نه ڪندو هيو. جيڪي پاڻ کائيندو هيو، سو عاشقن وانگر، کيس کارائيندو هيو.
هڪ دفعي هڪڙو گدرو وڍي، ڦاڪ ڦاڪ ڪري کيس ڏنائين. جيڪو اياز خوشي خوشي وٺندو کائيندوپئي ويو. جڏهن آخري ڦاڪ بچي ته محمود پنھنجي زبان تي رکي. گدرو ڪؤڙو زهر هيو. ڦاڪ رکڻ سان چپ ئي ڪـُرڻ لڳس. ٿوڪاري ڦٽي ڪيائين ۽ محمود کان حيرت مان پڇيائين؛ “توکي گدرو ڪؤڙو نه لڳو؟”
“بلڪل ڪؤڙو هوندو پر مونکي نه لڳو.” اياز وراڻيو
“توکي ڪؤڙو نه لڳو ۽ تون سڄو کائي وئين سو ڪيئن؟”محمود ورجائي پڇيس.
“حضور!” اياز ادب جا هٿ ٻڌي عرض ڪيائين؛ “جن سان مٺا کائبا آهن، تن سان ڪڙا به کائبا آهن.”
مطلب:
11.1 دل وارن جون ڪسَ-پڪايون سھڻ گهرجن.
11.2 همين ياران بھشت، همين ياران دوزخ.
11.3 جن سان مٺا کائڻ، تن سان ڪڙا کائڻ. (ورجيس)
11.4 جن سان مٺا کائجن، تن سان ڪڙا به کائجن. (پھاڪو)
12. جنھن جو استاد ناهي، تنھن جو بنياد ناهي. (چوڻي) 31
هڪڙو شخص، هڪڙي بادشاهه جي ڪچھريءَ ۾ هڪڙو ڪمال پيش ڪرڻ لاءِ، اجازت وٺي حاضر ٿيو. ڪمال پيش ڪندي هُن هڪ ڪـَپُ/ چاقو کولي مٿي اڇليو ۽ جڏهن اهو مٿان موٽيو، سو بجاءِ هٿن سان پڪڙڻ جي وات سان جهٽيائين. سڄيءَ ڪچھريءَ ۾ واه واه ٿي وئي.
وزير کان رهيو نه ٿيو. ڪمال پيش ڪندڙ کان پڇائين؛ “انھيءَ ڪمال پيش ڪرڻ ۾ تنھنجو استاد آهي يا نه.”
“منھنجو انھيءَ ڪمال ۾ ڪو به استاد ڪونھي.” ڪمال پيش ڪندڙ ٻڌايس.
وزير ساڳيو سوال ٽي دفعا پڇيو ۽ هُن به ساڳيو جواب ٽئي دفعا ڏنو.
“چڱو اهو ڪرتب وري ڏيکار ۽ ساڳئي نموني ڪـَپُ وات سان جهٽي ڏيکار!”
وزير جرح ڪندي چيس. جنھن تي هُن وري ڪرتب پيش ڪيو پر هن دفعي موٽندڙ ڪپ سندس چپن تي لڳو ۽ پاڻ رتورت ٿي ويو.
“هاڻي ٻڌاءِ!” وزير وچ ۾ ٽپو ڏيندي چيس؛ “تنھنجو استاد ڪھڙو آهي!؟”
“آءٌ ميربحر آهيان، مڇين ماريندي، درياهه تي هڪڙو پکي ڏٺم، جيڪو پاڻيءَ مٿان اُڏيو پئي ۽ بُل کائيندڙ مڇين کي جهٽي قُوت پئي ڪيائين. سندس اها جهٽڻ واري چال ڏسي، مون کي به اڏامندڙ/ هلندڙ شيءِ وات سان جهٽڻ جو شوق ٿيو. پھرين ڪاٺي، پوءِ ٻي ڪا هلڪي شيءِ ۽ آخر هيءُ تيز ڌار وارو آلو به جهٽڻ ۾ ماهر ٿي ويس.”
“پوءِ مڃ نه ته، اهو پکي ئي تنھنجو استاد آهي.” وزير ٽوڪيندي چيس؛ “جنھن جو استاد ناهي، تنھن جو بنياد ناهي.”
اڃا به ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي وزير نصيحت ڪيس؛ “جيڪڏهن کيس استاد مڃين ها ته هيءَ توکان خطا نه ٿئي ها. ڪنھن جو ذري جو احسان، سيکارڻ جي معاملي ۾، نه وساربو آهي.”
مطلب:
12.1 استاد وٺڻ ۽ سندس ادب ڪرڻ ضروري آهي.
12.2 بي استاد، بي بنياد.
12.3 بي پيرو، بڇڙو.
12.4 بي پيرو، بينشيرو.
13. جھڙي نيت، تھڙي مراد. (چوڻي)
مراد نالي هڪ درويش، هميشه سير سفر ۾ وقت گذاريندو هيو. سنڌ جي هر ڳوٺ ۾ پيو ڦرندو هيو ۽ سال ۾ ھڪ دفعو ساڳئي ڳوٺ ۾ ڀيرو ضرور ڪندو هيو.
هڪ ڳوٺ ۾ هڪ مائيءَ کي اولاد نه پئي ٿيو. کيس خبر پئي ته مراد فقير پڻ ڪاني ڪرامت وارو آهي. سال تي جڏهن مراد فقير ڀيرو ڪيو ته مائيءَ به وڃي دعا گهرايس؛ “فقير دعا ڪرينم ته الله سائين پٽڙو ڏئينم.” کيس پڪي مريدياڻي هئڻ جو ثبوت ڏيڻ خاطر مٿان اهو به چيائين؛ “اميد پوري ٿي ته ڀوري مينھن ڪلي تان ڇوڙي ڏينديسانءِ!”
فقير، من جي مراد پوري ٿيڻ لاءِ دعا ڪيون، رمندو رهيو. سال تي موٽيو ته مائي، تازي ڄاول پٽڙي سميت حاضر ٿي ۽ ٻچڙي لاءِ دعا ڪرائيندي چيائينس؛ “فقير تو سان وچن هيو ته پٽڙي ڄمڻ تي توکي مينھن ڪاهي ڏيندس. پر هن سال نه ٿي ڏيانءِ. آئينديءَ سال توکي پڪ مينھن ڏيندس.”
فقير کي مينھن جي ته لوڙ ئي نه هئي. ٻڌي اڻٻڌي ڪيون، مُرڪندو رمندو هيو.
ٻئي سال فقير وريو پر مائيءَ جو منُ. باسيل مينھن ڏيڻ لاءِ نه وريو. سندس نيت ۾ پڌرو کوٽ هيو. فقير سمجهڻ جي باوجود به دعائون ڏيندو هليو ويو.
پويان ننڍڙو ٻارڙو بيمار ٿيو. چڙهيو ڪونه. چالاڻو ڪري ويو. مائيءَ کي وهم ويھجي ويو ته فقير دعا ڪرڻ بجاءِ پاراتو ڏنو آهي. ڪانيءَ سان منھنجو ٻچڙو هليو ويو آهي. رڙيون ڪري چوڻ لڳي؛ “مراد مٺيس”.
ٽئين سال تي جڏهن فقير آيو ته ماڻھن واتان کيس مائيءَ جا لفظ ڪنين پيا، جنھن تي فقير چوائي موڪليس؛ “مراد ڪانه مٺينءَ، پر نيت مٺينءَ!”
مطلب:
13.1 عملن جو دارومدار نيت تي آهي.
13.2 نيت آهي نانگ، کوٽن پئي کائي.
13.3 جھڙي نيت هئڻ، تھڙي مراد ملڻ. (اصطلاحي ورجيس).
14. چور چور ٿيندو، ٻلو ٻلو ٿيندو. (ورجيس) 18
هڪڙو واڻيو، ٿڌين مٺين راتين ۾، گهر اندر ستو پيو هيو. ڪمري جو دروازو کولي ڇڏيو هيائين ته جيئن بنا وڃڻي هڻڻ جي فرحتي ننڊ ڪري سگهي.
هڪڙو چور اونداهيءَ جو فائدو وٺندي، پير پير ۾ ڏئي اچي ڪوٺيءَ ۾ گهڙيو. در جي ڀرسان واري ڀت سان ڪُنن پارن جي ٽولي پئي هئي. ڪجهه نظر نه اچڻ سبب، ٺڪرن جي ٿانون جي ٽوليءَ سان وڃي ٽڪرايو.
کڙڪي تي واڻيو سجاڳ ٿي پيو. اک کلڻ تي ڏٺائين ته چور ڀت سان ڇڙهه ھنيو بيٺو آهي. ٽپو ڏيئي اٿيو. يڪديم ٻاهر وڃي، دروازي کي ٻاهران ڪڙو ڏنائين ۽ بيھي هُش هُش ڪرڻ لڳو.
چور دل ۾ چيو؛ “واڻيو ڪمري مان ڊڄي ڀڳو آهي. شڪ اٿس ته اندر ٻلي آهي. تنھنڪري کيس يقين ڏيارڻ لاءِ، سندس هش هش جي موٽ ۾، ٻلي وانگر مياؤ مياؤ ڪرڻ لڳو.
ماڻھوءَ جي مياؤ ۽ ٻلي جي مياؤ وارو فرق محسوس ڪندي، واڻيو ٻاهران بيھي خوشيءَ ۾ کلڻ لڳو ۽ اطمينان سان چور کي ڌمڪيون ڏيڻ لڳو؛ “تڙش تڙش ٻَچُو! رڳو صبح ٿئي، سج کي اڀرڻ ڏي. پوءِ چور چور ٿيندو ۽ ٻلو ٻلو ٿيندو.”
مطلب:
14.1 سج جي روشنيءَ ۾ اڇا ڪارا، پاڻيھي پڌرا ٿيندا.
14.2 چور چور ٿيڻ، ٻلو ٻلو ٿيڻ. (اصطلاحي ورجيس)
14.3 صبح ٿيڻ سان، چور چور ٿيندو، ٻلو ٻلو ٿيندو. (پھاڪو)
15. سائينءَ جن جي ٿي زبان خرچ، مواليءَ جو مٿو ويو. (ورجيسي جملو)
سائين ڇتن شاهه جي اوتاري تي نمن جون ٿڌيون ڇانئون لڳيون پيون هيون. موالي حوالي، نشئي پتئي پنھنجي پنھنجي مُنھن، بي خيالا ويٺا هيا. مواليءَ چرس جي سلفي تيار ڪري اڃا نعرو ئي مس هنيو؛ “اچي! ڀلي ڀلي ڪري اچي! ڪوڙي ڪانگڙ ۾ نچي! هڪڙي پوک تي ٻي پچي! جيڪا بچي سا به ٽوپيءَ جي ٽانڊي ۾ پچي!” جو پويان آبڪاري کاتي وارن اچي اوطاق تي ڪڙو چاڙهيو. ويٺل سمورا، جهلجي پيا. مواليءَ وٽان، جهڙتيءَ دوران، ڪافي چرس نڪتو. ان جي ئي ڪيس ۾ چالان ڪري ڪورٽ تي چاڙهيائونس.
ڪيس هليو. مواليءَ کي وڪيل ٻڌڻ لاءِ ٽڪو به نه هيو. پاڻ پالي يا ڦڏن ۾ وقت وڃائي. پاڻ ئي پنھنجو وڪيل ٿيو.
مئجسٽريٽ ڪيس جي آخر ۾ فتوى ڏيندي چيس؛ “ڪورٽ سڳوري مھربان ٿيندي، توکي ٻارنھن مھينا ٽيپ ڏئي ٿي.”
“سائينءَ جن جي ٿي زبان خرچ !” مواليءَ، جج جي اکين ۾ اکيون ملائيندي چيو؛ “مواليءَ جو مٿو ئي ويو.”
مطلب:
15.1 مروان موت، ملوڪان شڪار.
15.2 ڪتيءَ کي پُڇ ۾ سور، سرائيءَ کي بَڇ تي زور.
15.3 سائين جن جي زبان خرچ ٿيڻ، مواليءَ جو مٿو وڃڻ. (اصطلاحي ورجيس)
16. سپڙ، هڪ ئي نال بس. (چوڻي)
ميان سرفراز ڪلھوڙي جي دور ۾، سپڙ نالي هڪ بھادر شينھن هيو جنھن کي ميان پنھنجي سنڀال ۽ حفاظت لاءِ نوڪر رکيو هيو. بھادر اڳيئي هيو، ويتر جو حڪومت جو هٿ پٺيءَ تي پيس ته ٻه ٻه هٿ زمين کان مٿي اڏامڻ لڳو ۽ چوندو هيو؛ “اهو مڙس ڪھڙو جو تلوار جي پھرئين وار سان پورو ٿئي!”
ميرن وٽ به ڀلو ڀل هئي. مرد مٿير ۽ شجاعت ۽ بھادريءَ جا ڪوڏيا، سي به هڪٻئي کان اُتر. مير بھرام ته مڙني کان ڪسر هيو جو وقت جي هڪڙي قصيده خوان سندس لاءِ شر چيو هيو؛
“بدلجي بھرام، بادل وسي رڪ جو،
مسلم صمد صمد پڙهن، هندو پڙهن رام،
لونءَ لونءَ منجهه لغام، نر کي هو نيمڪ جو.”
ميان وٽ حاضري ڀرڻ ويندو هيو ته سندس خاص نشاني اها هئي جو قلعي جي ٻاهرئين دروازي جو طاق چوڙ کان ڪڍي ٻاهر رکي ويندو هيو ۽ موٽڻ وقت وري ساڳي جاءِ تي وجهي پوءِ موٽندو هيو. جنھن سببان، ميان کي منجهانئس هر وقت خطرو رهندو هيو. ساٿين سان صلاح ڪري، کيس ختم ڪرائڻ لاءِ ساز سٽيائين. چند هٿيار-بند، پنھنجي ڪچھريءَ ۾ پھرائي لڪائي ويھاريائين ۽ ٻاهرئين در وٽ، سپڙ کي بيھاري ڇڏيائين.
مير بھرام خان، جيئن حسبِ دستور، طاقُ چوڙ کان ڪڍي اندر ٿيو ته ميرن جي نوڪرن کيس چيو؛ “ميان اوهان سان اڪيلائيءَ ۾ ڪي ڳالھيون ڪرڻ چاهي ٿو. تنھن ڪري اڪيلا اچو!”
ساڻُ آيل پٽ مير صوبدار، غلام محمد خان لغاري ۽ ٻيا نوڪر دروازي تي ڇڏي، هڪڙي ننڍي ڇوڪر سان جيڪو نوڪر هيس، مير صاحب اندر آيو. اڃا ويٺو ئي نه جو چئني طرفن کان مٿس تلوارن جا وار شروع ٿي ويا. بس رڳو ميار ڏيڻ لاءِ ميان کي ايترو چئي سگهيو؛ “حيف اٿئي نامراد! دغا سان وڙهيو آهين.”
پويان مير صوبدار کي پڻ شڪ ٿيڻ پڄاڻان، نوڪر ڇوڪرو وٺي ٻاهر ڀڳو جو دروازي وٽ سپڙ کڻي کيس کنڀيو. مير صوبدار کانئس حقيقت پڇي. ڇوڪرو ڪڇي ئي ڪڇي، سپڙ کڻي ٻوٿ تي هٿ ڏنس پر هٿن جي اشارن سان ڳچيءَ تي هٿ ڦيري مير جي شھيد ٿيڻ بابت پيغام ڏيئي ويو.
مير صوبدار خان جي اکين آڏو آنڌاريون اچي ويون. يڪدم تلوار سنڀالي، سپڙ کي هڪل ڪيائين؛ “متان چوين ته ڪنھن مرد ٻولايو ڪونه هيو!”
سپڙ ڇوڪري مان هٿ ڪڍي، جيئن ئي مير ڏانھن مڙيو ته مير تلوار اڀي ڪيس. سپڙ، سِپر آڏو ڏني پر تيستائين مير وار ڪري چڪو هيو. مير جي دو-دستي تلوار، سِپر ۽ سپڙ، ٻنھي مان ائين پار ٿي ويئي، جيئن پاڻيءَ مان وهي وئي. سپڙ جي سسي ڌڙ کان ڌار ٿي، ڪري ته مٿان بيٺل نوڪرن مير صوبدار جي بھادريءَ جي تعريف ۽ سپڙ جي موت تي بي اختيار چيو؛ “سپڙ! هڪ ئي نال بس!”
مطلب:
16.1 اهڙو بھادر جو سپڙ جھڙي پھلوان جو هڪ ئي ڌڪ سان قصو تمام ڪري ڇڏيائين.
17. سرمون سڀڪا پائي، پر اک اک جو ڦير آهي. (پۡھاڪو) 49
ڄام تماچي، سما خاندان جو هاڪارو بادشاه، نوريءَ نالي هڪ مھاڻيءَ تي موهت ٿي پيو. شادي ڪري کيس محلات ۾ اچي رهايائين. جنھن تي محلات اندر رهندڙ اڳين گهر وارين ۽ ڏاڏي پوٽين کي نوري اک ۾ ٿي پئي.
ڄام تماچيءَ هڪ ڏينھن محلات ۾ چوائي موڪليو؛ “اڄ شام، جيڪا راڻي مون کي مڙني کان وڌيڪ موهيندي، تنھن کي پاڻ سان گڏ گهمائڻ هلندس!”
پيغام پھچندي، سموريون سواءِ نوريءَ جي، سورنھن سينگار ۽ سرمن سينڌين کي لڳي ويون. پٽ پٽيھر ۽ سون چانديءَ سان پاڻ کي جِنجهي ڇڏيائون.
نوريءَ نه سرمو پاتو نه سرها تيل هنيا. نه سينڌيون ڪڍيائين نه سون پاتائين. نه پيرن جا پازيب پاتائين ۽ نه ئي پٽ پٽيھر پھريائين. جيئن سادڙي سودڙي نموني سان، سادڙن ڪپڙن ۾ ويٺي رهي. سندس حسن، مڙني ۾ نروار بيٺو هيو، جڏهن ته فقط اکين ۾ سرمي ڪاني پاتي هئائين.
اصلي حسن ته سون مين ۽ پٽ پٽيھر جو محتاج آهي ئي نه. سادن ڪپڙن ۾ به پيو تجلا ڏيندو ۽ جرڪندو. باقي گڏهيون گج پائين ته پريون ته ٿي ڪونه سگهنديون.
مقرر وقت ڄام تماچي، محلات ۾ آيو. مڙني کي اک مان ڪڍندو، جڏهن نوريءَ مٿان آيو ۽ اکيون اکين سان ملي چار ٿيون ته اڙيل اکيون ڪڍائي نه سگهيو. اصلي حسن جي چار چشميءَ، ٽنگن ۾ ڏاوڻ وجهي ڇڏيس ۽ ٻين سڀني کي رد ڪري فقط نوريءَ جو انتخاب ڪيائين.
شام جو جڏهين نوريءَ کي سير تفريح ڪرائي موٽي آيو ته ڏاڏي پوٽين ڏوراپا ڏيندي چيس؛ “اسان خانداني، اسان سينگار ڪيا. پوءِ تو وڃي انھيءَ مھاڻيءَ تي هٿ رکيو. جنهن، تو لاءِ پاڻ کي سينگاريو به نه هيو. مھاڻيءَ جادو ڪيو اٿئي يا اکين ۾ سرمو وڌو اٿائين!”
“سينگار ته بلڪل توهان جا لاجواب هيا پر!” ڄام تماچيءَ کين دليل ڏيندي چيو؛ “سرمو سڀڪا پائي پر اک اک جو ڦير!”
مطلب:
17.1 لٽو ڪپڙو به ڪنھن جسم تي ٺھندو آهي.
17.2 سون مين به ڪنھن ڪنھن مائيءَ کي ٺھندو آهي.
17.3 هر چھرو، سينگار جو محتاج ناهي.
18. سؤ وڃائجي پر ساءُ نه وڃائجي. (چوڻي)
دائم ۽ سليمان، پاڻ ۾ ننڍي هوندي جا گھرا دوست هيا. شاديون ٿي وين، روزگار سانگي ٽڙي پکڙي ويا پر هڪٻئي ڏانھن ڀيرو ضرور ڪندا هيا. هڪ اڌ، رات ٽڪي، وري پنھنجي ڪکين ماڳين پھچندا هيا.
هڪ دفعي سليمان، دائم وٽ اچي ٽڪيو. ڏينھن جو خوب مانيون مليس. رات جو ڪچھريءَ جي رس رهاڻ ٿيس، سمھڻ لاءِ نويڪلي ۽ پر-ڀري مينھن جي ڀرسان کٽ رکي ڏنائونس. رات ستو ۽ صبح جو سجاڳ ٿيڻ کان پوءِ کٽ تي ئي نيرن مليس. کائي پي، دوست کان موڪلائي ڳوٺ روانو ٿيو.
پويان دائم جي زال هنڌ بسترا ويڙهي وڃي رکيا. جيڪو بسترو مھمانن لاءِ خاص هيو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪڍبو هيو سو ٽجوڙ طور به استعمال ٿيندو هيو. منجهس سندن سؤ روپيا رکيل هيا. بسترو مقرر جاءِ تي رکڻ وقت، گهر ڌياڻيءَ سؤ روپيا پڻ سنڀاليا. سڄو هنڌ اکيليائين، کٽ واري جاءِ به جاچيائين پر سؤ روپيا نه مليس ته يڪدم مڙس کي مھمان پويان ڊوڙايائين؛ “پاڻ مسڪين ماڻھو آهيون. سؤ ويو ڄڻ جهڳي تي ٽانڊو اچي ويو. گس ۾ مھمان کان وڃي پڇ!”
دائم، سليمان کي واٽ تي ئي وڃي پڳو. سبب پڇڻ تي ٻڌايائينس؛ “جنھن بستري تي تون ستل هئين، ان ۾ سؤ روپيا رکيل هيا. سي ڪونھن. توکي ڪا خبر آهي.” سليمان ڳالهه سمجهي ويو ۽ يڪدم کيسي مان سؤ رپيا ڪڍي کيس ڏنائين. دائم ساڳين پيرن تي موٽيو ۽ اچي گهر پڳو.
پويان، اڻ تڻ سبب سندس زال گهر مان ٻه گهر ڪيا. مينھن جي وٿاڻ مان ٻه وٿاڻ ڪيا. ڇيڻن کي اٿلائيندي کيس سؤ رپيا ملي ويا. هنڌ وڇائيندي ڪريل سؤ روپيا، مينھن جي تازي لاٿل ڇيڻي هيٺان دٻيا پيا هيا. مڙس کي ايندو ڏٺائين ته کيس يڪدم ٻڌيائين؛ “پئسا ته گهر مان ئي لڌا آهن!”
“پئسا گهر ۾ هيا ته پوءِ هن مون کي سؤ روپيا ڪھڙا ڏنا آهن.” مڙس، حيرت مان زال کي چيو؛ “تنھنجي تڪڙي ڀڄائڻ ته مونکي ڪٿي جو به نه ڇڏيو. ڊوڙائڻ کان اڳي ڳولين ها ته ائين ککا وکا ۽ کٽا مٺا نه ٿيون ها!”
“وري به ڀڄ! وقت ويو ناهي.” جوڻس ترت ساڳين پيرن تي موٽائيندي چيس؛ “ويھه نه! بلڪ پرائي امانت وڃي جلد پڄاءِ. حقيقت ٻڌائي معافي به وڃي وٺينس.”
دائم سھڪندو، سؤ روپيا کڻي ساڳين رندن تي نڪري پيو. سليمان گهر ۾ پھتو ته دائم به اچي ٻاهران سلام ڏنو. ٻاهر نڪري وري اچڻ جو سبب پڇيائينس. دائم پيرن تي ڪري سؤ موٽائي ڏنس ۽ پنھنجي سَوَ لڀڻ جي ڳالھه به ڪيائينس.
“ادا شڪر آهي، سنگت ۾ پت رهجي آئي.” سليمان چيس.
“پر! تو جڏهن سؤ کنيو ئي نه هيو ته پوءِ مون کي ڇا لاءِ ڏنو هيئي.” دائم کانئس پڇيو.
“ادا پاڻ ۾ ڀائر آهيون، تنھنجا ويا ۽ مون ڀريا ته ڪو حرج ناهي. رڳو سنگت قائم رهي.” سليمان سمجهائيندي چيس؛ “سؤ وڃي، ساءُ نه وڃي.”
مطلب:
18.1 هزار وڃي، حُب نه وڃي.
18.2 ڪروڙ وڃي، قرب نه وڃي.
18.3 لک وڃي، لحاظ نه وڃي.
18.4 سؤ وڃائڻ، ساءُ نه وڃائڻ. (اصطلاحي ورجيس).
19. ڪانھي جوئر جُوءِ ۾، تڏهن ٿو رهو رانديون ڪري. (ورجيسي جملو/ پھاڪو)
هڪڙو جبل جو رهاڪو، سنڌ گهمڻ آيو ته مھمانيءَ طور کيس پلي جو ڇڊو ٻوڙ ۽ ڪڻڪ جي ماني کائڻ لاءِ ڏنائون.
هن سڄي ڄمار، جبل ۾ ڏني هئي. ڪڻڪ موراڳي کاڌي ئي نه هئائين. جوئر جو هيراڪ هيو. جوئر جي ماني سادي ۽ ڀورالي ٿيندي آهي. ڪڻڪ جي ماني چپڙ ۽ چيڙهالي ٿيندي آهي. جوئر، رهي ۾ وجهبي ته مسُ-چُٽي وانگر چڱو رهو چوهي وٺندي. ڪڻڪ رهي ۾ ٻوڙبي ته رهو گهٽ کڻندي.
هن همراهه به رهي کي مانيءَ سان کٽائڻ جا وڏا وس ڪيا. هيڏانھن گرهه جي ڪشتي ٺاهي هڻي ته رهو هوڏي ڀڳو وڃي. گرهه ۾ به چوهڻ جي سگهه نه هئي. نھاري ته رهو ته اوترو ئي اوترو پيو آهي. نيٺ بيزار ٿي چيائين، “ڪانھي جوئر جوءِ ۾، تڏهن ٿو رهو رانديون ڪري.”
مطلب:
19.1 ڪونھي مڙس ملڪ ۾، تڏهن ٿيون وانڍيون وس چرن.
19.2 ٻيا سڀ مري ويا، تڏهن فوجو ٿيو آ فقير.
19.3 ڪونھي وڻ ملڪ ۾، تڏهن ڪانڊيرو ٿيو آ درخت.
20. ڪتو به کاڌو، ڪـُک به نه ڀري. (ورجيسي جملو)
هڪڙي بادشاهه کي اولاد نه ٿيندو هيو، جنھن ڪري پيو پيرن فقيرن جي مزارن تي پڙ چاڙهيندو ۽ باسون باسيندو هيو. هڪڙي درويش فقير کيس پٽ ڄمڻ لاءِ دعا ڪئي ۽ ان سان گڏ ملڪ مان آرسي/ آئينو ڪڍائي ڇڏڻ جو پڻ شرط وڌائين. چي؛ “آرسي ڪڍائي ڇڏيندين ته توکي جلد پٽ ڄمندو.”
حڪم جي دير هئي. ملڪ ۾ پڙهو گھمي ويو. آرسيءَ کي ڏيھه نيڪالي اچي وئي. سال جي اندر ئي بادشاهه کي پٽ ڄمي پيو. خوشيءَ ۾ خير خيراتون ڪيائين ۽ ڏاڍا فقير فقراءَ کارايائين. ساڳئي ڏينھن تي اتفاق سان وزير کي به پٽ ڄائو. ٻنھي جي لاڏ ڪوڏ سان پرورش ٿي. اڄ ننڍا، سڀان وڏا. نيٺ اچي جوان ٿيا. ٻنھي جي پاڻ ۾ گھري سنگت ٿي وئي.
هڪ ڏينھن ٻئي شھزادا شيل شڪار تي نڪري پيا. جهنگ ۾ ڀٽڪي ويا ۽ اوجهڙ ۾ وڃي پيا. اڃ بک ڏاڍو ستايو هين. رلندي رلندي هڪڙي جهوپڙي نظر آين، جنھن ۾ هڪ عورت گوڏن جي وچ ۾ ڪا شئ لڪايو ڏسي رهي هئي. کانئس پاڻي گهريائون. جيڪو هُن کڻي پيارين. پاڻي پيئڻ پڄاڻان، گوڏن ۾ لڪايل شيءِ بابت دريافت ڪيائونس ته مائيءَ ٻڌاين؛ “آرسي هئي، جنھن ۾ منھن ڏسي سينڌ پئي ڪڍيم. لڪايو انھيءَ لاءِ ويٺي هيس جو بادشاهه جو حڪم آهي ته جنھن وٽ آرسي هوندي، تنھن کي ڦاسيءَ تي لٽڪايو ويندو.”
کانئس آرسي وٺي ڏٺائون. اڳي پنھنجو چھرو پنھنجي اکين سان نه ڏٺو هئائون. شھزادي پنھنجو چھرو ڏٺو ته پاڻ تي ئي موهت ٿي پيو. دل ۾ دليل ڊوڙايائين ته شادي به ڪنھن اهڙيءَ عورت سان ڪندس، جيڪا مون وانگر سھڻي هوندي. مائيءَ کان واپسيءَ جا دڳ پنڌ پڇي، موڪلائي پنھنجي ملڪ اچي پھتا. ڪجهه وقت اندر، بادشاهه شھزادي کي شاديءَ لاءِ زور ڀريو ته هن به مٿيون شرط رکيس. شھزادي جي هڪڙي سنگتراش کان تصوير ڪڍائي، وزير کي سندس جوڙ جس ڳولھڻ لاءِ سوارين ۽ دولت سان آراسته ڪري ملڪ ملڪ موڪليو ويو.
هڪڙي بادشاهه، پنھنجي ڌيءَ جي حسين هجڻ ۽ سندس شادي ڪرائڻ لاءِ حامي ڀري. وزير موٽي اچي بادشاهه کي مبارڪ ڏني. بادشاهه خوشيءَ مان پٽ کي سڏائي خوشخبري سُڻائي. شھزادي تنھن هوندي به پڪ ڪرڻ ٿي چاهي. ٻڌل ۽ ڏٺل ۾ فرق جي خبر هيس، جنھنڪري پنھنجي اکين سان مشاهدو ڪرڻ پئي چاهيائين. وزير کان پار پتا ۽ ملڪ جو ڏس پنڌ پڇي، وزيرزادي سان سفر تي راهي ٿيو.
لڪ ڇپ ۾ آرسي خريد ڪيائون. مٿس ٻه قيمتي لعل جڙايائون. چمڙا پوش ڪري، دلبر جي ديدار واسطي، فقير بڻجي سندس ملڪ ۾ وڃي وارد ٿيا. محبوب جي محل سامھون، ڀونگي اڏي، دونھين دکائي ويھي رھيا. رات جو اونداهيءَ ۾، باهه جي ترورن سان محلات ڏانھن، آئيني ۽ لعل جي معرفت اولڙا ۽ شعاع اڇلڻ لڳا. مٿي ويٺل شھزاديءَ ٻانھيءَ کي گھرائي، تجلن جو سبب پڇيو. جنھن ٻڌايس؛ “ڪي فقير، هيٺ ڀونگي اڏي ويٺا آهن. اهو شعاع وٽانئن اچي ٿو.”
تجلن کي نور جون اڀرندڙ لاٽون سمجهي، شھزاديءَ کين جادوگر يا پھتل بزرگ ڄاتو پئي. پڪ ڪرڻ لاءِ ٻانھيءَ هٿارائون کانئن چلڪا ڏيندڙ شيءِ گهرائڻ چاهيائين. هنن چيو، “فقير محلات ۾ نه ايندا ۽ نه لاٽ جو سبب ٻڌائيندا. باقي ڀونگيءَ ۾ ايندڙ کي ان جو درشن ڪرائبو.”
شھزادي، گهڻن نياپن جي اچ وڃ کان پوءِ، محل جي در تي بيھڻ لاءِ راضي ٿي ۽ هيءُ به اوستائين اچڻ لاءِ آماده ٿيا.
آمھون سامھون ٿيڻ کان پوءِ هنن درسني، شھزاديءَ کي ڏني. هوءَ منجهس پنھنجو چھرو ۽ لعل ڏسندي ئي محو ٿي وئي. هنن ڀرپور نموني سان سندس ديدار ڪيو ۽ آئينو سندس هٿن ۾ ڇڏي، پنھنجا پير ڊاٺا.
شھزادي جڏهن درشن مان پوريءَ طرح سير ٿي، منھن مٿي ڪيو ته فقيرن جو نه اتو نه پتو. ٻانھيءَ کي ڀونگيءَ ڏانھن ڀڄايائين ته امانت حقدارن کي ڏئي اچ. اتي به فقيرن جو نه اير نه ڀير. پريشان ٿي ويون. ڪير هيا، جيڪي ديدار ڪري ويا ۽ پار پتو به نه ڏنائون. آرسي ۽ لعل اٿلائيندي، پويان شھزادي جو نالو ۽ سرنامو لکيل ڏٺائون ته آٿت ٿين. هاڻي پتو کرو کڻڻ سولو هيو. جيڪو اٽڪل سان ديدار ڪري ويو آهي، تنھن سان ساڳي راند ڪبي.
شھزادي وڃڻ سان پيءُ کي شادي ڪرڻ لاءِ آمادگي ڏيکاري. شھزاديءَ وارن ڏانھن پيغام پھچي ويا. پڇڻ تي شھزاديءَ پيءُ کان ڪجهه ڏينھن جي مھلت گهري؛ “شڪار تي وڃڻ جو ارادو آهي، اتان موٽان ته شاديءَ جي تاريخ ڏجو.”
پيغام آڻيندڙ کي، سنبت ڪرڻ جي مھلت وارو پيغام ڏئي، واپس ڪيو ويو ۽ وڌيڪ به چيو ويس؛ “تاريخ بابت هاڻي اسان اوهان کي پاڻمرادو نياپو ڪنداسون.”
شھزادي، شڪار جا ساز سامان تيار ڪرائي، شھزادي سان راند ڪرڻ لاءِ نڪري پئي. سندس محلات اڳيان وانڍ لڳي وئي. خيما کوڙجي ويا. اعلان ۽ پڙها گهمي ويا؛ “ولايت ملڪ مان حسين ۽ سريلي آواز سان مغنيه پھتل آهي، جيڪا فقط شھزادن کي وندرائڻ لاءِ راڳ رنگ ۽ ساز سرود جي محفل ڪندي آهي. ٻين لاءِ نه. فقط شھزادا ۽ اميرزادا، رئيس ۽ وزيرزادا اچڻ لاءِ زحمت ڪن.”
شھزادو به وزيرزادي سان صلاح ڪري، راڳ ٻڌڻ لاءِ اڏيل محفل ۾ آيو. پاڻ به حسين هيو ته شھزادي به وڏي حسين ۽ مرگهه-نيڻ هئي. شھزادو راڳ ٻڌڻ آيو، پاڻ راڳ ٿي ويو. پھرئين ديدار ۾ ئي دل ڦرائي ويٺو. شھزاديءَ راڳ ٻڌڻ لاءِ شرط رکيس؛ “راڳ ان کي ٻڌائيندس، جيڪو مون سان گڏجي ماني کائيندو.”
“مان ماني کائڻ ۽ دعوت ڪرڻ لاءِ تيار آهيان.” شھزادي حامي ڀري.
“مان غير مذهب آهيان. گوشت ۾ فقط ڪتي جو گوشت پسند ڪندي آهيان.” هڪڙو سگهو ڪتو وانڍ اندر بيٺل ڏيکاريندي شھزاديءَ چيس؛ “صبحاڻي ڪھنداسين. ان جا ڪباب، قورما ۽ قيما تيار ڪرائينداسون. اوهان به دعوت ۾ اچجو. پھرين طعام کائبو، پوءِ ڪلام ٻڌبو.”
ٻئي ڏينھن شھزاديءَ ڇيلو ڪھرائي، ٻوڙ پلاءَ تيار ڪرايا ۽ ٻيا به سمورا بندوبست ڪرائي ڇڏيا. سمورا هم سفر ساٿي، سامان ٻڌي لڏڻ جي اشاري جا منتظر ڪرايائين. تنبوءَ ٻاهران پنھنجو گهوڙو به سنبرائي ۽ سنجائي بيھاريائين.
رات جو شھزادو اڪيلو اچي نڪتو. مانيءَ لاءِ اندر آيو ته پويان ٻيو سڄو قافلو روانو ٿي ويو. ماني تمام ٿوري آئي، جيڪا هوڙ کي به نه لڳي. ٻنھي کاڌي پئي جو ٻوڙ کٽو. نوڪر ٻوڙ کڻڻ لاءِ ويو ته گم ٿي ويو. دير ٿي ته شھزادي پاڻ ٻوڙ ٻوڙ جو آواز ڏئي اٿي. جڏهن چڱي دير ٿي وئي ۽ اها به نه موٽي ته شھزادو پاڻ ٻاهر نڪتو. نڪرندي ئي حيران ٿي ويو. خيمي جي ٻاهران، سواءِ سندس گهوڙي جي، باقي ڀنڀ بيراني لڳي پئي هئي.
شھزادي کيس ميل ماريون، اکين کان اوجهل ٿي چڪي هئي.
“ڪتي جو ٻوڙ کاڌم، سو به اڌ گيدو، ڪُکِ به نه ڀري.” شھزادي کي انھيءَ خيال ايندي اٻڙڪ اچڻ لڳا ۽ چرين وانگر وڦلندي واتان نڪتس؛ “ڪتو به کاڌم، ڪـُکِ به نه ڀري.”
وايون بتال ٿي ويس. گهر پھتو، ڏاڍا علاج معالجا ٿيا پر ڦڪين فرق نه ڪيو. هوڏانھن شھزاديءَ کي به اُڻ تڻ ٿي. نيٺ شاديءَ لاءِ نيپا نڙا پھتا. شھزاديءَ جي پيءُ کي اها به خبر پئي ته شھزادو دماغي توازن وڃائي ويٺو آهي، جنھنڪري رشتي ڏيڻ کان لنوائڻ لڳو. شھزاديءَ کي خبر پئي ته پيءُ کي چوائي موڪليائين؛ “آئون هڪ جي زال ٿي چڪي آهيان. هاڻي جڏهن ٻيو مڙس ڪنديس ئي نه ته پوءِ انھيءَ کي جواب نه ڏيو. مان ساڻس شادي ڪرڻ لاءِ تيار آهيان. توهان تاريخ ٻڌي ڏيوس.”
قصو ڪوتاهه. شادي ٿي وئي، گهوٽ ڪنوار سيج تي ستا ته به شھزادي جي اها ئي وائي؛ “ڪتو به کاڌو، ڪک به نه ڀري.”
“ڪتو به نه کاڌئي، ڪک به ڀريئي.” شھزاديءَ جلوو پسائيندي چيس؛ “پھرين تو راند ڪئي، مونکي لڪ ۾ تاڙيئي، پوءِ مون به توسان ساڳي راند ڪئي. هاڻي برابر ٿياسين. اها شھزادي مان هيس. اهو ڪتي جو نه بلڪ ڇيلي جو گوشت هيو. مان غير مذهب يا غير مھذب نه ناهيان.”
شھزادي کيس سڃاتو ۽ پڪ ڏيارڻ تي دل جاءِ ٿيس ۽ خوش ٿي چيائين؛ “ڪتو به نه کاڌم، ڪک به ڀرجي وئي.”
مطلب:
20.1 ڏوهه جو ڪم به ڪيو، مليو به ڪجهه نه.
20.2 ڪتو به کائڻ، ڪک به نه ڀرجڻ. (اصطلاحي ورجيس)