سونهن ۽ سوجھري ڏانهن وکون کڻندڙ آزاد بُخاري
ڌارين جڏهن به سنڌ تي ڪاهه ڪئي انهن سڀ کان پهريان سنڌ جي ڪتب خانن کي باهه ڏياري جيئن علمي ۽ادبي خزانن کي تباهه ڪري هتان جي نئين نسل کي علم جي روشنيءَ کان پري رکي سگهجي،ليڪن سنڌ جي شاعرن، اديبن، تاريخدانن علم، ادب ،سونهن ۽ڌرتيءَ سان محبت واري لاٽ ڪڏهن به وسامڻ نه ڏني.
سنڌي ادب ۾ ورهاڱي کان اڳ جيڪڏهن ٻاراڻي ادب تي نظر وجهنداسين ته علم ۽ ادب جي ميدان ۾ گورڌن محبوباڻي ، هوندراج بلواڻي، ليکراج ،ڪشنچند ”عزيز“ سندر ڄڳتاڻي ۽ شيخ اياز جا نالا اچي وڃن ٿا ،شيخ اياز جي ٻارڙن با بت شاعري مختلف ٻالڪ رسالن ۾ موجود آهي ۽ ورهاڱي کانپوءِ استاد بخاري ،تنوير عباسي، پروانو ڀٽي کان مختيار ملڪ،نصير مرزا،ادل سومرو،اياز گل ،مختيار گهمرو، غلام محمد غازي، اختر درگاهي کان آزاد بخاري ۽ گوهرسنڌي تائين ڪيترائي نالا آهن جن ٻارڙن لا ءِ شاعري جا خوبصورت ڪتاب تخليق ڪيا آهن.
آزاد بخاري جيڪو بنيادي طور هڪ سٺو نثر نويس آهي جنهن دل ۾ ٻاررن لاءِ اٿاهه محبت محسوس ڪندي سائنسي نظم لکيا آهن .هن وقت تائين سائنسي حوالي سان ٻارن لاءِ اهڙا ڪارائتا ڪتاب گهٽ نظر مان گذريا آهن ڪجهه سال اڳ ٻاراڻي شاعري ءَ جي خوبصورت شاعر غلام محمد غازي ءَ جو ڪتاب ”سائنس بخشي سونهن“ نظر مان گذريو هو ، اصل ۾ منهنجا ٻئي دوست غلام محمد غازي ۽ آزاد بخاري ، ڊرائنگ جا استاد آهن سندن حياتي ٻارڙن کي پڙهائڻ ۽سيکارڻ ۾ گذري آهي .ان لاءِ هنن جو ٻاررن جي مشاهدي ، علمي گهرج ۽ ڄاڻ جي کوٽ کي محسوس ڪندي ٻارڙن لاءِ خوبصورت شاعري سرجي آهي، هرهڪ شاعر جي لکڻ جو معيار ، انداز ،ٻولي ،رواني سندس پنهنجي محنت ۽ ڄاڻ جي آڌار تي هوندي آهي.
آزاد بخاريءَ پنهنجي ٻاراڻي شاعريءَ ۾ جيڪا خيالن جي نواڻ ڏني آهي اها مستقبل ۾ ٻارڙن لاءِ ڪارائتي ثابت ٿيندي باقي جيڪڏهن رڌم ۽ رواني جي ڳالهه ڪنداسين ته ڪنهن به نثر نويس جي شاعري ۾ رواني اچڻ لاءءِ ضرور وقت لڳندو آهي ، ليڪن مونکي آزاد بخاريءَ جي شاعري پڙهندي نامياري شاعر ۽ نقاد ”ايمرسن“ جا لفظ ياد اچي ويا جنهن چيو ته” مهانتا سدائين سيکڙاٽن کي ئي ملندي آهي ان لاءِ ته ڪا به تخليق سرجڻ وقت رٿا بندي ناهي ٿيندي ،عظيم شاعر ، تخليقڪار ،مصور ۽ ڊامه نگار پنهنجون تخليقون سرجڻ وقت ڪابه خاص رٿابندي ناهن ڪندا ، لفظ پاڻي جي وهڪري ،پکين جي اڏام ، پايل جي جهنڪار جيان هڪ خاص رڌم جوڙي خيالن جي اڏام سميت قلم جي ڪرت سان پيار جي پني تي پکڙجي ويندا آهن ۽ اهڙيون تخليقون ئي پڙهڻ سان دل اندر جيڪو ڇهاءُ محسوس ٿيندو آهي اهوئي هر تخليق جي مهانتا جو ساکي هوندو آهي ۽ مهانتا سدائين سيکڙاٽن جي حصي ۾ ايندي آهي. آزاد بخاري سيکڙاٽ ته ناهي هڪ پڪو پختو ذهن رکندڙ استاد ،قلمڪار، سنڌيڪار ۽ شاعر آهي ، سندس هي ڪتاب ٻارڙن لاءِ چوٿون ڪتاب آهي، سندس شاعراڻن خيالن کي ڪيتري موٽ ملندي ان جو فيصلو ته مستقبل جا نقاد ۽ پڙهندڙ ڪري سگهن ٿا، ليڪن سندس ٻارڙن لاءِ سندس ڪاوشون ساراهڻ جوڳيون آهن.
آزاد بخاريءَ پنهنجي ڪتاب ۾ مسلم سائنسدانن جو ذڪر هن طرح ڪيو آهي
”علي بن عيسيٰ“ ٿيو ظاهر،
اکين جي بيمارين جو ماهر.
بوعلي سينا، ظاهر ظهور،
طب جو باني ٿيو مشهور.
آزاد بخاري ءَ جو ڪتاب ”سائنس ڏنو سوجهرو“ٻارڙن لاءِ انتهائي ڪارائتو ٿابت ٿيندو جنهن ۾ هن سائنس جون نعمتون واري نظم ۾ ڪائنات جي مصور جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته .
خدا تو ڏنو آ، اسانکي شعور،
ڪيئن ٿيو دنيا جو، سوچون ظهورُ.
ان کان سواءِ سندس ٻين نّظمن ۾ مسلم سائنسدانن سميت هن سنڌي سائنسدانن کي به ياد رکيو آهي ،
”سيد وڏل شاهه“ سنڌ جو ساهه ُ،
ڪيميڪل سائنس سان ڪيو نباههُ.
ان کان پو ءِ هن ڪمپيو ٽر، ليزر ،روشني ءَ جهڙا خوبصورت نظم لکيا آهن ، روشني ءَ جو ذڪر ڪندي آزاد بخاري لکي ٿو ته:
روشني آهي توانائي،
استاد اها ڳالهه ٻڌائي.
جت به وڃي هيءَ ڪري ٿي،
موٽ کائي هيءَ وري ٿي.
آزاد بخاريءَ پنهنجي ڪتاب ۾ ٻارڙن لاءِ موبائيل، ٽرام ، وي سي آر، ريفريجيٽر ، مادو، بجلي ، ڪيبل سسٽم ، شمسي گرهه، هٿراڌو گرهه، انٽر نيٽ ،ارتقا،، ٿرماميٽر، ايف ايم اسٽيشن، ايئر ڪنڊيشن ،آبدوز، دوربيني، پلاسٽر آف پيرس، گريفائيٽ، خوردبيني، ڪئمرا، ٿرماس،موٽر سائيڪل، ائٽم،پلازما ،واشنگ مشين، بليچنگ پائوڊر، راڪيٽ ،ريڊيو، بجلي پکو ، جهاز ، بايو ٽيڪنالاجي تي معلومات ڀريا نظم لکيا آهن.
آزاد بخاري جي سائنسي نظمن ۾ جن به شين جي ڄاڻ فراهم ڪئي وئي آهي انهن ۾ آءُ موٽر سائيڪل ۽ ٽرام جو ذڪر ڪندس ٻارڙن جي ڄاڻ ۾ واڌارو ڪرڻ لاءِ آزاد بخاري ٽرام بابت نظم ۾ هن طرح ڄاڻ ڏني آهي
وڏن شهرن ۾ صبح شام ،
ريل جي ڀيڻ هلي ٽرام.
ڪراچي ءَ ۾ هلندي هئي،
دنيا فائدو وٺندي هئي.
ٻارو سڄي هڪ صدي،
ڪراچيءَ ۾ ٽرام هلي.
ٽرام هلائي ويو انگريز،
هلندي هئي جا ڏاڍو تيز.
پيارا ٻارو آگاهه هجو ته 20 اپريل 1885ع ۾ سنڌ جي ڪمشنر مسٽر هينري رسڪن ڪراچي م ٽرام هلائڻ جو افتتاح ڪيو هو۽ اڄ کان 129 سال اڳ سنڌواسين جي مک تي مرڪون اچي ويون هيون ۽ سنڌ سرڪار 30 اپريل 1975ع ٽي ٽريفڪ ۾ رڪاوٽ ڄاڻائي ٽرام بند ڪرائي ڇڏي هئي ۽ ڪراچي واسين جو 91 سالن تا.ئين هلندڙ ٽرام سان سفر وارو ساٿ پڄاڻيءَ تي پهتو ۽ ٽرام جو ذڪر فقط ڪتابن ۾ رهجي ويو ۽ ٽرامن جي پٽري ڪٻاڙ ۾ وڪامي وئي ۽ انجڻ ۽ گاڏن جو لوهه به نيلام ٿي ويو .آزاد بخاري ءَ ٽرام تي نظم لکي هڪ تاريخ کي محفوظ ڪيو آهي ٻارو سنڌ اندر هلندڙ ٽرام ٽريفڪ لاءِ ڪابه رڪاوٽ نه هئي ،جيڪڏهن ايئن هجي ها ته 11 نومبر 2014ع تي دبئي جهڙي خوبصورت شهر ۾ دبئي ءَ جو نوجوان وليعهد شيخ حمدان ٽرام سروس جو افتتاح نه ڪري ها.
آزاد بخاري ءَ جو نظم ،ايف ايم اسٽيسن ۾ پڻ ٻارڙن لاءِ نئين ڄاڻ آهي.
ايف ايم اسٽيشن ڏس کولي،
فريڪوئنسي تي ڪيئن ٿي ٻولي.
ڀليو ناهيان ڀيٽيو آهي،
ايف ايم ڀي ريڊيو آهي.
هن جا آهن رنگ پيارا،
ٻول ٻڌن سڀ سنڌڙي وارا.
ترقي ڪري ويو آ انسان،
ايف ايم پنهنجو عاليشان.
هن نظم ۾ ايف ايم اسٽيشن سان گڏ آزاد بخاري وضاحت به ڪئي آهي ته ايف ايم اسٽيشن ڇا آهي ۽ اصل ۾ اهو به ريڊيو آهي پهريان ميڊيم ويوز ريڊيو هئا ۽ هاڻي ايف ايم ريڊيو هلي رهيا آهن ها ٻارو اوهان لاءِ آزاد بخاري هڪ نظم موٽر سائيڪل به ڏنو آهي
موٽر سائيڪل جڏهن هلي ٿي
منهنجي دلڙي تڏهن کلي ٿي
هن جي ويڪري نرم آ سِيٽَ
ٻار چڙ هن ته ڪن ٿا سِيٽَ
بابو چوي اڳيان تون ويهه
مونکي ڏسي جيئن سارو ڏيهه
پيارا ٻارو موٽرسائيڪل جاپان جي هڪ غريب گهر ۾ پيدا ٿيندڙ سائنسدان مسٽر هونڊا ايجاد ڪئي هو ٽوڪيو ڀرسان هڪ ننڍڙي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو ۽ پنهنجي والد کي سائيڪلن جا پنڪچر هڻندي ۽ سائيڪلن جي مرمت ڪندي ڏٺو ۽ 14 سالن جي عمر ۾ يتيم ٿي ويل هونڊا ٽوڪيو جي فيڪٽري ۾ مزدوري ڪئي ۽ ڪجهه پئسا بچائي تجربا ڪندو رهيو ۽ نيٺ هن پنهنجي ورڪشاپ قائم ڪئي جيڪا آهستي آهستي ڪارخانو بڻجي ويو پر ٻي مهاڀاري ويڙهه ۾ ٽوڪيو تي آمريڪا جي بمباري ءَ سبب هونڊا جي فيڪٽري تباهه ٿي وئي پر هن همت نه هاري ۽ پنهنجي نئين ايجاد لاءِ ڪوشش ڪندو رهيو ۽ 1948ع ۾ پهرين موٽرسائيڪل ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو جيڪا هاڻي هرهڪ گهر جي ضرورت بڻجي وئي آهي ۽ اڄ ”هونڊا“ جي نالي تي قائم ڪيل ڪمپني جپان جي سڀ کان وڏي موٽر ڪارون ۽ موٽر سائيڪلون ٺاهيندڙ ڪمپني بڻجي وئي آهي.
آزاد بخاريءَ پنهنجي هن ٻاراڻي ڪتاب ۾ سائنس جي ايجادن بابت سمورين شين کي شاعراڻي رنگ ۾ پيش ڪيو آهي ۽ سائنسي تحقيق مطابق مادي جي سڀني کان ننڍڙي ذري ائٽم جو ذڪر ڪيو آهي ۽ ٻڌايو آهي ته هر مادو ائٽم جو ٺهيل آهي
ائٽم جو مادو ٺهيل،
ڳالهه اوهانجي آهي ٻڌل؟
ٻاهران ڦرن ٿا اليڪٽرانس.
اندر پروٽانس، نيوٽرانس،
هن مان، ائٽم بَمُ ٺهيو،
شهرن کي جنهن ڀسم ڪيو. ”ناگاساڪي“ اجڙي ويو،
”هيروشيما“ پڄري ويو.
ٻارو هجو توهان آگاهه،
هن بم ڪيا شهر تباهه.
هن نظم ۾ آزاد ائٽم بابت ٻاررن کي ڄاڻ فراهم ڪرڻ سان گڌ ائٽم مان تيار ٿيندڙ ائٽم بم ۽ آمريڪا پاران جپان جي شهر هيرو شيما ۽ ناگاساڪي تي ائٽم بم ڪيرائڻ بابت ڄاڻ فراهم ڪئي آهي، جنهن ۾ لکين گلن جهڙن معصوم ٻاررن کي موت جي ننڊ سمهاريو ويو هو .
آزاد بخاريءَ واشنگ مشين واري نظم ۾ ٻارڙن کي نصيحت به ڪئي آهي
واشنگ مشين به نعمت آهي،
عورت جي لئه راحت آهي.
ڪپڙا ڌوئي ڍيرئون ڍيرُ،
ڪڍي ڇڏي ٿي ساري ميرُ.
مشين کان ٻالڪ سبق سکو،
متان من ۾ مير رکو.
عبدالڪريم شاهه ”آزاد“ بخاري جاکوڙي استاد قومي ڪارڪن ڌرتي ءَ جو سچو سپاهي ۽ روشني جي سفر جو پانڌيئڙو آهي، اصل زندگي ٻين لاءِ جيئڻ هٿ هٿن تي رکڻ بدران ڪائي ڪارائتي ڪرت ڪرڻ ئي مهانتا آهي ۽ آزاد بخاريءَ جي هن ڪتاب مان جيڪڏهن ڪنهن هڪ ٻار به ڄاڻ حاصل ڪري اها ڄاڻ ٻين تائين منتقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته لاٽ مان لاٽ ٻرندي رهندي.
سنڌ اندر ٻاراڻي ادب جي کوٽ کي محسوس ڪندي آزاد بخاريءَ جيڪي وکون کنيون آهن اهي ضرور لاڀائتيون ثابت ٿينديون ان لاءِ ته آزاد بخاريءَ ننڍڙن نظمن ۾ ٻارڙن جي دل وندرائڻ سان گڏ ڀرپور ڄاڻ فراهم ڪئي آهي، اميد ته آزاد بخاري ٻارڙن لاءِ اهڙا دل وندرائيندڙ نظم لکندو رهندو ان لاءِ ته جڳ مشهور شاعر ۽ نقاد آسڪروائلڊ چيو آهي ته ”بهترين فن جي تخليق ئي فن جو بنيادي مقصد آهي“ ان لاءِ اسانجو دوست آزاد بخاري ضرور مستقبل ۾ پنهنجن تخليقن جي فني ضرورتن ، رواني ءِ رڌم تي وڌيڪ ڌيان ڏيندو ،جيئن شاعري پڙهندي ڪٿي به اٽڪاءُ محسوس نه ٿئي ،ليڪن اها حقيقت آهي ته آزاد بخاري جي هنن نظمن ۾ ٻارڙن لاءِ ڀرپور ڄاڻ موجود آهي، شال سدائين ساڳيءَ طرح محبتن سان آزاد بخاري پنهنجي قلم جي ڪرت جاري رکندو.
خواجه ذوالفقار
هالار جو گهر آدم شاهه ڪالوني سکر