سنڌو ماٿر جي ارضياتي جاگرافي
انهن گرهن مان هڪ گرهه اسان جي ڌرتي به آهي. جنهن تي اسان هن وقت رهون پيا. يعني اسان جي زمين به سج جو هڪ حصو هئي ۽ ان کان ٽٽي ئي جنم ورتو اٿائين. جڏهن ڌرتي ٽٽي سج کان ڌار ٿي ته ان وقت هوءَ نه گول هئي نه وري ٿڌي. پر پوءِ وقت گذرڻ سان، ڪروڙين سال هڪ مقرر محور ۾ ڦرڻ ڪري گول ۽ ٿڌي ٿي پئي.
آمريڪي سائنسدانن جي هڪ نئين تحقيق مطابق اسان جي زمين ساڍا 4 ارب سال اڳ ٻن سيارن جي ٽڪرائڻ سبب وجود ۾ آئي. لاس اينجلس جي يونيورسٽي آف ڪيليفورنيا جي سائنسدانن جو چوڻ آهي ته زمين ۽ ٿئيا (Theia) نالي هڪ ننڍي سياري ۾ ٽڪراءُ ايڏو ته شديد هيو جو ٻئي گڏجي هڪ نئون سيارو بڻجي ويا. انهن سائنسدانن مطابق جڏهن هيءُ ٽڪراءُ ٿيو ته ان وقت زمين جي عمر فقط 10 ڪروڙ سال هئي. ان رپورٽ جي مرڪزي محقق پروفيسر ايڊورڊ ينگ (Edward Young) جو چوڻ آهي ته ان ٽڪراءَ جي نتيجي ۾ انهن ٻنهي سيارن جو هڪ ٽڪرو ٽٽي ڌرتي جو چنڊ بڻجي ويو. تحقيق دوران سائنسدانن چنڊ تان آندل جبلن جي ٽڪرن جو تجزيو به ڪيو آهي ۽ انهن جبلن جي پٿرن کي هوائي ۽ ايريزونا جي ٻرندڙ جبلن جي پٿرن جهڙو قرار ڏنو آهي. محققن جو چوڻ آهي ته ان ٽڪراءَ جي نتيجي ۾ ٿئيا زمين ۽ چنڊ ۾ مڪمل طور ضم ٿي ويو. يعني اهو سيارو پنهنجو الڳ وجود وڃائي ويٺو. ان ڪري چنڊ ۽ زمين تي ٿئيا جي نشانن ۾ ڪوبه فرق ناهي. (1)
ڌرتي ڄاڻن (Geologists) جي چئي مطابق هيءَ ڌرتي اڄ کان ساڍا چار ارب ورهيه اڳ سج کان جدا ٿي ۽ پوءِ مقرر مدار ۾ سج جي چوڌاري ڦرندي رهي ٿي. سج کان ٽٽل ڌرتيءَ جو هيءُ ٻرندڙ گولو ڪروڙها ورهيه ايئن ڪشش ثقل جي اصول تحت ڦرڻ ڪري ٿڌو ٿيڻ لڳو. جيڪي به سيارا سج کان ڌار ٿيا، انهن مڙني جي ٺرڻ کان گهڻو دير سان هيءُ ڌرتيءَ جو گولو ٺريو. جڏهن زمين ٺرڻ شروع ڪيو ته ٺريل گئس ۽ هوا بخارن جي صورت اختيار ڪئي ۽ وري خلا ۾ ٿڌ ملڻ ڪري اهي بخار ۽ گئسون پاڻي بڻجي وسڻ لڳيون. اهو سلسلو ڪافي وقت تائين هلندو رهيو. تان جو ڌرتيءَ جي هيٺانهن هنڌن تي پاڻي جمع ٿي سمنڊ ٺاهي وڌا. ٺريل گئس ۽ ٻين تبديلين پٿرن ۽ ڌات جي صورت اختيار ڪئي. مختلف وقتن تي ٻرندڙ جبلن ڦاٽڻ، زلزلن ۽ طوفانن جي اچڻ، مختلف ڌاتن جي رجي ڌرتيءَ جي سيني مان ٻاهر نڪرڻ ڪري، هن ڌرتيءَ جي مٿاڇري تي ڪيتريون ئي تبديليون اينديون رهيون. اهڙي طرح ڌرتي سج کان ڌار ٿيڻ کان پوءِ مختلف تبديلين مان گذري، مختلف ارتقائي مرحلا طئه ڪندي هن حالت تي اچي رسي آهي. ڌرتيءَ جي مٿاڇري جي پيمائش، ڌرتي ڄاڻن موجب 196،960،000 چورس ميل آهي.
ڌرتي ڄاڻن، ڌرتيءَ جي تاريخ (Historical Geology) ۽ ڌرتيءَ تي جنم ورتل واقعن (Geological Events) جي بنياد تي ڌرتيءَ جي ڄمار کي ڌار ڌار جڳن (Eras) ، ڌار ڌار زمانن (Periods) ۽ ڌار ڌار ايامن (Epochs) ۾ ورهايو آهي ۽ ڌرتيءَ جي پيدائش جي عمر مقرر ڪئي اٿن.
جڏهن ڌرتيءَ مٿان ڪروڙين سال لاڳيتو مينهن وسڻ لڳا ته ڌرتيءَ جو گولو ٻن حصن پاڻيءَ ۽ خشڪيءَ ۾ ورهائجي ويو. ماهرن جي چوڻ موجب اڄ ڌرتيءَ جي گولي تي کنڊن جي جيڪا بيهڪ آهي، سا قديم دور ۾ ائين ڪانه هئي ۽ ڪيترائي کنڊ پاڻ ۾ ڳنڍيل هئا. جيڪي پوءِ ارضياتي تبديلين ڪري هڪ ٻئي کان جدا ٿي ويا. کنڊن جي گڏيل هجڻ وارو خيال پيش ڪندڙ آمريڪي سائنسدانن جي هڪ گروهه (2) جو رايو آهي ته اڄ کان 2500 لک سال اڳ دنيا جي گولي تي صرف هڪ وڏو کنڊ موجود هيو. جنهن کي هو پنگئيا (Pangaea) ڪوٺن ٿا. جنهن مان ئي ٻيا کنڊ ڇڄي ڌار ٿيا آهن. پر ڌرتي ڄاڻن جي هڪ ٻئي گروهه (3) جو خيال آهي ته شروعات ۾ ڌرتيءَ جي گولي تي ٻه وڏا کنڊ هئا، جن کي گونڊوانا (Gondwana) ۽ لاريشيا(Laurasia) جو نالو ڏنو آهي. انهيءَ گروهه جي چوڻ مطابق گونڊوانا وڏي کنڊ ۾ آسٽريليا، انٽارڪٽڪ، آفريڪا، انڊيا ۽ ڏکڻ آمريڪا وغيره حصا اچي ٿي ويا. جڏهن ته لاريشيا ۾ اتر آمريڪا ۽ يورپ شامل هيا.
مٿئين ٻئي گروهه جي راءِ مطابق هند سنڌ اڄ کان ڪروڙين سال اڳ گونڊوانا وڏي کنڊ جو حصو هئي. ڌرتيءَ جي ٽئين زماني (Tertiary period) ۾ اتر هندستان وارو پاسو آفريڪا، سلون ۽ آسٽريليا سان خشڪيءَ رستي ڳنڍيل هو. (4) ان جي تصديق ايڇ جي راورٽي به پنهنجي ڪتاب (5) ۾ ڪري ٿو. ان وقت سنڌو ماٿر جي سرزمين سمنڊ هيٺ آيل هئي. ڌرتي جا عالم چون ٿا ته اڄ کان تقريبن 6 ڪروڙ ورهيه اڳ سنڌ سميت سڄو ننڍو کنڊ ٽيٿيا (Tethys) نالي سمنڊ هيٺ هيو. اڄ جتي وفاقي پاڪستان قائم آهي، اتي قديم دور ۾ سمنڊ موجون ماري رهيو هو. اڄ ڪالهه جتي دره خيبر آهي، اتي وهيل مڇيون رهنديون هيون. (6)
اهو اتر هندستان وارو پاسو ڌرتيءَ جي 10 لک سال اڳ پلايوسين دور (Pliocene epoch) کان وٺي پلائيسٽوسين دور (Pleistocene epoch) تائين اٽڪل 20 هزار سال اڳ تائين اتر آمريڪا جي اتر اولهه يعني الاسڪا (Alaska) ۽ ٻئي پاسي چين سان مليل رهيو. (7) جڏهن اتر هندستان وارو پاسو آمريڪا جي اتر اولهه يعني الاسڪا ۽ چين سان مليل هو ته پلائيسٽوسين دور ۾ وڏي برفباري (Glaciations) شروع ٿي وئي. جيڪا 6 لک سال اڳ شروع ٿي، نتيجي ۾ هن ڌرتيءَ کي چار برفاني دور (Ice Ages) ڏسڻا پيا. جن دورن ۾ ڌرتيءَ جو ڪافي حصو برف سان ڍڪجي ويو. ان برفاني دور جي وچ ۾ گرم وقفا به ايندا رهيا. (8) بعد ۾ جڏهن 20 هزار سال اڳ برفاني دور ختم ٿيو ته برف گهٽ پوڻ ۽ ٻين سببن ڪري هند ۽ آفريڪا هڪ ٻئي کان ڌار ٿي ويا ۽ وچ تي ڇوليون هڻندڙ سمنڊ ظاهر ٿي پيو ۽ اهڙي طرح مٿي ڄاڻايل گونڊوانا وڏي کنڊ مان هند سنڌ ڇڄي ڌار ٿي. انهن ٻنهي حصن ڇڄڻ بعد وچون حصو جيڪو سمنڊ ۾ ٻڏي ويو، ان کي ليموريا (Lemuria) جو نالو ڏنو اٿن. ڇو جو اتان ليموريا نالي هڪ جانور جا هڏا تمام گهڻي تعداد ۾ مليا آهن. ان جي تصديق اسڪاٽ لينڊ جي ارضياتي ماهر به ڪئي آهي ته برصغير جو علائقو پهريان آفريقا سان ڳنڊيل هو. جڏهن زمين ٿڌي ٿي ته گونڊوانا لينڊ جو جزيرو گم ٿي ويو ۽ اهو سمنڊ ۾ ٻڏي وڃي ايشيا سان ٽڪريو، جنهن جي نتيجي ۾ قراقرم جبل وجود ۾ آيا.
جنهن وقت سنڌ ٽيٿيا سمنڊ (Tethys Sea) هيٺ هئي، ته ان وقت سنڌ ڌرتيءَ جي پيدائش ٿيڻ لڳي ۽ اهڙي طرح سنڌ ڌرتي جو موجوده وجود اڄ کان اٽڪل 100 ڪروڙ سال اڳ ٽيٿس سمنڊ جي اندران ميداني علائقي ۽ پهاڙي سلسلي اڀرڻ جي ڪري ٿيو. ماهرن جي چوڻ موجب ان دؤر ۾ هماليه جبل طرف اهڙا ته زلزلا آيا جو ڌرتي مٿي چڙهي آئي ۽ سمنڊ گهڻو پوئتي هٽي ويو. ان ڪري ئي پروفيسر ماڻڪ پٿاوالا سنڌ ڌرتي کي سمنڊ مان جنم ورتل ڌرتي ڪوٺيو. (9) سنڌ ڌرتي جو پهريون تهه جنهن کي ماهر پري ڪيمبرين ڪوٺين ٿا، سو اڄ کان اٽڪل 3 ارب سال اڳ ٺهيو. ان بعد جبل، ٽڪر، پوٺا ۽ ميدان ٺهڻ شروع ٿيا. جن جون ماهرن عمريون مقرر ڪيون آهن. سنڌ ۾ کير ٿر کان دادو ۽ اڳتي بلوچستان طرف جيڪي پهاڙي سلسلو آهي، سو هماليه پهاڙي سلسلي کان به اڳ وجود ۾ آيو ۽ اهڙي طرح هن ڌرتي تي سڀ کان پهريان جيڪي پهاڙي سلسلا وجود ۾ آيا، انهن ۾ ڪارونجهر ۽ کيرٿر وارا سلسلا پڻ شامل آهن. جيالاجي جي ماهرن موجب ننگر پارڪر جون ٽڪريون ساڍا 3 ارب سال اڳ جون جڙيل آهن. اهڙي طرح رني ڪوٽ جو جابلو سلسلو 6 ڪروڙ سال اڳ جو جڙيل آهي.
ٻه اڍائي لک سال اڳ سمنڊ هٽي وڃي موجوده ڪراچي واري سطح وٽ بيٺو ۽ سنڌوءَ جي ميدان مان سنڌوندي وهڻ شروع ٿي. ان بعد وري موسمي تبديليون ٿيون ۽ سمنڊ جي سطح اڀرڻ شروع ٿي وئي ۽ اهو اڀار جو سلسلو هڪ لک سال کان 50 هزار سال اڳ تائين رهيو. هند سنڌ جي زمين تي ٻيهر سمنڊ چڙهائي شروع ڪئي ۽ سمنڊ جو پاڻي ڪراچيءَ واري سطح کان مٿي چڙهندو آيو، تان جو موجوده سنڌ صوبو پوري طرح پاڻي هيٺ اچي ويو ۽ سمنڊ جو پاڻي ملتان جي حدن سان ٽڪرائجڻ لڳو. ان وقت ڪراچي ۽ حيدرآباد وارا لاڙ جا ٽڪر سمنڊ جي پاڻي هيٺ ٻڏل هئا ۽ شاهبندر، ٺٽي، جهرڪن واريون ٽڪريون، ڪوٽڙي وارو سورجاڻو جبل، حيدرآباد وارو گنجو ٽڪر ۽ رني ڪوٽ واريون ٽڪريون آسپاس پاڻي هجڻ ڪري ٻيٽن وانگر نظر اچڻ لڳيون. (10) ان بعد وري سمنڊ جي پاڻي هيٺ لهڻ شروع ڪيو ته 5 هزار سال ق – م ۾ اهو وڃي بدين ۽ ساڪري وٽ پهتو. ان وقت ڪڇ جي رڻ ۽ ٿرطرف اڃان به ڪي صديون ساندهه سمنڊ ڇوليون هڻندو رهيو. (11) جيڪي حصا گهڻو پوءِ سمنڊ جي پاڻيءَ آجا ڪيا.
ڪروڙين سالن کان پوءِ سنڌو ماٿر جي هي هزارين ميل ڊگهي ۽ ويڪري ايراضي جيڪا سمنڊ مان نڪري نروار ٿي سا طبعي طرح ٽن اهم حصن ۾ ورهايل آهي.
(1) پهاڙي ديوار (Mountain Wall) (2) مٿانهون پٽ يا پوٺو (The Plateau) (3) سنڌوءَ جو ميدان (Indus Plain).
هاڻ اسان سنڌو ماٿر جي ”سنڌوءَ واري ميدان“ جو ذڪر ڪنداسين. جاگرافيائي طرح سنئين سڌي زمين کي ميدان (Plain) چئبو آهي. ان ميدان واري زمين سمنڊ جي سطح کان گهڻو مٿي نه هوندي آهي ۽ ان جي اوچائي 600 فوٽ کان به گهٽ هوندي آهي. اها زمين پوک لائق ٿيندي آهي.
سنڌوءَ جو ميدان اٽڪ، اراولي جبل ۽ کيرٿر جبل جي وچ ۾ آهي. هن ميدان جي اولهه ۾ سليمان جبل، اتر ۾ پوٺار جو پوٺو ۽ اوڀر ۾ راجپوتانه جو رڻ پٽ اٿس. جتي جهلم ۽ چناب ندي اچي پاڻ ۾ ملن ٿيون، اتان ”سنڌوءَ جو ميدان“ شروع ٿئي ٿو. هن ميدان جي پئدائش اڄ کان 2 لک سال اڳ پلائيسٽوسين دور کان هيل تائين (Recent) جي دور جي ڄاڻائي وئي آهي.
سنڌوءَ جو ميدان وري ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. هڪ مٿيون ميدان ۽ ٻيو هيٺيون ميدان. سنڌوءَ جو مٿانهون ميدان (Upper Indus Plain) لوڻاٺي جبل جي ڏکڻ ۾ آهي. هيءُ ميدان ڪيترن ئي درياهي دوآبن ۾ ورڇيل آهي. اهي دوآبا ڪجهه هيءُ آهن: (1) راوي ۽ چناب ندي جي وچ وارو دوآبو ”رچنا دوب“ (2) جهلم ۽ چناب ندي جي وچ ۾ ”ڇاج دوب“ (3) جهلم، چناب ۽ سنڌو ندي جي وچ ۾ تمام وڏو دوآبو آهي، جيڪو ”سنڌ ساگر دوب“ سڏبو آهي. سنڌوءَ جي هيٺـين ميدان ۾ ريگستان به اچي وڃي ٿو. هن مان اڳ ٻه درياهه هڪ سنڌو درياهه (ٻن ڪئنالن ۾) ۽ ٻيو هاڪڙو (واهندو) گذرندا هئا. هن وقت هن جي وچ مان صرف هڪ سنڌو درياهه وهي ٿو.
سنڌوءَ جي ميدان کي تشڪيل ڏيڻ ۾ وڏو هٿ سنڌو نديءَ جو آهي. جيڪا سندس وچ مان سينڌ وانگر وهي ٿي. ارضياتي ماهرن جو چوڻ آهي ته جنهن وقت سڄي سنڌو ماٿر سمنڊ جي پيٽ ۾ هئي، ان وقت به ان جي وچ مان سنڌو ندي وهندي هئي ۽ جيئن جيئن سمنڊ سنڌوءَ جو ميدان ڇڏڻ شروع ڪيو ته سنڌو نديءَ ان کي سئنين سڌي ميدان جي شڪل ڏيڻ شروع ڪئي ۽ سنڌوءَ جي لوڙهي آندل لٽ سان زمين مٿان سمنڊ جو ڇڏيل تاثير ختم ٿيندو رهيو ۽ سنڌوءَ جا ميدان هڪ زرخيز چيڪي اُپت واري مٽيءَ سان مالامال بنجڻ لڳا. جيئن لئمبرڪ چوي ٿو ته، ”سنڌو ندي جي لوڙهي آندل لٽ، جنهن کي گرمي، پاڻي ۽ ساوڪ جي تاثير سڌاري سنواري هڪ سئنين سڌي ميدان جي شڪل ۾ ماٿري جي ڇيڙن تائين پٿاري ڇڏيو.“ (12)
يقينن سنڌوءَ جي ميدان تي وقت بوقت ايندڙ طوفانن ۽ برساتين واري پئي پکيڙي ۽ وهندڙ ندين جي رءُ زمين مٿان چادر چاڙهڻ شروع ڪئي. جنهن ڪري سنڌوءَ جي ميدان واري زمين وئي مٺي ٿيندي.
اڄ به سمنڊ ڌرتي جا جيڪي حصا ڇڏي رهيو آهي، انهن کي آباديءَ لائق ۽ زرخيز سنڌوءَ جو لٽ بڻائي رهيو آهي ۽ سنڌوندي جو لوڙهي آندل لٽ جڏهن سمنڊ ۾ پئجندو رهي ٿو ته اهي حصا خود بخود مٿي ٿيندا وڃن ٿا ۽ سامونڊي پاڻي پوئتي هٽندو وڃي ٿو. جتي سنڌو ڇوڙڪري ٿي، اهو حصو مٽي پوڻ ڪري مستقل مٿي اڀرندو ۽ خشڪ ٿيندو رهي ٿو.
حوالا ۽ سمجهاڻيون
1. http://www.bbc.com/urdu/science/2016/02/160202_earth_theia_headon_collision_zs
01 February 2016,
Kayleigh Lewis, Earth made up of two planets after 'violent collision' with Theia 4.5bn years ago, UCLA scientists discover, 2 February 2016, http://www.independent.co.uk/news/science/earth-made-up-of-two-planets-after-violent-collision-with-theia-45-billon-years-ago-ucla-scientists-a6846071.html
The research was funded by NASA, the Deep Carbon Observatory and a European Research Council advanced grant (ACCRETE)
BRANDON RUSSELL, Violent head-on collision between Theia and Earth formed our moon, JANUARY 30, 2016,
HTTP://WWW.TECHNOBUFFALO.COM/2016/01/30/VIOLENT-HEAD-ON-COLLISION-BETWEEN-THEIA-AND-EARTH-FORMED-OUR-MOON/
2. هيءُ خيال آمريڪا جي ”انيوروننمينٽل سائنس سروس ايڊمنسٽريشن“ جي سائنسدانن پيش ڪيو آهي.
The U. S. Environmental Science Services Administration (ESSA)
3. هيءُ خيال والٽرا اسپرول ۽ ڊاڪٽر رابرٽ ڊينر سائنسدانن جي گروهه پيش ڪيو آهي.
Refrence: http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2411158/350m-year-old-scorpion-fossil-Gondwana-supercontinents-oldest-known-land-animal.html
4. Bland Ford, H.F, “Quarterly Journal of the Geological Society” Vol: xxx (1875) P-534
5. Raverty, H.G, “The Mehran of Sindh and its tributaries” P- 317, 468-90
6. اهڙو انڪشاف تازو مشي گن يونيورسٽيءَ جي ماهرن جي هڪ ٽولي ڪيو آهي ۽ ان انڪشاف جي تصديق پروفيسر فلپ ڊي گرگرش جي زير قيادت آمريڪا، پاڪستان ۽ فرانس جي قديم آثارن جي ماهرن ڪئي آهي.
The Tethys Ocean (Greek: Τηθύς) was an ocean that existed between the continents of Gondwana and Laurasia during much of the Mesozoic era, before the opening of the Indian and Atlantic oceans during the Cretaceous period. It is also referred to as the Tethys Sea or Neotethys.
Refrence: Greg Laden, The Amazing and Compelling Story of the Tethys Sea, December 17, 2012, http://scienceblogs.com/gregladen/2012/12/17/the-amazing-and-compelling-story-of-the-tethys-sea/
7. بلنڊن، گاڊ فري”آسٽريليا-سرزمين ۽ باشندا“ ص- 13
8. Panhwar, M.H, “Chronological Dictionary of Sindh: P-4
وڌيڪ معلومات لاءِ ڏسو ڊاڪٽر سڪندر مغل، ”ارتقا جي ڪهاڻي“ حيدرآباد، 1985ع ص- 117
9. Pithawala, M.B, “Marvels of Earth” P-51
وڌيڪ معلومات لاءِ ڏسو Pithawala, M.B, “Historical Geography of Sindh”
10. آڏواڻي، ڀيرومل مهرچند، ”قديم سنڌ“ ص- 55
11. Raverty, H.G, “The Mehran of Sindh and its tributaries” P- 314, 468
12. لئمبرڪ، ايڇ ٽي، ”تاريخ سنڌ“ جلد 1، ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص- 1،2
سنڌ ڌرتي جي جوڙجڪ، زندگي ۽ تهذيب جو تاريخ وار چارٽ
سن واقعو زندگي جا آثار
ساڍا 4 ارب سال اڳ سنڌ ڌرتي جو وجود زنگي جو ڪو به آثار نه هو
4 ڪروڙ 80 لک سال اڳ رني ڪوٽ جابلو سسلسلي جو جڙڻ وڻ ٽڻ، گاهه، جيت، مڇيون
4 ڪروڙ 70 لک سال اڳ لڪي ۽ جهمپير وارين ٽڪرين جو جڙڻ وڻ ٽڻ، گاهه، جيت، مڇيون
3 ڪروڙ 60 لک سال اڳ کيرٿر جابلو سلسلي جو جڙڻ وڻ ٽڻ، گاهه، جيت، مڇيون
2 ڪروڙ 70 لک سال اڳ ناري وارين ٽڪرين جو جڙڻ وڻ ٽڻ، گاهه، جيت، مڇيون
1 ڪروڙ 85 لک سال اڳ گاج جابلو سلسلي جو جڙڻ وڻ ٽڻ، گاهه، جيت، مڇيون، انسان جي حيواني نسل کان علحدگي
هڪ ڪروڙ 50 لک سال اڳ راما پٿيڪس انسان جو جنم انسان جي ابتدائي شڪل
70 لک سال سواپٿيڪس (Sawapithecus) انسان جو جنم انسان جي ڪجهه سڌريل شڪل
20 لک سال اڳ راوت ۾ اوائلي انسان جون ثابتيون پراڻي پٿر دور جي اوزارن جو استعمال
20 لک سال اڳ منڇر جابلو سلسلي جو جڙڻ انسان، جانور، پکي، وڻ، ٻوٽا
5 لک سال اڳ لوڻي ندي ننگر پارڪر ۾ انسان جي رهائش پراڻي پٿر دور جي انسانن جا اوزار هٿ آيا، ٻولي جي تخليق
50 هزار سال اڳ روهڙيءَ وارين ٽڪرين ۾ انسان جي رهائش پراڻي پٿر دور جي انسانن جا اوزار هٿ آيا، پکين ۽ جانورن جو شڪار، باهه جي دريافت ۽ ٻولي جي تخليق
15 هزار سال اڳ روهڙي، ڪراچي، حيدرآباد ۽ منڇر ڍنڍ وارن علائقن ۾ انسان جي رهائش وچين پٿر دور جي انسانن جا اوزار هٿ آيا، جانور پالڻ ۽ زمين کيڙڻ
8 هزار سال اڳ ڳوٺاڻيون زرعي ثقافتون قائم ٿيڻ، ڪکاواون گهر ٺاهڻ جي شروعات نئين پٿر دور ۾ زرعي سماج جو بنياد، اوائلي گهرن جي اڏاوات
7 هزار 500 سال اڳ مهر ڳڙهه ۾ ڪکاوان گهر ٺاهڻ ۽ ڳوٺ ٻڌڻ ۽ پوکي راهي استعمال جا ٿانون، ڪڻڪ، جون ۽ ڪپهه جون پوکون
4200 ق م ڪڙي گل محمد ۾ سرن ۽ پٿرن سان گهرن جي اڏاوات سرن ۽ پٿرن سان گهرن جي اڏاوات،
4000 ق - م اٽڪل 4000 ق - م ڌاري سنڌ ۾ ڪنڀارڪي چڪ جو بنياد پيو ڪلي گل محمد ۽ مڊيگڪ ۾ ٿانون چڪ تي ٺهيل مليا
4000 ق - م ڌات ڳولهي لڌي وئي ٽامي مان اوزار ۽ هار سينگار جون شيون ٺهڻ لڳيون
3500 ق م کان پوءِ وڏن شهرن جي اڏاوت موهن جو دڙو، هڙاپا، چانهون جو دڙو
1500 ق م تائين عروج تي پهتل شهري تمدن جو پوئتي پوڻ سوڪهڙي، ڏڪار ۽ ٻوڏن سبب شهر ڦٽڻ لڳا ۽ لڏپلاڻ ٿي
1450 ق م کان پوءِ سنڌو ماٿري ۾ جهڪر ۽ جهانگار تمدن جي شروعات ڦٽي ويل شهرن کي جهڪر ڪلچر جي ماڻهن اچي آباد ڪيو