سنڌو سڀيتا جي زوال جو مفروضو
قديم آثارن جو ماهر ماڻڪ پٿاوالا سنڌونديءَ ۾ ٻوڏن بابت لکي ٿو ته، سڀ کان اول سنڌو ماٿر جي رهواسين هن وسيع ۽ اڻ جهل نديءَ (سنڌوءَ) جي نظام کي سمجهڻ جون ڪوششون ڪيون ۽ موسمي ٻوڏن کان بچڻ لاءِ اپاءَ سرجيا. ان سلسلي ۾ هنن بند تعمير ڪيا ۽ پيمائشون ڪيون.
سنڌو سڀيتا جي پوئتي پوڻ بابت آرڪيالاجي جي ماهرن ڪجهه وڌيڪ ثابتيون هٿ ڪيون آهن. جيو سائنس ٽيڪنالاجي جي مدد سان ڪيل تحقيق مان ثابت ٿيو آهي ته ماحولياتي تبديلي سنڌ سڀيتا جي تباهي جو اهم سبب هئي. ووڊس هول اوشينوگرافڪ انسٽيٽوشن ( Woods Hole Oceanographic Institution) جي هڪ جيالاجسٽ ليو گيوسان (Liviu Giosan) ۽ سندس ساٿين 2003ع کان 2008ع تائين پاڪستان ۾ عربي سمنڊ جي ڪناري سميت ٿر ۽ پنجاب صوبي ۾ قديم دور جي ندين خاص ڪري سرسوتي هاڪڙو جي وهڪرن واري لنگهه تي قديم آثارن جي جاچ ڪئي. ووڊس هول اوشينوگرافڪ انسٽيٽوشن جي ماهرن جي ٽيم ۾ آمريڪا، برطانيه، پاڪستان، انڊيا ۽ رومانيا جا جيالاجي، جيومورفولاجي، آرڪيالاجي ۽ رياضيات جا ماهر شامل هئا. (4) ماهرن جي هن ٽيم سيٽلائيٽ ذريعي سنڌوندي سميت سرسوتي هاڪڙو ندين واري علائقي جي ڦوٽو گرافي ڪئي. ان سان گڏوگڏ ٽوپو گرافڪ ڊيٽا (topographic data) به حاصل ڪئي. مختلف هنڌن تي کوٽايون ڪري مٽي جا نمونا به حاصل ڪيا. هنن پنهنجي تحقيق ذريعي ثابت ڪيو ته ساڍا 4 هزار سال اڳ مون سون جي برساتن جي گهٽجڻ سبب ندين جي وهڪرن ۾ لاٿ اچڻ لڳي. جنهن سبب ٻنهي درياهن جي ڪنارن تي آباد سنڌو تهذيب جا شهر ۽ وسنديون غير آباد ٿيڻ لڳيون، پاڻي جي اڻاٺ سبب فصلن ۾ گهٽتائي اچڻ لڳي، جنهن سبب خوراڪ جي کوٽ پئدا ٿيڻ فطري ڳالهه هئي. اهو ئي سبب هو جو هي عظيم شهري تمدن آهستي آهستي تنزلي طرف وڌڻ لڳي ۽ شهرن جو اوج ختم ٿيڻ لڳو.
ووڊس هول اوشينوگرافڪ انسٽيٽوشن جي ماهرن هاڪڙو سرسوتي ندي جي سڪي گم ٿي وڃڻ بابت به تحقيق ڪئي. ماهرن موجب سرسوتي هاڪڙو ندي سنڌو درياهه وانگر سڌو سنئون هماليه جي جابلو سلسلي مان نه نڪرندي هئي، پر اها سنڌوندي جي ئي هڪ شاخ هئي. جيڪا وڌيڪ برساتون پوڻ سبب وهندي هئي. پر جڏهن 3 هزار 900 سال اڳ برساتن جو زور ٽٽي پيو ته سرسوتي هاڪڙو ندي به پنهنجو وجود وڃائي ويٺي. (5)
ڪيمبرج يونيورسٽي جي آرڪيالاجي واري شعبي طرفان سنڌو سڀيتا بابت نئين تحقيق ۾ هن تهذيب جي اوسر ۽ زوال بابت ڪيترائي انڪشاف ڪيا ويا آهن. ڪيمبرج يونيورسٽي جي آرڪيالاجي شعبي جي پروفيسر ڊاڪٽر ڪيمرون پيٽرائي (Cameron Petrie)، جيالاجي شعبي جي پروفيسر ڊيوڊ هوڊيل (David A. Hodell) ، گيٽس جي ماهر ڊاڪٽر ياما دڪشٽ (Yama Dixit) ڀارت جي هريانه واري علائقي ۾ قديم ڪوٽلا ڏهر (Kotla Dahar) ڍنڍ جي سڪي ٺوٺ ٿي ويل حصن مان آڳاٽي دور جا ڪوڏن ۽ سپين جا خول گڏ ڪري انهن منجهه آڪسيجن آئسوٽوپس جو مشاهدو ڪيو. جنهن مان هنن اهو نتيجو اخذ ڪيو ته سنڌو سڀيتا جي زوال جو سبب ماحولياتي تبديليون هيون. برساتن جي گهٽ پوڻ ۽ پاڻي جا ذخيرا سڪي يا گهٽجي وڃڻ ڪري هن تهذيب جو مرحلي وار زوال شروع ٿيو. (6) ڇاڪاڻ ته سنڌ سڀيتا جي واڌ ويجهه جو سبب پاڻي جو وافر مقدار ۾ دستياب هجڻ هو.
ڊاڪٽر پيٽرائي پنهنجي مقالي ۾لکي ٿو ته ” 2 هزار ق م ۾ آبهوا ۾ تبديلي اچڻ ڪري سنڌ جا وڏا شهر آهستي آهستي ڦٽڻ لڳا، برساتون گهٽ پوڻ ۽ پاڻي جي کوٽ سبب ماڻهو لڏپلان ڪرڻ لڳا. جنهن سبب هي ڀريا ڀاڳيا شهر ويا غير آباد ٿيندا. ان وقت سنڌو ماٿري جي آبهوا ۾ ڪهڙي تبديلي آئي، ان بابت ڪيمبرج يونورسٽي جي آرڪيالاجي شعبي جي پروفيسر ڊاڪٽر ڪيمرون پيٽرائي (Cameron Petrie)، جيلاجي شعبي جي پروفيسر ڊيوڊ هوڊيل (David A. Hodell) ، گيٽس جي ماهر ڊاڪٽر ياما دڪشٽ (Yama Dixit) سڪي ٺوٺ ٿي ويل ڍنڍ جي اڀياس بعد ٻڌايو آهي ته گليشيئرز تي برف ڳرڻ بعد درياهن ۾ پاڻي جي کوٽ ٿيڻ لڳي. جنهن ڪري درياهن به پنهنجا وهڪرا تبديل ڪري ڇڏيا. درياهي پاڻي جا وهڪرا گهٽ ٿيڻ ۽ ان سان گڏوگڏ برساتون گهٽ پوڻ سبب سنڌو ماٿري جي زراعت تي ناڪاري اثر پيا، زراعت گهٽجڻ لڳي، سوڪهڙي وڌڻ سبب ڏڪار منهن ڪڍيو. جيڪو ڪيئي صديون هن ماٿري جي بربادي جو سبب بنيو. ان ئي ڏڪار سبب سنڌو سڀيتا جا وڏا وڏا شهر به پنهنجو اوج برقرار رکي نه سگهيا. (7)
ٻاهرين حملي ڪندڙن هٿان سنڌو سڀيتا جي برباديءَ جو خيال ڊاڪٽر وهيلر ۽ اسٽورٽ پگٽ قائم ڪيو. جنهن جي اڳتي هلي ٻين ڪافي ماهرن ۽ خاص ڪري برصغير جي ماهرن نفي ڪئي آهي. ڇاڪاڻ جو موهن جي دڙي ۽ هڙاپا واري تهذيب کان پوءِ تهذيب جي ارتقا رڪيل نظر نه ٿي اچي. هندستان جي قديم آثارن جي ماهر ڊاڪٽر فضل احمد خان آرين جي حملي واري تصور کي ڪمزور ڪيو آهي، هڙاپا ۽ موهن جي دڙي جي برباديءَ وارن تهن جي مٿان جهڪر ۽ جهانگر ڪلچر جا تهه مليا آهن. ان کان سواءِ بيڪانير جي علائقي ۾ به ڪيترن هندن تي کوٽائي ٿي آهي، هتي ڪيترن ئي هنڌن تي مٿين سطح تي ڀوري رنگ جا برتن ۽ اوزار مليا آهن. جن جي تاريخ محققن 600 ق-م تجويز ڪئي آهي. ڀوري رنگ جي تهذيب جي تهه هيٺان ٻوڏ جي آندل مٽيءَ جو هڪ موٽو تهه آهي ۽ ان تهه هيٺان سنڌو سڀيتا جي باقيات ملي آهي. جيڪا هڙاپا ۽ موهن جي دڙي مان مليل باقيات سان هڪجهڙائي رکي ٿي. موهن جي دڙي جي هيٺين تهه مان هڪ اهڙي مهر ملي آهي، جنهن تي ٻوڏ جي آندل مٽيءَ جو ٿلهو تهه آهي. ان ڪري هن سڀيتا جي شهرن ۽ خاص ڪري موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جي برباديءَ جو سبب هڪ وڏي ٻوڏ هئي. ان وڏي ٻوڏ بعد به هي تهذيب مڪمل فنا نه ٿي پر ان جو تسلسل جاري رهيو. جنهن جا آثار اسان کي موهن جي دڙي واري تهذيب بعد جهڪر ۽ جهانگر تمدن جي صورت ۾ ملن ٿا. جهڪر جي قديم آثارن جي کوٽائي مان ماهرن کي اهڙا آثار مليا آهن. جيڪي 1650 ق م کان پوءِ جي دور جا آهن. جهڪر کان پوءِ جهانگارا تهذيب جي جاري رهڻ ثابت ڪري ٿو ته شهري زندگي جاري رهي. وڏين ٻوڏن بعد ماڻهن ٻيهر شهري زندگي جو آغاز ڪيو. آبپاشي جي ماهر ايم ايڇ پنهور موجب هاڻي اهو اڳيون نظريو رد ٿي چڪو آهي ته موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جي وڏين ٻوڏن ۾ تباهي بعد تهذيب جو ڦيٿو ڦرڻ رڪجي ويو. اڳ اهو تاثر ڏنو ويندو هو ته موهن جي دڙي جي زوال سان سنڌو ماٿري مان تهذيب ۽ تمدن جو مڪمل خاتمو اچي ويو پر اهو تصور بعد ۾ ٿيل تحقيقن غلط ثابت ڪيو آهي. موهن جي دڙي ۽ ٻين شهرن جو زوال ڪو هڪ ئي وقت نه ٿيو هو، پر هڪ طرف ڪجهه شهري مرڪز زوال طرف وڌي رهيا هئا ته ان ئي وقت ٻيون شهري آباديون اسري رهيون هيون. هڪڙن شهري مرڪزن جي جاءِ ٻيا شهر والاري رهيا هئا. ارتقا جو اهو سلسلو ڪڏهن تيز ته ڪڏهن سست رفتار ۾ جاري هو.
[b]حوالا ۽ سمجهاڻيون
[/b]
1. Casal, J.M. “Fresh digging at Amri” Archaeological Dep’t: of Pakistan, 1964, Vol: 1
2. Khan, Dr. F.A, “Kotdigi- Preliminary Report on Kotdigi Excavations” 1956-58, Karachi.
3. Mackay, E.J.H, “Further Excavation at Mohen jo Daro” 2 Volumes, Delhi, 1938.
4. This work was funded by the National Science Foundation, the Leverhulme Trust, Woods Hole Oceanographic Institution, the University of Aberdeen, and Louisiana State University. The Woods Hole Oceanographic Institution is a private, non-profit organization on Cape Cod, Mass., dedicated to marine research, engineering, and higher education. Established in 1930 on a recommendation from the National Academy of Sciences, its primary mission is to understand the oceans and their interaction with the Earth as a whole, and to communicate a basic understanding of the oceans’ role in the changing global environment. For more information, please visit www.whoi.edu.
5. http://planetsave.com/2012/05/30/ancient-harappan-civilization-collapsed-because-of-changes-in-the-climate/
http://www.sci-news.com/archaeology/article00350.html
http://www.pnas.org/content/early/2012/05/24/1112743109.full.pdf+html
6. Dixit Y., Hodell D.A. and Petrie C.A. (2014). Abrupt weakening of the summer monsoon in northwest India 4100 yr ago. Geology DOI: 10.1130/G35236.1.
Yama Dixit, David A. Hodell, and Cameron A. Petrie, Abrupt weakening of the summer monsoon in northwest India ∼4100 yr ago', Geology, G35236.1, February 24, 2014, doi:10.1130/G35236.1
7. http://www.science20.com/news_articles/climate_change_linked_indus_civilization_decline-130550
http://geology.gsapubs.org/content/42/4/339