پاڪستان ۽ هندستان ۾ صوفين جي سلسلن جو مختصر جائزو
[b]سلسله عاليه قادريه:
[/b]هن سلسلي جو باني شيخ عبدالقادر جيلاني رحمة الله عليہ بغدادي (وفات ۵۶۱ هجري مطابق 1166ع) آهي. شيخ الاسلام علامه ابن تيميه رحمة الله عليہ پنهنجي “مجموعة الرسائل” ۾ سندس وڏي تعريف ڪئي آهي. پاڻ مسلڪ جي لحاظ کان اهل سنت والجماعت حنبلي هئا، يعني: فقه ۾ امام احمد بن حنبل رحمة الله عليہ جا پوئلڳ آهن. پاڻ پنهنجي تصنيفن ۾ شريعت جي پابندي، سنت جي پيروي، نفس تي ڪنٽرول ۽ حقن جي ادائيگي تي گهڻو زور ڏنو اٿس. سندس تصنيفن ۾ “فتوح الغيب” ۽ “غنية الطالبين” تمام مشهور ڪتاب آهن ۽ سلسله قادريه ۾ ڄڻ “صحيفہ قادريه” جي حيثيت رکندڙ آهن. جن ۾ هن شرڪ، بدعت جي نفي فرمائي، خالص اسلامي تصوف پيش ڪيو اٿس. پاڪستان ٺهڻ کان پهريان به، ته هاڻوڪي دؤر ۾ به سنڌ ۾ قادري سلسلي جا وڏا وڏا روحاني مرڪز رهيا آهن. هن سلسلي ۽ هن جي اڪابرن نه صرف سنڌ، پر پوري دنيا ۾ وڏيون روحاني خدمتون انجام ڏنيون آهن.
[b]سلسله عاليه سُهرورديه:
[/b]هن سلسلي جو باني شيخ الشيوخ شيخ شهاب الدين سُهروردي رحمة الله عليہ (ولادت ۵۳۹ هجري مطابق 1145ع، وفات ۶۳۲ هجري مطابق 1235ع) آهي. پاڻ عراق جو رهاڪو هو ۽ سندس مزار شريف بغداد ۾ آهي. پاڻ حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني رحمة الله عليہ سان به روحاني بيعت ڪَئي هيائون. سندس هن روحاني سلسلي جي اشاعت حضرت شيخ بهاؤالدين زڪريا ملتاني رحمة الله عليہ، شيخ حميدالدين ناگوري رحمة الله عليہ ۽ شيخ نجيب الدين علي رحمة الله عليہ وغيره سان ٿي.
سنڌ ۾ سندس روحاني سلسلي جو فيض، شيخ بهاؤالدين زڪريا ملتاني ۽ شاھ رڪن عالم ملتاني رحمة الله عليہ جي واسطي سان ڦهليو. انهن کان پهرين سندس خليفو مخدوم نوح بکري رحمة الله عليہ، سکر جي لڳ بکر نگريءَ ۾ عشق الاهي ۽ محبت مصطفوي جو ڏيئو ٻاري، سندس فيض جي پالوٽ ڪندو رهيو. چون ٿا ته ملتاني بزرگ جڏهن شيخ سُهروردي وٽان خلافت جو خرقو ڍڪي وطن وريو ته مرشد کيس هدايت ڪئي ته اسان جي خليفي نوح بکري سان روحاني رهاڻ ڪري، پوءِ مسند تي ويهجانءِ! پر قدرت ڌڻيءَ جي، جو جڏهن ملتاني بزرگ، بکر پهتو ته نوح بکريءَ جي وفات ٿي چڪي هئي.
سنڌ ۾ سلسله سُهرورديه جو مشهور عالم ۽ صوفي حضرت مخدوم نوح رحمة الله عليہ هالا شريف سندس جو ئي تربيت يافته آهي. سندن ڪتاب “عوارف المعارف” هر فڪر جي طبقي وٽ قبوليت جو درجو رکي ٿو. سندس تعليمات ۾ دل جي صفائي، نفس جي پاڪائي ۽ حضرت محمد مصطفى احمد مجتبى صلي الله عليہ وسلم جي سنت جي پيروي شامل آهن.
سندس فرمان آهي ته جيڪو شخص هن رشد ۽ هدايت جي سرچشمي مان جيتري قدر گهڻو سيراب ٿيندو، اوتروئي دل جي صفائي، نفس جي پاڪائي گهڻي ٿيندس. حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ به ان سلسلي جو هڪ روشن چراغ هو.
[b]سلسله عاليه نقشبنديه:
[/b]هن سلسلي جو باني خواجه بهاؤالدين نقشبندي رحمة الله عليہ (وفات ۷۱۹ هجري) آهي. پاڻ مخفي ذڪر جي تعليم ڏيندا هئا. سندس ذڪر ۽ فڪر جو خاص ضابطو آهي، جيڪو ٻين سلسلن کان جدا حيثيت رکي ٿو. توحيد ۽ سنت جي اشاعت ۽ بدعت کان اجتناب ان جي خاص نشاني آهي. هنن جي دعوى آهي ته هي صحابه ڪرام جي طريقي تي ظاهري ۽ باطني طور قائم آهن. هندستان ۾ امام رباني مجدد الف ثاني شيخ احمد فاروقي سرهندي رحمة الله عليہ هن سلسلي جا وڏا داعي ٿي گذريا آهن. تصوف ۽ سلوڪ کي هن بزرگ جان بخشي، جيتريون بدعتون ۽ اجايون ڳالہيون تصوف ۾ داخل ٿي ويون هيون، انهن جي خلاف جهاد ڪيائين ۽ تصوف ۽ سلوڪ کي سلف صالحين جي بنيادن قائم ڪيائين ۽ جيڪي ٻين روحاني سلسلن ۾، غير شرعي بدعتون شامل ٿي ويون هيون پاڻ انهن جو تدارڪ فرمايائين.
[b]سلسله عاليه چشتيه:
[/b]هن سلسلي جو باني خواجه معين الدين چشتي رحمة الله عليہ اجميري (وفات ۶۳۲ هجري) آهي. پاڪستان ۽ هندستان جا وڏا وڏا نالي وارا علماءِ ۽ مشائخ سندس سلسلي سان وابسته آهن. مثلا شيخ فريدالدين گنج شڪر رحمة الله عليہ (وفات ۷۲۱ هجري)، شيخ قطب الدين بختيار ڪاڪي دهلوي رحمة الله عليہ (وفات ۶۳۴ هجري)، شيخ نظام الدين اولياءِ دهلوي رحمة الله عليہ (وفات ۷۲۵ هجري)، قاضي حميدالدين ناگوري رحمة الله عليہ (وفات ۶۸۰ هجري)، حضرت اميرخسرو دهلوي رحمة الله عليہ (وفات ۹۷۹ هجري)، حضرت خواجه نصيرالدين چراغ دهلوي رحمة الله عليہ (وفات ۷۵۷ هجري)، حضرت شيخ سليم چشتي رحمة الله عليہ (وفات ۹۷۹ هجري)، شيخ علي احمد صابر رحمة الله عليہ، حاجي امدادالله مهاجر مڪِي رحمة الله عليہ ۽ ديوبند جا سڀ بزرگ هن سلسلي سان سلهاڙيل هئا. (تذڪره مشائخ سنڌ (اردو) ص 37-36 مصنف ڊاڪٽر حق نواز اعواڻ)