حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ
امابعد: قال الله تعالى
ياايها الذين امنوا اتقوا الله وکونوا مع الصدقين.
ترجمو: اي ايمان وارو! الله کان ڊڄو ۽ سچن سان گڏ هجو. (التوبه ۱۱۹)
ٻئي جاءِ تي الله پاڪ فرمايو آهي:
الا ان اولياءَ الله لاخوف عليہم ولاهم يحزنون.
ترجمو: خبردار! الله جي پيارن کي نه ڪوئي ڀؤ آهي ۽ نه ڪي اُهي غمگين رهندا. (اليونس ۶۲)
ائين وڌيڪ خدا تعالى ڪلام پاڪ ۾ فرمائي ٿو:
وعباد الرحمن الذين يمشون علي الارض هونا واذا خاطبهم الجهلون قالو سلاما.
ترجمو: ۽ ٻاجهاري (الله) جا ٻانها اُهي آهن جيڪي زمين تي نوڙت سان گهمندا آهن ۽ جڏهن بي عقل ساڻن ڳالهائيندا آهن (تڏهن) چوندا آهن ته سلامت هجو (شال!). (الفرقان ۶۳)
اسلامي ڪتابن ۾ سوين نه هزارين خدا جي بندن ۽ اولياءَ الله، مومنن ۽ صالحن جا حالات زندگي محفوظ آهن، جو انهن پنهنجن پنهنجن وقتن ۾ قرآن، سنت ۽ شريعت مطهره تي سختي سان عمل ڪيو. پاڻ به عامل رهيا، پر لکين روحانيت کان محروم ماڻهن کي شرڪ، بدعت ۽ ڪفر کان ڪڍي اسلام جي حلقي ۾ آندائون. انهن اولياءَ الله انسانن ۾ اسان جو مورث اعلى حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ به هڪ آهي.
مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي جي سوانح پاڪ، ڪنهن به تاريخ يا تذڪري ۾ مفصل ۽ جامع نه ٿي ملي. نه فقط ايترو، پر ڪيترين ڳالہين ۾ ته باوجود کوجنا ۽ جستجو جي، اڃا تشنگي معلوم ٿئي ٿي. ان هوندي به وسَ آهر ڪجهه تاريخي حوالن ۽ تذڪرن جي مطالعي کان پوءِ مواد اخذ ڪري، ڪڙيون ملايون ويون آهن ۽ هر پهلوءَ کان روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي.
[b]نالو: [/b]
کيس حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ سڏيو ويندو آهي. سندس اصلي نالو عثمان آهي. مخدوم، صدر ۽ شاھ، سندس لقب آهن. پاڻ، قريشي هاشمي خاندان سان تعلق رکن ٿا. سُهروردي، جيئن ته پاڻ ان سلسلي جا بزرگ هيا. ان نسبت سان کين چيو وڃي ٿو.
[b]نسب: [/b]
سندس نسب جو سلسلو، ٻنهي جهانن جي سردار رحمة للعالمين حضرت محمد مصطفى احمد مجتبى صلي الله عليہ وسلم جن جي ڏاڏنگ تائين پهچي ٿو. مخدوم صاحب جي پهرين فارسي سوانح نگار حضرت مولانا عبدالفتاح قريشي فراشائي ڏيکاريو آهي ته: سندس نسب شريف چويهن واسطن سان عبدالمطلب بن هاشم بن عبدالمناف تائين پهچي ٿو. ان جو شجرو هن طرح ڏنو اٿس:
“حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي بن ميان بهاؤالدين قريشي بن شيخ محمد صديق قريشي مڪِي بن ابراهيم بن آري بن صدرالدين بن يحى بن محمود بن علي بن مندره بن زبير بن نوده بن عامر بن حسين بن ابوبڪر بن فهل بن سمه بن اچوپار بن بلال بن قيص بن ابوهشام بن عتبه (صحابي) بن عبدالعزى بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدالمناف”.
ان نسبت سان مخدوم صدر شاھ عثمان، قريشي هاشمي خاندان مان آهي. سندس ڏاڏو شيخ المشائخ حضرت محمد صديق قريشي هاشمي، مڪي پاڪ ۾ رهندو هو. پر ڪن سببن ڪري پنهنجن عزيزن کان ناراض ٿي، پنهنجو وطن ڇڏي، سنڌ ملڪ ڏانهن روانو ٿيو. جڏهن سمنڊ ڪناري (محيط) تي آيو ته هن طرف اچڻ لاءِ هڪ بحري ٻيڙو اڳي ئي تيار بيٺو هو. ملاحن حضرت محمد صديق قريشي کي ڏسڻ سان معلوم ڪيو ته هي ڪو ڪمالات وارو بزرگ ۽ الله وارو آهي، تنهن ڪري کيس وڏي عقيدت ۽ ارادت مندي سان، سعادت حاصل ڪرڻ لاءِ، خوشي سان بحري ٻيڙي تي ويهاريائون. جڏهن بحري ٻيڙي سنڌ ملڪ جي بندر ڪناري تي لنگر هنيو ته بحري ٻيڙي تان لهڻ شرط، توڪل علي الله ڪري اڳتي راهي ٿيو ۽ قوت باطني سان مختصر عرصي ۾ باگڙجي شهر ۾ اچي منزل ڪيائون.
باگڙجي جي هاڻوڪي شهر کان اڳ، ٻه دفعا باگڙجي جو شهر درياءُ پائي ويو آهي. ان وقت باگڙجي شهر جو وڏيرو باگڙخان جتوئي هو. جنهن کي اڳواٽ ئي خواب ۾ بشارت ملي هئي ته سڀاڻي تو وٽ قريش خاندان جو هڪ بزرگ صاحبِ ڪرامات ولي الله ايندو. ان کي پنهنجي شهر ۾ رهائجانءِ ۽ دل وجان سان ان جي خدمت ڪجانءِ!
خواب جي ارشاد موجب جڏهن حضرت شيخ محمد صديق قريشي باگڙجي شهر ۾ قدم رکيو ته وڏيري باگڙخان سندس وڏي مرحبا ڪئي ۽ نهايت ادب ۽ اخلاص سان پنهنجي شهر ۾ رهڻ لاءِ درخواست ڪئي. جيڪا هن قبول ڪئي.
[b]ولادت: [/b]
حضرت شيخ محمد صديق قريشي مڪِي کي اتي ٻه فرزند پيدا ٿيا: ۱- ميان محمود قريشي ۲- ميان بهاؤالدين قريشي.
ميان محمود قريشي کي جهان خان جتوئي پنهنجي ڳوٺ جهان خان ۾ رهايو. ان کي ميان احمد قريشي نالي پٽ ڄائو، پر هو اڃا سن بلوغت کي مس پهتو ته فوت ٿي ويو ۽ ميان محمود قريشي به ستت ئي رحلت ڪري ويو. سندن قبر شريف جهان خان ڳوٺ جي ڀرسان موجود آهي. ان ريت سندس نسب جو سلسلو اڳتي نه هلي سگهيو.
ميان بهاؤالدين قريشي کي ٻه فرزند ڄاوا. هڪ ميان محمد حسن قريشي، ٻيو حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي.
مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي، تاريخ ۲۵ ربيع الاول ۵۹۰ هجري مطابق 20 مارچ 1194ع بروز آچر باگڙجي شهر ۾ تولد ٿيا.
[b]مرشد وٺڻ: [/b]
مخدوم صاحب کي هڪڙي ڏينهن، ڪنهن مست مجذوب بشارت ڏني ته: تون “واصل بالله” ٿيندين تنهنڪري توکي گهرجي ته شيخ المشائخ حضرت زڪريا بهاؤالدين ملتاني جي خدمت ۾ وڃي حاضر ٿيءُ! رات جو وري خواب به لڌائين ته ڪو شخص کيس ننڊ ۾ چوي ٿو ته “اي عثمان! تون ملتان ڇو نه ٿو وڃين؟ جو شيخ بهاؤالدين زڪريا تنهنجي لاءِ پريشان آهي ۽ انتظار ڪري رهيو آهي ۽ چوي ٿو ته مون سان عثمان الائي ڪڏهن ملندو؟!”
الست بربکم، جڏهن ڪن پيوم
قالو بلى قلب سين، تڏهن تـت چيوم
تنهن وير ڪيوم، وچن ويڙهيجن سين
رات گذري ڏينهن ٿيو ته مخدوم صاحب، سواءِ ڪنهن ثمر جي لٺ هٿ ۾ کڻي ملتان روانو ٿيو ۽ حضرت شيخ زڪريا ملتاني جي خدمت ۾ وڏي ادب ۽ نياز سان وڃي، حاضر ٿيو. شيخ ملتاني به وڏي محبت سان کيس ڀاڪر پاتو ۽ فرمايو ته عثمان ڏاڍي دير لاتئي، ستت ڇو نه آئين؟! ان کان پوءِ حال احوال پڇيائون.
[b]تعليم: [/b]
ٻئي ڏينهن تي کيس تلقين ڪري، پنهنجي صحبت ۾ رکيائون ۽ سڄا سارا ڇهه سال شرعي علوم يعني: تفسير، حديث، فقه وغيره جي تعليم ڏنائون. جڏهن مخدوم صاحب، علم جو علامه ٿي ويو ته ٻه سال کن تصوف ۽ توحيد جا سبق کيس پڙهايائون. مراقبه، مڪاشفه ۽ توجه سيکاريائون ۽ نفساني لذتن ۽ خطرن کان پاڪ صاف ڪري، حق تعالى جي ذات ۾ محويت حاصل ڪرائي “فنافي الله” جي درجي تي پهچايائون.
جن کي دور درد جو، سبقُ سُور پڙهنِ،
فِڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺِ مطالع ڪـــــــــــن،
پنو سو پڙهنِ، جنهن ۾ پسن پرينءَ کي.
حضرت شيخ زڪريا ملتاني جي مخدوم صاحب سان ايتري قدر محبت هئي، جو کيس گهڙي به پاڻ کان پاسي نه ڪندا هئا. بلڪ رات جو به پاڻ سان گڏ تهجد نماز ۽ ذڪر فڪر جي شغل ۾ مستغرق ڪندا هئا. پنهنجو مصلو مخدوم صاحب جي حوالي ڪري ڇڏيائون، جو هر نماز تي مخدوم صاحب ئي پنهنجي مرشد لاءِ مصلو وڇائيندو هو.
وحده جي وڍئا، الاالله سين اورينِ
هنيون حقيقـت گڏئو، طريقت تورينِ
معرفت جي ماٺ سين، ڏيساندر ڏورينِ
سک نه ستا ڪڏهين، ويهـــي نه ووڙينِ
ڪانئون ڪـورينِ، عاشق عبداللطيف چئي
[b]ملتان مان رخصت: [/b]
آخر هڪ ڏينهن اٺن ورهين کان پوءِ، مرشد شيخ بهاؤالدين زڪريا ملتاني مخدوم صاحب کي پاڻ وٽ سڏي، کيس مسند خلافت جو خرقو پهرايو ۽ پاڻ وٽان رخصت ڏيئي فرمايو ته “تون هاڻي سنڌ ۾ وڃي پنهنجي جاءِ تي رھ ۽ هيڏي اچڻ جي تڪليف نه ڪر ۽ اتي دين اسلام جي خدمت ۾ هميشه مشغول رھ”. جڏهن مرشد ملتانيءَ کيس پنهنجو خليفو مقرر ڪيو ته اهو خرقو، جيڪو پاڻ مجاهدي وقت، پاڻ پنهنجي بدن تي ڍڪيندا هئا، سو به پاکر طور کيس ڍڪايائون.
مخدوم صاحب جڏهن مرشد جي پاکر پهري ٻاهر نڪتو ته ٻاهران مرشد جو فرزند قطب الاقطاب حضرت شيخ صدرالدين ۽ پوٽو مخدوم شاھ رڪن الدين ملتاني بيٺا هئا. اهي ٻئي مخدوم صاحب کي حجري ۾ وٺي ويا. ٽنهين ڄڻن پاڻ ۾ خوب روح رهاڻ ڪئي. پوءِ مخدوم شاھ رڪن الدين فرمايو ته “اي عثمان! منهنجي ڏاڏي شيخ زڪريا بهاؤالدين توکي مجاهدي ۽ مڪاشفي جون سڀئي منزلون طئي ڪرائي “فنافي الله” جي درجي تائين پهچايو. پر منهنجي جدامجد شيخ ملتاني هڪڙي امانت تنهنجي لاءِ مون کي ڏني آهي، سا به تون وٺ” پوءِ مخدوم شاھ رڪن الدين پنهنجي وات، جو لعاب مخدوم صاحب جي وات ۾ وڌو ۽ فرمايائين ته اهو لعاب تنهنجو حق هو، جو توکي بخشيم. تنهن کان پوءِ مخدوم صدرالدين ملتاني به مخدوم صاحب تي توجه وڌو ۽ فرمايو ته هاڻي خدا جي فضل سان تحت الثرى کان وٺي عرش عظيم تائين سڀئي پردا منهنجي اڳيان کڄي ويا ۽ نظر ٿو ڪريان ته زمين آسمان جا چوڏهن ئي طبق روشن ٿو ڏسان.
رچي جي ريٽو ٿيــا، ڪيــن اُٻاٽجــــن اُوءِ
کنڀ نه کاري تنهن کي، جو هالاري هُـوءِ
توڻي ڌوٻي ڌوئي، ته لالي تهين نه لهــــي
اها مٿين روايت، جنهن ۾ مرشد ملتاني جي پوٽي مخدوم شاھ رڪن الدين سان مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي فراشائي جي ملاقات جو تذڪرو آهي، سا فارسي تذڪري ۾ مولانا عبدالفتاح فراشائي قريشي جي حوالي سان لکيل آهي. ان تي تاريخي حوالي سان هڪ خدشو ٿي سگهي ٿو ته مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي ۽ شيخ زڪريا ملتاني جي پوٽي مخدوم شاھ رڪن الدين جي عمرن ۾ تفاوت آهي. انهن جي ملاقات ڪيئن ٿي هوندو؟
پر اهو خدشو ايترو مضبوط ناهي. ڇاڪاڻ ته مخدوم شاھ رڪن الدين ملتاني جي ولادت، حديقة الاولياء مطابق ۶۴۹ هجري آهي. جڏهن ته مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي جي وفات ۶۶۳ هجري آهي. ان حساب سان مخدوم صدر شاھ عثمان فراشائي جي وفات وقت مخدوم شاھ رڪن الدين ملتاني جي عمر ۱۵ سال بيهي ٿي. اهو ته تذڪرن ۾ به آيل آهي ته مخدوم شاھ رڪن الدين ملتاني ڄمندي ئي ڄام هو ۽ ڏاڏي شيخ زڪريا ملتاني وٽان سُلوڪ جون سُتيون پيئي چڪو هو. سو انهن پنڌرهن سالن دؤران ڪڏهن به مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي فراشائي جي ساڻس ملاقات ممڪن آهي. ڇاڪاڻ ته اهو عين ممڪن آهي ته مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي پنهنجي مرشد جي درگاھ تي ڀيرو ڀريو هجي ۽ واقعو به ائين آهي ته خليفا ۽ مريد مرشد جي درگاھ ۽ سندس اولاد سان مرڻ گهڙي تائين واسطي ۽ رابطي ۾ رهندا آهن.
[b]مخدوم صاحب جي وطن ۾ آمد:
[/b]پوءِ جڏهن مخدوم صاحب ملتان مان رخصت ڪري پنهنجي ڳوٺ باگڙجي ۾ آيو ته؛ هزارين ماڻهو کيس ملڻ آيا، ڏاڍو خوش ٿيا. ماڻهن جي اها آمدرفت روزاني ٿيندي رهندي هئي. مخدوم صاحب انهن کي وعظ نصيحت ڪندو رهندو هو ۽ ڪن کي تلقين ۽ توجه به ڪندو هو.
مخدوم صاحب جي سڀ کان پهرين فارسي سوانح نگار مولانا عبدالفتاح قريشي فراشائي مطابق “پاڻ جڏهن باگڙجي شهر پهتا ته مٿن ماڻهن جو وڏو هجوم گڏ ٿيو. جڏهن واعظ ڪيائين ته هزارين ماڻهو مٿس عاشق ٿي پيا ۽ سندن حلقي ۾ شامل ٿيندا ويا. اهو سلسلو ائين هلندو رهيو، تانته ڪم حد کان ٽپي ويو. پري پري کان ماڻهو، واعظ ٻڌڻ ايندا هئا”.
جهڙا گـل گلاب جـــــا، تهڙا مٿــن ويـــــــــس
چوٽــــــا تيل چنبيلئا، هــاهــا هو هميـــــــــــش
پَسيو سُونهن سيد چئي، نينهـن چـن نيش
لالـــــــن جــــي لبيسَ، اتڻ اگر نه اَڄهــــــــــــي
ان زماني يعني: ۶۳۰ هجري ۾ باگڙجي جي آس پاس ٻيا ڇهه وڏا شهر آباد هئا. ۱- سکر جنهن ۾ ملڪ قوم جا ماڻهو رهندا هئا. ۲- فراش جو ڳوٺ، جنهن ۾ مهر، جوڻيجا، ٿيٻا ۽ فراش جي اولاد فراشي رهندا هئا. (ڳوٺ فراش جو احوال “جايون جانبن جون” جي سري هيٺ اڳتي اچي ٿو). ۳- گوسر خان جو شهر گوسرجي ۴- تماچ خان جو تماچاڻي ۵- جهان خان جو شهر جهان خان عرف جهانو ۶- لکو خان جو لکي. هنن پوين چئني شهرن ۽ خود باگڙجي جي شهر ۾ به جتوئي ٻروچ رهندا هئا.
هڪ دفعي، مخدوم صاحب کي فراش جي ڳوٺ ۾ رات رهڻ جو اتفاق پيو ۽ کيس اتي رهڻ پسند اچي ويو، تنهن ڪري پنهنجي سڪونت باگڙجي مان بدلائي، فراش جي ڳوٺ ۾ ڪيائون ۽ ڳوٺ جو نالو بدلائي رحمانپور رکيائون. پر مخدوم صاحب جي فرزند مولانا مخدوم صدرالدين، والد جي رضامندي سان ڳوٺ جو نالو وري ساڳيو “فراش جو ڳوٺ” رکيو جو اڄ تائين اهو نالو هليو اچي.
[b]ڪرامتون:
[/b]مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي، علمي ۽ عملي ڪمالات سان گڏوگڏ ڪرامتن وارو بزرگ هو. هت اسان مخدوم صاحب جي پهرين سوانح نگار مولانا عبدالفتاح قريشي فراشائي جي فارسي سوانح حيات “جامع الڪمالات” جي نچوڙ “قلمي فارسي شجره نسب حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ” (جيڪو مخدوم صاحب جي سوانح جو اڪيلو ۽ بنيادي ماخذ آهي) ۾ آيل ڪرامتن کي ذڪر ڪريون ٿا:
[b]پهرين ڪرامت:
[/b]هڪڙي ڏينهن مخدوم صاحب، پنهنجي جماعت سان خانپور پئي ويو، شهر جي ٻاهران کيس ٻه هندو گڏيا، جن سان چار نوجوان حسين ڇوڪريون هيون. مخدوم صاحب جي نظر مبارڪ جڏهن انهن جي دل فريب حسن تي پئي ته بي اختيار سندس زبان مبارڪ مان هي الفاظ نڪري ويا ته: سبحان الله! اعظم قدرتہ! هي ته سندس جمال جي باغ جا گل آهن.
نکــــتئه کان جســـت ناگ از زبــان
همچو تيرے دانک ست آن از کمان
اهي الفاظ نه هئا، بلڪ هڪ تير هو جو نشان تي لڳي ويو. يڪدم هر هڪ بلند آواز سان ڪلمه شهادت ۽ ڪلمه طيب پڙهي ڏنو ۽ ڇهئي ڄڻا مخدوم صاحب جي پٺيان لڳا آيا ۽ شهر ۾ اچي مخدوم صاحب کان تلقين وٺي مسلمان ٿيا.
[b]ٻئي ڪرامت:
[/b]خانپور ۾ هڪ شخص پنهنجي زال، مخدوم صاحب جي خدمت ۾ وٺي آيو. عرض ڪيائين ته سائين! هي منهنجي زال آهي. هن کي ٻه بيماريون آهن هڪ ته هي سنڍ آهي، ٻار نٿي ڄڻي! ٻيو ته اکين کان به ويهجي ويئي آهي ۽ مان خداوند ڪريم کان ٻه پٽ ٿو گهران. خدا کان دعا گهرو ته منهنجا اهي ٻئي مطلب پورا ٿين. مخدوم صاحب، پاڻي گهرائي انهيءَ سواليءَ کي پاڻي تي پڙهي دم ڪري ڏنو، جنهن مان هن شخص ڪجهه پنهنجي زال کي پياريو ۽ ڪجهه مان اکين تي ڇنڊا هنيائين. هو رخصت وٺي هليا ويا. ٿورن ئي ڏينهن ۾ عورت کي حمل ٿيو، نون مهينن بعد کيس خدا جي مهرباني سان ٻه پٽ ڄاوا ۽ پٽن ڄمڻ شرط هن جون اکيون به روشن ٿي ويون. پٽن کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿي ۽ ٻنهي خدا جا شڪرانه ڪيا.
[b]ٽئين ڪرامت: [/b]
هڪڙي ڏينهن مخدوم صاحب، پنهنجي ڳوٺ جي مسجد ۾ ويٺو هو ته هڪ اجنبي شخص مخدوم صاحب سان اچي مليو. چيائين ته منهنجو نالو عبدالواحد آهي، بوبڪن جي شهر ۾ ويٺو آهيان، اوهان جي مريدن خادمن مان آهيان. هن وقت ڪيچ ملڪ ۾ پنهنجن اُٺن ۽ رڍن جي مال سان رهان ٿو. اسان چار ڄڻا پنج سؤ کن اٺ چاري رهيا هئاسون ته جهنگ مان ساٺيڪو کن چور نڪتا، جن کي تراريون وغيره هٿيار ساڻ هئا. اٺ ڪاهي اڳ ۾ ڪيائون. اسان کي انهن سان وڙهڻ جي طاقت نه هئي تنهنڪري انهن کي قسم قرآن ۽ ميڙيون منٿون ڪيوسون، پر اسان جي آزي نيزاري تي انهن کي ڪو رحم نه آيو. جڏهن اسانجو ڪو وس هلي نه سگهيو ته پوءِ خدا کي ٻاڏايوسون ۽ تو مرشد کي وسيلو وٺي پنهنجي پروردگار مالڪ حقيقي کي پڪاريوسون. خدا اسان جي دانهن ٻڌي، اوچتو جهنگ مان چاليہارو کن جوان هٿيارن پنهيارن سان پيدا ٿيا. چورن انهن کي ڏٺو ته انهن جي هيبت جهلي نه سگهيا. وڙهڻ ۽ مقابلو ڪرڻ ته پري رهيو، پر اٺن کي به اتي ڇڏي جان بچائڻ ۾ پنهنجي ڪاميابي سمجهي ڀڳا هليا ويا. هاڻي هي هزار روپيا نقد ۽ چار ڀلا مهري اٺ نذرانو آندو اٿم. مهرباني ڪري قبول فرمايو.
وڍي جن وڌياس، وري ويڄ ئي ســي ٿئــا
ترت ٻڌائون پٽيون، روح ڪئائـــون راسِ
هينڙا! تنين پاسِ، گهار ته گهايل نه ٿيين
[b]چوٿين ڪرامت: [/b]
مخدوم صاحب 27 رجب کان وٺي رمضان جي آخر تائين، هميشه خلق خدا کي عام دعوت ڪندو هو. جنهن ۾ موسم موافق قسمين قسمين، طعام، شربت، ميوا وغيره تيار هوندا هئا. عام و خاص ماڻهو، امير، فقير سڀ مزي سان کائيندا هئا ۽ خلق خدا کي وعظ ۽ نصيحت به ٿيندو رهندو هو.
اهڙي دعوت جي موقعي تي هڪ دفعي سکر جو هڪ خدا رسيده بزرگ به آيل هو. مخدوم صاحب سان گهمندي ڦرندي ان بزرگ جي نگاھ اوچتو هڪ مئل ٻلي تي وڃي پئي. بزرگ پير مبارڪ سان ٺوڪر هنئي ته ٻلي “ميائو، ميائو” ڪري اٿي کڙي ٿي. پوءِ مخدوم صاحب ۽ ان بزرگ، مجلس ۾ ويهي حديث ۽ تصوف جون ڳالہيون پئي ڪيون ته ايتري ۾ هڪ هندو اتي مٽرن جا ڪوهر کڻي وڪڻڻ لاءِ آيو. مخدوم صاحب هندو کان ٿورا ڪوهر گهري ورتا ۽ ٿوري دير بعد اتي جو اتي مخدوم صاحب هندو کي ڪوهر موٽائي ڏنا. هندو اهي ڪوهر برڪت وارا سمجهي کڻي وات ۾ وڌا. ڪوهر پيٽ ۾ اڃا مس پهتا ته بلند آواز سان ڪلمه طيب پڙهيائين. ڪوهرن جو ڇٻو اتي جو اتي خدا واسطي لٽائي غسل ۽ وضو ڪري جماعت ۾ شامل ٿي، مخدوم صاحب جي پٺيان نماز پڙهيائين. پوءِ ته علم پڙهي عالم باڪمال ٿيو، جو ٻين کي وعظ نصيحت ڪندو هو.
اوليا را در درون هم نغمـها سـت
طالبان را زان حيات بي سها ست
پوءِ مخدوم صاحب ان بزرگ ڏي منهن ڪري فرمايو ته اي دوست! ٻلي جيئري ٿي ته گهر جو زيان ڪندي ۽ ڪوئا ماريندي. گهرجي ته دل جيئري ڪر ته ان مان ٻنهين جهانن جا مقصد حاصل ٿين. مولانا رومي فرمايو آهي ته:
هين که اسرافيل وقت اند اولياء – مرده رازيشان حيات است و نما
جانهائــــي مـــرده انـــدر گـــوروتـــن – بر جهـــــد زآواز شان اندر کفن
برتر انــدار عرش و کرسي و فضا – ساکنان مقعد صدق و صــــــــفا
هنن بيتن جو مفهوم هي آهي ته: خدا جا دوست پنهنجي وقت جا اسرافيل آهن. جيئن ملڪ اسرافيل جڏهن ٻيو دفعو صور ڦوڪيندو ته خدا جي حڪم سان ماڻهو وغيره جاندار اٿي کڙا ٿيندا تيئن، جي خدا جا دوست يعني: نبي ۽ اولياء به خدا جي حڪم سان مُردن کي جيئرو ڪري سگهن ٿا. انهن جو مرتبو، عرش اعظم ۽ ڪُرسي کان به مٿي آهي ۽ اهي بهشت جا رهندڙ آهن.
[b]ڀنگ، تماڪ ۽ نشي آور شين خلاف ڪوششون:[/b]
دنيا ۾ ڪيترا ئي وڏا زبردست ۽ جابر بادشاھ گذري ويا آهن. جڏهن اهي دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويا ته سندن حڪم احڪام دنيا مان ختم ٿي ويا، ڄڻ ته اهي به پاڻ سان کڻي ويا. انهن بادشاهن مان نادر شاھ (ايران جو بادشاھ) به آهي. جنهن جو نادري حڪم اڄ تائين مشهور آهي پر:
بک گردش چرخ نيلو فري – نه نادر بجا ماندوني نادري
يعني: جڏهن نادر شاھ مري ويو ته ان جو نادري حڪم به دنيا ۾ نه رهيو.
مگر اوليائن سڳورن جون ڪرامتون خدا جي فضل سان سندن وفات کان پوءِ به ظاهر آهن. جيئن ته مخدوم صاحب جو سندن حياتي ۾ جن ڳوٺن تي تصرف هو، انهيءَ حد اندر ڀنگ ۽ تماڪ پوکڻ جي سخت منع هئي ۽ صديون گذري ويون آهن ته ان حڪم جي اڄ تائين پوري تعميل ٿي رهي آهي، جو ڪو به مسلمان يا هندو ڀنگ تماڪ نه ٿو پوکي. جنهن به ان حڪم جي انحرافي ڪئي آهي ته ان کي خدا جي طرفان سخت نقصان پهتو آهي. اها حد سکر تعلقي جي ڳچ حصي کان ٻاهر حبيب ڪوٽ تائين آهي ۽ مخدوم صاحب جي اولاد به اڄ تائين ڀنگ ۽ تماڪ جي استعمال کان بيزار آهي.
مولانا دين محمد وفائي، “تذڪره مشاهير سنڌ” (جلد ٽيون، صفحو 25) ۾ لکي ٿو ته: “سرڪاري لکپڙهه ۾ انهيءَ ديهه جو نالو به “شاھ عثمان ديهه” آهي، فراش ڳوٺ ۾ مسلمان يا هندو زميندار، تماڪ جي پوک ادب جي ڪري بلڪل نه پوکيندا آهن ۽ مخدوم صاحب جي اولاد مان پوءِ کڻي ڪهڙو به اڻپڙهيل هجي ته به هرگز تماڪ ڪو نه واپرائيندو آهي”.
سرهــا ڏٺم سـي، جــــــن ساڃاءِ سِراڻ سين،
تيغ تنين جي کي، ڪٽ نه لڳي ڪڏهـين.
وڌيڪ ان حوالي سان انگريز تاريخدان آر ايچ ٿامس پنهنجي ڪتاب “ميئمائرس آن سنڌ” ( سال اشاعت 1855، واليم 1، صفحو نمبر 8) ۾ لکي ٿو ته:
“In the first tobacco, hemp and intoxicating drugs, known as “Maskoorat”, are procurable from the soil, not so in the second. The cause assigned for the distinction is a prophecy of one Mukhdoom Oosman, a disciple of the Son of Bahawul Deen Mooltanee, Whereby it was signified that such products were forbidden in that one locality”.
جنهن جو مفهوم آهي ته “شروعات ۾ تماڪ، ڀنگ ۽ نشي آور شين کي ‘مسڪورات’ جي طور تي ڄاتو ويندو هيو. اهي شيون زمين مان پيدا ٿينديون هيون، جيڪي انساني زندگيءَ جي برباديءَ جو سبب بڻبيون هيون. انهن نشي آور شين جي پيداوار جي خاتمي جي مڪمل ذميواري مخدوم عثمان کي ڏني وئي، جيڪو بهاؤالدين ملتاني جي فرزند جو پوئلڳ هيو. جنهن پنهنجي دعا، علم ۽ الله جي مدد سان هن ساري علائقي جي سرزمين کي نشي آور فصل جي پيداوار کان پاڪ ڪري ڇڏيو. ست صديون گذرڻ باوجود اهو سڄو علائقو (فراش ڳوٺ کان اتر طرف حبيب ڪوٽ)، اڄ تائين ‘مسڪورات’ جي پيداوار کان پاڪ آهي. ڌڻي در دعا آهي ته الله سهڻو سبحان وتعالى ان نشي جي ڍونڍ کان مخدوم صاحب جي اهل اولاد بلڪ پوري مسلم امت کي محفوظ رکي. آمين
[b]مخدوم صاحب جا وقف:[/b]
مخدوم صاحب جي وقف طور قاسم ڳوٺ تعلقو لکي ضلعو شڪارپور ۾ هڪ زمين به ملي ٿي، جنهن جو راقم پاڻ مشاهدو ڪيو آهي. هن وقت هڪ وڏي کڏ جي صورت ۾ موجود آهي. ان کي علائقي واسي “شاھ عثمان فراشائي” جي زمين طور ڪوٺن ٿا.
ڪنهن زماني ۾ ان زمين مان اپت به ايندي هئي، جنهن جي ثابتي اسان وٽ موجود هڪ قرآن پاڪ تي لکيل تحرير مان به ملي ٿي. جنهن تي لکيل آهي ته“هيءُ قرآن مجيد قاسم ڳوٺ مان ڏاڏي شاھ عثمان جي کڏ جي نيڪي جي آيل پئسن مان مٺائي ڪرايو ويو”.
ان کان علاوه فراش ڳوٺ کي سرسبز ڪندڙ هڪ نهر به “شاھ عثمان ڪڙيو” جي نالي سان آهي، جيڪا بورڊ آف رينيو جي پراڻي رڪارڊ (نقشي) ۾ واضح نظر اچي ٿي.
[b]مخدوم صاحب جي وفات: [/b]
نيٺ اها گهڙي به آئي، جڏهن سُرت وارن جو سائين اسان کان جدا ٿي ويو. علم جو سورج الہي ويو، مگر پنهنجا ڪرڻا ڇڏي ويو ته جيئن پويان انهن چمڪندڙ ڪرڻن جي جڳ مڳ جوت ۾ پنهنجي راھ ڳولهي ڪڍن. اها روشن راھ، جنهن تي مخدوم صاحب پاڻ به هليو پئي ۽ چاهيائين ٿي ته سندس پويان به منزل جي پر پيچ پيچرن مان گس ڳولي پار پهچي پون. پاڻ رجب ۶۶۳ هجري مطابق 1264ع ۾ اربع جي رات، عشاء نماز بعد وفات ڪيائين.
ويا جي عميق ڏي، منهن ڪائو ڏيـــــــئي
تـن سپون سوجهي ڪڍيون، پاتارا پيهي
پسند سيئـــــي، امــــــل اکڙين سيــــــــــــــن
[b]درگاھ حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي جي سجاده نشيني:[/b]
سندس وفات کان پوءِ هن جو لائق، فائق، باڪمال ۽ موڀي پٽ مولانا مخدوم صدرالدين قريشي فراشائي سجاده نشين ٿيو. ان کان پوءِ ڪير سجاده نشين ٿيو؟ ان بابت وڌيڪ نه ته حضرت مولانا عبدالفتاح قريشي فراشائي ڪجهه بيان ڪيو آهي ۽ نه ئي وري حضرت سائين ميان عبدالرزاق پيرزاده فراشائي. هي اهي ٻئي واحد شخصيتون آهن، جن مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي تي ماضي ۾ ڪتاب لکيا آهن. جيڪي تاريخي ۽ ماخذ ڪتاب آهن. سڄاڻ انهن ڪتابن جي حوالي سان ئي مخدوم صاحب تي پنهنجا ڪتاب ۽ مقالا لکندا رهيا آهن.
الله تعالى جي خاص ٻانهن جي خانقاهن تي جڏهن به هلندي هلندي دنيا ڌن دولت گڏ ٿيندي آهي ته اتان پوءِ دينداري ۽ سنت جي تابعداري هلي ويندي آهي. جيئن قرآن شريف ۾ آهي ته:
“فخلف من بعدهم خلف ورثواالکتب ياخذون عرض هذاالادنى ويقولون سيغفرلنا وان ياتهم عرض مثلہ ياخذوه الم يؤخذ عليهم ميثاق الکتب ان لا يقولوا علي الله الاالحق ودرسوا مافيہ والدار الاخرة خير للذين يتقون افلا تعقلون (الاعراف ۱۶۹)
ترجمو: وري کانئن پوءِ اهڙا بڇڙا انهن جي جڳهن تي ويٺا جو ڪتاب (توريت) جا ( ڇڙا) وارث بڻيا هن دنيا جو سامان اختيار ڪندا آهن ۽ چوندا آهن ته بخشباسون، ۽ جيڪڏهن وٽن ڪو اهڙو سامان ايندو آهي ته (اهي پشيمان نه ٿيندا آهن ۽) اهو وٺندا رهندا آهن، کانئن ڪتاب (توريت) ۾ هي انجام نه ورتو ويو هو ڇا ته سچ کان سواءِ الله تي ڪجهه به ڪين چون؟ ۽ جيڪي منجهس آهي سو پڙهيو به اٿن، ۽ آخرت جو ملڪ انهن لاءِ ڀلو آهي جيڪي پرهيزگار آهن، پوءِ ڇو نه سمجهندا آهيو؟
ويا سي وينجهار هيرا لعل ونڌين جي
تنين سندا پويان سيهي لهن نه ســـــــار
ڪٽين ڪٽ لوهار هاڻي انهن ڀيڻيـــن
شايد ان ئي ڪارڻ ڪري، مخدوم صاحب جي اولاد ان سلسلي کي قائم نه رکيو. جنهنڪري سجاده نشينيءَ کان هٽي ڪري خادمي سلسلي کي اپنايائون.
وڌيڪ درگاھ جي حوالي سان اڳتي حضرت سائين ميان عبدالرزاق پيرزادو پنهنجي ڪتاب “حضرت مخدوم شاھ عثمان رح (۱۳۷۷ هجري)” ۾ لکي ٿو ته: “اڪثر خانقاهن تي خانقاھ واري بزرگ جي اولاد پيري مريدي جو سلسلو جيئن هلائيندا پيا اچن، تيئن هتي نه آهي. ڇو ته انهيءَ سلسلي، هاڻي بلڪل پنڻ جو نمونو وڃي ورتو آهي. جاهل مريد، پيري مريديءَ جو مطلب فقط اهوئي سمجهن ٿا ته: اسان بزرگ جي گادي نشين کي ٻارهين مهيني ڏن ڏيندا رهون ته قيامت ۾ انهيءَ جو ڏاڏو اسان کي بهشت وٺي ڏيندو. پيرن وٽ به علم ڪو نه آهي انهن جو غرض آهي پيسي سان. مريد اسان کي ڏن ڏيندا رهن پوءِ پاڻ ڀلي ڪهڙا به ڪم پيا ڪن. انهيءَ پيري مريدي مسلمانن کي نقصان پهچايو آهي. هاڻي خداوند ڪريم مسلمانن کي هدايت بخشي. آمين!”
اڻ چــــونــدن مَ چوء، چـــونــدنِ چيـــــو وســـــــارِ
اٺهــــي پهر ادب سيـــــــن، پرِ اهائـــــي پــــــــــــــــار
پايو منهـــــــن مومــــن ۾، غربت ساڻ گـــــــــــذار
مفتي منجهه وِهار، ته قاضيءَ ڪانيارو نه ٿيين
اسان وٽ درگاھ حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي جي سنڀال جي سلسلي جو طريقو ڪجهه ائين رهيو آهي جو، مخدوم صاحب جي اولاد مان جيڪو غريب ۾ غريب گھر هوندو هيو، ته درگاھ جي خادمي انهيءَ ڏانهن منتقل ڪئي ويندي هئي. هي سلسلو اوائلي ۽ سالن کان رائج آهي. ان سلسلي کان علاوه ڪجهه وس وارا ماڻهو به درگاھ جا خدمتگار رهندا آيا آهن، جن جي خدمت جو هڪ الڳ خاص محور يعني: فنڊ ڏيڻ، مرمتي ڪم ۾ مشورو ڏيڻ وغيره شامل رهيو آهي. ان هوندي به انهن خادمن جا نالا تاريخي ڪتابن ۽ قطعهن ۾ فقط ان لاءِ ڏنا ويا آهن ته جيئن اهي وار وار تعاون ڪندا رهن. ڪن ته وري خدمت ڪندي به پاڻ، پنهنجي ئي تصنيف ڪيل ڪتابن ۾ مخفي رکيو. اهي آهن اڳوڻن تاريخدانن جي ڪتاب لکڻ جا طريقا!. هاڻوڪي تاريخدانن جي حال تي هيءَ چوڻي مڪمل اچي ٿي ته “اڳيان ويا وسري، پويان لڳا مصري”، جن جي نظر ۾ تاريخ = جنهن جو کائجي تنهن جو ڳائجي، تحقيق = ڌُڌڙِ ۾ پير هڻڻ، حوالو = جنهن کان اڄ جي محقق ۽ نقاد کي نفرت هجي، دليل = جو ٺهڪي نه ٺهڪي وغيره وغيره. (سنڌي ٻوليءَ جي نئين معنى ورتل “سياري جي رات” ڊسمبر 1985ع - رشيد ڀٽي)
بهرحال! اچون ٿا مٿي بيان ڪيل سلسلي تي ته، هن وقت، درگاھ جو خادمي سلسلو اچي نظام الدين عرف فقير نور محمد پيرزادو وٽ پهتو آهي. جنهن خادمي ملڻ کان پوءِ درگاھ تي عرس جو سلسلو هلايو آهي. مختلف اديبن کان اصل بنيادي ماخذن (حضرت مولانا عبدالفتاح قريشي فراشائي جي لکيل فارسي سوانح حيات “جامع الڪمالات” جي نچوڙ “قلمي فارسي شجره نسب حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ” ۽ حضرت سائين ميان عبدالرزاق پيرزادو جي لکيل سنڌي سوانح حيات) کان هٽي ڪري بنا تصديق وارا ڪتاب ڇپرايا آهن، جن ڪتابن ۾ خاص پاڻ کي ئي پيڙهين کان درگاھ جو خادم ۽ سجاده نشين ڄاڻايو آهي. اهڙي طرح مخدوم صاحب جي ٻي اولاد ۽ اڳوڻن خادمن کي مخفي رکيو ويو آهي.
حقيقت اها آهي ته مخدوم صاحب جي سموري اولاد وقتن فوقتن سندس درگاھ جي خدمتگار رهي چڪي آهي. جن جو تذڪرو اسان انهن جي مضمونن ۽ موقعي جي مناسبت سان هن ڪتاب ۾ آندو آهي. منهنجو پڙڏاڏو ۽ مخدوم صاحب جو پهريون سنڌي سوانح نگار حضرت سائين ميان عبدالرزاق به درگاھ مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي جو خادم رهيو آهي. مخدوم صاحب متعلق هن جي لکيل ڪتاب ۾ درگاھ جي مرمت جو جيڪو احوال ڏنل آهي اهو سمورو ڪم هن جي سرپرستيءَ ۾ ٿيو. پر هن بزرگ ان ڪتاب ۾ صرف مرمت ۽ ڪاريگرن جو نالو ڏنو آهي ۽ هر عمل ۾ پاڻ کي مخفي رکڻ جي عادت جي بنياد تي ان مرحلي ۾ پنهنجي خدمت جو تذڪرو نه ڪيو آهي. مٿين وضاحت تاريخي رڪارڊ کي درست ڪرڻ لاءِ ڪئي وئي آهي.
درگاھ مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي جي خاص خدمتگارن جي سلسلي کي جيستائين اسان معلوم ڪري سگهيا آهيون، انهن ۾ اول، وڏيرو ميان محمد پريل پيرزادو، جنهن ۱۳۰۰ هجري ۾ درگاھ جي مرمت ڪرائي، درگاھ ۾ تاريخي دروازو فٽ ڪرايو.
حضرت سائين ميان عبدالرزاق پيرزاده پنهنجي سرپرستيءَ ۾ فقير ميان محمد طيب پيرزادو ۽ فقير ميان محمد عاقل پيرزادو جي توسُل سان 1913ع ۾ درگاھ جو گنبذ نئين سر ٺهرائي، اوچو ٿي ڪيو. موجوده مقبرو سندن جي نشاني آهي.
الله آندو پيرزادو، محمد عثمان پيرزادو ۽ عبدالحڪيم عرف گونو فقير پيرزادو - هي صاحب، درگاھ جي صفائي سٿرائي ۽ چوغان ۾ ٻوٽا پوکي درگاھ جي سونهن ۾ اضافو ڪندا هئا.
ميان عبدالخالق پيرزادو ۽ عبيدالله پيرزادو، هنن صاحبن درگاھ جي 35 سالن تائين خدمت ڪئي. هنن جي خدمت عيان آهي، جنهن جي بنياد تي درگاھ جي عمارت اڄ اسان جي سامهون بيٺل نظر اچي ٿي. افسوس! زد افسوس!! ته ويجهي دؤر جي سوانح نگارن مان ڪنهن به هڪ سوانح نگار هنن مخدوم زادن جو تذڪرو ڏيڻ، يا ته مناسب نه سمجهو آهي يا وري اهي ان حقيقت کان اوجهل رهيا. سندن خدمت جو تفصيلي تذڪرو، موقعي جي مناسبت سان هن ڪتاب ۾ ڏنو ويو آهي. هنن مخدوم زادن جي دؤر ۾ وڏيرو محمد پريل پيرزادو ۽ سندس ڀاءُ حافظ عبدالفتاح پيرزادو درگاھ جي بجلي جو نظام سنڀاليندا هئا.
نظام الدين عرف فقير نور محمد پيرزادو، هن صاحب سرڪار کان مدد وٺي ڪري، درگاھ کي وڌيڪ دلڪش ۽ صحتمند بڻايو آهي.
٭٭٭
[b]مخدوم صاحب جي اولاد:
[/b]مخدوم صاحب کي ٻه پٽ هئا: هڪ حضرت مولانا مخدوم صدرالدين قريشي، ٻيو حضرت مولانا مخدوم علاؤالدين قريشي. انهن ٻنهي بزرگن جو احوال “پرين پيرزاده” واري حصي ۾ ايندو. (اِهو سمورو احوال حضرت مولانا عبدالفتاح قريشي فراشائي جي فارسي سوانح حيات “جامع الڪمالات” جي نچوڙ “قلمي فارسي شجره نسب حضرت مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي رحمة الله عليہ” ۽ حضرت سائين ميان عبدالرزاق پيرزاده جي سنڌي سوانح حيات “حضرت مخدوم شاھ عثمان رح (۱۳۷۷ هجري)” تان ورتو ويو آهي)
مخدوم صدر شاھ عثمان قريشي سُهروردي جي اولاد انهن ٻنهي موڀي پٽن مان وڌي ۽ ويجهي، جن کي “پيرزاده” ڪوٺيو ويندو آهي.
مخدوم سُهرورديءَ جي اولاد، هن وقت هيٺين علائقن ۾ رهي ٿي. سکر ضلعي مان: ڳوٺ فراش، ڳوٺ علي واهڻ لڳ فراش، ڳوٺ سعيدآباد سکر ۽ سکر شهر.
شڪارپور ضلعي مان: ڳوٺ جهان خان، ڳوٺ تماچاڻي، ڳوٺ دودو، ڳوٺ عبدو، ڳوٺ منگراڻي ۽ ڳوٺ ماڪا لڳ لکي غلام شاھ. وڌيڪ هنڌن مان انڙن جو ڳوٺ (ڳڙهي ياسين)، گمبٽ خيرپور، نوشهروفيروز، ڏهرڪي، کپرو سانگهڙ، ڊگهڙي ميرپورخاص، ٽنڊو محمد خان، حيدرآباد سنڌ، ڪراچي، اٽڪ پنجاب، ڪوئٽه بلوچستان، ٽورنٽو ڪيناڊا ۽ سعودي عرب جي شهرن مان عرعر، مڪه شريف ۽ طائف شريف آهن.