ڪم چي ها
ڪم چي ها_ ڏکڻ ڪوريا جي ننڍڙي پر خوبصورت ڳوٺڙي ۾ جنم ورتو. سندس جنم ڏينهن14 فيبروري 1941ع آهي.
ڪوريا جي لفظي معنى آهي ”بلند، اوچو ۽ خوبصورت ۽ حسين“. ڪم چي ها، سندس شاعري ۽ تخليقون به سندس ديش وانگر اڏول، اونچون، بلند ۽ حسين آهن.
جيون جو سچو پچو حسن ۽ سونهن سموهيل آهي ڪم چي ها جي تخليق ۾، ڪوريا ۾ ڪم چي ها هڪ شيءِ جا ٻه نالا آهن، سڌ ۽ پڙاڏي جيان هڪ ٻئي کان ڌار ناهن. ننڍي هوندي کان سندس ذهني لاڙو ادب ۽ سياست ڏانهن هو، حقيقت پسندي ساھه جيان سندس وجود ۾ ڀري وئي هئي، هو ماڻهن سان محبت ۽ انهن مٿان ٿيندڙ ظلم ۽ ڏاڍ کان نفرت ڪندو هيو. هونء ته ڪوريا جي معنى ”بلند ۽ خوبصورت“ آهي پر ڪوريا جي ماڻهن جو سانحو هي آهي ته سندن زندگيءَ جي تاريخ خود هڪ سانحو آھي، ڇو ته هر غلام ۽ مظلوم قوم جيان هن جابلو ملڪ ڪوريا جي دستاويزي تاريخ ٻارهين صدي ق مسيح کان شروع ٿئي ٿي، جڏهن ته هڪ چيني عالم ”پيانانگ ۾ آبدڪارن جو هڪ ننڍڙو ڳوٺڙو اڏيو، پهرين صدي عيسويءَ ۾ اتي گوريو خاندان جي بادشاهت قائم ٿي جيڪا ست سؤ ورهين تائين حڪومت ڪندي رهي. پوءِ ”سلا“ خاندان حڪومت جو واڳون هٿ ڪيون، ان دؤر ۾ ”ٻڌ مت“ مذهب جو وڏو عروج هو. ملڪ ٿوري گھڻي ترقي به ڪئي. ڏهين صديءَ ۾ پيانگ نانگ جي ڪوريو خاندان، سلا خاندان کي شڪست ڏئي حڪومت تي قبضو ڪيو، ۽ گوريو خاندان پنهنجي دؤ ۾ علم فن ثقافت ۽ ڪورين ساھت کي زور وٺرايو ۽ ٻڌمت جي جاءِ تي ڪنفيوشس مذهب جو قبضو ٿيو. 1392ع ۾ ان ئي خاندان بادشاهت تي قبضو ڪيو، ۽ پيانگ نانگ بجاءِ سيول کي حڪومت جي گاديءَ جو هنڌ بڻايو، ۽ 1910ع تائين هي خاندان حڪومت هلائيندو رهيو، ۽ آخرڪار جاپانين حملو ڪري ملڪ کي جاپاني بيٺڪيت بڻايو ويو.
جاپانين پنجٽيھه (35) سالن تائين ڪوريائي قوم کي ڦريو لٽيو ۽ تباھه ڪيو، سڀني سياسي هلچلن تي بندش وڌي وئي. ماڻهن کي قيد ڪيو ويو، انهن جي زبانن تي تالا ۽ وجودن تي زنجير مڙهيا، ايتريقدر جو هڪ حڪم ذريعي، ڪوريائي قوم کي پنهنجي قومي (اسپيني) زبان ۾ لکڻ پڙهڻ کان پڻ روڪيو ويو، انهن کي پنهنجي قوميت تبديل ڪرڻ لاء ِپڻ چيو ويو. ۽ کين هڪ حڪم ذريعي جاپاني بڻجڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو. پر ڪوريائي قوم تي ان جو اثر ابتڙ ٿيو، ۽ هو جاپانين کان سخت نفرت ڪرڻ لڳا.
پهرين جنگ عظيم دوران روس ۾ انقلااب آيو ته ڪوريا وارن کي ڄڻ نئون جنم مليو، هنن ۾ همت ۽ جذبو وڌيو جنهن جي بنياد تي هنن 1 مارچ 1919ع واري مشهور آزاديءَ واري تحريڪ هلائي، جيڪا اهنسا جي اصولن پٽاندڙ هلي، پر ان پر امن آزاديءَ واري جدوجهد کي سختيءَ سان چٿيو ۽ ڇڙوڇڙ ڪيو ويو، هڪ سال اندر ست هزار قومپرست ماڻهن کي ڪٺو ويو 25 هزار زخمي ٿيا ۽ 19 هزار قيد ڪيا ويا.
ٻي عالمگير جنگ ۾ جاپان کي شڪست ملي، ۽ ڪوريا آزاد ٿيو ئي مس ته وري امريڪا سيول ۾ پنهنجو وڏو فوجي اڏو قائم ڪيو ۽ اتي آمريڪا ۾ رهندڙ هڪ آمريڪي ”سنگهمين ري“ کي حڪومت سونپي وئي. پر اپريل 1960ع ۾ ”سيول“ جي شاگردن سنهگميري جي آمريت (ڊڪٽيٽر شپ) خلاف سڄي ملڪ ۾ جدوجهد هلائي، جيڪو ان تحريڪ کي دٻائڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگھيو پر ملڪ ڇڏي ڀڄي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. سنگھمين ري جي ڀاڄ کان پوءِ هڪ غير فوجي حڪومت قائم ٿي جيڪا آمريڪا جي منشا جي خلاف هئي ۽ اها آمريڪا کي پسند نه آئي جنهن بعد چند مهينن کان پوءِ ”ميجر جنرل چونگ هي پارڪ“ فوجي انقلاب آڻي سول حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو. جنرل پارڪ جپان جي غلاميءَ واري دور ۾ فوج ۾ ڀرتي ٿيو هو، ۽ ٻي جنگ عظيم ۾ پڻ جاپان جي شڪست کان پوءِ آمريڪا جي غلاميءَ کي تسليم ڪرڻ جنرل پارڪ لاءِ ڪا نئين ڳالھه ڪانه هئي، جنرل پارڪ، سنگهمين ري جي ڪيل ظلمن ۾ ڪابه گھٽتائي ڪانه آندي، مخالفن کي جيل ۾ بند ڪيو، پريس تي پابندي لڳائي، ڳجھي پوليس جي ڄار کي ايترو ته ڊگھيڙيو جو سڄو ملڪ جيل خانو بڻجي ويو، ماڻهو گھر ۾ به پاڻ کي قيدي محسوس ڪرڻ لڳا.
جنرل پارڪ، 1972ع ۾ ملڪ سان مارشل لا لاڳو ڪيو بهانو اهو بڻايو ته اتر ڪوريا حملو ڪرڻ واري آهي،ڇو ته اتي سوشلسٽ حڪومت هئي، 1974ع ۾ هڪ آرڊيننس ذريعي هڪ نئون قانون لاڳو ڪيائين جنهن ۾ جنرل پارڪ جي مڙهيل آئين جي خلاف ورزي ۽ مخالفت ڪرڻ واري لاءِ پندرنهن سال ۽ حڪومت جي مخالفت ڪندڙ لاءِ موت جي سزا مقرر ڪئي، ان آئين ۽ قانون جو مقصد جمهوري شاگردن جي نيشنل فيدريشن کي ختم ڪرڻ هو. ان قانون ۽ آئين تحت نون شاگردن کي ڦاسيءَ جي سزا ڏني ويئي ۽ ويھه ڄڻن کي جن ۾ هي نوجوان شاعر ڪم چي ها به شامل هو تن کي عمر قيد جي سزا ٻڌائي وئي.
1970ع ۾ هن هڪ نظم پنج ٺڳ لکي. انهن پنجن ٺڳن ۾ معاشري جا ڦرلٽ ڪندڙ پنج ٽولا شامل آهن. خاص پنج ٽولا پهريون واپاري ٽولو، ٻيو قومي اسيمبليءَ جو ميمبر، ٽيون وڏو سرڪاري ڪامورو، چوٿون فوجي جنرل ۽ پنجون وزير، ۽ انهن پنجن ٺڳن واري نظم کي پڙهندڙ ماڻهن ڏاڍو پسند ڪيو. 1974ع ۾ ”ماڻهن جي فرياد“ شايع ٿيڻ تي کيس گرفتار ڪيو ويو. ڪم چي ها تي الزام مڙهيو ويو ته هي شاگردن جي مظاهرن ۾ شريڪ ٿيو آهي، هن کي موت جي سزا ٻڌائي ويئي، ان غلط فيصلي تي ايڏو شور متو جو جنرل پارڪ کي پنهنجو فيصلو تبديل ڪرڻو پئجي ويو ۽ سندس سزا عمر قيد ۾ بدلائي ڇڏي، ۽ ڪم چي ها هن سال آزاد ٿيو.
ڪم چي ها_ جيل قبوليو پر پنهنجي ڏات جو چند سِڪن ۽ ٽَڪن عيوض سودو نه ڪيو، هن پنهنجي قيدي وجود، قيدي ضمير ۽ قيدي سوچ کي ازاد رکيو. ڏکڻ ڪوريا جي فوجي جنتا هن کي لوڀ ۽ لالچ جي ڄار ۾ ڦاسائڻ جا وڏا وس ڪيا. پر ڪم چي ها عملي طور ثابت ڪري ڏيکاريو ته ” جيڪي شاعر، عام ماڻهن جي زبان بڻجي، ظالم جنتا ۽ جابرن جي آڏو سچ ۽ حق جو نعرو بڻجي گونجندا آهن. اهي شاعر ضمير جا قيدي بڻجي ته رهي سگھن ٿا پر ڪرسيءَ جا قيدي بڻجي ڪرسيءَ خاطر ضمير جو سودو نه ٿا ڪري سگھن. هو سامراج جي غلام حڪمرانن جي آزاد قيد جو قيدي ته بڻجي ويو پر پنهنجو مُلھه مقرر ڪرڻ نه ڏنائين“ ۽ آخرڪار فوجي جنتا مجبور ٿي تازو کيس آزاد ڪيو آهي.
جنهن شاعر کي موت جي سزا ڏئي ان کي عمر قيد ۾ تبديل ڪيو ويوهجي ان جي آزادي پنهنجي جاءِ تي سوچ طلب مسئلو آهي. شايد ان چالبازيءَ پٺيان ڏکڻ ڪوريا جي ماڻهن کان وڏي قيمت وصول ڪئي وڃي. پر سمجھجي ٿو ته فوجي حڪومت اتي جي ماڻهن ۾ عوامي اڳواڻ ”ڪم وائي جنگ“ جي قتل واري منصوبي تي وڌندڙ تشويش ۽ پريشانيءَ کي گھٽائڻ چاهي ٿي. ۽ ان سبب جي ڪري ”ڪم چي ها“ کي آزاد ڪيو ويو آهي پر هن آزاد ٿيڻ کان پوءِ جيڪو انٽرويو ڏنو آهي، ائين ٿو محسوس ٿئي ته جيل ۽ قيد سندس نظريي ۽ ويچاررن ۾ پختگي ۽ پڪائي آندي آهي. سندس اهو انٽرويو ايشيائي شپون ڪانفرنس واري فيڊريشن جي انساني حقن واري شعبن جي خبر نامي ۾ ڇپيو آهي. جنهن ۾ ڪم چي ها چيو آهي ته :
”مون کي جيل مان آزاد ڪيو ويو آهي ائين ٿو محسوس ڪريان ته چڻ مان مردن مان جيئرن ۾ اچي ويو آهيان، منهنجو آئيندو عوام جو آئيندو آهي ۽ عوام جو مستقبل منهنجو مستقبل آهي. عوامي معاملات نجي معاملات آهن ۽ نجي معاملات عوامي معاملات آهن. اها ئي حقيقت منهنجي عقيدي جي پيڙھه آهي. جيئن پيڙھه يا بنياد کان سواءِ ڪا به عمارت مضبوط بڻجي نه ٿي سگھجي تيئن مٿين حقيقت ۽ سچ کان سواءِ منهنجو نظريو به ڪچو ۽ بي بنياد آهي.“
”اسان کي انهن سڀني ڳالهين ۾ اتحاد پيدا ڪرڻو پوندو جيڪي دل تي تي گذرن ٿيون. مغربي فڪر ۽ فلسفي ۾ ٻيائي آهي، جنهن کان اسان کي بچڻو آهي.“ جيڪڏهن منهنجي وجود ۾ ڪنهن به قسم جي سچائي موجود آهي ته اها گھڻو وقت لڪي نه ٿي سگھي پر انجو اظهار منهنجي عمل ۽ رويي مان ضرور ٿيندو. ۽ منهنجي وجود مان زندگي جنم وٺندي، ها جيڪڏهن منهنجي وجود ۾ خدا موجود آهي ته پوءِ مان به خدا جي وجود ۾ ائين شامل آهيان جيئن گل ۽ ٻج! ان چوڻ جو مقصد اهو آهي ته عام ماڻهوءَ جا مسئلا ذاتي مسئلا آهن ۽ ذاتي مسئلا عام ماڻهوءَ جا مسئلا يعني اندر ۽ ٻاهر هڪ ئي حقيقت جا ٻه پهلو ۽ ٻه رخ آهن اهو ئي زندھه خدا جو تصور آهي. اندر ۾ ڪارو ڪانءُ ويهاري ٻاهر هنج جي ٻولي ٻولڻ سچ ۽ سچائيءَ جي خلاف عمل آهي.
زندگي ڇا آهي؟؟
زندگي ورهاست، اڪيلائي تنهائي، ڦرلٽ ڪوڙ، ٺڳي، ڇڙواڳي، تذليل ۽ قيد بند کان جدا ۽ الڳ هڪ حقيقت آهي جنهن کي چرچو مذاق يا آسان سمجھڻ نه کپي، زندگيءَ کي، اهنج ايذاءَ پهچائڻ، باطل پرستي ۽ بک کان پاڪ ۽ صاف هئڻ کپي، زندگيءَ کي سچ جي بنياد تي پرکڻ ۽ پروڙڻ کپي، زندگيءَ کي جديديت ۽ انقلابي عمل سان ڳنڍڻ لاءِ، ايشيا جي عظيم روايتي دانشمندي ۽ تخليقي عمل سان متحد ۽ گڏيل انداز ۾ نئين نموني طاقتور ۽ مضبوط بنائڻ کپي.“
”ان سلسلي ۾ پهريون قدم هي هئڻ کپي ته اسان پنهنجو پاڻ کي انقلابي بڻايون، پنهنجي وجود اندر سچائيءَ جو انقلاب آڻيون، معاشرو سچ آهي ۽ سچ معاشرو،پنهنجي وجود اندر انقلاب معنى معاشري اندر انقلاب.“
ٻيو مرحلو هي آهي ته قوم جي سڀني طبقن اندر ٻڌي ۽ ايڪو قائم ڪرڻ...... مان شاعري ڪندو رهندس ڇو ته مان پنهنجن شعرن ۾ پنهنجي ڳالھه نه ٿو ڪريان پر پنهنجي ماڻهن جي ڳالھه ٿو ڪريان، پنهنجي ڌرتيءَ وارن جا دک درد ۽ پيڙائون ٿو پويان، پنهنجي شعرن کي عام ماڻهوءَ جي زبان ڏيئي، ظالمن ۽ جابرن جا ڏيل ٿو ڏڪايان، مان انهن ماڻهن کان معذرت ٿو ڪريان جيڪي عام ماڻهوءَ جي زبان نٿا سمجھن مان ان کان بهتر ڪجھ نٿو چئي سگهان.
ماڻهن جي اهڙي ريت خدمت ڪريو جيئن خدا جي ڪريو ٿا. خدا جي عبادت جيان ماڻهن جي عبادت به فرض آهي. اهي پيٽ بکيا ۽ ڏتڙيل انسان ئي اصل خدمت جي لائق آهن.
روزا نمازون ايءُ پڻ چڱو ڪم،
اھوڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسين پرين کي!!
[b]ڪم چي ها - جي هڪ تخليق
بي بنياد افواھ
[/b]
ڪئين ڏينهن اڳ ”سيول“ شهر ۾، هڪ خطرناڪ ۽ عجيب آواز ٻڌو ويو، ڪي ماڻهو ان قيامت جهڙي ڀيانڪ آواز کي ٻڌي ائين ڏڪڻ ۽ ڪنبڻ لڳندا آهن، جيئن هوا جي تيز جھوٽي ۾، وڻ ۾ بيٺل سڪل پن ڏڪڻ ۽ ڪنبڻ لڳندا آهن، اهو خطرناڪ آواز ماڻهن جي دلين ۾ ڏڪڻي ۽ ٽاڪوڙا وجھي ڇڏيندو آهي. آواز ٻڌي انهن جي بدن مان ٿڌو پگھر سم جيان نڪرڻ شروع ٿي ويندو آهي، حيرت ان ڳالھه جي آهي، ته هي ماڻهو هئا جن جون ٽجوڙيون سون، چاندي ۽ ڏوڪڙن سان سٿيون پيون هونديون هيون، دولت جا درياءَ انهن جي گھرن مان ڦٽي نڪرندا هئا. ايتريقدر جو جيڪو ڪجھ اوڳاڇيندا هئا سو به سون ۽ چانديءَ جي صورت ۾ نڪرندو هئن.
ڪونگ......!!
هي هيو اهو آواز، پر هي ڪنهنجو آواز هيو؟ ڇا جو آواز هيو؟ ڪهڙي قسم جي جانور جو آواز هئو يا اهو ڳوڙهن آڻيندڙ بمن جي ڦاٽڻ جو آواز هئو. يا ماڻهن مٿان اڇلايل بمن جو !!
نه.... ڪونگ......!!
ڇا اهو ڪنهن جنگ ڇڙڻ جو آواز هئو. يا ائٽم بم جي ڦاٽڻ جو يا جاپان جي بادشاھه هيرو هيٽو جي پيٽ ۾ پوريل هوا جي خارج ٿيڻ جو آواز هئو.....
نه.......!
ڇا اهو آمريڪي صدر نڪسن جي ڏٻرن وجودن مٿان ايٽمي پيرن سان لنگھي وڃڻ جو آواز هئو. جيڪو ٿلهي نڪ وارن آمريڪن جي ”پيڪنگ“ ۾ پيرن رکڻ وقت، چينين طرفان انهن جو آڌرڀاءُ ڪرڻ وقت اڀريو هئو!!
نه.....!!
پوءِ آخرڪار هي ڪهڙو آواز هئو.
”ڪونگ......!!“ غور سان ٻڌو، ڪونگ.....!!“ ڏسو ٻيهر آواز آيو،
”ڪونگ......ڪ......و......نگ......!!
ماڻهوئڙو.....!! ٻڌو، آءٌ ٿو اوهان کي ٻڌايان، هي آواز ڪٿان ٿو اچي، هي اواز نه روس مان آيو آهي، نه آمريڪا مان آيو اهي، نه چين مان، نه جاپان مان، پر هي آواز ڪوريا جي ڳوٺن مان روشن سج جو روپ ڌري اڀريو آهي. ڳاڙهاڻ مائل رنگ جي روپ ۾!!
سيول جي جھڳين ۽ جھوپڙين مان، جتي مرڪندڙ جيون جي مٽي، هوائن جي آڌار تي اڏامي ٿي، ۽ جيڪڏهن اڃان به ٿورو اڳڀرو ٿيو ته اتي هڪ گندو نالو آهي جنهن جو پاڻي ڪوئلي جي رنگ کان به وڌيڪ ڪارو آهي، ۽ سڙيل پاڻيءَ جي بدبوءِ هوا کي به بدبوءِدار بڻائي رهي آهي. ان گندي نالي جي ڪناري ۽ ڪنڌيءَ مٿان تمام پري تائين بانس جون جھوپڙيون ٺهيل آهن. جيڪي هڪ ٻئي سان ائين ڳنڍيل آهن جيئن قطارن ۾ هلندڙ ڪونجڙيون....... ڪنڌيءَ مٿان جوڙيل جھڳين جي وڏن وڏن لڪڙن سان جڏهن تيز گھلندڙ هوائن جو ٽڪراءُ ٿيندو آهي ته ان مان عجيب قسم جي موسيقي جنم وٺندي آهي، آزاديءَ جي موسيقي.
نڪما..... پڻ شهر جي ان حصي ۾ ئي رهندو آهي، هو پڻ ڳوٺ کان ان اميد سان آيو آهي، ته شهر شايد هن کي پيٽ گذر لاءِ ڪونه ڪو ڌنڌو ڌاڙي ملي وڃي. هو ڍڳي جيان ڪمائتو، ڪوئي جهڙو ڊڄڻو ۽ رڍ جهڙو پوئلڳ هئو.
هو ڏاڍو اڻڄاڻ، سڌو سادو ماڻهو هئو. جيڪو لاشعوري طور ملڪي قانون کان واقف هئڻ بغير پر امن سان زندگي گھارڻ پسند ڪندو هئو. هن ويچاري غريب جي ڪابه سٽا ۽ سوڄ ڪارائتي ثابت نه ٿي، ڪڏهن ڪڏهن اميد جا ڪرڻا ڏسبا هئا ته ڪڏهن انڌيرو ڇائنجي ويندو هو. ٻين جي حالت ته سڌرندي پئي وئي پر هن ويچاري جا ته ڏينهن ئي نه بدليا......!!
نه عشق، نه شادي، نه گھر، نه ٻار، هن هر جڳهه گھمي ڦري نوڪريءَ جي تلاش ڪئي پر ناڪام رهيو ڇو ته هن هميشه پنهنجي قسمت ۽ مقدر تي ڀاڙيو پر جيترو هو قسمت پرست هيو ته قسمت اوترو سندس ساٿ نه ڏنو. ڏينهن گذرندا رهيا پر ڪنهن به هن جي پوئواري ۽ پٺڀرائي نه ڪئي. ڪنهن به هن جي جيون کي پناه نه ڏني، هن جي نه ڪوئي ڪا ڄاڻ سڃاڻ هئي ۽ نه ئي هن وٽ پئسو ڏوڪڙ هيو جيڪو ڏئي ڪم وٺي. هن روئڻ چاهيو پر اکين ان جو ساٿ نه ڏنو. هن غصي ۽ ڪاوڙ ۾ گاريون ڏيڻ چاهيون پر سڀ اجايون ۽ بيڪار هيون.
هن پاڻ کي ڳچيءَ ۾ رسو وجھي پنهنجي وجود کي وڻ ۾ ٽنگي خودڪشي ڪرڻ چاهي، پر هن کي نه ئي ڪو وڻ نظر آيو ۽ نه ئي ڪو رسو مليو. هن ڪوئلي جو ڪارو زهريلو دونهون (ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ) سنگھي مرڻ ٿي چاهيو، پر دريءَ ۾ لڳل سڀني ڪاغذن ۾ سوراخ نڪتل هئا. هن سوچيو ته ڇو نه سستو شراب وٺي ان ۾ زهر ملائي پي وڃي ۽ پنهنجو انت آڻي پر هن وٽ نه ته شراب خريد ڪرڻ لاءِ ڪو پئسو هئو ۽ نه ئي زهر خريد ڪرڻ لاءِ.
جيون جي رولڙن ۽ پريشانين جي ڪري هن کي هڪ گھڙي پلڪ ۽ هڪ لمحي لاءِ آرام نه مليو، ڪڏهن به هو پنهنجن پيرن تي سڌو بيهي نه سگھيو ، ڀڄ ڊڪ ڪندو رهيو، ڪڏهن اوڀر ته ڪڏهن ڏکڻ کان اتر ۽ ڪڏهن اولھه کان اوڀر، ڪڏهن اتر کان ڏکڻ ته........ جتي هن ڏھه ودن (ڏھه روپيه) پئي ڪمايا اتي هن کان سؤ ودن (سؤ روپيه) ورتا ٿي ويا، هيڪوڻ تي ڪمائي ۽ ڏهوڻ تي خرچ هن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو. اگر هن سؤ روپيه پئي ڪمايا ته ان جڳھه تي هن کي هزار روپيه کپائڻا ٿي پيا، ھر ڏينھن تي ھن کي ستائڻ وارن جو تعداد وڌندو ٿي ويو. دوستيءَ کان وڌيڪ دشمني وڌندي ٿي ويس، ڪڏهن ڪنهن سرڪاري نوڪر تنگ ٿي ڪيس ته ڪڏهن مٺيون مٺيون ڳالهيون ڪندڙ دوستن تنگ ٿي ڪيس، ڪڏهن ڪلهي تي الف جو نشان اڪريل پوليس واري تنگ ٿي ڪيس ته ڪڏهن ”م“ جو نشان چنبڙيل چندو گڏ ڪندڙن تنگ ٿي ڪيس، ڪڏهن ڪنهن بدمعاش ٿي تنگ ڪيس ته ڪڏهن وري ڪنهن ڳنڍيڇوڙ.
۽ هاڻي ته ريل گاڏيءَ جي ڪرائي جيترا پئسا به هن وٽان ختم ٿي ويا هئا جيڪي هن وڏي حفاظت سان پاڻ وٽ سانڍي ۽ بچائي رکيا هئائين.
آخر تنگ ٿي ڪري هن پاڻ کي هوم گارڊ ۾ ڀرتي ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو. هوڏانهن هر طرف ديوارن تي ڪٿي جاسوس ته ڪٿي دشمن جا نعرا لکيل هئا هن چيو.
”مون کي ڀرتي ڪيو“
نه تو کي ڀرتي نه ٿو ڪري سگھجي.“
”ڇو نه.....“
”پهريائين وار ڪترائي اچ“
”مون وٽ وارن ڪترائڻ جيترا پئسا ڪونهن.“
اهو سلسلو ائين هلندو رهيو.
”ڏوڪڙ- ڏوڪڙ- ڏوڪڙ.......!“
”بنا پئسي نه جيون نه موت.“
چانورن لاءِ ڏوڪڙ، پاڻيءَ لاءِ پئسا، بجليءَ لاءِ پئسا، جوتن لاءِ پئسا، ڪپڙن لٽن لاءِ پئسا. دوا، ڪوئلي، چانهن، اخبار سڀ لاءِ پئسا ۽ صرف پئسا، وار ڪترائڻ وهنجڻ، سگريٽ ڇڪڻ لاءِ به پئسا.......!!
هن سوٽي مل جي ڦاٽڪ جا چڪر ڪاٽيا، لوھه رجائڻ واري فيڪٽريءَ ۾ ويو، سيڪورٽي آفيس جا دروازا کڙڪايا، پر وک وک تي ناڪامي سندس پاڇو بڻجي پيڇو ڪري رهي هئي. ڪڏهن ڪنهن جو سامان کڻايائين ته ڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ جون ٽوڪريون ڍوئي پئسو ڪمايائين.......!!
هڪ ڏينهن شام ٿي وئي هئي هو ٿڪو ٽٽو، ڪنهن تنها پکيءَ جيان پنهنجي واهيري ڏانهن واپس وري رهيو هئو ته اوچتو ئي هن جا قدم هڪ ھنڌ ڌرتيءَ مٿان رڪجي ويا. ڌرتيءَ مٿان ڪاوڙ ۾ پنهنجا پير ڇنڊيندي هن چيو.....
”هيءَ دنيا ڪيڏي نه ڪتي آهي.“
هن جا اهي لفظ سندس زبان منجھان اڃان نڪتا مس هئا ته سندس جسم زنجيرن ۾ جڪڙجي ويو، ڪنهن سرڪاري واٺي هن جي ٻانهن ۾ هٿڪڙيون پارائي گھلي آڻي عدالت آڏو بيهاريو.
جج چيو ”ڪهڙو ڏوھه آهي هن جو....؟“
جواب مليو ”هن جو ڏوھه.... هتي بيڏوهي ڌرتيءَ مٿان پير ڪاوڙ ۾ ڇنڊيندي ڌرتيءَ کي ايذائيندي ڪوڙا افواھ پکيڙي رهيو هئو.....!!“
جج ڇيو ”واقعي هيءُ تمام وڏو ڏوھه آهي“
ڏوهيءَ جو وڏو ڏوھه هي آهي ته هن جا پير بيڏوهي ڌرتيءَ کي ڇهي رهيا هئا. ڌرتيءَ مٿان ڏوهيءَ جي پيرن جو وزن هئو. بک هيڻائپ ۽ ڪمزوري باوجود هو پنهنجي ٻنهي پيرن تي بيهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هئو ۽ سوچڻ ۾ پنهنجو وقت وڃائي برباد ڪري رهيو هئو ۽ وڏي بيشرمي ۽ بي حيائيءَ سان بک وگھي، مٿي آسمان ڏانهن ڪنهن اميد سان ڏسي رهيو هئو، ۽ زور زور سان ٿڌا ساھه کڻي رهيو هئو، ۽ پنهنجي حيثيت وساري ويٺو هئو، وڏي همٿ مردانگي ٺاٺ باٺ ۽ غور سان بيٺو هو. جڏهن ته اهڙي طرح بيهڻ جو حق صرف هڪ طبقي کي آهي، ان طبقي کانسواءِ اهڙي ريت بيهڻ جو حق ٻئي ڪنهن به طبقي کي ناهي. ۽ ڏوهي اهڙي ريت بيهڻ جي لائق نه هئو.
ڏوهي وڏي گستاخي ۽ ڪمينائپ سان ان قومي منصوبي کي به نظر انداز ڪري چڪو هئو ته پيداوار وڌايو، ايڪسپورٽ ڪريو، هڪ گھڙي آرام ڪرڻ کان سواءِ ملڪ جي تعمير ۾ مصروف رهو. ڏوهي اهڙن بي بنياد، ڪوڙن ۽ هٿ ٺوڪين افواهن پکيڙڻ جي باري ۾ سوچي ۽ ويچاري رهيو هئو، جنهن منجھان ٻهراڙي ۽ ڳوٺن جا سادا سودا ۽ اڻپڙهيل ماڻهو گمراھه ٿي سگھيا ٿي، ۽ انهن جي ذهنن جي بدلجڻ جو انديشو اڻٽر هئو، ان ڪري ئي هن کي عدالت آڏو آندو ويو آهي.
هن مجرم جو جرم هي آهي، ته هو افواهن جي پکيڙڻ جو ارادو ڪري رهيو هئو. ملڪ جي بي حرمتي ڪرڻ جو جرم، پنهنجي مادري ٻوليءَ جي بيحرمتي ڪرڻ جو جرم، هي امڪان پيدا ڪرڻ جو جرم ته دنيا اسان جي ملڪ کي جانورن جو ملڪ خيال ڪرڻ لڳي، سرمائيداري واري ماحول ۾ وڳوڙ وجھڻ جو جرم، ملڪ اندر سماجي بدامني کي نپائڻ وڌائڻ ۽ سماجي بيچيني ڦهلائڻ جو جرم، عوام جي ذهنن ۾ وڳوڙ پيدا ڪرڻ جو جرم، غريب ماڻهن کي سندن حقن جي حمايت ۾ ڀڙڪائڻ جو جرم، زندگيءَ کان بيزار ٿيڻ جو جرم، پنهنجي ماضي، ريتن، رسمن، رواجن سان غفلت ڪرڻ جو جرم، دشمنن جي مدد ڪرڻ جو جرم، پنهنجي ڪيل ۽ چيل ڳالھه تي ڳنڍ ڏئي بيهڻ جو جرم، اقتدار پرست ٽولي خلاف مخالف ۽ برن خيالن کي ذهن ۾ ويهارڻ جو ڏوھه، ٽيلي پيٿي (اشتراڪ) جي ذريعي حڪومت خلاف هڪ گروھه ٺاهڻ جو ڏوھه، حڪومت خلاف سازش ڪرڻ جو ڏوھه، پنهنجي جڳھه تان نه هٽڻ جو ڏوھه، سوسائٽيءَ جي حفاظت ڪرڻ واري مخصوص قانونن جي ڀڃڪڙي ڪرڻ جو ڏوھه....ڏوھه.....ڏوھه....جرم.
عدالت ۾ ڏوهيءَ جي ڏوهن جي فهرست ٻڌي جج ميز تي مڪ هڻندي رڙ ڪئي ”ڏوھه ثابت ٿي ويو.....“
تنهنڪري قانون جي مطابق اعلان ڪيو ٿو وڃي ته عدالت جي ختم ٿيڻ کان پوءِ ”ڏوهيءَ جي جسم مٿان هڪ عدد سِر فورن ڌڙ کان ڌار ڪيو وڃي، جيڪو آئنده ڏوهي نه دماغ سان سوچي سگھي ۽ نه ئي زبان سان بي بنياد افواھه ڦهلائي سگھي.
۽ ڏوهيءَ جي جسم مان ٻه عدد پير به ٽنگن کان ڪپي ڌار ڪيا وڃن، جيئن هو ڌرتيءَ مٿان سڌو سنئون غرور هٺ ۽ وڏائيءَ سان نه بيهي سگھي. ۽ ان سان گڏوگڏ باغي مجرم جي نسل کي روڪڻ لاءِ نسل وڌائيدڙ عضوا به سندس جسم کان ڪپي ڌار ڪيا وڃن، جيئن هو پاڻ جهڙي ڪنهن باغيءَ کي جنم ڏئي نه سگھي، ڇو ته ڏوهيءَ طرفان حڪومت خلاف مزاحمت جو وڏو خطرو موجود آهي. تنهن ڪري ان جا ٻئي هٿ سندس پٺئين پاسي پٺيءَ مٿان ٻڌا وڃن.
۽ ان جي پٺيءَ تي ڀڳل چمڙي جي واسڪيٽ ڇڪي زور سان ٻڌي وڃي ۽ هن جي وات ۾ ڪو اهڙو اوزار زور سان وڌو وڃي جيئڻ هو زبان مان ڪنهن به قسم جو ڪو آواز ڪڍي نه سگي.
۽ ان کان پوءِ هن کي پنج سؤ سالن لاءِ قيد ڪري قيد تنهائي ۾ رکيو وڃي جيئن ڪنهن سان به پنهنجو ڏک سور نه اوري سگھي.
نه.....نه.....!!“
”اڙي منهنجا نسلي عضوا ڪٽجي ويندا.“
”اڙي منهنجو ڪنڌ ڪٽجي ويو.“
”اڙي منهنجا پير ڪپجي ويا.....“
”هٿڪڙيون، ڀڳل چمڙي جي واسڪيٽ ۽ وات بند.“
۽ ويچاري نڪمي کي قيد تنهائي ۾ وڌو ويو ۽ تالو بند ٿي ويو. تالي بند ٿيڻ جي آواز جو وڏو پڙاڏو ڏور تائين گونجندو رهيو. ۽ هڪ انسان جي قيد ٿيڻ جو احساس ڏياريندو رهيو. انسان، انسان جو ويري.....!!
مون سان هي سلوڪ ڇو ٿيو....؟؟
مون ته پيٽ کي پٿر ٻڌي بک ۾ پاھه ٿيندو رهيس، ڪم ڪندو رهيس، مار کائيندو رهيس. ستايو ويندو رهيس، مگر مون احتجاج جو هڪ لفظ به زبان مان نه ڪڍيو.
مون نه آرام ڪيو هئو، نه سکيو ستيو هوس، ۽ نه ئي ٿڪ ڀڃڻ لاءِ ڪٿي ليٽيو هوس.
پوءِ هنن مون سان هي سڀ ڪجھ ڇو ڪيو. مون ڪهڙو ڏوھه ۽ گناھ ڪيو هئو جنهنجي مون کي هيڏي وڏي سزا ڏني وئي آهي.
او مون جيان بکايل ڳجھو ”توهان جيڪي آسمان ۾ اڏامي رهيون آهيو، ڄاڻو ٿيون مان ڇا محسوس ڪري رهيو آهيان.
ڇا توهان ٻڌائي سگھون ٿيون، ته ماءُ پنهنجي جھريل جھوپڙيءَ کان ٻاهر نڪري پنهنجي بي نور اکين سان منهنجي انتظار ۾ راھه نهاري رهي هوندي يا نه.....!!
ڇا هوءَ لڪي لڪي روئي رهي آهي، ۽ سيول شهر ڏانهن ٽنگيل ڦاهي گھاٽ کي ڏسي رهي آهي. جنهن مٿان منهنجو وجود ٽنگيو ويندو ۽ مون کي ڦاسي ڏني ويندي.
”اي بکايل ڳجھو منهنجي ماءُ کي چئجو ته مان هڪ ڀيرو ضرور واپس ايندس. چاهي هي وحشي منهنجي جسم جا ڏھه هزار ٽڪرا ڇونه ڪري ڇڏين.“
”مان هنن جيل جي ديوارن کي ٽوڙي ڇڏيندس، ڦاهي گھاٽ جي چوڌاري گڏ ٿيل تماشبينن جي جھڳٽي ۽ ميڙ کي شڪست ڏئي ايندس.“
”چاهي مون کي پنهنجو روح شيطان هٿان وڪڻڻو ڇونه پوي. اي امان، پڪ ڄاڻ مان ايندس ضرور ايندس.“
نڪمي ڳائڻ چاهيو پر هن جي زبان ڪٽي وئي هئي، زبان نه هئڻ ڪري هو ڳائي نه سگھيو.
هن روئڻ چاهيو پر ان کي ته اکيون ئي ڪونه هيون جيڪي روئي سگھن.
هن رڙيون ڪرڻ چاهيون پر ان کي ته وات ۾ زبان ئي ڪان هئي سو بي آواز رڙ سندس وات ۾ ئي مري وئي. بنان آواز ۽ بنان لڙڪن جي هو زار قطار روئندو ۽ رڙيون ڪندو رهيو، سڄي سڄي رات سڄو سڄو ڏينهن اٿلندو پٿلندو رهيو، ۽ ديوار کان ديوار تائين ليٿڙيون پائيندو رهيو.
”ڪونگ.....!! ڪونگ......!!“
۽ پوءِ لڳاتار ڪونگ، ڪونگ، ڪونگ جو آواز هوائن ۾ ڦهلجندو ۽ وڌندو ويو، ۽ ٽجوڙين ۾ ٽاڪوڙا پئجي ويا.
۽ اهي طاقتور ماڻهو جن وٽ روپين جون ڳوٿريون ۽ سون ۽ چانديءَ جو ٽجوڙيون هيون ۽ جيڪي سون اوڳاڇيندا هئا. آواز ٻڌي ڏڪڻ لڳندا هئا. ۽ انهن جي نند حرام ٿي ويندي هئي، ۽ ڊڄ جي ڪري هنن جي وجودن مٿان ڪنبڻي جو احساس ٿيڻ لڳندو هئو.
هنن حڪم ڏنو ته نڪمي کي ماريو وڃي،
پر پوءِ به آواز گونجندو هئو ۽ دلين ۾ ڌڙڪو پيدا ٿي ويندو هئو.
ها واقعي ئي ڳڻتيءَ جي ڳالھه آهي.
هي آوز هاڻي به اچي ٿو.
ڏينهن رات، صبح شام.
ڪي ماڻهو چون ٿا ته هي جنن ڀوتن جي شرارت آهي. ڪي چون ٿا ته هي ڪم نڪمي جو آهي.
جيڪو مئو ناهي پر جيئرو آهي.
۽ ديوار کان ديوار تائين ليٿڙيون پائي رهيو آهي، ۽ جيڪي ماڻهو هي چون ٿا انهن جي اکين مان الائي ڇو باھه جون چوچريون ۽ آڳ جا اُلا نڪري رهيا اهن.