سائنس جو موضوع
سائنس جو موضوع ايڏو ته وسيع ۽ گھڻ طرفو آهي جو ان کي سموهي گڏ ڪري ڪنهن هڪ تقرير ۾ بيان ڪري سگھڻ ممڪن نه آهي. مان پنهنجيءَ ڳالهه ٻول ۾ ان جي ڪجهه پاسن تي ئي روشني وجھي سگھڻ جي ڪوشش ڪندم.
سائنس اسان کي جيڪو ڪجهه مهيا ڪري ڏنو آهي، ان جو ڪجهه ڪاٿو رڳو انهيءَ هڪ ڳالهه مان ڪري سگھجي ٿو ته دنيا ۾ وڏا وڏا نالي وارا ۽ هاڪارا حاڪم ٿي گذريا آهن، انهن جون سلطنتون ايڏيون ته وسيع هيون جو مٿانئن سج ئي نه لهندو هو! ڪي حاڪم ترڪيءَ کان سلون تائين، ته ڪي حاڪم يونان کان چين تائين ماڻهن مٿان راڄ ڪندا هئا. وٽن خزانا ايترا ته ججها هئا جو ڪي ته خوش ٿي هيرن، موتين ۽ ٻين جواهرن جا انعام اڪرام ڏيندا هئا ۽ ڪن جي خزاني ۾ ايڏو سونُ هو جو هاٿي به نه کڻي سگھندا هئا. اڪبر بادشاهه جو ئي مثال وٺو. ڇا ته عيش عشرتون ۽ محل ماڙيون ۽ ڇا ته دٻدٻو وٽس موجود هو، پر توهان رڳو ايترو تصور ڪيو ته ان جي حاڪميت ۽ خزاني ۾ رڳو ايتري طاقت به نه هئي جو پاڻ ڪنهن ٻِه ڦيٿِي سائيڪل تي چڙهي گھمي سگھڻ جو مزو وٺي سگھي! ڪارُن ۽ جهازن جي ڳالهه ته ڪيان ڪو نه ٿي، رڳو سائيڪل، جنهن جي سواريءَ جو مزو هزارين ٻار ڏهاڙي وٺن ٿا.
موٽر سائيڪل جو ته مزو ئي ٻيو آهي. ايئن ٿِي ڊوڙي جو گھوڙا ان جي دز کي به پُڄي نه سگھندا.
ڪار ۽ ريل گاڏي ته وري اڃا به اَور شيءِ آهن. سُڪي ڌرتيءَ تي ترڪندي ايئن پيون ترن جو ماڻهو ڪلاڪن ۾ ڪٿان کان ڪٿي وڃيو پهچي.
اسان جيڪڏهن هوائي جهاز کي ڏسون ته آسمان تي پهچيو وڃون. اڳوڻا ماڻهو اڏند کٽولن جو رڳو تصور ئي ڪري سگھندا هئا. اڄ اسين سچ پچ ته آزاد هوائن ۾ جھڙوڪر اڏامندا پيا وڃون ۽ رفتار وري اهڙي جو ڪو پکي به پنهنجي تصور ۾ نه آڻي سگھي.
ويجھڙ ماضيءَ جي ئي ڳالهه آهي جو اسان جا اکين ڏٺا ڪي ئي وڏڙا حج تي اُسهندا هئا ته سالن لاءِ هڪ ٻئي کان موڪلائي نڪرندا هئا، پر اڄ اوهين نيرن ڪري گھران نڪرو ته ڪعبة اللھ ۾ نماز پڙهي منجھند جي ماني گھر اچي کائي سگھو ٿا. ڪعبة اللھ ۽ قنبر ڄڻ ته ڪنهن شهر جا ٻه پاڙا ٿي پيا آهن ۽ انهيءَ ڪمال تي اسان کي سائنس ئي رسايو آهي.
توهين ڄاڻو ٿا ته ماڻهوءَ جو آواز رڳو سڏ پنڌ تائين ئي پهچي سگھي ٿو ۽ ايترو پري بيٺل ماڻهو به پوريءَ طرح سمجھي نه سگھندو. اوهان جو آواز هاڻي ميگافون يا لائوڊ اسپيڪر وسيلي ميلن تائين چٽو ٻُڌي ۽ سمجھي سگھجي ٿو. اوهان جيڪڏهن ريڊيو جو تصور ڪيو، هڪدم پروڙي وٺندؤ ته 200 ميل پري حيدرآباد، 300 ميل پري ڪراچيءَ، 6 هزار ميل پري بِي بِي سِيءَ ۽ 12 هزار ميل پري واشنگٽن ريڊيو تان نشر ٿيندڙ خبرون ۽ احوال اوهان تائين هڪ سيڪنڊ ۾ پهچيو وڃن.
سائنس رڳو ايترو نه ڪيو آهي. اهي ته اڄوڪي زماني جون بلڪل عام ۽ معمولي ڳالهيون آهن. آواز سان گڏ ڳالهائيندڙ جي تصوير يا ايئن چئجي ته ان جي هر چرپر هڪ سيڪنڊ اندر اوهان تائين پهچي وڃي ٿي. ٽيليويزن تي اوهان جيڪا شيءِ جيئن آهي ۽ جتي آهي، ڀلي اوهان کان 30 لک ميل پري چنڊ تي پهچندڙ اپولو هجي يا چار ڪروڙ ميل پري مريخ تي لهندڙ وائيڪنگ-ٽُو، توهان ان جي هر چرپر ۽ ان وسيلي ٿيندڙ هر مشاهدو پنهنجي گھر جي ٽِي وِي تي ڏسي سگھو ٿا.
ماڻهوءَ سائنس وسيلي سوَن، هزارن، لکن ۽ ڪروڙن ميلن جي مفاصلن کي سڏ پنڌ تي به نه، اسان جي گھر جي ڪمري ۾ آڻي بيهاريو آهي.
ڌرتيءَ جو خط استوائي گھيرو لڳ ڀڳ 24 هزار ميل آهي. ملڪن جي وچ ۾ سمنڊ به موجود آهن. توهان ڪٿي به هجو، ڊائل تي آڱر گھمايو يا چند بٽڻن کي دٻايو، جنهن گھر ۾ ٽيليفون موجود هوندي ۽ ان سان اوهان ڳالهائڻ چاهيندؤ ته سيڪنڊن ۾ ايڏن وڏن مفاصلن کي ڄڻ ته اوهين پنهنجيءَ ڪرسيءَ، ڪوچ، ٽيبل يا کٽ تائين آڻي بيهاريو ٿا ۽ جنهن سان ڳالهايو ٿا اهو اوهان کي رڳو نظر نه ٿو اچي باقي ان جا ٽهڪ يا سڏڪا ته ايئن ٻڌبا جيئن اهو اتي ئي ويٺل هجي.
سائنس انهيءَ ڳالهه جو به حل ڳولي ڪڍيو. ٽيليويزن کي ٽيليفون سان ملائي وڊيوفون ٺاهي اوهان کي تيار ڪري ڏني. وڊيوفون توڻي جو اسان جي شهر ۾ نه پهتي آهي پر ڪيترن ئي شهرن ۽ ملڪن ۾ عام موجود آهي. بٽڻ دٻايو ته توهان جو گھربل ماڻهو توهان جي اکين اڳيان ٽيليفون جي ٽي وي جھڙي پردي تي موجود هوندو. توهان ان سان بلڪل ايئن حال احوال ۽ ڳالهيون ٻوليون ڪري سگھو ٿا ڄڻڪ هو اوهان جي ڀرسان موجود هجي ۽ اوهان هن جي ڀرسان. هڪ ٻئي کي ڏسندي، ڳالهائيندي، ٻڌندي توهان ڪٿي به ايئن محسوس نه ڪندؤ ته هُو ڪو اوهان کان پري هجي يا اوهان هن کان پري هجو، توڻي جو عملي طرح اوهان ٻنهي جي وچ ۾ هزارين ميلن جو مفاصلو هجي.
فوٽواسٽيٽ مشين اوهان جي اکين سامهون روشنيءَ جي چمڪ سان ڪنهن به دستاويز، ڪاغذ يا ڪتاب جي ٻي ڪاپي تيار ڪري ڏيندي، پر اوهان جيڪڏهن ان جي جديد ۽ وڌيڪ ڪارائتي ڌيءُ يعني فيڪس مشين کي پنهنجي وڊيوفون جي ويجھو آڻي رکو ته...
هتي توهان کي هڪڙي ڳالهه ٻڌايان.
توهان ڏٺو هوندو ته ملڪن جي وچ ۾ جڏهن ڪي به ٺاهه يا معاهدا ٿيندا آهن، مثال طور تازو ئي پاڪستان جي وزير اعظم جڏهن جپان جي دوري تي وئي ته ان سان سٺ ستر ماڻهو گڏ هئا، ٻه ٽي هوائي جهاز ماڻهن سان ڀرجي وڃي جپان پهتا ۽ اتي ڪن ٺاهن تي صحيحون ٿيون.
پر وڊيوفون ۽ فيڪس جي ميلاپ وسيلي اهو ٿي سگھندو جو جپان جو وزير اعظم پنهنجي ملڪ ۾ پنهنجي آفيس ۾ ويٺو هجي ۽ پاڪستان جو وزير اعظم پنهنجي ملڪ ۾ پنهنجي آفيس ۾ ويٺو هجي، ٻئي هڪ ٻئي کي ڏسندي، ٻڌندي، ڳالهائيندي ڪنهن ٺاهه تي پهچي وڃن، لکيل ٺاهه جي پني تي صحيح ڪري فيڪس ۾ وجھو، ان گھڙيءَ ان پني جو نقل ٻئي وزير اعظم تائين پهچي ويندو ۽ اهو ان تي صحيح وجھي سگھندو، وري فيڪس ڪيو ته ٻنهي وٽ ٺاهه جا ڪاغذ تيار.
اڄ، ڪراچيءَ هلو ۽ فون تي ڪنهن دوست عزيز کي چئو ته نيويارڪ جي وڏي لئبريريءَ ۾ موجود ڪنهن خاص قسم جي ناياب ڪتاب جو نسخو توهان کي پهچائي. هو ان جو هر هڪ پنو فيڪس ڪندو ويندو ۽ چند منٽن ۾ اهو ڪتاب اوهان جي هٿن ۾ هوندو.
فارمي ڪڪڙيون اوهان ضرور ڏٺيون هونديون. ڇا توهان کي اها خبر ناهي ته سائنس کي عمل ۾ آڻيندي اهي جنسون هٿرادو نموني تيار ڪيون ويون آهن؟ فارمي ڪڪڙيون نه هجن ته جيڪر ڪروڙين ماڻهو بيدن ۽ ڪڪڙين جي گوشت کان محروم رهجي وڃن. هٿرادو جوڙيل مڇيءَ جي جنسن بابت ڇا توهان نه ٻڌو آهي؟ اهي ڏهاڙي هزارين مڻ گوشت مهيا ڪن ٿيون. ڍڳين ۽ مينهن جون هڪڙيون اهي جنسون ٺهيون آهن جن جو ڪم گھڻو گوشت ڏيڻ آهي ۽ ٻيون جنسون وري اهي ٺهيون آهن جن جو بنيادي ڪم ججهو کير ڏيڻ آهي.
اهو هٿرادو جنسون جوڙڻ جو عمل ئي آهي جنهنڪري طبي سائنس انهيءَ اوج تي پهتي آهي جو ماءُ جي پيٽ ۾ پلجندڙ ٻار جو علاج ڪري کيس نسلي ۽ وراثتي بيمارين کان بچائي سگھي. اها سائنس ئي آهي جو پنهنجين مشينن وسيلي تصديق سان ٻڌائي سگهي ته ماءُ جي پيٽ ۾ پلجندڙ ٻار جي جنس ڪهڙي آهي، ان کي ڪا بيماري آهي يا نه، ۽ جيڪڏهن کيس ڪا بيماري آهي ته ان جو دوائن يا آپريشن وسيلي علاج به ڪري سگھي.
اڄ اک جي اندرئين پردي، دماغ ۽ دل جي رڳن جو علاج ۽ آپريشن ڪري سگھڻ ممڪن ٿي پيو آهي.
ڪالهه ٽي بي ۽ سِلهه کي خطرناڪ مرض سمجھيو ويندو هو ۽ اڄ ان جو علاج ڄڻڪ ٻاراڻو کيل آهي. اڄوڪي سائنسي تحقيق جو ڪمال آهي جو ماتا جهڙي موتمار بيماريءَ کي سڄيءَ ڌرتيءَ تي اڻلڀ ڪيو ويو آهي ۽ ڪينسر جهڙي مرض جو علاج ممڪن ٿي سگهيو آهي.
اڄ کان لڳ ڀڳ هڪ سؤ سال اڳ سنڌ جي ڏکڻ-اوڀر علائقي ۾، مهامري يعني ڪوئن کان پکڙجندڙ بيماريءَ ايڏا ته ماڻهو ماري ڇڏيا جو لاش وڌيڪ هئا ۽ ڍوئيندڙ گھٽ، پر اڄ ان بيماريءَ سبب ڪنهن هڪ ماڻهوءَ جو مرڻ رڳو اتفاق ٿي سگھي ٿو.
سڀني کي اها سڌ آهي ته ڪپڙو پهريائين پهريائين رڍ جي پشم کي وَٽي، ڌاڳو ڌاڳو ٺاهي، ان مان رڳو هڪ پوش ٺاهي پهريو ويندو هو، پوءِ ڪپهه سان ايئن ٿيو، آڏاڻو پوءِ جي ايجاد آهي، پر اڄ اوهين چڱيءَ طرح ڄاڻو ٿا ته ڪپڙي جي رڳو وڏين مِليُن ۾ ڏهاڙي هزارين ميل ڊگھو ڪپڙو اُڻيو وڃي ٿو. سڄيءَ دنيا ۾ لکين دڪان هوندا جيڪي ڪپڙي جي تاڪيَن سان سٿيا پيا آهن. ۽ ڪپڙو به ڪو هڪ قسم جو ناهي. ريشم ۽ ڪيمخواب کان ويندي بافتي تائين هزارين قسم آهن. اڄ ڪلهه ته پوليئيسٽر جو ڌاڳو ۽ نائلون ڪم اچن ٿا ۽ لکين ڊزائنون ۽ رنگ وجود ۾ اچي ويا آهن.
مان انهن لکين قسمن جي ڪارخانن مان هر هڪ قسم جو نالو نه ٿي کڻي سگهان، ڇو ته رڳو نالا ڳڻائڻ ۾ ئي ڏينهن لڳي ويندا پر توهين تصور ڪري سگهو ٿا ته ڪپهه پَڃِڻ جي ڪارخانن کان ويندي ٽي وي جا پرزا ٺاهيندڙ ڪارخانن تائين، اَن ڇڙيندڙ ڪارخانن کان ويندي ڪارون، ٽرڪون، ريلون، پاڻيءَ جهاز، هوائي جهاز ۽ راڪيٽ ٺاهيندڙ ڪارخانن تائين، پيٽرول صاف ڪرڻ، کاڻيون کوٽڻ ۽ ڪچو مال صاف ڪرڻ جي ڪارخانن کان ويندي ايٽمي انرجي اپائيندڙ ڪارخانن تائين، لکين قسمن جا پرزا ٺاهيندڙ ۽ ڪم سرانجام ڏيندڙ ڪارخانا آهن،
- سمنڊن جو لوڻياٺو پاڻي صاف ٿي پيئڻ لائق بنجيو وڃي ٿو،
- ڏهاڪين ميل ڊگھين ۽ اونهين کاڻين مان، ايتري قدر جو، هيرو هٿ ڪيو وڃي ٿو،
- ڪن مخصوص هنڌن تي ٺهندڙ بجليءَ کي سڄي ملڪ ۾ ورڇيو وڃي ٿو،
- ايتري قدر جو چنڊ ۽ مريخ جي مٽيءَ جو تجزيو به ممڪن ٿي پيو آهي،
- اڏامندڙ خلائي جهاز 6 ڪروڙ ميل پري تائين ريموٽ ڪنٽرول وسيلي ماڻهوءَ جي وس ۾ رهي ٿو،
پر ان هوندي به، ۽ ٻيو گھڻو ڪجهه هوندي به، اڄ، سائنس جو ذڪر تيستائين اڻپورو آهي جيستائين ڪمپيوٽر جو ذڪر نه ڪيو وڃي.
ڪئلڪيوليٽر ته اوهان سڀني ڏٺو هوندو، ڪروڙن ۽ اربن جا حساب سيڪنڊ ۾ حل ڪريو ڇڏي ۽ حساب به اهڙا جو عام ماڻهوءَ کي جيڪر مهينا لڳي وڃن. ڪئلڪيوليٽر اڄ، سائنس جي دنيا ۾ خسيس ۽ معمولي ايجاد ٿي رهجي ويو آهي. اڄوڪو زمانو ڪمپيوٽر جو زمانو آهي.
ڪمپيوٽر ڇا آهي؟
ڪمپيوٽر هڪ بيحد پيچيده مشين آهي جيڪا ماڻهوءَ جي ذهن جهڙو سوچڻ جو ڪم ڪري ٿي ۽ ان کي ماڻهوءَ جيان پر ماڻهوءَ جي پهچ کان مٿاهين سطح تي ڪم ۾ آڻي ٿي.
سائنس اڄ صدين، سالن، مهينن ۽ ڏينهن جي ڪمن کي سيڪنڊن ۾ ڪريو ڇڏي.
ڇا ڪو به اهڙو ماڻهو جنهن کي بادشاهه ۽ شهنشاهه جي لقب سان سڏيو ويو هجي، آءٌ بادشاهن ۽ شهنشاهن جي ڳالهه رڳو ان ڪري ڪيان ٿي جو پنهنجي پنهنجي ملڪ ۽ سلطنت ۾ اهي ئي سڀ کان وڌيڪ سکيا، ستابا ۽ سهولتون مليل شخص هئا، ڇا ڪو اهڙو بادشاهه يا شهنشاهه انسانذات جي سڄيءَ تاريخ دوران، ٻه سؤ سال اڳ تائين ٿي گذريو آهي جنهن انهن سهولتن ۽ نعمتن جو مزو ماڻيو هجي؟
ٻيون ڳالهيون ڇڏيو. اچو ته بجليءَ جي ڳالهه ڪيون. توهان چند بٽڻ دٻايو ٿا ۽ توهان جو گھر روشن ٿي وڃي ٿو. هڪڙو بٽڻ دٻائڻ سان سڄي شهر ۾ روشني ٿي وڃي ٿي، رات جي اوندهه ۾ ٻڏل ڪو به ملڪ هڪ بٽڻ دٻائڻ سان ڏينهن جهڙي سوجھري سان چمڪائي سگھجي ٿو.
چئن گراٺن جيترو هڪ مشيني دٻو پنهنجي ڪمري ۾ رکي بٽڻ دٻايو. توهان جي ڪمري ۾ ڪيڏي به ساهه ٻوساٽيندڙ رُگھ هجي، چند سيڪنڊن ۾ فرحتون ڏيندڙ ٿڌڪڙو باغيچو بنجي ويندو. آ ايئر ڪنڊيشنر جي ڳالهه پئي ڪريان.
ڪعبة اللھ ۽ مسجد محمدي جا وسيع پڌر، جتي لکين ماڻهو گڏ ٿي پنهنجي رب جي بندگي ڪن ٿا، ايئرڪنڊيشنڊ ڪيا ويا آهن ۽ سج جي نِٽهڻ اس ۽ ماڻهن جي پيهه سبب ٿيندڙ ٻوسٽ جھڙوڪر موجود ئي ناهي. اتي ته ڏهاڪين چورس ميلن ۾ پکڙيل ايراضين کي به ايئر ڪنڊيشنڊ ڪري لڱ ساڙيندڙ لوساٽ کي تڙي ٻاهر ڪڍيو ويو آهي. اهو وقت پري ناهي جو ساڙيندڙ اُس پيدا ڪندڙ سج اڀ ۾ چٽو بيٺو هوندو ۽ ڦوهه اونهاري جي منجھند مهل به اسان جي ڌرتي ٿڌڪڙي گھلندڙ هِير سان واسيل هوندي.
هاڻي جي، سياري جي سٽيندڙ سيءَ جو ذڪر ڪيون ته ان جو نالو نشان مٽائڻ لاءِ اسان کي پنهنجي ڪمري ۾ رڳو هڪ ننڍڙي هيٽر جي گھرج پوندي.
سائنس انهن سڀني نعمتن کي، بجلين، هيٽرن، ايئرڪنڊيشنرن، ٽيليفونن، ٽي وين، ريڊين، فيڪسن کي سُسائي سوڙهو ڪري ننڍڙن دٻن ۾ بند ڪري هوائي جهازن، ريل گاڏين، ڪارُن ۽ ڪمرن ۾ رکي ڇڏيو آهي.
توهان جتي به هجو، پنهنجي ڪمري ۾، ڪار ۾، هوائي جهاز ۾، پاڻي جهاز ۾ يا راڪيٽ ۾، توهان هر گھڙيءَ موسمن کي پنهنجي گھرج آهر بدلائي سگھو ٿا ۽ گھمندي ڦرندي، سير سپاٽا ڪندي دنيا جي ڪنهن به حصي ۾ موجود گھربل ماڻهن کي اکين سامهون کيڏندي، ڪڏندي، کلندي، ڳالهائيندي ٻڌي سگهو ٿا.
هاڻي آءٌ جيڪڏهن هڪ اڃا به ٻيءَ ننڍڙيءَ مشين جي ڳالهه ڪيان، جنهن کي ٽريڪٽر چئجي ٿو ته اوهان جي اکين آڏو آباد ٻنين جون وسيع ايراضيون تري اينديون.
ڍڳن جي واهر سان هر ڏيڻ، سنوَت ڪرڻ، ڀتر ڀڃڻ ۽ اهڙا ٻيا ڪم ڪيترا ته ڏکيا هئا! سڄو ڏينهن ڪشالو ڪاٽڻ ۽ سخت پورهيو ڪرڻ کان پوءِ به هڪ جريب مس مس وڃي ٺيڪ ٿيندو هو!
سائنس هاڻي ٻن ڍڳن جيتري مشين ۾ هزارين ڍڳن جي ڪل قوت کي ميڙي گڏ ڪيو آهي. اها مشين هڪ ئي گھڙيءَ چوڏهن چوڏهن هر ڏيندي اوڙڪون ٺاهيندي پئي وڃي. وڏن وڏن مٽيءَ جي دڙن کي رڳو چند ڪلاڪن ۾ ڀڃي ڀوري سڄي ٻنيءَ ۾ وڇائي ڇڏي ٿي. ڪيترن ئي چورس ميلن ۾ پکڙيل ايراضيون هڪ ئي ڏينهن ۾ سنئيون ڪريو ڇڏي.
اهي ڀاڻ ٺاهيا ويا آهن جو ڪاري ڪلر جون کاڌل يا سِم جون سيڪيل زمينون به چند سالن ۾ فصل ڏيڻ شروع ڪن ٿيون. جديد سائنسي تحقيق جو ئي ڪارنامو آهي جو جتي هڪ جريب رڳو چند مڻ اپت ڏيندو هو اتي ساڳيو جريب خرارن ۾ اپت ڏيڻ لڳو آهي. اِري-6 ۽ اِري-8 چانور جون جنسون هٿرادو طريقن سان جوڙيون ويون آهن. لڳ ڀڳ هر قسم جي فصل جون ڪي ئي اهڙيون جنسون تيار ٿي چڪيون آهن جو اهي نه هجن ته اڄ ڪروڙين ماڻهو جيڪر پنهنجي کاڌي جون ضرورتون پوريون نه ڪري سگهن.
***