سکر مان جون 1961ع ۾ لکيل ھڪ خط
1_ جون 1961ع
ادا،
تو لکيو آهي ته مان پنهنجي آتم _ ڪهاڻي هاڻي نه لکان ۽ ڪجهه وقت ترسان. مان فقط اهو ٿو سوچيان ته پيرسنيءَ ۾ فڪر جي پختگي ۽ گهرائي ته ملي ٿي پر جذبات جي تازگي نٿي ملي؛ ان ڪري جيڪڏهن منهنجيءَ آتم _ ڪهاڻيءَ کي ڪائي به اهميت آهي ته اها هاڻي لکان.
ان کان اڳ جو مان پوري کاڻ کوٽيان، توکي ڪجهه مٿاڇريون ڪنڪريون ۽ هيري _ ڪڻيون موڪليان ٿو، ڏسي ٻڌاءِ ته انهن ۾ ڪجهه املهه به ٿي سگهي ٿو يا نه!
_ _ _ _
منهنجي هڪ ماسي هئي، جنهن جي ٻانهن ٺونٺ وٽان ڪپيل هئي. هوءَ ننڍي هوندي ڪنهن ڪتر جي مشين وٽ ٿي کيڏي ته هن جي سڄي ٻانهن مشن ۾ اچي ٺونٺ وٽان ڪپجي ويئي. هن کي گهايل هرڻيءَ جهڙيون گهريون حسرت آميز اکيون هيون، ۽ هن جي جسم ۾ ڪوريءَ ڪنگريءَ جهڙي خوشبوءِ هوندي هئي. مون اهڙي خوبصورت عورت زندگيءَ ۾ نه ڏٺي آهي. جڏهن هوءَ کٻيءَ ٻانهن سان ڦلڪو ويليندي هئي، ته منهنجو اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي اينديون هيون.
هڪ دفعي منهنجي ڪنهن مائٽ کي ڇتي ڪتي چڪ پاتو ۽ چڪ کان ڪجهه ڏينهن پوءِ، هو چيٽون ڪرڻ لڳو ۽ پاڻيءَ ۾ ڪتڙيون ڏسڻ لڳو. منهنجو پيءُ هن کان پڇڻ لاءِ مون کي ساڻ وٺي هليو. هن جي زال اوڇنگارون ڏيئي روئي رهي هئي ۽ سڀني کي هن جي دردناڪ حالت ڏسي ڏک ٿي ٿيو، ڇو ته هو پاڙي ۾ سڀني کان زياده سگهو ۽ سهڻو جوان هو، ۽ سڀني کي پڪ هئي ته نه بچندو. منهنجي پيءُ هن جي زال کي آٿت ڏيندي چيو ”ڌيءَ، صبر ڪر! خدا جي مرضيءَ کان سواءِ پن به نه ٿو چري. خدا چاهيندو ته هي خوش ٿي پوندو.“
ٻئي ڏينهن هو مري ويو. جڏهن منهنجو پيءُ هن جي جنازي نماز تان موٽيو ، تڏهن مون هن کان پڇيو، ”بابا، اها خدا جي مرضي هئي ته هن کي ڇتو ڪتو چڪ پائي؟“
”ها پٽ خدا جي مرضيءَ کان سواءِ پن به نه چرندو آهي.“
”بابا، اها به خدا جي مرضي هئي ته ماسيءَ جي ٻانهن ڪتر جي مشين ۾ ڪپجي وڃي؟“
بابا مون کي غور سان ڏسندي چيو ”ها پٽ! اها به خدا جي مرضي هئي.“
”بابا، خدا جي مرضي ايئن ڇو هئي؟ جي ماسيءَ جي ٻانهن نه ڪپجي هان ته خدا جو ڪهڙو نقصان ٿئي ها!“
بابا جهڪي مون کي مٿي تي چمي ڏني، ۽ ڪوئي جواب نه ڏنو.
_ _ _
اسان جي پاڙي کان ڪجهه پنڌ تي هڪ باغ ۾ کوهه هو. ڪڏهن ڪڏهن منهنجو پيءُ ان باغ ۾ ويندو هو. هڪ دفعي، بابا نيسر هيٺان وهنجي رهيو هو ۽ مان پکيئڙي کي ڏسي رهيو هوس، جو زيتون جي وڻ تي ٽڪلو ٽڪلو ڪري رهيو هو. پريان باغائيءَ جهار هڪلي کانڀاڻيءَ سان وڻن ڏانهن ڳوڙها ٿي هنيا. اوچتو هڪ ڳوڙهو ان پکيئڙي کي لڳو ۽ هو وڻ تان ڦهڪو ڪري ڌرتيءَ تي ڪري پيو. مون ان کي هٿ ۾ کڻي ڏٺو ته هو چريو پريو نٿي. مون بابا جي ڀرسان وڃي هن کان پڇيو.
”بابا هي ٻولي ڇو نه ٿو؟“
”پٽ هي مري ويو آهي.“
”بابا هي مري ڪيڏانهن ويو آهي.“
”پٽ، اها ڪنهن کي به ڄاڻ نه آهي ته ڪوئي مري ڪيڏانهن ويندو آهي.“
_ _ _ _
روز لڙيءَ رات مهل هڪڙو فقير اسان جي در تي اچي سئن هڻندو هو ۽ سرندو هلائي ڪائي ڪافي ڳائيندو هو. مان هن جو ايترو ته عادي ٿي ويو هوس، جو مون کي هن جو آواز ٻڌي يڪدم جاڳ ٿيندي هئي ۽ ڪهڙي به ولهه وسندي هئي، مان هن کي رات جا بچيل چانور ۽ ٻه پيسا ڏيئي، ڪيتري وقت تائين هن جو سرندو ۽ ڪافي ٻڌندو هوس.
هڪ رات هو نه آيو. مون کي ڪتن جي ڀونڪ تي جاڳ ٿي، ته ان وقت جهونجهڪڙو هو. مان هنڌ مان اٿي ٻاهر آيس ته ڪوئي نظر نه آيو. ان وقت لري ٿي لڳي ۽ مون کي ڏاڍو سيئاندو ٿي ٿيو، پر ان هوندي به مان باک ڦٽيءَ تائين اتي بيٺو رهيس، جيستائين مون کي ماءُ سڏ ڪيا. ٿڌ لڳڻ سبب مون کي چار _ پنج ڏينهن زڪام ۽ بخار رهيو پر بخار ۾ به مان لڙيءَ اڌ رات مهل اٿي فقير جي سئن ۽ ساز جي آواز لاءِ ڪنائيندو هوس، پر فقير ڪونه آيو. نيٺ مون پيءُ کان پڇيو، ”بابا هاڻي فقير ڇو نه ٿو اچي؟“
”پٽ سيلانيءَ جو ڪهڙو اعتبار آهي! ڪيڏانهن هليو ويو هوندو.“
”بابا، مون کي به اهڙو سرندو وٺي ڏي.“
”ها پٽ، مان سڀاڻي توکي سرندو وٺي ڏيندس.“
”بابا، توکي اها ڪافي ايندي آهي، جا فقير ڳائيندو هو؟“
”نه پٽ.“
”بابا، اها ڪافي ڪنهن ٺاهي آهي؟“
”پٽ ڪنهن شاعر ٺاهي هوندي.“
”بابا شاعر ڪافي ڪيئن ٺاهيندو آهي؟“
”پٽ، پنهنجيءَ ڏات سان ٺاهيندو آهي.“
”بابا مون کي به ڏات وٺي ڏي.“
”پٽ، ڏات وڪامندي نه آهي. جنهن انسان کي خدا چاهيندو آهي ان کي ڏات ڏيندو آهي.“
”بابا، مون کي خدا کان ڏات وٺي ڏي.“
”ها پٽ، مان خدا کي چوندس.“
ٻئي ڏينهن تي بابا هڪ ننڍو سرندو بازار مان وٺي آيو ۽ مون کي ڏيئي چيائين.
”هان پٽ، هي سرندو!“
”بابا خدا کان ڏات ورتئي؟“
”پٽ، خدا وٽ ڏات کپي ويئي آهي.“
”نه بابا مون کي ڪيئن به ڏات وٺي ڏي، مان ڪافي ٺاهيندس.“
”چڱو پٽ، مان وري دعا ٿو گهران ته خدا توکي ڏات ڏئي ۽ تون لکين ڪافيون ٺاهي سگهين.“
_ _ _ _
ڦولناٿ جوڳيءَ جي بابا سان ڏاڍي اڪير هوندي هئي. هن کي هندو ديو- مالا جون هزارين ڪٿائون اينديون هيون. ويد، اپنشد، رامائڻ، مهاڀارت وغيره هن کي چڱيءَ طرح ياد هوندا هئا ۽ هو انهن مان ڪهاڻيون چونڊي، مون کي سنسڪرت آميز سنڌيءَ ۾ ٻڌائيندو هو. جيڪڏهن هن کي ڪائي موزون ڪهاڻي ياد نه ايندي هئي، ته هو ڪائي به ڪهاڻي ان وقت گهڙي ٻڌائيندو هو. هڪ رات هن مون کي چيو، ”ڪالهه مون توکي ڪوي ڪاليداس ۽ وڪرم آروسيءَ جي پوري ڪهاڻي ٻڌائي آهي. اڄ مون کي ڪائي ڪهاڻي ياد نٿي اچي.“ مون ضد ڪيو ته هو مون کي ڪويءَ جي ٻي ڪائي ڪهاڻي ٻڌائي. پوءِ هن مون کي هڪ من- گهڙت ڪهاڻي ٻڌائي هئي. (ڇو ته اها ڪهاڻي مون کي هندو ديو مالا ۾ اڃا ڪٿي به نه ملي آهي.) ۽ اها ڪهاڻي پنهنجي عجيب غريب نوعيت سبب مون کي اڃاتائين ياد آهي.
”_ چنڊ کي پهريون مانش ديهه هئي. هو ڪوي هو ۽ پرش ۽ پرڪرتيءَ جي باري ۾ ڪيئي ڪوتائون چيون هيائين. هڪ دفعي هو گنگا نديءَ جي گهاٽ تي چانڊوڪيءَ ۾ بيهي نهايت مڌر آواز ۾ پنهنجي ڪوتا ڳائي رهيو هو ته اتان شو ۽ پارپتي اچي لنگهيا. پارپتيءَ شوَ کي چيو، ”ڪهڙو نه مڌر آلاپ آهي. منهنجو وس پڄي ته هن ڪويءَ کي امر ڪري ڇڏيان.“ شوَ جواب ڏنو، هي ڪوي فقط مڌر آلاپ نه آهي، هن ۾ لوڀ ۽ اهنڪار آهي. ڪڏهن ڪڏهن هن جي آتما پوري آفتاب سان چمڪندي آهي ته هي ڪوتا چئي سگهندو آهي، نه ته ڪڏهن هن جي آتما ٿورو چمڪندي آهي، ڪڏهن زياده ۽ هن جو اڌو اڌ جيون پوري انڌڪار ۾ گم ٿي ويندو آهي.“ پارپتيءَ کي ان ڳاله تي ويساهه نه آيو، ته شو وڌي چنڊ کي چيو، ”اي ڪوي! مان هتان جو راجا آهيان. تون چوين ته مان توکي راج _ گديءَ تي ويهاريان ۽ توکي راج _ مڪٽ پهرايان ۽ دنيا جا سڀ پدارٿ ڏيان، پر توکي هڪ ڳالهه مڃڻي پوندي!“
”ڪهڙي ڳالهه؟“ چنڊ چيو.
”تون ان جي بدلي ۾ مون کي پنهنجي ڪويتا ڏيندين.“
”مون کي منظور آهي.“ چنڊ چيو.
پارپتي اهو ٻڌي اهڙو ته ڪروڌ ۾ اچي ويئي، جو هن کي سراپ ڏنائين ته ”اي ڪوڙا ڪوي! تون سرشتي جي انت تائين آڪاش ۾ ڀٽڪندو وتندين ۽ سدائين پنهنجي اصلي روپ ۾ هوندين ۽ ڪنهن کي به ٺڳي نه سگهندين. ان کان پوءِ هو ڪوي چنڊ جي روپ ۾ اڄ تائين آڪاش ۾ ڀٽڪندو رهيو آهي.“
_ _ _ _
اسان جي خواب گاهه جي ڇت تي هڪ عورت جي تصوير ٽنگيل هوندي هئي، جنهن جي صورت اڃا ت’ائين مون کي ياد آهي. هن جو ون سانورو، اکيون اونهيون ۽ منهن سٻاجهڙو هو ۽ هن کي پيشانيءَ تي تلڪ ۽ ڪنن ۾ جهومڪ هئا. هڪ ڀيري مون پيءُ کان پڇيو.
”بابا هيءَ ڪير آهي؟“
”بابا، هيءَ نيلم آهي.“ هو جواب ڏيئي ڪنهن ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو.
”بابا، نيلم ٻائي ڪٿي رهندي آهي؟“
”بمبئيءَ ۾.“
”ڪنهن جي زال آهي؟“
”ڪنهن جي به نه“
”ڇا ڪندي آهي؟“
”نچندي آهي.“
”بابا، تو هن کي ڪڏهن نچندي ڏٺو آهي؟“
”ها پٽ.“
”ڪيئن نچندي آهي، بابا؟“
”مور وانگر.“
”بابا، هن کي مور وانگر پر آهن؟“
”نه پٽ، جي هن کي پر هجن ها، ته هتي ضرور اڏامي اچي ها.“
”بابا، تون بمبئي ويو آهين؟“
”ها“
”اتي ڪيترو وقت رهيو هئين؟“
”ڏيڍ سال.“
”اتي ڇا ڪندو هئين، بابا!“
”نيلم جو ناچ ڏسندو هوس.“
”بابا، مون کي به نيلم جو ناچ ڏيکار!“
”پٽ، تون اڃا ننڍو آهين، جڏهن وڏو ٿئين ته ڪيئي نيلم، پکراج، هيرا تنهنجيءَ زندگيءَ ۾ ايندا. فقط انهن کي پريان چمڪندو ڏسجانءِ.
_ _ _ _
اسان جي پاڙي ۾ هڪ واڻيو رهندو هو، جو ڇٻي ۾ ڪلفيون ۽ ميوو وڪڻندو هو. هو پيرسن هو پر هن کي هڪ خوبصورت قداور جوان زال هئي، جنهن جو نالو رڪمڻي هو. هڪ ڏينهن منهنجو پيءُ آرام ڪرسيءَ ۾ ليٽي پيو هو ۽ سگريٽ پي رهيو هو ته ڪجهه پاڙي جا مسلمان هن وٽ دانهن کڻي آيا. انهن مان هڪ ڏاڙهيءَ وارو جو صوم وصلوات جو پابند هو، تنهن هن کي چيو، ”چاچا، هيءَ رڪمڻي روز سوڀي واڻيي سان سيروءَ واري کوهه تي ملي ٿي ۽ رات جو به لڪي لڪي هن جي گهر وڃي ٿي. اسان هن کي ٻه ٽي ڀيرا پڪڙيو آهي، پر پوءِ به نٿي مڙي هنن کي پاڙي مان ڪڍيو وڃي.“
منهنجي پيءُ هن کي گهوري ڏٺو ۽ پوءِ چيو _
”رڪمڻي تنهنجي ماءُ آهي؟“
_ چپ!
”تنهنجي ڀيڻ آهي؟“
_ چپ!
”تنهنجي ڌيءُ آهي؟“
_ چپ!
تون پنهنجو ڪم ڪر، تنهنجو رڪمڻيءَ سان ڇا!“
هو هليا ويا ته بابا مون کي چيو ته ”رڪمڻيءَ کي سڏي آءُ.“
هوءَ مون سان گڏجي آئي ۽ منهنجي پيءُ کي ڏسي گهونگهٽ ڪجهه هيٺ ڪيائين. بابا هن کي چيو، ”ڌيءَ تنهنجو مڙس اڃا بيمار آهي ڇا؟“
”چاچا، ڏاڍو بيمار آهي، ڪنهن دوا دارونءَ جو اثر نه ٿو ٿئي، ڳري ڳري ڪنڊا ٿي ويو آهي.“
”ڌيءَ اوهان کي پيسي پائيءَ جي ضرورت ته نه آهي؟“
چاچا توکان ڪهڙو ڳجهه آهي، اڄڪلهه ته وئد جي ستيءَ ڦڪيءَ لاءِ به پئسو نه آهي.“
بابا کيسي مان پنجاهه روپيا ڪڍي هن کي ڏنا، ۽ هن کي چيو،
”ڌيءَ هي پيسا وٺ جڏهن تنهنجو مڙس خوش ٿي ڪمائي ته تڏهن مون کي موٽائي ڏيجانءِ.“
_ _ _ _
هڪ دفعي شڪارپور جي جماڻي هال ۾ ڪوئي تقرير ڪري رهيو هو. هن جي تقرير ايتري ته موثر هئي، جو منهنجو هيانءُ ڀرجي آيو. اڃا تقرير ڪري رهيو هو، ته ٻه پوليس وارا آيا، جي هن کي هٿڪڙي هڻي، ٿاڻي ڏانهن وٺي ويا.
مون پيءُ کان پڇيو. ”بابا، هي ڪير هو؟“
”پٽ هي ڪانگريسي هو.“
”هن کي ڇو ٻڌو اٿائون.“
”پٽ هي، حڪومت جي خلاف پيو ڳالهائي.“
”بابا، هي ڳالهائي ته ڏاڍو چڱو پيو، مون کي ته اکين ۾ ڳوڙها ٿي آيا. هن کي ڇو ٻڌائون؟“
”پٽ، جيڪڏهن ڪوئي به حڪومت جي خلاف ڳالهائيندو آهي ته حڪومت کي اها ڳالهه نه وڻندي آهي.“
”حڪومت کي اها ڳالهه ڇو نه وڻندي آهي. بابا!“
”بس نه وڻندي آهي.“
”بابا، منهنجو وس پڄي ته هن پوليس واري کي ڪچو کائي ڇڏيان.“
_ _ _ _
بابا زندگيءَ جا پويان ٻه سال مسلسل بيماريءَ ۾ گذاريا ۽ ڪنهن ذريعي معاش نه هئڻ سبب ڪافي تنگ دست هو. هڪ ڏينهن هو مون سان گڏجي ڊاڪٽر وٽ هليو، جو هن جو شروع کان علاج ڪندو هو. هن ڪمپائونڊر کان اڳيون پرچو وٺي، ڊاڪٽر کي هفتي جي دوا لاءِ چيو. ڊاڪٽر، پنهنجي نڪ تي رکيل عينڪ مٿان گهوري هن کي چيو، ”شيخ صاحب، اوهان ڏانهن ڪيتري وقت کان سٺ روپيا رهيل آهن؛ پهرين اهي ڏيو، پوءِ ٻي دوا وٺو.“
”مون کي هن وقت پيسو ڪونه آهي پر ٿوري وقت ۾ اوهان جو سمورو بل ادا ڪندس. اوهان دوا ڏيو،“ بابا جهيڻي آواز ۾ جواب ڏنو.
”بل قيامت ۾ ادا ڪندا ڇا؟“ ڊاڪٽر کهرائپ سان چيو.
بابا جو منهن ٽامڻي هڻي ويو. هن ڪوئي جواب نه ڏنو ۽ دوا جي خالي شيشي هٿ ۾ کڻي اسپتال مان نڪري آيو. مون رستي تي هن کان پڇيو. ”بابا، ڊاڪٽر هونءَ ته ائين ڪونه ڳالهائيندو هو.“
”پٽ، پيسي کان سواءِ هر ڪوئي ائين ڳالهائيندو آهي.“
”بابا، تو ڊاڪٽر کي اها شيشي مٿي تي ڇو نه هنئي.“
هن رحم سان مون ڏانهن ڏٺو ۽ منهنجي مٿي تي هٿ گهمائي چيائين، ”پٽ، انسان ڪنهن جو مٿو ڦاڙي ڪنهن جو ڦاڙيندو!“
”بابا، جي وري هن توسان ائين ڳالهايو ته مان هن کي ..... مان هن کي.......“ منهنجو مٺيون ڀيڪوڙجي ويون ۽ نڙيءَ ۾ سڏڪا اٽڪي پيا.
_ _ _ _
ادا، اهڙا هزارين واقعا آهن جي ظاهري طرح ته اهم نه آهن، پر انهن غير شعوري طرح منهنجيءَ زندگيءَ ۽ شاعريءَ تي گهرو اثر ڪيو آهي. چاهيان ٿو ته اهي واقعا سمويان ۽ انهن مان انهيءَ انسان جي تصوير اجاگر ڪيان، جنهن جي شاعري، نه فقط سياست، سماج، مذهب ۽ ادب، پر پنهنجي دور جي هر قدر سان بغاوت ڪئي آهي. بهتر ٿيندو ته پهرين انهيءَ ڪوشش جي باري ۾ تنهنجو رايو ڏسان.
_ تنهنجو پنهنجو