درد جا ڏينھن، درد جون راتيون
- طارق اشرف
رات فيروز جيڪا پيشڪش ڪئي، انھيءَ منھنجي سوچ جو انداز ئي بدلي ڇڏيو. جيڪي ڳالھيون هاڻ مون سوچيون پئي، اُهي هن کان اڳ شايد ڪڏهن بہ نہ سوچيون هوندم. جيڪڏهن سوچيون بہ هونديون، تہ گهٽ ۾ گهٽ انھيءَ انداز سان نہ سوچيون هئم، اهڙي پَڪَ اٿم.
مان ڪو فيصلو نہ پئي ڪري سگهيس تہ مون کي ڇا ڪرڻ گهرجي. فيروز جي آڇ قبول ڪريان يا انڪار. جيڪڏهن سندس آڇ قبول ڪري وٺان، تہ جا جوابداري مون تي عائد ٿيندي، ڇا مان انھيءَ سان نباهي سگهندس. ڇو تہ مون کي پاڻ تي اعتبار نہ رهيو آهي. بلڪ ائين چوان تہ مون ۾ هاڻ ڪنھن بہ ڪم ڪرڻ جو حوصلو باقي نہ رهيو آهي، تہ هاڻ جيڪو ڪم ڪندس، انھيءَ ۾ ڪامياب ٿيندس يا نہ. پر جيڪڏهن فيروز جي آڇ نٿو قبوليان تہ پوءِ ڇا ڪريان؟ زندگي ڪيئن گذاريان. زندگي گذارڻ لاءِ کاڌي، ڪپڙي جي ضرورت آهي. زندگيءَ لاءِ رکُ رکاءُ بہ رکڻو پوي ٿو. ٻين سان گڏ نہ چاهيندي بہ اُٿڻو ويھڻو پوي ٿو. جيڏي وسيع دنيا آهي، ايتريون وسيع گهرجون. انھيءَ کان سواءِ اڪيلو بہ تہ نہ آهيان. ماءُ بہ تہ آهي. انھيءَ جو واحد سھارو بہ مان آهيان. هن پنھنجي جواني مون کي قابل بنائڻ ۾ ڳاري ڇڏي، هاڻ هن جا بہ ڪجهہ حق مون تي آهن. هن جون آرزوئون، اُميدون پوريون نہ ڪري سگهيس، گهٽ ۾ گهٽ پيٽ ڀرڻ لاءِ ماني ۽ جسم ڍڪڻ لاءِ ڪپڙو تہ هن کي بہ گهرجي. جيڪڏهن هُوءَ نہ گهري، تہ بہ اخلاقي طرح سندس اهي گهرجون پوريون ڪرڻ لاءِ مان ٻڌل آهيان.
شايد اهو فرض پورو ڪرڻ لاءِ ئي مان اڃا جيئرو آهيان. ڇو تہ منھنجي ماءُ جيئري آهي. هن مون کي جيئرو رکڻ لاءِ پاڻ ماريو ۽ هاڻ هن کي جيئرو ڏسڻ لاءِ مون کي جيئڻو آهي. نہ تہ شايد مان ڪڏهن ڪو مري چڪو هجان ها. اهو موت قدرتي هجي ها، يا هٿرادو، پر هن دنيا مان ڇوٽڪارو ملي وڃي ها. انھيءَ زندگي جي عذابن کان تہ نجات ملي وڃي ها. اها دنيا، جنھن کي رنگين سڏيو وڃي ٿو، اها زندگي، جنھن کي حسين چيو وڃي ٿو، سا منھنجي آڏو فريب کان سواءِ ڪجهہ بہ ڪانھي. دنيا ۾ زندگيءَ ۾، لاتعداد خوشيون آهن، بي حساب وڻندڙ شيون آهن، پر پنھنجي مرضيءَ سان ڪابہ حاصل نٿي ڪري سگهجي ۽ جيڪا حاصل نٿي ڪري سگهجي تنھن لاءِ چيو وڃي ٿو تہ تقدير ۾ لکيل ڪونھي.
تہ پوءِ ڇو اهڙي تقدير جي آسري تي ويٺو هججي. ڇو انھي تي يقين ڪجي. ڇو اهڙي زندگيءَ جي گُهرَ ڪجي، ڇو اهڙي دنيا ۾ رهڻ جي تمنا ڪجي، جنھن دنيا ۾، جنھن زندگيءَ ۾، انسان جي وَسَ ۾ پاڻ کي خوش رکڻ بہ نہ هجي. جنھن کي چاهي، انھيءَ کي حاصل ڪرڻ هن جي اختيار ۾ نہ هجي. جن شين کان کيس نفرت هجي، اهي ئي هن تي مڙهيون وڃن. جيڪي ڪم ڪرڻ هُو نہ چاهيندو هجي، تن کي ڪرڻ لاءِ هو مجبور هجي.
تہ پوءِ ڇا انھيءَ کان موت حسين ڪونھي. جنھن ۾ ابدي سڪون آهي. موت کان پوءِ ڪا بيچيني ڪانھي. اهو ڊپ تہ نڪريو وڃي، تہ ڪو هُن کان اهو سڀ ڦري ويندو، جيڪو هو ڪنھن کي بہ ڏيڻ نٿو چاهي. موت اها شيءِ آهي، جنھن کي حاصل ڪرڻ کان پوءِ ڪجهہ بہ حاصل ڪرڻ جي تمنا باقي نٿي رهي. هر ڊپ موت کان اڳ آهي، ڊپ جي آخري شڪل موت آهي. پر زندگي، ۾ موت ڪئين ڪئين، شڪليون ڌاريو اچي. اها زندگي، جنھن ۾ هزارين نقلي موت هجن، جيڪي نہ چاهڻ جي باوجود اسان جي آڏو اچيو ٿا بيھن، تنھن کان ڇو نہ اصلي موت قبول ڪجي، جيڪو حقيقت آهي. بيشڪ موت هڪ اوندھہ آهي، مستقل اوندھہ... پر اها اوندھہ زندگي جي پُر فريب روشنين کان لکين ڀيرا وڌيڪ روشن آهي.
ذهني طور مان ڪڏهو ڪو موت قبولي چڪو آهيان پر ظاهري طور تي اڃا جيئرو آهيان، ڇو تہ مون کي اهو احساس آهي تہ منھنجي زندگيءَ جي سھاري، هڪ ٻي زندگي بہ ساھہ پئي کڻي. پنھنجي زندگيءَ جي ڏور کي تہ مان ٽوڙي وجهان، پر هن کي نہ ڄاڻ ڪيترو وقت عذاب سھڻو پوي. مون کي جيئرو رکڻ لاءِ هن جيڪو عذاب سَٺو آهي، سو ايترو گهڻو آهي، جو مان جيڪڏهن انھيءَ عذاب کي گهٽائي نٿو سگهان، تہ وڌائڻ جو بہ مون کي ڪو حق ڪونھي.
هن پنھنجي جوانيءَ کي انھيءَ آسري تي خوشيءَ سان رخصت ڪيو، تہ منھنجو پٽ قابل ٿيندو ۽ پوءِ ٻڍاپو بہ جوانيءَ ۾ تبديل ٿي ويندو. پر جڏهن مان قابل ٿيڻ جي باوجود بہ ناقابل ٿي پيس، تہ هن حالات سان سمجهوتو ڪري ورتو. هوءَ تقدير جي قائل آهي، پنھنجي قسمت ۾ ڪجهہ نہ هئڻ سمجهي، خاموشي اختيار ڪري ورتائين. هوءَ جيئري تہ آهي، ڇو جو مرڻ سندس اختيار ۾ ڪونھي، پر دنيا سان هاڻ ڪوبہ واسطو نہ رهيو اٿس.
جيڪڏهن هُوءَ مون کي ڪجهہ چوي ها، مون سان وڙهي ها، پنھنجي جواني مون لاءِ وڃائڻ جا طعنا ڏي ها، تہ شايد مان ڪجهہ سُڪون محسوس ڪريان ها، تہ هوءَ مون کان پنھنجي احسانن جو بدلو وٺي رهي آهي، پر هُو تہ ائين خاموش آهي، ڄڻ مون کان ڪجهہ گهرڻ ئي نٿي چاهي.
۽ هن جي انھيءَ خاموشي مون کي زندھہ رهڻ تي مجبور ڪيو آهي، نہ تہ شايد مان ڪڏهوڪو خودڪشي ڪري چڪو هجان ها.
۽ هاڻ تہ مون کي زندگيءَ جو ڪو مقصد ئي سمجهہ ۾ نٿو اچي. پريشاني، بيچيني، گهٻراهٽ، ذهني مونجهارو ۽ ذهني اذيت جو نالو ئي جيڪڏهن زندگي آهي، تہ مون کي اهڙي زندگيءَ جي گهرج ڪانھي. مون ڪئين دفعي سنجيدگيءَ سان خودڪشيءَ لاءِ سوچيو آهي. انھيءَ جيئڻ کان تہ موت بھتر آهي. هن مسلسل اذيت کان تہ ڇوٽڪارو ملندو. فقط اميءَ جو خيال ٿيندو آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن تہ سندس خيال بہ نہ رهندو اٿم. سوچيندو آهيان، مون کي تہ هن عذاب کان نجات ملي. اميءَ جا ڀاڳ اميءَ ساڻ.
مون رات جو اڪيلائيءَ ۾ ڪلاڪن جا ڪلاڪ پنھنجي موت جي باري ۾ سوچيو آهي، تہ مون کي ڪيئن مرڻ گهرجي. پستول مون وٽ ڪونھي، جو گولي هڻي پاڻ پورو ڪريان. درياھہ ۾ ٻڏان... نہ ڄاڻ ڪڏهن ساھہ ٻوساٽجي ۽ ڪڏهن دمُ نڪري. هٿرادي سڪرات جو سوچي ڏڪي ويندو هوس. خودڪشي منھنجي نزديڪ بزدلاڻو فعل ڪونھي. اهو انسان، جيڪو هڪ معمولي ڇيت لڳڻ تي بہ ڦٿڪيو پوي، ڪنھن ڇريءَ سان گلو ڪَٽي، باھہ ۾ پاڻ ساڙي، يا دريا ۾ ٻڏي مري، اها بزدلي آهي! نہ نہ، مان انھيءَ کي بزدلي نٿو مڃان. پر مان پاڻ ۾ ايتري بھادري نٿو محسوس ڪيان، جو خودڪشي ڪريان.
جيتوڻيڪ مان پاڻ کي خودڪشيءَ لاءِ تيار ڪندو رهيو آهيان. ننڊ جون گوليون منھنجي نزديڪ سڀ کان آسان موت آڻيندڙ هيون. ۽ مون فيصلو ڪيو، تہ اُهي گوليون ئي مون کي زندگيءَ جي عذاب کان نجات ڏيارينديون.
چون ٿا تہ خودڪشي حرام آهي. خودڪشي ڪرڻ وارو دوزخ ۾ ويندو. دوزخ، ڇا هن دنيا کان بہ وڌيڪ دوزخ ۾ عذاب هوندو! ناممڪن. هن دنيا کان تہ گهٽ هوندو ۽ خدا ايڏو تہ ظالم ڪونہ هوندو، جو هن دنيا ۾ بہ عذاب ڏي ۽ هُن دنيا ۾ بہ.
تصور ئي تصور ۾ مون پاڻ کي ڪئين دفعا مرندي ڏٺو. پنھنجي موت کان پوءِ اميءَ جو تصور مون ڪرڻ نٿي چاهيو. البت انھن دوستن کي ڏسي رهيو هوس، جن زندگيءَ ۾ مون کي ڪڏهن پڇيو بہ ڪونہ، ڏک ۾ ڪڏهن ڪم نہ آيا ۽ هاڻ منھنجي جنازي ڀرسان بيھي مون کي دنيا جو عظيم انسان سڏي رهيا آهن. اُهي اديب، جن مون کي ڪڏهن اديب تسليم نہ ڪيو، هاڻ ادبي ميڙ سڏي، مون کي خراج تحسين پيش ڪري رهيا آهن. ڪن تہ مون تي رسالن ۾ مختصر مضمون لکي، منھنجي موت کي ادب لاءِ ’سخت نقصان‘ چئي پنھنجو فرض پورو ڪيو آهي. هڪ ايڊيٽر فرض سمجهي، پنھنجي ايڊيٽوريل کي ڪارو بارڊر ڏئي، منھنجي موت تي ڏکُ جو اظھار ڪيو آهي. ڪيڏي نہ بناوٽ، ڪيڏو نہ ڪوڙ. زندگيءَ ۾ مون سان نفرت ڪندڙ، هاڻ ڪيئن نہ پنھنجي محبت جو اظھار ڪري رهيا آهن. جيڪر اها محبت منھنجي زندگيءَ ۾ مون سان ڪن ها، تہ مان موت کي ڇو ڳلي لڳايان ها.
ماءُ کان علاوہ فقط هڪ ماڻھوءَ کي ئي منھنجي موت دلي صدمو رسايو آهي. فيروز روز مون وٽ شام جو گهر ايندو هو. هاڻ بہ روز ايندو آهي. هاڻ مان گهر ۾ نہ آهيان، قبرستان ۾ روز ايندو آهي. منھنجي قبر تي اگربتيون ٻاري، ياسين شريف پڙهندو آهي. مون زندگيءَ ۾ ڪڏهن بہ سندس اکين ۾ ڳوڙها نہ ڏٺا هئا، پر هاڻ دُعا گهرڻ وقت سندس اکيون آليون ٿي وڃن ٿيون، جن کي هُو پنھنجي رومال سان اُگهي ٿو ۽ پوءِ رومال کي ٽن تھن ۾ ويڙهي، پينٽ جي کيسي ۾ رکي ٿو، بوٽ پائي خاموشيءَ سان هليو ٿو وڃي. سندس آليون اکيون ڏسي، مان قبر ۾ ليٽي ليٽي ئي خوش ٿيان ٿو. چاهڻ جي باوجود هُن منھنجي زندگيءَ ۾ ڪڏهن بہ پنھنجي چاهت جو اظھار نہ ڪيو هو. هاڻ جڏهن مان دنيا ۾ موجود نہ آهيان تہ هن جون اکيون منھنجي لاءِ آليون ٿيون آهن.
قبر ۾ اونداھہ آهي. عجيب قسم جا جيت ۽ ڪِينئان پيا مون کي پَٽين. ڀوائتو ماحول آهي. عجيب آواز پيا اچن. قبر جي پاڻيٺ واري آلي ٿڌي مٽي ناقابل برداشت آهي. سخت گُهٽَ آهي. مون ڇو پاڻ کي ماريو. مان اڪيلائي پسند هوس، خاموشيءَ کي چاهيندڙ. پر ايتري خاموشي، ايتري اڪيلائي. مان سڏَ ٿو ڪريان. رڙيون ٿو ڪريان، پر ڪوبہ جواب ڪونہ ٿو ڏي. مَڻين مٽيءَ جي هيٺان دٻيل لاش جي سڏ تي ڪير جواب ڏيندو. ڪنھن تائين اِهو آواز پھچندو. ڪير بہ نہ ٻڌندو اِهو آواز. هاڻ قيامت تائين مون کي اتي اڪيلو سڌو ئي سڌو پيو رهڻو آهي. مان چُري بہ نٿو سگهان، سڄو ڪفن ۾ ويڙهيو پيو آهيان.
نہ نہ. مون کي مرڻ نہ کپندو هو. مون کي روشنيءَ جي گهرج آهي. مان گوڙ ٻڌڻ چاهيان ٿو. مان ماڻھن جي انبوھہ ۾ رهڻ چاهيان ٿو. مان اميءَ جي ڪَڇَ جي گرمائش چاهيان ٿو. مان فيروز جھڙي دوست جي ويجهڙائي چاهيان ٿو. مان جيئرو رهڻ چاهيان ٿو.
۽ تصور جو سلسلو ٽُٽيو پوي..... وري مرڻ لاءِ.
مون کي فيروز چيو هو: ’تون ٿڌي دل سان سوچ ۽ پوءِ مون کي آخري فيصلي کان واقف ڪجان....‘ ۽ انھيءَ آخري فيصلي مون کي ايترو منجهائي وڌو هو، جو مان ڪوبہ فيصلو نہ پي ڪري سگهيس. شايد انھيءَ فيصلي لاءِ مون کي ايتري سوچ ويچار جي ضرورت نہ پوي ها، جيڪڏهن زندگيءَ ۾ مون هڪ وڏي ٺوڪر نہ کاڌي هجي ها. مان جيڪو هر ڳالھہ ڪرڻ کان پوءِ سوچڻ جو عادي هوس، هاڻ هر ڳالھہ کان اڳ سوچڻ لاءِ مجبور آهيان.
اڄ جي زماني ۾، جڏهن ذهن سوچڻ جي قابل ٿئي ٿو، تہ پھرين ڳالھہ جيڪا ذهن ۾ اچي ٿي، اُها آهي ’وڏو ماڻھو‘ ٿيڻ. انھيءَ لاءِ ڪي محنت ڪري، پڙهي لکي سي- ايس- پي ۽ پي- سي- ايس جھڙيون وڏيون نوڪريون حاصل ڪندا آهن ۽ ڪي ناجائز طريقا استعمال ڪري دولت ڪٺي ڪن ٿا. بھرحال هن دور ۾ (۽ اِهو دور هڪ طويل عرصي کان هلندو پيو اچي) گهڻو ڪري سڀني جي آڏو زندگيءَ جو مقصد وڏو ماڻھو ٿيڻ هوندو آهي، ۽ وڏو ماڻھو معنيٰ دولتمند. پر مان اهڙي دؤر ۾ ڄمڻ جي باوجود بہ اهڙي ذهنيت ساڻ نہ کڻي آيس. منھنجي آڏو زندگيءَ جو هڪڙو ئي مقصد هو، ۽ اهو مقصد هو پنھنجي قوم ۽ ٻوليءَ جو بچاءُ. ۽ انھيءَ مقصد کي پوري ڪرڻ جا ٻہ طريقا مون کي سُجهيا ٿي. هڪڙو طريقو هو ادب. اهڙو ادب پڙھڻ لاءِ ڏيڻ، جنھن سان اسانجي ٻولي زندھہ رهي، ترقي ڪري ۽ قوم ۾ سجاڳي پيدا ٿئي. ٻيو طريقو هو تعليم. جيڪڏهن استاد پنھنجي جوابداري محسوس ڪري پڙهائين، تہ پيڙھہ مضبوط ٿيندي. ٻار قوم جي پيڙھہ جي حيثيت رکن ٿا. ۽ ٻار جي شعور ۾ اها ڳالھہ ويھي رهندي، تہ سڀاڻي اسان کي ئي پنھنجي قوم جو ٻار سنڀالڻو آهي، ملڪ جون واڳون سڀاڻي اسان جي ئي هٿن ۾ هونديون.
جيئن تہ مون کي ادب سان دلچسپي هئي، تنھن ڪري مناسب سمجهيم تہ مان ادب جي ذريعي ئي ٻولي ۽ ملڪ جي خدمت ڪريان. مون کي اها ڳالھہ نٿي وڻي، تہ مان فقط ڪھاڻيون لکي اهو فرض پورو ڪريان. جيئن اسان وٽ ڪن ڪھاڻيڪارن اِهو طريقو اختيار ڪيو آهي. پھرين مان اهڙن ڪھاڻيڪارن جي ڏاڍي عزت ڪندو هوس، جيڪي قومي قسم جون ڪھاڻيون لکي رهيا هئا، پر جڏهن ويجهي کان ڏسڻ جو اتفاق ٿيو، تہ پتو پيو، قوميت تي ڪھاڻيون لکڻ فقط شھرت جو ذريعو هو. انھن کي پنھنجي قوم يا ٻوليءَ سان ڪابہ دلچسپي، ڪابہ همدردي ڪانھي، انھن جي لکڻين ۽ فعل ۾ ايڏو وڏو تضاد ڏسي مان دنگ رهجي ويس.
تنھن ڪري مون سوچيو تہ مان هڪڙي مخزن ڪڍان، جنھن جو مقصد هجي صحت مند ادب پيش ڪرڻ. پنھنجي قوم ۾ قوميت جو جذبو جاڳائڻ. اِها مخزن ڪنھن بہ گروھہ جي نہ هجي. ڪوبہ هن کي استعمال نہ ڪري سگهي. انھيءَ مخزن جي ذريعي اهڙو ادب پيش ڪجي، جنھن تي اسان جو ايندڙ نسل بہ فخر ڪري ۽ ڪجهہ پرائي سگهي. انھيءَ مخزن ۾ شخصيت کي نہ، بلڪ سٺي تخلق کي اهميت ڏجي.
۽ جڏهن مون ڪن دوستن سان صلاح ڪئي، تہ انھن منھنجي تجويز کي ساراهيو ۽ منھنجي مدد ڪرڻ جو پورو يقين ڏياريو. هڪ دوست جنھن جو شمار وڏن ليکڪن ۾ ٿيندو هو، تنھن تہ ايترو بہ چيو تہ: ’تون پرواھہ نہ ڪر، مان تنھنجي پوري مدد ڪندس. ايترا اشتھار وٺرائي ڏيندس جو پوري مخزن اشتھارن سان ڀرجي ويندي‘، مون کي سوچ ۾ ٻڏل ڏسي چيائين: ’دلبر تون پرواھہ نہ ڪر. سر جي ضرورت پئي تہ اُهو بہ ڏيندس، تنھنجي رستي ۾ جبل ايندو تہ انھيءَ کي بہ ٽڪر ٽڪر ڪري ڇڏيندس‘. سندس اهي ڳالھيون ٻڌي منھنجي همت وڌي وئي ۽ مون پڪو پھہ ڪيو تہ مخزن ضرور ڪڍندس.
مون مخزن لاءِ ڊڪليريشن ڀريو ۽ ڊوڙ ڊُڪ ڪيم، پر ڊڪليريشن منظور نہ ٿيو. مجبور ٿي هڪ ’ڪتابي سلسلو‘ ڪڍيم. ڇھہ ست ڪتاب پوريءَ طرح وڪرو نہ ٿيا ۽ سخت نقصان ٿيو، پر تنھن هوندي بہ همت نہ هاريم، ڇاڪاڻ تہ انھيءَ ڪتابي سلسلي کي سنجيدہ طبقي تمام گهڻو پسند ڪيو هو. منھنجي لاءِ اها ڳالھہ ئي خوشيءَ جو باعث هئي، جو منھنجو کٽيو ثاب پيو هو، پر مالي حالت ڏينھون ڏينھن خراب ٿيندي پي وئي، دوست پاسو ڪندا ويا ۽ ڪي تہ ڦري دشمن ٿي پيا. جنھن دوست چيو هو تہ: سر بہ ڏيندو. هاڻ هن جي شڪل بہ نظر نٿي آئي. دوست تيزيءَ سان ساٿ ڇڏيندا ويا، پر مون ڪنھن کي بہ ساٿ ڏيڻ لاءِ مجبور نہ ڪيو. مان ڪنھن سان پنھنجي اصولن تي سودو ڪرڻ لاءِ تيار نہ هوس. هن نعري بازيءَ واري دؤر ۾ بہ مون صحت مند ادب، بنا ڪنھن گروھہ بندي جي ڏيڻ ٿي چاهيو.
۽ پوءِ محسوس ڪيم تہ مان اڪيلو رهجي ويو آهيان. ڪتابي سلسلي کي ساراهڻ جي باوجود، ڪوبہ اديب منھنجو ساٿ ڏيڻ لاءِ تيار نہ هو. ڇو تہ انھيءَ سلسلي کي هلائڻ لاءِ پئسو گهربو هو ۽ مون وٽ پئسو ڪونہ هو، ۽ پوءِ آهستي آهستي سڀئي اديب دوست کسڪي ويا، سواءِ هڪ اڌ جي.
۽ پوءِ اهڙو وقت آيو، جو اڌ پنڌ تان موٽڻو پيو. ڪتابي سلسلي کي هلائڻ لاءِ مون وٽ وسيلا نہ هئا. منھنجو وار وار قرض ۾ ڦاسي پيو. سون زيور، جيڪو اميءَ منھنجي ڪنوار لاءِ پيٽ کي تسيا ڏيئي ڪَٺو ڪيو هو، اُهو وڪامي ويو، اميءَ سڀ ڪجهہ ڏٺو پئي، پر خاموش رهي ۽ پوءِ مان بہ خاموش ٿي ويس. هڪ ٻہ جيڪي منھنجا همدرد هئا، تن کي فيصلي کان آگاھہ ڪيم، انھن کي افسوس ٿيو، پر ڇا ٿي ڪري سگهيا.
۽ پوءِ مون سوچيو، مان پنھنجي پھرين مقصد ۾ ڪامياب نہ ٿيس. هن نعري بازي واري دؤر ۾، هن پاڻ کي شھرت ڏيڻ واري دؤر ۾، هڪ اهڙي مخزن جي ضرورت ڪانھي، جيڪا ڪنھن مخصوص حلقي جي ترجماني نہ ڪري. جنھن ۾ اديبن کي نمائش ڪرڻ جو موقعو نہ ملي. جنھن مان کين ڪوبہ مالي فائدو نہ پھچي، بلڪ هڙائُون ڏيڻو بہ پوي. ڀلا اهڙي مخزن ڪيئن هلي سگهي!
فيروز مون کي پيشڪش ڪئي هئي، هڪ ٽيوشن جي. اها ڪا اهڙي ڳالھہ نہ هئي، جنھن لاءِ ايڏي پريشاني ٿئي، پر مون سان ٻي ڳالھہ هئي. مخزن جي ناڪاميءَ مون کي ذهني طور مفلوج ڪري وڌو هو. مون تہ انھيءَ لاءِ پنھنجي زندگي وقف ڪئي هئي. پر زندگي بہ منھنجي مقصد کي ڪامياب نہ ڪري سگهي. تنھن ڪري مون سوچيو پنھنجي پھرين مقصد ۾ ناڪام ٿيڻ کان پوءِ هاڻ مون کي ماستر ٿي پنھنجي ٻئي مقصد ڏانھن عملي قدم کڻڻ گهرجي. ماستري ڪيڏي نہ ننڍي نوڪري. اڄ جي سي. ايس. پي ۽ پي. سي. ايس واري دور ۾ ماستر سڏائڻ بہ گهٽتائيءَ جھڙي ڳالھہ آهي. اسڪول جي ٻارن کان سواءِ ڪوبہ ماستر کي مانُ نہ ڏيندو آهي ۽ نہ ئي اهميت جي لائق سمجهندو آهي. ماستر کي ڪا سماجي حيثيت حاصل ڪانھي، پر مون اها ئي نوڪري ڪرڻ ٿي چاهي. ڪنھن بہ ٻئي دوست جي سامھون اها ڳالھہ نہ ڪري، فقط هڪ دوست فيروز جي سامھون اها ڳالھہ ڪيم. ڇو تہ فقط انھيءَ کي پنھنجو همدرد ۽ خيرخواھہ سمجهيم. ڄاتم ٿي، منھنجي دُک درد جو فقط انھيءَ کي احساس آهي، اِهو ئي پوريءَ طرح محسوس ڪري ٿو، تہ منھنجو روح ڪيترو نہ زخميل آهي، ۽ مان ڪھڙي تڪليف دہ زندگي گذاريان پيو. ٻين دوستن کي (جيڪي ڪنھن بہ حالت ۾ دوست ڪونھن، پر لاچار انھن کي بہ ’دوست‘ جي معزز نالي سان سڏڻو پوي ٿو) جيڪڏهن اِهو ٻڌايان ها تہ.... مان ماستر ٿيڻ چاهيان ٿو، تہ اُهي مون تي کِلن ها. مسخري اُڏائِن ها منھنجي ۽ شايد اِهو رايو بہ قائم ڪن ها تہ مان پنھنجو ذهني توازن وڃائي چڪو آهيان. ڇاڪاڻ تہ مان پنھنجي زندگيءَ جي اهم مقصد ۾ ناڪام ٿيو آهيان. نہ تہ پوزيشن کڻي ايم اي ڪيل، ڪير ماستر ٿيڻ پسند ڪندو!
درحقيقت ڳالھہ اها هئي تہ مان حالات سان ڪنھن بہ حال ۾ سمجهوتو ڪرڻ لاءِ آمادہ نہ هوس. مون ۾ ايڏي قابليت هئي، جو چڱي نوڪري ڪرڻ چاهيان ها، تہ شايد ملي بہ وڃي ها... پر مون تہ چڱي نوڪريءَ لاءِ سوچيو بہ ڪونہ ٿي. مان فقط پاڻ کي هڪڙي نوڪري ڪرڻ لاءِ ذهني طور تيار ڪري سگهيو هوس ۽ اها هئي ماستري. ۽ نوڪري ضرور ڪرڻي هئم، ڇاڪاڻ تہ زنده رهڻ لاءِ زندگيءَ جون سڀئي گهرجون پوريون ڪرڻيون ٿيون پون. منھنجا وڏا تہ ڪجهہ ڇڏي نہ ويا هئا، جنھن جي آسري آرام سان زندگيءَ جا ڏينھن گذاريان ها.
مان نوڪريءَ جي سخت خلاف هوس. نوڪري معنيٰ پنھنجي اَنا کي ٺيس پھچائڻ ۽ اهو مون کان ٿي نٿي سگهيو. مون ۾ اُهي خوبيون هيون ڪونہ جيڪي هڪ ملازم پيشہ شخص ۾ هجن. اڄوڪي دؤر ۾ هڪ ملازم لاءِ ضروري آهي تہ هن جي پنھنجي سوچ نہ هجي، هن جو پنھنجو ذهن نہ هجي. هن جون پنھنجيون خواهشون نہ هجن. هو جيڪو ڪجهہ سوچي يا ڪري، فقط پنھنجي مٿين آفيسرن جي خواهش مطابق ڪري. ۽ ملازمت ۾ اُهو ئي ڪامياب ٿيندو، جنھن پنھنجي آنا کي، پنھنجي روح کي، پنھنجي ضمير کي چيڀاٽي ڇڏيو هجي.
مون وٽ اَنا سالم آهي. روح جيئرو اٿم، مان پنھنجي ضمير کي سمھارڻ لاءِ تيار نہ آهيان، تہ پوءِ مون کي ڪيئن ملازمت راس ايندي؟ تنھن ڪري مون ڪڏهن نوڪريءَ جو تصور ئي نٿي ڪرڻ چاهيو. وڏي يا ننڍي نوڪريءَ جو تہ سوال ئي ڪونہ هو.
البت ماستريءَ سان منھنجو مقصد ئي ٻيو هو.
جڏهن فيروز سان ڳالھہ ڪيم تہ مان ماستر ٿيڻ ٿو چاهيان، تہ هُو ڇرڪي پيو. هن جو ڇرڪڻ حق تي هو. هن کي خبر هئي تہ مون کي نوڪريءَ کان نفرت آهي. مان ڪنھن جي غلاميءَ ۾ رهي نٿو سگهان، نہ ئي ڪنھن جي سرداري برداشت ڪري سگهندس. هن مون کان پڇڻ چاهيو ٿي، پر پڇي نہ سگهيو. مون ئي ٻڌايو.
”تون حيران آهين، مان جيڪو غلاميءَ کان ڀڄندو آهيان، پاڻ غلاميءَ ۾ وڃڻ لاءِ ڪيئن تيار ٿيس.“
”انھيءَ ڪري، جو مان ڄاڻان ٿو تہ اسان وٽ ڇا پيو پاڙهجي ۽ ڪيئن پيو پاڙهجي. وڏن اسڪولن جي ڳالھہ نٿو ڪريان، جتي وڏن ماڻھن جا ٻار پڙهن ٿا. اهڙن اسڪولن جي ڳالھہ ڪري رهيو آهيان، جن ۾ وچولي ۽ ننڍي درجي جي ماڻھن جا ٻار پڙهن ٿا. منھنجي توجھہ جا مرڪز اُهي ٻار آهن، جيڪي ننڍي درجي جي ماڻھن جا آهن. اُهي ماڻھو اسڪولن ۾ ٻارن کي پڙهڻ لاءِ نٿا موڪلين، پر پنھنجي جند ڇڏائڻ لاءِ موڪلين ٿا، پوءِ ٻار اسڪول ۾ ڇا ٿا پڙهن، ڇا ٿا ڪن. انھيءَ سان انھن جو واسطو ڪونھي ۽ ماسترن جو رڳو اِهو ڪم هوندو آهي تہ ٻار فيُون ڏين، پڙهن نہ پڙهن، اچن نہ اچن. انھيءَ سان سندن واسطو ڪونھي. جڏهن.... ڪڏهن ڪڏهن کين اهو احساس ٿئي ٿو، تہ هنن تي بہ ڪي جوابداريون عائد ٿين ٿيون، تڏهن ڏنڊو کڻي يڪ ساهي سڀني تي وهاڻي، مطمئن ٿيو ڪرسيءَ تي ويھو رهن.“
”ٻار قوم جي امانت آهن. ٻار ملڪ جو مستقبل آهن. اسان کي انھيءَ جو احساس ڪونھي، تہ اسان جي ملڪ جو مستقبل خراب ڪرڻ ۾ اسان جي استادن جو ڪيڏو نہ هٿ آهي. ٻارن جا مائٽ پنھنجي امانت انھن جي حوالي ڪن ٿا، ۽ اِهي انھيءَ ۾ خيانت ڪيو وجهن.“
”سُڌرڻ جي عمر فقط اسڪول ۾ هوندي آهي، پر اسان جا ٻار اتي ئي کرندا آهن. ۽ اهو سڀ استادن جي لاپرواهيءَ کان. اسان جي تعليم جي ناقص انتطام کان. اسان جي ماسترن کي اهو احساس ئي ڪونھي، تہ انھن کي ڪيڏو وڏو فرض سونپيو ويو آهي. ملڪ جو مستقبل سڌارڻ انھن جي هٿ ۾ آهي.“
”پر انھن کي، انھيءَ سان ڪھڙو واسطو. فيروز، تون حيران ٿيندين، مون هڪ ماستر کي اهو چوندي ٻڌو آهي تہ.... اسان کي ڪھڙو گهڻو پگهار ٿا ڏين جو اسين بہ انھن تي مغز خوري ڪيون. ڀل پيا جکَ مارين. اسين فقط هڪ ڳالھہ چوندا آهيون: ”ڪلاس ۾ گوڙ نہ ڪريو، باقي جيڪو وڻيوَ سو ڪريو. اسين مزي سان ويھي ٿا آرام ڪريون.“
مون فيروز ڏانھن ڏٺو. هن منھنجي تائيد ۾ ڪنڌ لوڏيو. هُو منھنجي ڳالھين سان متفق هو. جڏهن ڏٺم تہ هُو منھنجون ڳالھيون ڌيان سان ويٺو ٻڌي تہ مون سلسلو وڌايو.
”مڃان ٿو تہ ماسترن کي تمام ٿورو پگهار ملي ٿو. جنھن جي ذمي ملڪ جو مستقبل سڌارڻ هجي، انھيءَ کي ايترو بہ پئسو نٿو ملي جو هو پنھنجو مستقبل تہ ٺھيو، پر حال بہ عزت سان گذاري سگهي. پر تنھن هوندي بہ هڪ ماستر تي اِها جوابداري اخلاقي طرح عائد ٿئي ٿي، تہ جيڪو فرض هن کي سونپيو ويو آهي، انھيءَ ۾ غفلت نہ ڪري. پنھنجي مشڪلن جو بدلو معصوم نَسل کان نہ وٺي، جيڪو قوم ۽ ملڪ جو مستقبل آهي. پر ڪير هنن کي سمجهائي. ڪنھن کي ايتري فرصت آهي جو قوم جي مستقبل تي نظر رکي. اڄ تہ هر ڪنھن کي فقط پنھنجي مستقبل جو فڪر آهي.“
”اهو ئي سبب آهي فيروز.“ مون سندس نالي تي زور ڏيندي چيو. ”جو مان ماستر ٿيڻ ٿو چاهيان. مان چاهيان ٿو تہ ٻارُ.... جيڪو پيڙھہ جي حيثيت ٿو رکي. اِها پيڙھہ جيڪڏهن مضبوط نہ هوندي، تہ پوءِ عمارت ڪيئن پختي ٿيندي، ڊهي نہ پوندي. پيڙھہ مضبوط هوندي تہ عمارت بہ جٽاءُ ڪندي. مان چاهيان ٿو تہ ماستر بڻجان. ٻارن کي انھن جي معصوم ذهنن ۾ اهو احساس ويھاريان، تہ ايندڙ وقت اوهان جو هوندو. جيئن اوهان چاهيندا، ائين ٿيندو. ايندڙ وقت جا حاڪم اوهين آهيو. قوم جو مستقبل اوهان جي هٿن ۾ هوندو. انھيءَ ڪري اوهان کي سڌرڻو آهي.“
مان پنھنجي طويل تقرير ختم ڪري، ڪرسيءَ تان اُٿيس، غير ارادي طور پوري ڪمري ۾ چڪر هنئيم ۽ وري ڪرسيءَ تي ويھي رهيس. فيروز ڳلَ تي هٿ رکيو گھريءَ سوچ ۾ گُم هو. مون ئي وري ڳالھايو، ”ڪھڙيءَ سوچ ۾ آهين؟..... شايد منھنجي بڪواس تنھنجي مَٿي ۾ سور وجهي ڇڏيو يا بور ٿي وئين.“ ڦِڪي مُرڪ منھنجي چپن تي ڦھلجي ويئي.
فيروز منھن مٿي کنيو، سندس ڊگهن، گهاٽن ڪارن ڇپرن مان چمڪندڙ اکيون، منھنجي چھري تي کپي ويون. هن جي چپن تي هلڪي مُرڪ اڀري، چيائين، ”تنھنجا اهي اونچا خيال ئي تہ آهن، جن جي ڪري مان تنھنجو قدر ڪندو آهيان. تو جيڪو ڪجهہ چيو مون اهو غور سان ٻڌو آهي، سوچيندو بہ ويو آهيان. توسان متفق بہ آهيان. پر هڪ ڳالھہ فڪرمند ڪري ڇڏيو اٿم.“
”ڪھڙي؟“ مون پڇيو.
”اِها پھرين نوڪري آهي، جنھن کي ڪرڻ لاءِ تون آمادہ ٿيو آهين، سو بہ پاڻمرادو.“ وري ٿورو ترسي چيائين، ”ڄاڻان ٿو، هڪ سٺي مقصد ڪارڻ. پر اها نوڪري توکي ملندي بہ سھين؟“
”ڇو نہ ملندي“، مون پوري يقين سان چيو. ”مان ايجوڪيشنل انسپيڪٽر ۽ ڊپٽي ڊائريڪٽر سان ملندس. انھن وٽان ئي ڪم ٿي ويندو. نہ ٿيو تہ ڊائريڪٽر سان بہ وڃي ملندس. مان هڪ سٺي سبجيڪٽ ۾ ايم. اي آهيان. انھيءَ کان علاوہ منھنجي آڏو هڪ سٺو مقصد آهي. جيتوڻيڪ مون کي نوڪريون ٻيون بہ ملن ٿيون، پر انھن کي ڇڏي مان قوم جي مستقبل جي خيال کان ماستر ٿيڻ چاهيان ٿو. ٻيا شايد ايترو چاھہ نہ وٺن.“
”جيڪا تنھنجي سوچ آهي، ڇا اها انھن جي بہ هوندي. اهڙي پَڪ آهي توکي؟“ فيروز پڇيو.
”ضرور هوندي، هنن جي بہ اهڙي سوچ. آخر مان ئي تہ هن ملڪ ۾ واحد ماڻھو نہ آهيان، جنھن کي ملڪ جي مستقبل جي ڳڻتي هجي. آخر اهي ايڏن وڏن عهدن تي آهن، انھن کي تہ مون کان بہ وڌيڪ انھيءَ ڳالھہ جو احساس هوندو.“
”توکي اهڙو يقين آهي، پر مون کي ڪونھي. جيڪڏهن هنن کي ايتري دلچسپي هجي ها، تہ پوءِ اسڪولن جو اهڙو ستياناس نہ ٿئي ها. ۽ نہ ئي ماستر ايترا لاپرواھہ هجن ها. وڏو آفيسر جھڙو هوندو، اهڙا ئي پويان بہ ٿيندا.“
مون کي خاموش ڏسي وري چيائين، ”منھنجو مقصد تنھنجي دل شڪني ڪرڻ يا دل آزاري ڪرڻ ڪونھي. تنھنجي اصولن تي نہ هلي سگهڻ جي باوجود بہ مان توکي پنھنجو ’آئيڊيل فرينڊ‘ سمجهندو آهيان. پر مان ڄاڻان ٿو، اڄ ڪلھہ ماستري ملڻ ڪا سولي ڳالھہ ڪانھي. شھر ۾ ماستريءَ لاءِ تہ ستَ- اٺ سؤ رپيا رشوت ڏيڻي پوي ٿي. ٻهراڙيءَ ۾ تون ويندين ڪونہ، ڇو تہ ماءُ اڪيلي ٿيندي. ۽ ٻهراڙيءَ ۾ ماستريءَ لاءِ بہ ٻہ- ٽي سؤ رپيا رشوت مقرر ٿيندي آهي. ۽ تون رشوت ڏيڻ جي سخت خلاف.“
فيروز خاموش ٿي ويو. مون بہ کائنس بحث ڪرڻ مناسب نہ سمجهيو، ڇو تہ ڄاتم ٿي تہ فيروز غلط ڳالھہ ڪڏهن بہ نہ ڪندو آهي. تنھن هوندي بہ پنھنجي طرفان ڪوشش ڪرڻ چاهيم ٿي.
ماستريءَ لاءِ درخواست لکي روبرو انسپيڪٽر وٽ کڻي ويس. اندر چِٽ موڪليم، شايد منھنجي نالي مان واقف هو، تنھن ڪري ڪجهہ ئي دير کان پوءِ سڏائي ورتائين ۽ ڪرسيءَ تي ويھڻ جي آڇ بہ ڪيائين. ويھڻ کان پوءِ اچڻ جو مقصد پڇيائين. درخواست ڏئي، سڄي ڳالھہ پيرائتي ڪري ٻڌايم، سڄي ڳالھہ ڏاڍي خاموشيءَ سان ٻڌائين ۽ جڏهن مان ڳالھائي بس ٿيس، تہ چيائين، ”مسٽر منظور، اوهان جا خيالات واقعي قابلِ تعريف آهن. اوهين واقعي لائق ماڻھو آهيو. مان اوهان جي خيالات جو قدر ڪريان ٿو. مان اوهان جو ڪتابي سلسلو پڙهندو هوس، اوهان جا مضمون مون کي وڻندا هئا. اوهان جھڙي قابل شخص کي واقعي نوڪري ڏيڻ گهرجي. اوهان پنھنجي درخواست ڇڏي وڃو، جڏهن بہ ڪا جاءِ خالي ٿي، مان اها اوهان کي ضرور ڏيندس.“
انھيءَ کان پھرين جو مان ڪجهہ چوان، هو ٽيليفون جو ڊائل گهمائڻ لڳو. وڌيڪ ڪجهہ چوڻ بيڪار سمجهي اٿي ٻاهر هليو آيس.
انسپيڪٽر سان ملاقات جو ذڪر فيروز سان نہ ڪيم، ۽ ڏاڍي سوچ ويچار کان پوءِ ڊپٽي ڊائريڪٽر سان ملڻ جو فيصلو ڪيم ۽ نيٺ هڪ ڏينھن وڃي مليومانس، ڏاڍي رُکي ڦِڪي نموني سان مليو. جڏهن ڳالھہ ٻڌايم تہ چيائين:
”ڏسو مسٽر منظور، منھنجي هٿ ۾ نوڪري ڏيڻ جو ڪم ڪونھي، اهو ڪم انسپيڪٽر جو آهي، ۽ جڏهن اوهين چئو ٿا تہ اوهان کي ٻيون نوڪريون مليون ٿي، پر اوهين فقط ماستري ڪرڻ چاهيو ٿا، تہ اها سراسر بيوقوفي چئبي. اوهين يڪدم وڃي ٻي نوڪري ڪريو. جيڪي ماستر پڙهائين پيا، اُهي بہ پنھنجو فرض پوريءَ طرح ادا ڪن پيا، رڳو اوهان کي احساس ڪونھي، ٻين کي بہ آهي.“
مان اڃا سندس ڪمري ۾ ئي هوس، تہ پٽيوالي کي سڏي چيائين، ”مان ڪم سان ٻاهر پيو وڃان. ڪمرو بند ڪري ڇڏ.“
مون ڊائريڪٽر وٽ وڃڻ جو خيال لاهي ڇڏيو. ۽ پوري روئيداد فيروز کي ٻڌايم. فيروز ڪوبہ سوال جواب نہ ڪيو. هُو ڏاڍو سمجهو آهي. هن نٿي چاهيو تہ هن وقت، جڏهن مان مايوس ۽ غمگين آهيان، اِهو چوي تہ ”مون تہ توکي اڳ ۾ ئي چيو هو.“
ڪجهہ دير جي خاموشيءَ کي فيروز ٽوڙيو، ”ﷲ مالڪ آهي. شايد کيس ٻيو ئي ڪجهہ منظور هجي. شايد انھيءَ کان بہ وڌيڪ ذميداريءَ وارو ڪم توکي سونپڻو هجي.“
”جيڪو ڪم مون کي سونپيو هئين، سو مان ڪري نہ سگهيس. جيڪو مون پاڻ ڪرڻ چاهيو، سو بہ حاصل نہ ڪري سگهيس. هاڻ تہ موت ئي مون کي سونپيو وڃي تہ چڱو. اِهو ئي آخري ڪم منھنجي حوالي ڪرڻ رهجي ويو آهي.“
”مايوس نہ ٿي. مايوس ٿيڻ گناھہ آهي.“ فيروز نصيحت ڪئي.
”بيوقوف، مايوس ٿيڻ جيڪڏهن گناھہ آهي، تہ اسان مان هرڪو ڏينھن ۾ نہ ڄاڻ ڪيترا دفعا مايوس ٿي گناهگار ٿئي ٿو. دنيا ۾ مايوسين کان سواءِ ٻيو آهي ڇا؟“
فيروز مون کي پيشڪش ڪئي هئي، هڪ ٽيوشن جي.
جڏهن فيروز مون کي ٽيوشن ڏيڻ جي پيشڪش ڪئي تہ مان پريشان ٿي پيس.
هن چيو هو: ”تنھنجو مقصد تہ تعليم ڏيڻ آهي. ٻارن کي ’مثالي‘ بنائڻ، انھن کي اهو احساس ڏيارڻ تہ مستقبل جا وارث اوهين آهيو. انھن کي سڌارڻ، انھن جي زندگي سنوارڻ. فرق فقط اِهو آهي تہ اسڪول ۾ گهڻن ٻارن کي پڙهائڻو پوندو ۽ هتي فقط هڪ کي. سَوَن ٻارن کي پڙهائڻ جا توکي سوا سؤ کن ملن ها. هتي سؤ ملندئي، پر سَوَن ٻارن تي مغز ماريءَ کان هڪ تي، مغز ماري چڱي اٿئي.“ هو مُرڪڻ لڳو.
”توکي تہ خبر آهي، مون ٻارن کي خوشيءَ سان پڙهائڻ ٿي چاهيو، توکي اسڪول ۾ نوڪري ملي نہ سگهي. پرائيويٽ اسڪولن جا ٻار توکي ساريا پيا اٿئي، سفارشون ۽ خوشامند، جن کان توکي نفرت آهي.“
مان خاموش رهيس. فيروز ڪرسيءَ تان اُٿي منھنجي ڀرسان کٽ تي ويٺو ”ڏس منظور، توکي پئسي جي ضرورت آهي، تون ضرورت کان وڌيڪ خوددار بہ آهين. ٻيا تہ ٺھيو، ڇو تہ انھن کي تون دوست ئي نٿو مڃين، پر مون کي، جنھن کي پنھنجو دوست سمجهين ٿو، تنھن کان بہ ڪجهہ وٺڻ بيعزتي ٿو سمجهين. اهڙيءَ حالت ۾ اها ٽيوشن تنھنجي لاءِ هر لحاظ کان مناسب آهي.“
مون ڪجهہ دير سوچي پوءِ چيو، ”پر فيروز، هيءَ ٻار تہ ڪانھي. سورهن سترهن سالن جي ڇوڪري آهي. مان هن کي ڪيئن پڙهائي سگهندس!“
”اسڪول ۾ تہ ميٽرڪ جي ڇوڪرن کي بہ پاڙهڻو پوي ها. انھن ۾ ڪي تہ ڪافي وڏا هوندا آهن.“
”اُهي ڇوڪرا تہ آهن. هيءَ تہ ڇوڪري آهي. مون تہ شايد ڪنھن ڇوڪريءَ کي زندگيءَ ۾ غور سان ڏٺو بہ ڪونھي، هن کي پاڙهيندس ڪيئن؟“
”توکي پڙهائڻو آهي، عشق ڪرڻو ڪونھي جو گهٻرائين پيو.“ فيروز کِلندي چيو.
”پر هُوءَ اميرن جي ڌيءَ آهي، نخريلي ۽ نازڪ مزاج هوندي. مون جھڙي احساس ڪمتريءَ جي مريض کي اُڏائي نہ ڇڏيندي؟“
”اِها ڳالھہ هجي ها تہ مان توکي چوان ئي نہ ها. انھن سان اسان جو گهڻو رستو آهي، بلڪ پري جا مائٽ بہ آهن. ڇوڪري توکان وڌيڪ احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا آهي. اهو ئي سبب آهي جو پنج ڇھہ درجا پڙهي، ٽيچر جي ڊپ کان اسڪول ئي نہ وئي ۽ لاڏلي هئڻ ڪري گهر وارن بہ زور نہ ڀريو... پر هاڻ پڇتائي رهيا آهن. ڇاڪاڻ تہ ڪو چڱو سڱ ئي نٿو اچي. دولت تہ آهي، پر دولت سان گڏوگڏ سٺي خاندان وارا تعليم بہ گهرن ٿا. بي. اي نہ تہ گهٽ ۾ گهٽ انٽر تہ هجي.“
”تون فڪر نہ ڪر، ڇوڪري، تمام فضيلت واري ۽ شرميلي آهي. هن کي پاڻ بہ پڙهڻ جو شوق آهي، پر وڏي ٿي وڃڻ ڪري ڪنھن اسڪول ۾ نٿي پڙهي. ٻہ ٽي ماسترياڻيون رکيون، پر انھن کي فقط پئسن سان دلچسپي هئي. انھيءَ ڪري هيءَ هنن کان پڙهي نہ سگهي. مرد ٽيچر رکڻ کان سندس مائٽن ڪيٻايو ٿي، پر مون کين تنھنجي شرافت جو يقين ڏياريو آهي.“
”هاڻ تون اڄ رات سوچي وٺ، سڀاڻي شام جو مان ايندس جيڪڏهن تون تيار ٿي وئين، تہ سڀاڻي ئي مان توکي انھن جي گهر وٺي هلندس.“
فيروز جي پيشڪش مون کي پريشان ڪري ڇڏيو. ڇوڪريءَ جي بدران ڇوڪرو هجي ها، تہ مان سندس آڇ انھيءَ مھل قبول ڪري وٺان ها. پر ڇوڪري، سا بہ سورهن سترهن سالن جي. انھيءَ ڳالھہ مون کي مُنجهائي وڌو هو. مون کي اهو ئي فڪر هو تہ ڇا مان ڪنھن ڇوڪريءَ کي پڙهائي سگهندس، سا بہ اهڙي ڇوڪري، جيڪا احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا هجي ۽ کيس اِها خبر هجي تہ هن کي فقط انھيءَ ڪري پاڙهيو پيو وڃي، تہ سندس شادي چڱي گهراڻي ۾ ٿي سگهي.
اها پوري رات مان الجهن ۾ مبتلا رهيس، تہ مان اِها ٽيوشن قبوليان يا نہ. رکي رکي مون کي ڇوڪريءَ جو خيال ٿي آيو. ڪير آهي اُها. ڪھڙي هوندي. بندري يا ڊگهي. ڪاري يا اَڇي، بد شڪل يا سھڻي. پوءِ خيال آيم تہ منھنجي سوچڻ جو اِهو انداز ٺيڪ ڪونھي. ڀلا مان اهڙي نموني سان ڇو پيو سوچيان. منھنجي هن سان شادي تہ نہ پئي ٿئي. مان هن لاءِ ائين ڇو پيو سوچيان. هُوءَ منھنجي شاگرد ٿيندي، شاگرد لاءِ اهڙي سوچ ٺھي ڪانہ ٿي.
پر خيالن جو وسيع سلسلو هو، جنھن جو اَنت ئي نہ هو. هڪ ٻئي پٺيان پِي آيا ويا. ڪڏهن ڪجهہ ٿي سوچيم، ڪڏهن ڪجهہ پر ٻئي شام تائين اِهو فيصلو ڪري ورتم تہ مان هن ڇوڪريءَ کي ضرور پڙهائيندس. مان، جنھن هميشہ سُونھن کي پسند ڪيو آهي. جنھن هميشہ وڻندڙ چھرن کي ڏسڻ چاهيو آهي، هيءَ ڇوڪري ڀل ڪنھن بدشڪل چھري جي مالڪ هجي، پر مان کيس پڙهائيندس مان احساس ڪمتريءَ جو شڪار آهيان، پر کيس انھيءَ احساس مان ڪڍندس. کيس اِهو محسوس ٿيڻ نہ ڏيندس، تہ ايڏي عمر گذرڻ کان پوءِ بہ هُوءَ گهٽ پڙهيل آهي. مان پاڻ ۾ جيڪا قوت لڪيل محسوس ڪريان ٿو، انھيءَ کان پوريءَ طرح ڪم وٺندس. مان کيس اهڙيءَ طرح ئي پڙهائيندس، جھڙيءَ طرح مون سوچيو هو.
شام جو فيروز آيو. ماٺ ڪري ڪرسيءَ تي ويھي رهيو، ويھڻ کان اڳ پنھنجي مخصوص لھجي ۾ مرڪي پڇيائين ”ڪھڙو حال آهي؟“
هُو اچڻ سان هميشہ فقط اِها ئي ڳالھہ، انھن ئي لفظن ۾ چوندو آهي. اسان جي دوستيءَ کي نَوَ سال ٿي ويا آهن، پر انھيءَ جملي- ۽ انھن لفظن ۾ ڦي گهير نہ آئي آهي. ائين بہ انھي عرصي ۾، جڏهن دنيا ۾ ڪئين نيون ڳالھيون وجود ۾ آيون، ڪئين حڪومتون تبديل ٿي ويون، فيروز ۾ ڪا خاص تبديلي نہ آئي. فقط هڪ ڳالھہ جو اثر هن مون کان ورتو. پھرين کيس ادب سان دلچسپي نہ هئي، پر هاڻ منھنجي صحبت ڪري ادب ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو هو. باقي جھڙو شروع ۾ هو، اهڙو ئي هاڻ. تمام گهاٽي دوستي هئڻ جي باوجود بہ مون هن ۾ اجنبيت محسوس ڪئي آهي. جيتوڻيڪ هن اجنبيت ۾ بہ پنھنجائپ آهي، پر تڪلف سان. اُهاحجت جيڪا هڪ دوست کي دوست سان هوندي آهي، سا مون هن ۾ ڪڏهن بہ محسوس نہ ڪئي. ائين بہ ڪونھي تہ هن مون کي ڌاريو سمجهيو آهي يا محسوس ڪرايو اٿس. نہ، اهڙي ڪابہ ڳالھہ ڪانھي. جيترو پنھنجو مون کي هن سمجهيو آهي، ايترو پنھنجو پاڻ کي بہ نہ سمجهيو اٿم. پر انھيءَ هوندي بہ، ايترا سال گذرڻ جي باوجود بہ، مون کي ائين محسوس ٿيو آهي، ڄڻ اسان جي دوستي نئين نئين آهي. نئين دوستيءَ ۾ جيڪو حجاب، جيڪو تڪلف محسوس ڪبو آهي، سو انھيءَ پوريءَ عرصي ۾ مان محسوس ڪندو رهيو آهيان. ايترن سالن ۾ اسان ٻنھي ڪڏهن هڪ ٻئي کي اِهو بہ نہ چيو آهي تہ: ”چانھہ پيار.“
مان اهو سڀ ڪجهہ نٿو چاهيان. مان چاهيان ٿو تہ اها اجنبيت ختم ٿئي، اهو تڪلف ٽُٽي. اسين هڪ ٻئي کان ايترا بي تڪلف ٿيون، جيترو دوستن کي ٿيڻ گهرجي، پر اهو تڪلف ۽ اها اجنبيت نَوَ سال گذري وڃڻ کان پوءِ بہ قائم آهي ۽ پڪ اٿم تہ هميشہ قائم رهندي. مون ۾ ايتري همت ڪانھي جو انھيءَ اجنبيت ۽ تڪلف کي ٽوڙيان. ڇاڪاڻ تہ اِهو بہ ڊپ اٿم تہ جيڪڏهن انھي اجنبيت ۽ تڪلف کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪيم، تہ متان اها دوستي ئي نہ ٽُٽي پوي، جيڪا گذريل نون سالن کان هڪ ئي محور تي هلي رهي آهي. جنھن ۾ نہ ڪڏهن حد کان وڌيڪ جوش آيو ۽ نہ ئي گهٽيو. انھيءَ عرصي ۾ مان پنھنجي طرفان چڙيس، پاڻ ئي پرتس، پاڻ ئي ڳالھائڻ شروع ڪيم، پر فيروز جو رويو شروع کان اڄ تائين ساڳيو رهيو. چپن تي مُرڪ، دل ۾ همدردي، هر ڳالھہ غور سان ٻڌڻ، ڏکن ۾ ڪم اچڻ ۽ سڀ کان عجيب ڳالھہ اِها تہ، مان ئي سندس واحد دوست هوس.
انھن نوَن سالن ۾ جڏهن کان فيروز سان منھنجي دوستي ٿي آهي. انھيءَ کان اڳ بہ منھنجا ڪئين دوست رهيا آهن، پر اڄ جڏهن مان سوچيان ٿو تہ ڇا اُهي واقعي منھنجا دوست هئا، تہ پاڻ کي مطمئن نہ ڪري سگهندو آهيان، تہ ها واقعي اهي منھنجا دوست هئا. سواءِ هڪَ اَڌَ جي، جن سان شايد طبيعتن جي ڦير ڪري دوستي نہ رهي. ڇاڪاڻ تہ مون حالات سان ڪڏهن بہ سمجهوتو نہ ڪيو آهي. پنھنجي اصولن کي ڇڏي دنيا سان گڏ هلڻ پسند نہ ڪيم ۽ نتيجو اِهو نڪتو تہ ڪنھن بہ منھنجو ساٿ نہ ڏنو.
جڏهن فيروز سان ڄاڻ سڃاڻ ٿي ۽ پوءِ دوستي وڌي، تڏهن سوچيو هوم تہ ٻين دوستن وانگر جلدي هن جي رستي جو موڙ بہ ايندو، پر ائين نہ ٿيو. مون کي اڄ تائين اِها خبر ئي نہ پئي آهي، تہ فيروز کي ڇا پسند ۽ ڇا ناپسند آهي. هُو مون مان هڪ دوست مان چاهي ڇا ٿو؟ شايد ڪجهہ بہ نہ. هن مون کي ڪنھن بہ ڳالھہ لاءِ مجبور نہ ڪيو آهي، ڪابہ گُهر نہ ڪئي آهي. هُو پنھنجي رستي تي هلندو رهيو آهي ۽ پنھنجي اصولن تي هلڻ وارو، ڪنھن سان سمجهوتو نہ ڪرڻ وارو مان. هن سان گڏوگڏ هلڻ لڳس. ڪوشش ڪرڻ لڳس تہ ڪابہ اهڙي ڳالھہ يا حرڪت نہ ڪريان! جيڪا هن کي پسند نہ هجي. هن جا اصول طور طريقا، جيڪي هن ڪڏهن بہ زبان سان نہ چيا، جيڪي مون فقط محسوس ڪيا، ۽ هن جي چوڻ يا انھن تي هلڻ لڳس. ۽ پنھنجن اصولن تي هلندي، جيڪو هُو پسند ڪري (۽ جيڪو مون محسوس ڪيو ٿي تہ هو اِهو ڪم پسند ڪري پيو) مون ائين ڪرڻ شروع ڪيو، ۽ هڪ ڊگهي عرصي کان ڪري رهيو آهيان. پر هن ڪڏهن تعجب ظاهر نہ ڪيو. خوشي ظاهر نہ ڪئي، ڪڏهن ناراضگيءَ جو اظھار بہ نہ ڪيو. انساني فطرت آهي، اهو ڪم جيڪو ٻئي جي پسند لاءِ ڪري ٿو، انھيءَ لاءِ داد حاصل ڪرڻ چاهيندو آهي. مون بہ اهو چاهيو، پر هو تہ ائين بي پرواھہ رهيو، ڄڻ مون پاڻ ۾ ڪابہ تبديلي نہ آندي هجي.
انھيءَ جي باوجود بہ مون هن جي دوستي چاهي آهي. ڇو تہ دوستيءَ جو جيڪو لِڪل جذبو مون هن ۾ محسوس ڪيو، اُهو ٻيو ڪو مون کي محسوس ڪرائي نہ سگهيو. جيترو مخلص ۽ همدرد مون هن کي ڏٺو يا محسوس ڪيو، اهڙو ڪنھن ٻئي کي نہ ڏٺم. هن جي طبيعت ۾ جيڪو ٺھراءُ هو، جيڪو تڪلف ۽ اجنبيت هئي، هاڻ مون کي پاڻ انھيءَ لاءِ تيار ڪري ورتو هو ۽ سواءِ ڪيڏيءَ ڪيڏيءَ مھل جي، سندس اِهي عادتون مون کي تڪليف نہ پھچائينديون آهن. ائين کڻي چوان تہ مون جيڪڏهن ڪنھن سان سمجهوتو ڪيو آهي، تہ اُهو فيروز سان. ڇاڪاڻ تہ هن مون کي سمجهوتي ڪرڻ لاءِ ڪڏهن بہ مجبور نہ ڪيو آهي.
۽ اڄ نَوَ سال گذرڻ کان پوءِ بہ، هُو اچڻ سان فقط ايترو پڇندو آهي: ’ڪھڙو حال آهي؟‘
۽ اڄ بہ جڏهن هِن اِها ساڳي ڳالھہ ڪئي، تہ نہ ڄاڻ ڇو مون کي اها توقع هجڻ جي باوجود بہ، اها ڳالھہ نہ وڻي. مون چاهيو ٿي تہ هو اچڻ سان مون کان پڇي. ’ڇا سوچئي ٽيوشن جي باري ۾؟‘ ۽ جڏهن مان چوانس، ’اڃا تہ ڪو فيصلو نہ ڪيو اٿم.‘ تڏهن هي مون کي مجبور ڪري، ’نہ نہ، توکي اِها ٽيوشن ضرور ڪرڻ گهرجي.‘
مان اهي ڳالھيون سوچيندو رهيس، پر فيروز خاموش ويٺو رهيو، هن جو چھرو جذبات کان خالي هو. ڄڻ تہ مون کان ڪجهہ بہ پڇڻ نٿو چاهي. ڪجهہ دير انتظار ڪيم، ۽ جڏهن پَڪَ ٿي ويم تہ هيءُ مون کان ڪجهہ بہ نہ پڇندو، تڏهن مون ئي چيو، ”فيصلو ڪري ورتو اٿم.“ مون هن ڏانھن ڏٺو. هو بہ مون کي ڏسي رهيو هو. وات سان نہ پڇي هن رڳو سواليہ نظرن کان ڪم ورتو.
”اهو ئي، تہ مان ٽيوشن ڏيندس.“
”سٺو.“ هُو مُرڪيو.
مون وري بہ ڪجهہ خراب خراب محسوس ڪيو، پر ڄاتم ٿي تہ جيڪڏهن منھنجو فيصلو انھيءَ جي ابتڙ هجي ها تہ بہ فيروز جو جواب انھيءَ کان گهڻو ڦريل نہ هجي ها. وري خاموشي ڦھلجي ويئي. مون چاهيو ٿي تہ فيروز ڳالھائي، پر هو خاموش رهيو ۽ پوءِ ڪافي دير کان پوءِ هن زبان کي کولي، ”هلون؟“
”تون وڃي پيو؟“ مون مايوسيءَ منجهان پڇيو.
”تون بہ تہ هلندين. تيار ٿي وٺ تہ مان توکي ٽيوشن وارو گهر ڏيکاري اچان.“
”ايترو جلد.“ مان گهٻرائجي ويس.
”ها. سڀاڻي کان پڙهائڻ بہ شروع ڪري ڇڏ. اڄ هلي گهر بہ ڏس ۽ ڇوڪريءَ جي پيءُ سان بہ مل.“
انڪار ڪرڻ جي گنجائش نہ هئي. ڪپڙا مٽائڻ لاءِ ٻئي ڪمري ۾ ويس. هينگر تان قميص ۽ پينٽ لاٿم، ڄڻ پاڻ تي وس نہ پئي هليم، هٿن تي اختيار نہ رهيو هوم ۽ ائين پي لڳو تہ ڄڻ ڪپڙا پائڻ وسري ويا اٿم. مان پنج منٽ کان وڌيڪ عرصو ڪپڙا پائڻ ۾ نہ لڳائيندو آهيان، پر اڄ ڪپڙا پائڻ ۾ ڄڻ سال لڳي ويا. پينٽ ۾ قميص ٺيڪ طرح سان وجهي، ٻئي هينگر تان ڪوٽ لاهي، برش هڻي پاتم. ٽاءِ نہ ٻڌندو آهيان. سڀ ٽوڪيندا بہ آهن، تہ اهو ائٽيڪيٽ جي خلاف آهي، تہ ڪوٽ پينٽ تي ٽاءِ نہ ٻڌجي. پر ٽاءِ ٻڌڻ سان مون کي ائين محسوس ٿيندو آهي، ڄڻ مون پاڻ کي قيد ڪري ڇڏيو.
رستي تي هلندي اسان ۾ تمام گهٽ ڳالھيون ٿيون. فيروز اهو تہ مون کي پھرين ئي ٻڌائي چڪو هو تہ هُوءَ هڪ دولتمند پيءَ جي ڌيءَ آهي. مون سمجهيو هو تہ شايد اڪيلي ڌيءُ آهي، پر هاڻ فيروز ٻڌايو تہ کيس هڪ ڀاءَ بہ آهي، جيڪو کانئس وڏو آهي ۽ چئن سالن کان لنڊن ۾ تعليم وٺي رهيو آهي. پيءُ ترقي پسند خيالن جو ۽ ماءُ پراڻي خيالن جي اڻ پڙهيل عورت آهي.
مون چاهيو ٿي تہ فيروز انھن جي متعلق ننڍي ۾ ننڍي ڳالھہ بہ ٻڌائي ڇڏي، پر هُو اهو ئي ڪجهہ ٻڌائي خاموش ٿي ويو. مون ٻہ ٽي دفعا هن ڏانھن ڏٺو بہ، انھيءَ ارادي سان تہ شايد هُو ڪجهہ وڌيڪ ٻڌائي، پر هُو خاموشيءَ سان هلندو رهيو، مون ڏانھن ڏٺائين بہ ڪونہ. فيروز وٽان ٻي ڪا ڳالھہ نہ ٿيندي ڏسي، مان انھيءَ گهراڻي متعلق سوچڻ لڳس، جنھن ۾ عنقريب مون کي وڃڻو هو. سوچيم: ’نہ ڄاڻ هُو مون سان ڪھڙو رويو اختيار ڪندا. ائين نہ ٿئي تہ مون سان اهڙو رويو اختيار ڪن، جھڙو سرڪاري آفيسر، ڪلرڪ سان اختيار ڪندا آهن. جيڪڏهن اهڙي حالت ٿي تہ مان يڪدم انھيءَ ٽيوشن کي خيرآباد چوندس. اهو بہ سوچيم: تہ وڏا ماڻھو آهن، مغرور هوندا، متان مون سان اهڙو رَوَيو رکن، جھڙو بورچي يا چوڪيدار سان....‘ مان اهڙن ئي خيالن ۾ غلطان هلندو رهيس.
”هي سامھون وارو گهر اٿئي.“ فيروز خاموشي ٽوڙي.
”هيءُ....!“ مون حيرت منجهان گهر ڏانھن ڏٺو.
”ڇو؟“ فيروز مون کي حيران ڏسي پڇيو.
”ڪجهہ نہ.“ مون کيس ڪجهہ نہ ٻڌايو ۽ ٻڌائڻ جھڙي ڳالھہ بہ نہ هئي.
هيءُ اهو ئي گهر هو، جنھن جھڙو گهر مون پاڻ لاءِ تصور ۾ چاهيو آهي. انھيءَ گهر کي اڄ کان پھرين نہ ڄاڻ ڪيترا دفعا ڏسي چڪو آهيان. ڪئين دفعي حقيقت ۾ ۽ گهڻا دفعا تصور ۾. ڪيترا دفعا ائين بہ ٿيو تہ هاسيڪار مان انھيءَ رستي تان، هن جاءِ کي هڪ نظر ڏسڻ لاءِ لنگهيس. مان اهڙو گهر حاصل نہ ڪري سگهيو هوس ۽ نہ ئي اميد هئي، پر ڏسي تہ سگهيس ٿي ۽ ڏسڻ بہ سان مون کي سڪون محسوس ٿيندو هو. ٻہ منزل بلڊنگ هئي، بلڊنگ جي سونھن ۾ ڏاڪڻ جو وڏو حصو هو، ويڪري، ڊگهي ۽ سائي سنگ مرمر جي جرڪندڙ ڏاڪڻ. هڪ هڪ پٿر اهڙي خوبصورتيءَ سان هنيل هو، ڄڻ اها ڏاڪڻ تاج محل جو ڪو حصو آهي. ڏاڪڻ جي ڀتين تي موزيڪ جو نزاڪت ۽ نفاست سان ڪم ٿيل هو، ڪاٺ جو نقشِين درُ، فن جو اعليٰ نمونو هو ۽ جڏهن رات جو بلبن جي هلڪي روشني ڏاڪڻ جي سنگ مرمر کي جرڪائيندي هئي، تہ اها ڏاڪڻ ڪنھن حسين خواب جو منظر ڀانئبي هئي.
۽ هاڻ مان انھيءَ ڏاڪڻ جي هيٺئين سِري تي بيٺو هوس. ڪن گهڙين کان پوءِ مان انھيءَ ڏاڪڻ تي چڙهڻ وارو هوس، جنھن ڏاڪڻ تي، تصور ۾ نہ ڄاڻ ڪيترا دفعا چڙهي چڪو آهيان. مون کي ائين پي لڳو، تہ اهو گهر منھنجو پنھنجو آهي، انھيءَ جي ڪنڊ ڪنڊ کان مان واقف آهيان ۽ جڏهن فيروز ڪال بيل تي آڱر رکي، تہ دل پڪاريو، ’ڪال بيل ڇو وڄايئي. ڇو ٿو ڪنھن کي سڏين، هتي تہ مان اڪيلو وڃي سگهان ٿو، هن گهر جي هر سِر مون کي سڃاڻي.‘
ڪال بيل جي جواب ۾، هڪ نوڪر ڏاڪڻ لھندو نظر آيو، جنھن کي صاف سٿرا، اڇا ڪپڙا پيل هئا. فيروز کي هُو سڃاڻيندو هو، کيس ادب سان سلام ڪيائين ۽ مٿي هلڻ لاءِ چيائين ۽ پاڻ هٽي بيھي رهيو. اڳيان فيروز ۽ پٺيان مان هوس ۽ نوڪر اسان جي پٺيان هو. ڏاڪڻ جي هڪ هڪ ڏاڪي تي مون ائين ٿي پيرُ رکيو، ڄڻ سڃاڻڻ جي ڪوشش ٿي ڪيم، تہ اِهي واقعي اُهي ئي ڏاڪا آهن، جن تي مان تصور ۾ ۽ خوابن ۾ چڙهيو آهيان.
ڏاڪڻ چڙهي، ڪجهہ اڳتي هلي، فيروز بيھي رهيو، مان بہ سندس ڀرسان پھچي بيھي رهيس. ڏاڪڻ ختم ٿيڻ تي، ٿورو اڳيان هڪڙو دروازو هو، جيڪو کليل هو ۽ انھيءَ تي وڏا، ڳرا پردا پيل هئا. نوڪر اڳتي وڌي پردا سيرايا ۽ اسان کي اندر اچڻ لاءِ آڇ ڪيائين.
اسين اندر لنگهي وياسين. ڊرائنگ روم هو. مان ڊرائنگ روم کي ڏسي ڇرڪي پيس. دراصل اهڙي سھڻي ۽ نفاست سان سينگاريل، سجايل ڊرائنگ روم جي مون کي اميد نہ هئي. ڊرائنگ روم سينگارڻ بہ هڪ فن آهي ۽ هن روم کي سجائڻ وارو واقعي فنڪار هوندو.
ڊرائنگ روم جا چار دروازا هئا، جن مان هڪڙو تہ اُهو ئي هو، جنھن مان لنگهي، اسين اندر آياسين. باقي ٽن مان ٻہ بند هئا ۽ هڪڙو کليل هو. انھيءَ درَ جي ڪجهہ هٽيل پردي جي پٺيان نظر وجهڻ سان محسوس ٿيو، تہ شايد اُهو درُ ورانڊي ۾ کُلي ٿو. نوڪر اسان کي ويھاري، پاڻ انھيءَ درَ مان نڪري ويو، جنھن جي ٻاهران منھنجي خيال ۾ ورانڊو هو. نوڪر جي وڃڻ کان پوءِ فيروز مُرڪي پڇيو، ”ڊرائنگ روم وڻيئي؟“
مون بہ مُرڪي ڏنو، ”منھنجي پسند جي توکي خبر آهي.“
”ها.“ فيروز وري مُرڪيو، ”مون کي تنھنجي پسند جي خبر آهي، اِهو ئي سبب آهي، جو مون تنھنجي لاءِ اها ٽيوشن مناسب سمجهي. هتي هر اها شئي موجود آهي، جيڪا توکي پسند آهي. شايد توکي ٽيوشن بہ انھيءَ ڪمري ۾ ڏيڻي پوي.“
مان صوفي کي ٽيڪ ڏئي ويھي رهيس، منھنجي نظر سامھون ڪتابن تي هئي، جيڪي ڀِت ۾ لڳل ڊگهي ڪٻٽ ۾ ڏاڍي سليقي سان رکيل هئا. ڪٻٽ گهٽ ۾ گهٽ پندرنھن کن فوٽ اوچو هو، (ڇِت کان ڪجهہ هيٺ) ۽ هن جي ويڪر پنجويھہ کن فوٽ ضرور هوندي. انھيءَ ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻن هزارن کان مٿي ڪتاب تہ ضرور هوندا. اتر- اوڀر ڪنڊ ۾ هڪ ڏاڍو سھڻو شوڪيس رکيل هو، جنھن ۾ مختلف قسمن جا ڊيڪوريشن پيسز ۽ ڪجهہ چانديءَ جا ننڍڙا ٿانوَ ڏاڍي سھڻي نموني ۾ سجايل هئا. چار ئي در، ڀتين جي وچ ۾ هئا. اوڀر واري در جي ڏاکڻئي پاسي هڪڙو تمام وڏو ريڊيو گرام رکيل هو. ڏاکڻئي طرف، ويندي اولھہ جي اڌ تائين، صوفا سيٽ ۽ سَيٽي پيل هئا. پٽ تي وڏن وڏن وارن وارو نرم ۽ سھڻو ڳوڙهو ڳاڙهو غاليچو وڇايل هو. چئني ڀتين تي سھڻا لائيٽس گلوب لڳل هئا.
مان اڃا ڊرائننگ روم کي ئي ڏسي رهيو هوس، تہ ڪمري جو پردو هٽائيندي هڪ شخص اندر آيو. فيروز آهستي سان چيو، ”سيٺ ڪريم.“
سيٺ صاحب جي عمر اٽڪل سٺ کن سالن جي هوندي. جسم ڀريل، ڀتل، چھري مان شرافت بکي رهي هئي. فيروز تعارف ڪرايو، سيٺ صاحب ڏاڍي گرمجوشيءَ سان هٿ ملايو ۽ پوءِ ٽيئي ويھي رهياسين. پھرين تہ مختلف موضوعن تي ڳالھيون ٿينديون رهيون، ڪجهہ دير کان پوءِ نوڪر ٽرالي ٽري ۾ چانھہ کڻي آيو. سڄي ٽرالي ٽري مختلف شئين سان ڀريل هئي. مون ٻہ- ٽي بسڪيٽ کنيا ۽ چانھہ جو ڪوپ کڻي خاموشيءَ سان فيروز ۽ سيٺ صاحب جون ڳالھيون ٻڌڻ لڳس.
فيروز، سيٺ صاحب جو پري جو مائٽ هو، پر سيٺ صاحب جنھن ريت فيروز سان ڳالھائي رهيو هو. تنھن مان اِهو ئي اندازو ٿيو ٿي، تہ سيٺ صاحب، فيروز کي ڏاڍي عزت ڏيندو آهي. فيروز سيٺ صاحب جي پٽ نديم لاءِ پڇيو، جيڪو لنڊن ۾ پڙهيو پئي. سيٺ صاحب ٻڌايو تہ هن جي واپس اچڻ ۾ اڃا ٻہ سال آهن. پوءِ فيروز منھنجو وڌيڪ تعارف ڪرائيندي چيو، ”چاچا، اوهان چيو هو تہ مان ياسمين لاءِ سٺي ٽيچر جو بندوبست ڪريان. ٽيچر تہ گهڻا ئي ملي سگهن ٿا، پر منظور جھڙو ذهين، شريف طبيعت ۽ مھذب شايد ئي ڪو ملي.“
پنھنجي تعريف ٻڌي، مان ڪنڌ جُهڪائي ويھي رهيس. فيروز ڳالھائيندو رهيو: ”اوهان اهو نہ سمجهجو، تہ مان دوستيءَ ڪري سندس تعريف ڪري رهيو آهيان. اها حقيقت آهي، تہ منظور منھنجو بھترين دوست آهي ۽ سچ پچ ساڻس دوستيءَ جو وڏو سبب بہ سندس شرافت ۽ سٺو سڀاءُ آهي. مون کي تہ ڊپ هو تہ شايد هيءَ، اها ڳالھہ نہ قبولي پر مون کي خوشي ٿي، تہ هن منھنجو چيو مڃي ورتو.“
”چاچا، منظور جي هڪ ڳالھہ مون کي ڏاڍي وڻي. هن جو چوڻ آهي تہ پڙهائڻ کي فقط پيشي جي صورت ۾ اختيار ڪيو وڃي ٿو، ٽيچر فقط پئسي جي خاطر پڙهائيندا آهن. انھن جي ذهن ۾ پڙهائڻ جي عيوض فقط پگهار وٺڻو هوندو آهي. پر اُهائي شيءِ ڪامياب ٿيندي، جنھن ۾ فن هوندو. هن جو چوڻ آهي تہ پڙهائڻ بہ هڪ فن آهي، ۽ مان اِهو ثابت ڪري ڏيکاريندس.“
”مون کي خوشي ٿيندي“، سيٺ صاحب، فيروز جو طويل تعارف ٻڌي جواب ڏنو. ”فيروز، مون کي توتي ڀروسو آهي. ياسمين تنھنجي ڀيڻ آهي ۽ توکي سندس پڙهائيءَ جو شروع کان ئي فڪر هو. منظور صاحب جا اهي لکَ لائق آهن، جو هنن پڙهائڻ قبوليو. مون کي کين رکي خوشي ٿيندي. تو مون کي اهو بہ ٻڌايو هو، تہ هي هڪ سٺي خاندان مان آهن، اها پاڻ وڌيڪ خوشيءَ جھڙي ڳالھہ آهي، مان سٺي خاندان وارن جي عزت ۽ قدر ڪندو آهيان.“
سيٺ صاحب چُروٽ دُکايو ۽ ڪجهہ دير خاموشيءَ سان پيئندو رهيو. پوءِ نوڪر کي سڏ ڪري چيائين، ”ياسمين کي سڏي اچ.“
ڪجهہ دير کان پوءِ گلابي ۽ سوڙهن ڪپڙن ۾ هڪ نازڪ ڊگهي ۽ سھڻي رنگت واري ڇوڪري ڪمري ۾ داخل ٿي ۽ اچڻ سان سلام ڪيائين. سيٺ صاحب کيس ويھڻ لاءِ چيو، ياسمين ويٺي تہ سيٺ صاحب چيو، ”ياسمين، منظور صاحب تنھنجو نئون استاد آهي. فيروز سندن ڏاڍي تعريف ڪئي آهي. منظور صاحب سٺو اديب ۽ هڪ شريف ۽ قديمي خاندان مان آهي. ڏسڻو اِهو آهي تہ هي توکي پڙهائڻ ۾ ڪامياب ٿين ٿا، يا تون هنن کي ٻين وانگر ڀڄائي ڪڍڻ ۾.“ سيٺ صاحب ڳالھہ ڪري ٽھڪ ڏنو. اسان ٻنھين بہ کلي ڏنو، ياسمين شرمائجي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو.
منھنجون نظرون ياسمين ڏانھن کڄي ويون. وڏيون وڏيون ڪاريون اکيون، سنھڙا گلابي چپ، سنھڙو ڊگهو نڪ. سندس رنگ اهڙو هو، جو پھرين ڀائيم تہ نہ فقط منھن تي، بلڪ ٻانھن هٿن ۽ پيرن تي بہ گلابي ميڪ اپ ڪيل اٿس، پر نہ، هن جو رنگ ئي اهڙو گلابي هو.
مان ڪنڌ ڦيرائي ٻئي پاسي ڏسڻ لڳس. سيٺ صاحب چيو، ”ياسمين، سڀاڻي کان منظور صاحب پڙهائڻ ايندو. هاڻ تون ٻار نہ آهين. مان وڌيڪ ڪجهہ نٿو چوان، جيڪڏهن واقعي پڙهڻ چاهين تہ پڙهجان، نہ تہ ڀلي منظور صاحب کي جواب ڏئي ڇڏجان، توکي ڪوبہ ڪجهہ نہ چوندو.“
ياسمين ڪنڌ جهڪايو ماٺ ڪيو ويٺي رهي. سيٺ صاحب جي لھجي مان ظاهر هو تہ سيٺ صاحب کي ڌيءَ سان بي انتھا پيار آهي.
ڪجهہ دير کان پوءِ اسين اٿياسين ۽ موڪلائي هيٺ لھي آياسين.
اڌ پنڌ تائين فيروز ڇڏڻ آيو، پوءِ هُو پنھنجي گهر هليو ويو. مان ڪنھن ٻئي پاسي نہ وڃي سڌو گهر آيس. امان نماز پڙهي رهي هئي. مان کٽ تي ويھي انتظار ڪرڻ لڳس تہ سلام ورائي تہ کيس اها ڳالھہ ٻڌايان، جيڪا هن لاءِ خوشيءَ جو باعث ٿيندي. امان شايد پھرين رڪعت ۾ هئي، باقي ٽي رڪعتون منھنجي لاءِ طويل ثابت ٿيون. نيٺ امان سلام ورايو ۽ مُڙي مون ڏانھن ڏٺائين. ڏسڻ هڪ قسم جو سوال هو تہ، ’اڄ هتي ڪئين ويٺو آهين؟‘
”امان، مون کي نوڪري ملي وئي آهي.“
امان جي منھن تي هلڪي خوشيءَ جي لھر ڊوڙي وئي.
”سؤ رپيا پگهار ملندو.“
امان جي چھري تي آيل خوشيءَ جي ويرَ ڪجهہ جهڪي ٿي وئي.
”دراصل هڪ ٽيوشن ملي اٿم.“
”شُڪر آهي خدا جو. ڪجهہ نہ هئڻ کان، اهو بہ چڱو.“
امان وري نماز پڙهڻ لڳي ۽ پوءِ اها نماز روز کان ڊگهي ٿي ويئي. مان اُٿي پنھنجي ڪمري ۾ آيس. ڪرسيءَ تي ويھڻ بدران ڀِت کي ٽيڪ ڏئي گلم تي ئي ويھي رهيس. نہ ڄاڻ ڪيتري دير ائين ويٺو رهيس. هڪڙا خيال آيا ٿي، ٻيا ويا ٿي. ڪڏهن خيال ماضي ڏانھن ٿي وٺي ويا، ڪڏهن مستقبل ڏانھن ٿي گھليئون ۽ حال اکين آڏو هو. خيالن جو هڪ وسيع سلسلو هو، جنھن جو ڪو انت ڪونہ هو.
چون ٿا تہ: قدرت هر شئي ۽ هر انسان کان ڪنھن نہ ڪنھن ڪم وٺڻ لاءِ خلقيو آهي. دنيا ۾ موڪلڻ لاءِ ڪونہ ڪو مقصد ضرور هوندو آهي. مون کي ڪھڙي مقصد ڪارڻ موڪليو ويو آهي؟ مون کان قدرت کي ڪھڙو ڪم وٺڻو آهي! پنھنجي ادب جي خدمت لاءِ قدم اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش ڪيم، پر اڌ پنڌ تان موٽڻو پيو. شايد اهو ڪم ڪنھن ٻئي کي سونپيل آهي. فيصلو ڪيم تہ اسڪول ۾ ٻارن کي پڙهائڻ جي ذميواري پاڻ تي کڻان، پر انھيءَ لاءِ مون کي موزون نہ سمجهيو ويو. تہ پوءِ منھنجي زندگيءَ جو مقصد ڇا آهي؟ ڇا منھنجي ذمي اهو ڪم آهي، تہ مان سدائين مايوسين ۾ مبتلا رهان. زندگيءَ ۾، منھنجي حصي ۾ ناڪاميون لکيل آهن. جيڪو چاهيان اهو حاصل نہ ڪري سگهان. ڇا انھيءَ کي زندگي چئجي ٿو؟
منھنجي زندگيءَ ۾ ڪابہ عورت داخل نہ ٿي آهي. مون تہ ڪنھن عورت کي دل ڀري ڏٺو بہ ڪونھي ۽ هاڻ پڙهائڻو اٿم هڪ ڇوڪريءَ کي، جنھن کي ڏسڻ سان مان بيخود ٿي ويس. اهڙي سونھن، جنھن جھڙي سونھن مون هن کان اڳ نہ ڏٺي هئي. ٿي سگهي ٿو، ٻين جي نظرن ۾ اها سونھن ايڏي اهميت نہ رکندي هجي، پر مون، جنھن ڪنھن ڇوڪريءَ کي ڀرپور نظرن سان ڏٺو بہ نہ هجي، تنھن لاءِ سونھن جي اها آخري حد چئجي، تہ بہ غلط ڳالھہ نہ ٿيندي.
پر مان اهو سڀ ڪجهہ ڇو پيو سوچيان. هوءَ منھنجي شاگرد ٿيندي. مان هن کي پڙهائڻ ويندس، محبت ڪرڻ نہ، هوءَ منھنجي محبوبہ ڪانھي. مون کي هن جي متعلق اهڙيون ڳالھيون نہ سوچڻ گهرجن. منھنجي ذهن ۾ تہ هن جي متعلق فقط هڪ ڳالھہ اچڻ گهرجي. هوءَ پڙهي پوي. فيروز منھنجي ڪيڏي نہ تعريف ڪئي آهي. سيٺ صاحب منھنجو تعارف ڪرائيندي ڪيڏو نہ خوش پئي ٿيو تہ منھنجو تعلق سٺي خاندان سان آهي ۽ هاڻ مان ڇا پيو سوچيان...
شام جو ڇھين وڳي، مان تيار ٿي ياسمين جي گهر ويس. گهنٽي دٻائيم، ساڳيو ڪلھوڪو نوڪر نڪري آيو. مون کي ساڻ وٺي، ڊرائنگ روم ۾ ويھاريائين ۽ پاڻ هليو ويو. ڪجهہ دير کان پوءِ ياسمين آئي. اڄ هلڪا ساوا ڪپڙا پيل هئس. زيورن ۾ بہ ساوا نَگَ هئا، جُتي بہ سائي ۽ چوڙيون بہ سايُون. مون کي ائين محسوس ٿيو، ڄڻ مان ڪنھن سرسبز باغ ۾ پھچي ويو آهيان. هن اچڻ سان سلام ڪيو ۽ ڀرسان صوفي تي ويھي رهي، ڪنڌ جهڪيل هوس ۽ گهڙيءَ گهڙيءَ پنھنجي سوڙهي چولي کي ڇڪي هيٺ ٿي ڪيائين. ڪجهہ دير خاموشي رهي. پوءِ مون چيو، ”اوهان پنھنجا ڪتاب ڏيکاريو.“
هُوءَ ڪجهہ هٻڪي، ڪتاب کڻندي هٿَ ڏڪيس. مون هٿ وڌائي ڪتاب کنيا.
هن اکيون مٿڀرو کنيون ۽ ڪجهہ چوڻ چاهيائين، ”سر...“
مون سندس ڳالھہ اڌ ۾ ڪٽي، ”منھنجو نالو منظور آهي، بھتر ٿيندو تہ اوهان مون کي منھنجي نالي سان پڪاريو.“
”منظور صاحب، مان دراصل اڃا هيٺين درجي جا ڪتاب....“
وري بہ مون ڳالھہ ڪٽي، ”انھيءَ سان ڪو فرق نٿو پوي، مس ياسمين. مون کي سڀ خبر آهي، اوهين بي فڪر رهو ۽ تڪلف نہ ڪريو تہ شايد مان آسانيءَ سان اوهان کي پڙهائي سگهندس.“
مون ڪتاب ڏٺا. اٺين درجي جا ڪتاب هئا. مون ڪتاب رکي پڇيومانس، ”اوهان کي انھن مان ڪھڙا سبجيڪٽ وڌيڪ پسند آهن.“
”سنڌي ۽ تاريخ.“ هن مختصر جواب ڏنو.
”سٺو، اوهان کي پنھنجي ٻوليءَ سان محبت ٿي ڏسجي.“
”پنھنجي ٻوليءَ سان محبت ڪنھن کي نہ هوندي.“ هن شرمائيندي جواب ڏنو.
مون کيس سنڌيءَ ۾ صورتخطي لکائي ۽ تاريخ مان سوال پڇيم، انگريزيءَ ۾ ڊڪٽيشن لکايم ۽ ڪجهہ حساب ڪرايم. منھنجي توقع جي خلاف هُوءَ پڙهڻ ۾ چڱي هئي. ٿوري محنت سان هوشيار ٿِي سگِهي ٿَي.
مان پڙهائڻ ۽ هُوءَ پڙهڻ ۾ ڏاڍي مشغول هئي. اهو سلسلو شايد طويل ٿئي ها، پر نوڪر ٽراليءَ ۾ چانھہ ۽ سنيڪس کڻي آيو. نوڪر ٽرالي ڇڏي هليو ويو. ياسمين ڪاپي بند ڪري، صوفي تي رکي ۽ چانھہ ٺاهڻ لڳي.
”مِس ياسمين، اهو تڪلف ٺيڪ نہ آهي. مان فقط پڙهائڻ اچان ٿو.“
”انھيءَ ۾ تڪلف جي ڪھڙي ڳالھہ آهي سر.... معاف ڪجو منظور صاحب. چانھہ ئي تہ آهي، ماني تہ ڪانھي.“
اسين چانھہ پيئڻ لڳاسين. چانھہ جو ڪوپ رکي مون چيو، ”مِس ياسمين، هڪ ڳالھہ چوان، اوهين دل ۾ تہ نہ ڪندا؟“
”اوهين چئو، مان نہ ڪندس دل ۾.“
”ڏسو مِس ياسمين، اوهان کي پڙهڻ لاءِ مون کي رکيو ويو آهي. منھنجي خيال سان، اوهان عمر جو ڪافي عرصو ضايع ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اوهان جي تعليم ڪَنٽِينيُو هجي ها، تہ هينئر گهٽ ۾ گهٽ انٽر ڪري وڃو ها.“ مون ياسمين ڏانھن ڏٺو، هُوءَ اڃا چانھہ پِي رهي هئي. ”هاڻ جيڪڏهن اوهان اهو فيصلو ڪري ورتو آهي تہ اوهان کي پڙهڻو آهي، تہ پوءِ اسان کي پاڻ ۾ تعاون ڪرڻو پوندو. مان خيال ۽ محنت سان پڙهائيندس ۽ اوهين ڌيان ۽ محنت سان پڙهندا. اوهان جي اڄوڪي پڙهائيءَ مان مون کي اندازو ٿي ويو آهي تہ اوهان کي شوق آهي. مان چاهيان ٿو، اوهين سال جي اندر اندر مئٽرڪ ڏئي وجهو.“
”سال جي اندر!“ ياسمين اچرج مان پڇيو.
”ها. اچرج جي ڳالھہ ڪانھي، مان گهڻي ۾ گهڻو اوهان کي پنجن مھينن ۾ اٺين ۽ نائين ڪلاس جو ڪورس ختم ڪرائي ڇڏيندس. باقي مھينا ميٽرڪ لاءِ کوڙ آهن. جيڪڏهن اوهان بہ پوريءَ ريت محنت ڪئي.“
”مان پوريءَ طرح محنت ڪندس.“ ياسمين مُرڪي چيو.
ياسمين جي گهران نڪري، فيروز جي گهر ويس. هو منھنجو ئي انتظار ڪري رهيو هو.
”ٻڌاءِ، پھريون ڏينھن ڪيئن رهيو؟“ فيروز مُرڪي پڇيو.
”توقع کان وڌيڪ سٺو. ياسمين جلد پڙهي ويندي.“
”خدا ڪري. ائين بہ تو ۾ سٺي ماستر جا جوهر آهن.“ هن کلي ڏنو.
”مھرباني“، مان مُرڪيس.
ڪجهہ دير فيروز وٽ ويھي، مان گهر موٽي آيس.
ياسمين کي پڙهائيندي مون کي مھينو ٿي ويو هو. شروع ۾ پڙهائيندي جيڪا هٻڪ مون ۾ هئي، سا ختم ٿي وئي. ياسمين جو شرم ۽ تڪلف بہ گهڻي ڀاڱي ختم ٿي ويو هو. اٺين درجي جو ڪورس گهڻي ڀاڱي ياسمين اڳ ۾ ئي پورو ڪري ورتو هو. مون رهيل ڪورس ڏيڍ مھيني جي اندر پورو ڪرائي ڇڏيو ۽ اهو دُهرائجي بہ ويو ۽ هاڻ نائين جو ڪورس هلي رهيو هو.
شام جو مان وقت تي پھچي ويس. نوڪر ڊرائينگ روم ۾ ويھاريو. ياسمين اڃا نہ آئي هئي، ڪجهہ دير کان پوءِ نوڪر ٻيھر آيو. اچي ٻڌائين، ”ياسمين بي بي جون ڪجهہ ساهڙيون آيل آهن، هنن چيو آهي تہ معاف ڪجو، مان ٿوري دير ۾ اچي ويندس.“
”ٺيڪ آهي.“ مون جواب ۾ چيو.
نوڪر ٻاهر هليو ويو. مان ويٺي ويٺي ڊرائنگ روم جو جائزو وٺڻ لڳس. منھنجي پسند جي هر شئي هن ڊرائنگ روم ۾ موجود هئي. ائين ٿَي لڳو، ڄڻ اهو ڊرائنگ روم مون ئي پنھنجي لاءِ ٺھرايو آهي، يا منھنجي صلاح سان ٺاهيو ويو آهي. ڪجهہ دير تصور ۾ هن ڊرائنگ روم کي پنھنجو سمجهيم. پر جلد ئي تصور جو سلسلو ٽُٽي پيو ۽ پنھنجي سوچ تي اندر ئي اندر ۾ کِلي ڏنم. ڪٿي مان ۽ ڪٿي هي ڊرائنگ روم.
هن ڊرائنگ روم ۾ منھنجي پسند جي هر شئي هئي ۽ بلڪل اهڙي ئي سليقي سان رکيل هئي، جيئن، جيڪر منھنجو ڊرائنگ روم هجي ها، تہ مان رکان ها. پر جن شين مون کي گهڙيءَ گهڙيءَ هرکايو ٿي، انھن مان هڪ تہ ريڊيو گرام هو ۽ ٻيو ڪتابن سان ڀريل ڪٻٽ. اهي ٻيئي منھنجون ڪمزوريون آهن. ڪتاب تہ مون پاڻ کي بکيو رکي بہ ڪافي ورتا آهن، پر ريڊيو گرام لاءِ شايد سڄي عمر بکيو رهان تہ بہ نہ وٺي سگهان.
نہ ڄاڻ مان ڪيتري دير تائين ريڊيو گرام کي ڏسندو رهيس ۽ سوچيندو رهيس. نہ ڄاڻ هن ۾ منھنجي پسند جا ڪيترا رڪارڊ وڳا هوندا، ۽ اِتي هاڻ بہ موجود هوندا. سوچيم، اٿي رڪارڊ ڏسان، ضرور ريڊيو گرام جي ڀرسان ئي ڪٿي رکيل هوندا. پر مناسب نہ سمجهي، ائين نہ ڪيم، پر ڪتاب ڏسڻ جي خواهش کي روڪي نہ سگهيس ۽ اٿي ڪٻٽن جي ڀرسان آيس. مون کي پوئٽري ۽ فڪشن سان گهڻي دلچسپي آهي، هتي هسٽري، رليجن ۽ مختلف مضمونن جي ڪتابن کان علاوہ پوئٽري ۽ فڪشن تي بہ تمام گهڻا ڪتاب هئا. نالا ڏسڻ سان خبر پئي تہ ڪليڪشن تمام سٺي آهي. مون کي خوشي ٿي تہ اهڙن باذوق ماڻھن وٽ اچڻ جو موقعو مليو اٿم. نہ تہ سيٺين جي گهرن ۾ بھي کاتن کان علاوہ ڪو خالي پنو بہ نظر نہ ايندو آهي.
ڪتابن جي ٻين سڀني ڪٻٽن کي تالو لڳل هو. پر هڪڙو ڪٻٽ کليل هو، جنھن ۾ انگريزي ناول هئا. مان ناولن جا نالا ۽ لکندڙن جا نالا پڙهڻ لڳس. هڪڙي ناول جو نالو مون کي ڏاڍو وڻيو ‘Breaking up’ قطعہ تعلق. مون ڪتاب ڪڍيو. پيپربيڪ ۾ تمام سھڻي ٽائيٽل سان W.H Mean Ville جو ناول هو. ڪجهہ صفحا سامھون جا ڏسي، سڀئي صفحا اٿلائي، آخري صفحو ڏسڻ لڳس. ناول ۾ ڪل ارڙهن باب هئا ۽ ارڙهون باب ڪل ٻن سِٽن جو هو. ڏاڍو غمگين ۽ دل تي اثر ڪندڙ.
June, I love you. I cannot help you. I will never forgive myself that. Good By.
’جُون، مون کي توسان محبت آهي. مان تنھنجي مدد نہ ڪري سگهيس. مان توکي پنھنجي طرفان ڪڏهن بہ وساري نٿو سگهان. خدا حافظ.‘
ڪيڏو نہ ڏک، ڪيڏي نہ عاجزي، ڪيڏي نہ مجبوري. انسان ڪيڏو مجبور آهي، هن جي وس ۾ ڪجهہ بہ ڪونھي. جنھن کي چاهي ٿو، انھيءَ کي حاصل نٿو ڪري سگهي. جنھن سان زندگيءَ جي هر گهڙي، سندس سُڪون، سندس خوشيون وابستہ آهن، جنھن جي جدائيءَ جو هو تصور بہ نٿو ڪري سگهي، پنھنجي زبان سان ئي کيس خدا حافظ چوڻو پوي ٿو.
”منظور صاحب.“ مان ڇرڪيس، مُڙي ڏٺم، ياسمين بيٺي هئي. کيس هلڪا گلابي ڪپڙا پيل هئا. گهڙي کن تہ مان کيس ڏسندو ئي رهيس، پر جلدي اکيون جُهڪي ويون ۽ پوءِ ٻنھين جي واتان ساڳي وقت نڪتو:
”معاف ڪجو.“
لفظن جي انھيءَ ٽڪراءَ تي اسان ٻنھين کلي ڏنو. مون کلندي چيو، ”چڱو پھرين اوهين معافي گهري وٺو، پوءِ مان گهرندس.“
”مون کي تہ دير ٿي ويئي، تنھن جي ٿي معافي گهران، پر اوهان ڇا جي معافي گهرندا!“ ياسمين اچرج مان پڇيو.
”بنا اجازت ڪتاب ڏسڻ جي.“
”اها بہ ڳالھہ آهي.“ ڪٻٽن ڏانھن ڏسندي چيائين، ”اوهان تہ فقط هڪڙو ڪٻٽ ڏٺو آهي، چاٻيون شوڪيس جي مٿان پيون هيون، ٻيا بہ کولي ڏسو ها.“
”مھرباني. هڪڙي ڪٻٽ ۾ ئي ايترا ڪتاب آهن، جو ڏسڻ ۾ جيڪر هفتو کن تہ لڳي وڃي.“ مون مُرڪندي چيو.
”ادا نديم کي ڪتابن سان ڏاڍي دل آهي. هي ڏسو نہ، اهي ٽيئي حصا جن ۾ ناول، ڪھاڻين جا مجموعا ۽ شعرن جا ڪتاب آهن. اهي سڀئي ادا جا آهن. باقي ٻہ حصا، جن ۾ تاريخ ۽ مذهب تي ڪتاب آهن، اهي ڊيڊي جا آهن.“
مون ڪتاب پنھنجي جاءِ تي رکي، ڪٻٽ بند ڪيو ۽ صوفي ڏانھن وڌندي پڇيم، ”اوهان کي بہ ڪتابن سان دلچسپي آهي؟“
”ها، تمام گهڻي، ڀئي سچي ڳالھہ تہ اها آهي، مان انگريزيءَ جا ڪتاب تہ پڙهي ڪونہ سگهان، سنڌي ۽ اردو پڙهندي آهيان. ڪجهہ وقت کان اردو بند ڪري، فقط سنڌي پڙهڻ تي زور رکيو اٿم.“
”تمام سٺو. ادب ۾ اوهين ڇا پسند ڪندا آهيو؟“
”شاعريءَ سان بہ دلچسپي اٿم، پر ڪھاڻين سان خاص لڳاءُ اٿم. ناول تہ طويل طويل ٿا ٿين، مون کي نٿا وڻن.“
مون ڪجهہ ڳالھائڻ چاهيو، پر هن منھنجي ڳالھائڻ کان پھرين ئي چيو، ”مان اردو ناولن جي باري ۾ چوان پئي. سنڌ ۾ تہ ناول نہ هئڻ جي برابر آهن، البت ڀارت ۾ گهڻا نڪتا آهن، پر انھن جي ٻولي مون کي سمجهہ ۾ نٿي اچي. ڪھاڻين سان بہ ساڳي ويڌن آهي. انھن جي مقابلي ۾ سنڌ جي ڪھاڻي زور آهي.“
”اڇا.“ سندس ڳالھين ۾ منھنجي دلچسپي وڌي ويئي. مون سوچيو بہ نہ هو، تہ هيءَ ادبي ذوق رکندي هوندي.
”ڀلا اوهان کي ڪھڙا ڪھاڻيڪار وڻن ٿا؟“ مون ڌڙڪندي دل سان پڇيو.
”موهن ڪلپنا ۽ آغا سليم.“
منھنجي دل جي ڌڙڪڻ گهٽجڻ لڳي. هن ڳالھہ جاري رکندي چيو، ”مون اوهان جون بہ ڪئين ڪھاڻيون پڙهيون آهن. مون کي اوهان جي ڪھاڻين ۾ خاص ڪري اُهي ڏاڍيون وڻيون، جيڪي ڪوٽ ۾ بند ڇوڪرين تي لکيل آهن. اوهان جي هُوءَ ڪھاڻي بہ تمام سٺي هئي، جنھن ۾ هڪ اديب تصوراتي ڪھاڻيون لکي ٿو ۽ تصوراتي هيروئن سان حقيقت ۾ محبت ڪرڻ لڳي ٿو، پر حاصل نٿو ڪري سگهي.“
”ڪيتري نہ عاجزي، ڪيتري نہ لاچاري، ڪيترو نہ رنج آهي انھيءَ ڪھاڻيءَ ۾. مون کي اُهي ڪھاڻيون ڏاڍيون وڻنديون آهن، جن جي پڇاڙيءَ ڏک تي ختم ٿيندي آهي. دراصل اهڙيون ڪھاڻيون ذهن کي متاثر ڪن ٿيون.“
مان ڇرڪيس. اها سوچ تہ منھنجي آهي. اهڙي انداز سان، اهڙي لفظن سان تہ منھنجو اندر سوچيندو آهي. هن جي زبان مان اهي لفظ ڪيئن نڪتا. منھنجي دل خوشيءَ ۾ تيز تيز ڌڙڪڻ لڳي. تہ انھيءَ جي معنيٰ، ڪو منھنجيون ڪھاڻيون بہ پڙهي ٿو. منھنجون ڪھاڻيون بہ دل سان پسند ڪري ٿو. منھنجون ڪھاڻيون بہ ياد ڪيون وڃن ٿيون.
”اوهان ڇا سوچڻ لڳا؟“ منھنجي سوچ کي طويل محسوس ڪري، ياسمين پڇيو.
”هون... ڪجهہ بہ نہ.“ مون جلديءَ سان جواب ڏنو. اوهان ڪاپي کوليو.
ياسمين ڪاپي کوليندي سوال ڪيو، ”منظور صاحب، اوهان ڪتابي سلسلو ڇو بند ڪيو؟“
ڄڻ ڪنھن دل ۾ چھنڊڙي هنئين، ڦٿڪي پيس. وڌيڪ ڪجهہ نہ چئي، فقط ايترو چيم، ”بس مجبوري.“ متان ڪو ٻيو سوال نہ ڪري وجهي. مون کيس پڙهائڻ شروع ڪري ڏنو. هُوءَ بہ خاموشيءَ سان پڙهندي رهي. انھيءَ وچ ۾ چانھہ آئي ۽ ڪجهہ دير لاءِ پڙهائي بند ٿي، پر مان سندس ڪنھن بہ وڌيڪ سوال جي جواب کان بچڻ لاءِ سندس ڪورس ڏسڻ لڳس ۽ ڏنل ڪم جاچيندو رهيس.
مون ياسمين کي ٻن ڪلاڪن لاءِ پڙهائڻ جي حامي ڀري هئي، پر پڙهائيندي پڙهائيندي ٽي، ڪڏهن چار ڪلاڪ بہ ٿي ويندا هئا. ٻہ ٽي دفعا ياسمين چيو بہ، ”منظور صاحب، اوهان کي تہ فقط ٻن ڪلاڪن لاءِ پڙهائڻو آهي، پر هتي تہ ٽي ٽي ڪلاڪ بہ ٿي ويندا آهن.“
”اوھہ، معاف ڪجو، شايد بور ٿي ويا.“ مون ڪتاب بند ڪندي چيو هو.
”اهڙي تہ ڳالھہ ڪانھي. مون کي تہ هاڻ اوهين سڄو ڏينھن پڙهائيندا، تہ بہ پڙهندس. مون کي هر حالت ۾ سال ۾ ميٽرڪ ڪرڻي آهي. جڏهن اوهان کي منھنجو ايترو خيال آهي، تہ پوءِ مون کي ڪيئن نہ ٿيندو.“
”تہ پوءِ ٺيڪ آهي، اوهين انھيءَ متعلق وڌيڪ نہ سوچيو. مون کي ڪوبہ ٻيو ڪم ڪونھي. فقط رات جو فيروز سان ملندو آهيان ۽ هن وٽ ڪيڏيءَ مھل بہ وڃان، هو دل ۾ نہ ڪندو آهي. مان فقط چاهيان ٿو، مون جيڪو چيو آهي، سو ٿي سگهي.“ وري کلندي چيم، ”ها، اوهين جيڏيءَ مھل بور ٿيو، مون کي بنا تڪلف چئي سگهو ٿا.“
ياسمين بہ کِلي ڏنو، ”ها ضرور. بوريت ساڻ ڪري، ڪيئن پڙهبو.“
ياسمين کي پڙهائيندي مون کي ٽيون مھينو شروع ٿيو هو. اسان ۾ جيڪا اجنبيت هئي، سا هاڻ ڪنھن حد تائين ختم ٿي چڪي هئي. ياسمين جو شرم بہ ڪافي گهٽجي ويو هو ۽ سندس ڪورس ڏاڍي تيزيءَ سان هلي رهيو هو. مان حيران هوس تہ هن ڇوڪريءَ لاءِ چيو ٿي ويو تہ هيءَ احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا آهي ۽ ڪنھن کان بہ پڙهي نٿي سگهي. مون سوچيو ڇا واقعي ياسمين پڙهي نٿي سگهي، يا ڪنھن کيس پڙهائڻ جي ڪوشش ئي نہ ڪئي هئي. جيڪا بہ ٽيچر آئي ٿي، اچڻ سان ڪتاب کولي، اُبتا سُبتا سوال پڇي، اُبتو سُبتو ڪم ڪرائي، هر مھيني ٽيوشن جا پئسا وٺي وڃَي، ڄڻ تہ سندن فرض پورو ٿي ويو. ڪنھن بہ ياسمين جي نفسيات کان واقف ٿيڻ جي ضرورت محسوس نہ ڪئي. ڪِن بہ ڇو، انھن کي پئسن سان ڪم هو، ياسمين پڙهي يا نہ پڙهي، انھيءَ سان سندن ڪھڙو واسطو.
پر مون ائين نہ ڪيو، مان پڙهائڻ جي معاملي ۾ پنھنجو الڳ نظريو رکندو آهيان. مان نفرت جي بنياد تي نہ، بلڪ محنت جي بنياد تي ڪم ڪرڻ جو عادي آهيان. فيروز کان ياسمين متعلق ڪافي معلومات حاصل ڪئي هئي. پوءِ جڏهن ياسمين سان مليس تہ اها ڪوشش ڪيم تہ سندس دلچسپيءَ جون شيون ڪھڙيون آهن. هُوءَ ڇا پسند ۽ ڇا ناپسند ڪندي آهي. انھيءَ سان گڏ مون کيس اها ڳالھہ بہ ذهن نشين ڪرائي، تہ هُوءَ هوشيار ڇوڪري آهي، جلدي پڙهي سگهي ٿي، جيڪڏهن ڪجهہ محنت ڪري.
مون هن ۾ اعتماد پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ۽ تڏهن مون کي ڏاڍي خوشي ٿي، جڏهن ڏٺم تہ مان ڪامياب پيو ٿيان. ياسمين ڏاڍي محنت سان پڙهي رهي هئي. اُهو ڪورس، جيڪو ڪو ٻيو شاگرد ڇهن ستن مھينن ۾ ڪري ها، هن گهڻي حد تائين ٽن مھينن جي شروعَ ۾ ئي پورو ڪري ورتو.
ڊرائنگ روم ۾ ويٺي مون کي گهڻو وقت نہ ٿيو هو، جو ياسمين ڪمري ۾ داخل ٿي. ليڊي هئمليٽن جو اڇو سوٽ پيل هئس. ڳلي ۾ چانديءَ جي زنجير، ڪنن ۾ چانديءَ جا ڊگها مگَرَ، ٻانھن ۾ چاندي ۽ شيشي جون اڇيون چوڙيون ۽ آڱر ۾ چانديءَ جو ڇَلو، پيرن ۾ اڇين پٽين سان نازڪ چمپل.
مون کيس ڏٺو، ڪي گهڙيون تہ ڏسندو ئي رهيس. سندس گلابي رنگ اڇن ڪپڙن ۾ جِهر جِهر جَرڪيو پئي. جڏهن هُوءَ ڀرسان واري صوفي تي ويٺي تہ مون کانئس ڪاپي گهري ۽ ڏنل ڪم ڏسڻ لڳس. سڀ ڪم ٺيڪ ڪيل هو. اکر تمام سھڻا ۽ صفائيءَ سان لکيل هئا.
”اوهان جا اکر ڏاڍا سھڻا آهن.“ مون کيس ڪاپي ڏيندي چيو.
”بس اکر ئي تہ سھڻا آهن.“ هن مُرڪي جواب ڏنو.
”ڇا مطلب؟“ مون ڪجهہ ڇرڪندي پڇيو.
”منھنجو مطلب آهي تہ ايندو تہ ڪجهہ نہ اٿم، فقط اکر ئي ڪجهہ ’ٺيڪ‘ آهن.“ هن ٺيڪ لفظ تي زور ڏنو.
”نہ نہ، اِها ڳالھہ تہ ڪانھي. اوهان تہ هاڻ پڙهڻ ۾ بہ چڱا ٿي ويا آهيو.“
”منظور صاحب، اوهين فقط دل رکڻ لاءِ تہ نہ پيا چئو؟“
”مس ياسمين، منظور اڄ تائين ڪنھن کي خوش ڪرڻ لاءِ غلط ڳالھہ نہ ڪئي آهي.“
”اوھہ، معاف ڪجو. منھنجو مقصد غلط نہ وٺجو.“
”نہ. پر هاڻ جيڪا ڳالھہ مان چوڻ چاهيان ٿو. انھيءَ مان بہ اوهين غلط مطلب نہ ڪڍجو.“ مون مُرڪندي چيو.
”ڇا!“ هن حيران ٿي پڇيو.
”اوهان کي ڪپڙن پائڻ جو فن اچي ٿو. ڏاڍي سليقي سان ڪپڙا پايو ٿا. پسند بہ سٺي آهي ۽ رنگن جو انتخاب بہ هميشہ وڻندڙ هوندو آهي.“
”مھرباني. دراصل مون کي هلڪا رنگ وڻندا آهن، خاص ڪري اڇو. ڪڏهن ڪڏهن شوخ رنگ بہ پائي وٺندي آهيان، پر هلڪن رنگن کي ترجيح ڏيندي آهيان.“
ڳالھين جو سلسلو ختم ڪري مان پڙهائڻ ۾ مشغول ٿي ويس، ۽ لاڳيتو ڪلاڪ کن پڙهائيندو رهيس. انھيءَ وچ ۾ پڙهائڻ کان علاوہ ڪابہ ٻي ڳالھہ نہ ٿي. جڏهن ڪلاڪ گذري ويو تہ ياسمين اوٻاسيون ڏيڻ لڳي. ٻن ٽن اوٻاسين تائين تہ مان خاموش رهيس، پر پوءِ نيٺ چيم، ”ڇو مس ياسمين، اوهان کي ننڊ پئي اچي؟“
”نہ... مان ڪجهہ ٿڪجي پئي آهيان.“
”پوءِ پڙهڻ بند ڪجي. ٿَڪَ ۾ ڪجهہ سمجهہ ۾ ايندو ئي ڪونہ.“ مون ارٿميٽڪ جو ڪتاب ميز تي رکندي چيو.
”ها، چانھہ پي، پوءِ پڙهبو.“ ياسمين ڪاپي ميز تي رکندي وري اوٻاسي ڏني.
ڪجهہ دير لاءِ خاموشي ڇانئجي وئي. ايتري ۾ چانھہ اچي وئي. چانھہ هميشہ ڪلاڪ کان پوءِ ايندي هئي ۽ اهو بہ منھنجي چوڻ تي ٿيو هو. ڇو تہ پھريون ڪلاڪ تہ مان بلڪل فريش هوندو هوس ۽ ياسمين بہ. ڪلاڪ کان پوءِ چانھہ پي ڪجهہ مختلف موضوعن تي ڳالھائي، وري پڙهائي شروع ڪبي هئي. ائين بہ مون لکڻ ۽ پڙهڻ کي ٻن حصن ۾ ورهائي ڇڏيو هو. پھريون ڪلاڪ لکائڻ جو ڪم، ٻئي ڪلاڪ ۾ پڙهائڻ جو ڪم ۽ پوءِ جي وقت ۾ ليڪچر... پر ڪڏهن ڪڏهن پروگرام تبديل بہ ڪندو هوس، تہ جيئن ساڳئي ساڳئي ڪم کي، ساڳين وقتن ۾ ڪندي ياسمين بور نہ ٿي پوي.
چانھہ ٺاهي ياسمين منھنجي اڳيان رکي. چانھہ پيئندي پيئندي ياسمين اوچتو پڇيو، ”منظور صاحب، اوهان کي سنگيت سان بہ دلچسپي آهي؟“
مان ڇرڪيس. چانھہ جو ڍُڪ ڀري چيم، ”ياسمين، مون کي سنگيت سان عشق آهي.“
”سنگيت ۾ ڇا پسند ڪندا آهيو، منھنجو مطلب آهي، ڪھڙي قسم جا گيت وڻندا اٿوَ؟“
”پڪا گانا بنھہ نہ وڻندا اٿم.“ جلديءَ سان جواب ڏنم. ”قوالين کان بہ بُڇان لڳندي اٿم. ڏسو نہ، سولي سڌي گاني کي رڙيون ڪري ڳائڻ ڀلا اِها ڪٿي جي فضيلت آهي. گهٽ ۾ گهٽ اسان جي سنڌي ڪلچر ۾ تہ قوالي ڪانھي. البت ريڊيو ۽ ٽي. وي وارن اِها مسخري شروع ڪئي آهي. سنڌيءَ ۾ اهڙي قسم جي ڳائڻ جو سراغ، گذريل زماني ۾ بہ نٿو ملي، پر هاڻ تہ شاھہ صاحب جي ڪلام سان بہ اهڙيءَ بدذوقيءَ جو مظاهرو ڪيو پيو وڃي.“
ياسمين کلڻ لڳي.
”ڇا مان غلط پيو چوان؟“ مون کيس کلندي ڏسي پڇيو.
”بلڪل نہ. تعجب آهي، مون کي بہ قوالين ۽ پڪن گانن کان سخت نفرت آهي. ڀلا اوهين پسند ڇا ٿا ڪريو؟“
”ڏسو، گيت ۽ سنگيت جي معاملي ۾ منھنجو نظريو اهو آهي تہ سنگيت جو سڌو سنئون روح سان تعلق هوندو آهي. سٺو گيت اُهو، جيڪو پھرئين دفعي ٻڌڻ سان ئي وڻي ۽ بي اختيار زبان تي اچي وڃي ۽ اهڙو گيت پوءِ ڪڏهن نہ وسرندو. جيڪو زبان تي نہ اچي سگهي، جيڪو ذهن کي متاثر نہ ڪري، انھيءَ ۾ خوبي ڪھڙي؟ سٺو سنگيت تہ دل جي گهراين ۾ لھي ويندو آهي ۽ هميشہ لاءِ اُتي پنھنجي لاءِ جاءِ ٺاهي وٺندو آهي ۽ اهڙي سنگيت کي اُهو ئي خلقي سگهندو، جنھن کي موسيقيءَ جي علم جي پوري ڄاڻ هوندي.“
”ائين هلڪي ڦلڪي موسيقي ۽ سولا سڌا گيت جيڪي سنڌي ۽ مشرقي سازن تي ڳائل هجن. مون کي وڌيڪ وڻندا آهن. مغربي ڌُن تي ڳايل ديسي گيت ٻڌڻ پسند نہ ڪندو آهيان. جيڪڏهن مغربي موسيقي ٻڌڻي آهي تہ پوءِ ڇو نہ انگلش سانگس (Songs) ٻُڌجن. مغربي موسيقي جي ڄاڻ اسان جي موسيقارن کان وڌيڪ انھن کي آهي.“
”اوهان جو مطلب آهي تہ مغربي ساز استعمال نہ ڪجن؟“ ياسمين پڇيو.
”نہ نہ، منھنجو اِهو مطلب ڪونھي. مان مغربي سازن جي خلاف نہ آهيان، مشرقي گانن ۾ مغربي ڌنون. انھن جي خلاف آهيان. ڏسو نہ، هر ٻوليءَ جو پنھنجو مزاج آهي، هر ملڪ جو ڪلچر الڳ الڳ آهي. اسٽائيل بہ الڳ، مزاج بہ جدا. هر ملڪ جي سنگيت کي انفراديت حاصل آهي. پاڪ- هند تہ اهڙا ملڪ آهن، جتي گيت ۽ سنگيت جنم ورتو آهي. ٻاهرين دنيا وارن هتان ئي اِهو پرايو ۽ هاڻ اسان جا هالُو چالُو موسيقار انھيءَ عظيم فن جو ستياناس پيا ڪن. اسان جا گهڻا موسيقار اهڙا بہ آهن، جن کي سازن جي صحيح استعمال جي ڄاڻ ئي ڪانھي. خوشيءَ جي گيت ۾ بہ گٽار وڄائين، تہ ڏک ۾ بہ... ۽ اسٽائيل بہ ساڳي.“
”اوهان سنڌي لوڪ ڌُنون تہ ٻڌيون هونديون. اسان کي انھن تي ناز آهي، پر انھن ئي ڌُنن کي ڪن هُونھار موسيقارن مغربي ڌنن ۾ ڳارايو آهي. ڀلا اِهو ظلم ڪونھي؟“
”پر سڀئي موسيقار تہ اهڙا نہ آهن.“ ياسيمن ڄڻ تہ احتجاج ڪيو.
”نہ، بلڪل نہ. سڀئي اهڙا ڪونھن. ڪي تہ تمام سٺا آهن. پاڪستان ۾ خورشيد انور ۽ ڀارت ۾ نوشاد ۽ ايس. ڊي. برمن مٿاهون درجو رکن ٿا. انھن کي موسيقيءَ جي اصولن جي صحيح ڄاڻ آهي. اِهي مشرقي ڌُنون، مشرقي سازن تي وڄائيندا آهن. سنڌ جي فلمي موسيقارن وانگر ڪوهياري کي مغربي سازن تي وڄائي سنڌي لوڪ ڌُنن جو خانو خراب نہ ڪيو اٿن. خورشيد انور، ايس. ڊي. برمن يا نوشاد جڏهن مغربي ساز وڄائيندا آهن تہ گيت ۽ سچوئيشن جو بہ خيال رکندا آهن.“
”مون کي ڏاڍي خوشي ٿي آهي تہ اوهان کي بہ مون وانگر اُوٽ پٽانگ گانا نہ وڻندا آهن.“ ياسمين جي چھري جي گلابي رنگ ۾ ڳاڙهاڻ بہ جهلڪا ڏئي رهي هئي.
”ياسمين، مان چئي چڪو آهيان تہ مون کي سنگيت سان پيار آهي. جڏهن بہ پنھنجي پسند جو گيت ٻڌندو آهيان، تہ مون تي بيخودي ڇانئجي ويندي آهي. فن جو احترام ڪندو آهيان. سٺي گيت کي ڏاڍي سُڪون، خاموشيءَ ۽ ڌيان سان ٻڌندو آهيان ۽ چاهيندو آهيان تہ انھيءَ عرصي ۾ ڪو مون سان ڳالھائي بہ نہ، بلڪ سامھون لنگهي بہ نہ. اوڏيءَ مھل مان اکيون بہ بند ڪري ڇڏيندو آهيان، تہ جيئن خيال هڪ ئي هنڌ رهن.“
مان خاموش ٿيس تہ ياسمين چيو، ”مون وٽ لانگ پلي، فارٽي ايٽ ۽ فارٽي فائِو، آر. پي. ايم رڪارڊس جي ڪليڪشن آهي، اوهان ڏسو، شايد اوهان جي پسند جا بہ ڪجهہ رڪارڊس هجن.“ منھنجي جواب ڏيڻ کان اڳ ئي ياسمين اُٿي ريڊيو گرام ڏانھن وڃڻ لڳي.
”۽ پڙهڻ.“ مون چيو.
”اڄ ٺھيو. مان پاڻ بہ ٿڪل آهيان. آرام چاهيان ٿي.“ هن مون ڏانھن ڏسي مُرڪي چيو.
”پوءِ تہ ضرور رڪارڊ وڄايو.“
”اوهان ڇا ٻڌڻ پسند ڪندا.“ ياسمين رڪارڊ کڻندي چيو.
”في الحال تہ فلمي گيت.“
”مان رڪارڊ کڻي ٿي اچان، اوهان چونڊ ڪري ڏيو.“
ياسمين ڪجهہ رڪارڊ کڻي آئي. اِهي سڀئي اُهي رڪارڊ هئا، جيڪي مون پنھنجي خيالي ريڊيو گرام لاءِ وٺڻ ٿي چاهيا. سيگل، مڪيش، طلعت، رفيع، نور جھان، فريدہ خانم، خورشيد انور، ايس. ڊي. برمن، نوشاد ۽ مائي ڀاڳي.
”رڪارڊس جي اِها ڪليڪشن ڪنھن جي آهي.“ مون بي اختيار پڇيو.
”منھنجي... منھنجي ئي چوڻ تي ڊيڊي اهي رڪارڊس گهرايا آهن. ڇا سٺا نہ آهن؟“
”سٺا... هي تہ بھترين آهن. منھنجي پنھنجي پسند.“
مان سوچ ۾ پئجي ويس، ڇا دنيا ۾ ٻن اهڙن ماڻھن جي پسند بہ بلڪل هڪجھڙي ٿي سگهي ٿي، جيڪي زندگيءَ ۾ ڪڏهن مليا بہ نہ هجن.
”ٻيا رڪارڊ کڻي اچان؟“ هن مون کي خاموش ويٺل ڏسي پڇيو.
”نہ نہ.“ مان رڪارڊس ڏسڻ لڳس. سيگل جا- دشمن، ديوداس، ڪاروانِ حيات، پروانہ. مڪيش جا، راني روپ متي، بندني، پرورش، بمبئي ڪا بابو. طلعت جا، سجاتا. نورجھان جا. گلنار، انتظار، زينت، جگنو، نوشاد جا، رتن، انوکي ادا، انمول گهڙي، انداز، ميري محبوب، ميلہ، بابل. ايس. ڊي برمن جا، ٽيڪسي ڊرائيور، بازي، سجاتا، بندني، گائيڊ....
”گائيڊ!“ خوشيءَ منجهان، منھنجي واتان ذري گهٽ رڙ نڪري ويئي.
”جي؟“ ياسمين ڪجهہ حيران ٿيندي پڇيو.
”هي رڪارڊ وڄايو.“ مون گائيڊ جو لانگ پلي ڏيندي چيو. ياسمين رڪارڊ کڻي ريڊيو گرام ڏانھن وئي. مان اَئنوِلَپ کي ڏسڻ لڳس، جنھن جي هڪ طرف فلم جي هيروئن وحيدہ رحمان ۽ هيرو ديوآنند جي تصوير هئي ۽ ٻئي طرف فلم جي موسيقار ايس. ڊي. برمن جي تصوير ۽ فلم جي گانن متعلق تاثرات.
گائيڊ جا گانا مون ٻہ ٽي دفعا ريڊيو تي ٻڌا هئا. انھن گانن ۾ منھنجي دل جي پڪار هئي. ڄڻ تہ مون ئي لکيا هئا. رفيع ڳائڻ ۾ ڪمال ڪيو آهي ۽ ايس. ڊي. برمن ڌُنون ٺاهڻ ۾. منھنجي دل ۾ جيڪي خواهشون جاڳنديون آهن، انھن مان هڪ گائيڊ فلم جو لانگ پلي رڪارڊ، ريڊيو گرام تي آهستگيءَ سان ٻڌڻ جي خواهش بہ دل ۾ سانڍيندو آيو آهيان. ڪيڏي نہ ننڍڙي خواهش، پر ڪيڏي نہ اذيت برداشت ڪئي اٿم، اهي گانا نہ ٻڌي ۽ ڪيترو نہ چاھہ اٿم ريڊيو گرام جو.
ريڊيو گرام آهي، گائيڊ جو لانگ پلي رڪارڊ بہ آهي، پر اِهي منھنجا نہ آهن. مان فقط ٻڌي سگهان ٿو، پر پنھنجي مرضيءَ سان نہ.
رڪارڊ وڄڻ شروع ٿي ويو هو، لتا ۽ ڪشور ڪمار ڳائي رهيا هئا.... ’گاتا رهي ميرا دل‘ ۽ پوءِ هڪ گانو ختم ٿي، ٻيو شروع ٿيو. ياسمين ڪنڌ جُهڪايو ويٺي هئي، مان بہ اکيون بند ڪري، صوفي جي پُٺ کي ٽيڪ ڏئي اَهلي پيس. لتا جو آواز گونجيو پي،... ’رات ڪو جب چاند چَمڪَي، جَل اُٺَي تَن مورا، مين ڪهُون مت ڪر او چندا، اِس گلي ڪا ڦيرا.‘
۽ پوءِ... ۽ پوءِ اُهو گانو آيو، جنھن مون کي تڙپائي ٿي ڇڏيو. رفيع جو آواز شئليندر جي شاعري، ڄڻ تہ اها شاعري منھنجي حال تي ڪئي وئي آهي. منھنجي لاءِ ڪئي وئي آهي.. ’ڪيا سَي ڪيا هَو گيا... بيوفا تيرَي پيار ۾...‘ پر اهو بيوفا ڪير آهي. ڪنھن جي ياد انھيءَ گاني تي تڙپائي ٿي. ڪھڙو اڻ ڄاتل درد آهي، جيڪو اهو گانو ٻڌي اندران سَٽون ڏئي ٻاهر ٿو نڪري. آخر اِهو گانو مون کي ايڏو بيقرار ڇو ٿو ڪري! ڪنھن جي ياد انھيءَ گاني سان وابستہ آهي، ڪنھن مون کان مُنھن موڙيو آهي. هي گيت مون کي اهڙا ڏنڀ ڇو ٿو ڏئي.
ڪير بہ نہ.... ڪير بہ نہ. اندر جي اُوناهيُن مان هڪ پڙاڏو اُڀريو.
ڪوبہ تہ ڪونھي. ڪنھن بہ تہ مون کي نہ چاهيو آهي. ڪنھن بہ تہ مون سان ڪو واعدو نہ ڪيو آهي. تہ پوءِ ڪنھن جو ڀرم ٽُٽو، جنھن مون کي تڙپائي وڌو. اِهو ڪھڙو پيار آهي، جنھن جو ڪندڙ تہ ڪونھي، پر تڙپ موجود آهي. اِهي ڪھڙا فاصلا آهن، جيڪي دور نٿا ٿين. اُهي ڪھڙا رستا آهن، جيڪي هي گانو ٻڌڻ سان ڌُنڌيَل ڌُنڌيَل پاڇو بنجي ذهن جي آڏو ڦري ٿا وڃن.
اِهو گيت شايد منھنجي محروميءَ جو پڙاڏو آهي، جيڪو منھنجي اندران اُڀري ٿو. اهو گيت مون کي احساس ڏياري ٿو تہ ڪابہ اهڙي چاهت ڪانھي، جيڪا فقط منھنجي لاءِ هجي. اها چاهت، جيڪا زندگي گذارڻ جو سھارو هجي، جنھن جي سھاري زندگي گذارڻ جي آرزو هجي. مون سان قدرت مذاق ڪيو آهي، مون کي زندگي ڏني اٿس، پر بي رنگ، ٻُسي ٻُسي، بيٺل پاڻيءَ جي چشمي جي ٺھراءُ وانگر. اهو ويران چشمو، جنھن تي ڪنھن انڊلٺ جو پاڇو نہ پوندو آهي، جنھن جي ڪناري تي ڪو گل نہ ٽڙندو آهي، جنھن جي ڪناري تي ويھي ڪو حسين جوڙو قرب نہ ونڊيندو آهي.
اهڙي ٻُسي، ڦڪي، بي رنگ زندگي آهي منھنجي. منھنجي زندگي مون سان وفا نہ ڪئي آهي. اُهو ڪجهہ، جيڪو مون چاهيو، انھيءَ کي حاصل نہ ڪرڻ ئي منھنجي ڀاڳ ۾ لکيل آهي.
اِهو گيت منھنجي روح جي پڪار آهي. اهو پڙاڏو آهي، منھنجي اندر جو ۽ پوءِ منھنجي ذهن سوچڻ ڇڏي ڏنو. مان خالي ذهن ويٺو رهيس ۽ نہ ڄاڻ رڪارڊ ڪڏهن ختم ٿي ويو هو. مان نہ ڄاڻ ڪٿي وڃي پھتو هوس. هوش ئي نہ هوم، ذهن ۾ رفيع جو آواز پڙاڏجي رهيو هو. ’چلو سھانا ڀَرَم تو ٽُوٽا، جانا ڪَي حُسن ڪِيا هَي؟‘
نہ ڄاڻ مان ڪيتري دير ائين سوچ ۾ ٻڏو رهان ها ۽ سلسلو اڃا نہ ڄاڻ ڪيترو طويل ٿئي ها، پر ياسمين جي سڏ مون کي ڇرڪائي وڌو.
”ڇو منظور صاحب، اوهين ائين ماٺ ڪري ڇو ويٺا آهيو. اهو رڪارڊ تہ ڪڏهوڪو ختم ٿي ويو. ٻيا ڪھڙا رڪارڊ وڄايان؟“
”نہ مس ياسمين. هن رڪارڊ کان پوءِ مان ٻيو ڪوبہ رڪارڊ ٻڌڻ نٿو چاهيان.“
”ڇو؟“ ياسمين اچرج ۾ پڇيو.
”رفيع جو اِهو گيت، ڪيا سَي ڪيا هو گيا... منھنجي روح جو پڙاڏو آهي. انھيءَ گيت کي مان جڏهن ٻڌندو آهيان، تہ ڏاڍو اداس ٿي ويندو آهيان. دل چاهيندي آهي اوڇنگارون ڏئي رُئان.“
”ڇا ڪو ياد ايندو آهي؟“
”ياد...؟ ڪير ايندو ياد. ڪير آهي... ڪير هو، جو ياد اچي، ڪير بہ تہ ڪونھي.“
”پوءِ اهو گيت اوهان کي ايڏو اُداس ڇو ٿو ڪري؟“
”نہ ڄاڻ ڇو. شايد ڪنھن گذريل جنم ۾ مون سان بيوفائي ڪئي هوندي. انھيءَ جي ياد نہ ايندڙ ياد، مون کي اُداس ڪيو ڇڏي.“ مون ڦڪي مرڪ مُرڪندي چيو.
”اوهين بہ عجيب ۽ دلچسپ آهيو.“ هن کِلندي چيو.
”دلچسپ نہ، فقط عجيب.“ وري بہ ڦِڪي مُرڪ منھنجي خشڪ چپن تي ڦھلجي وئي. وري بہ ياسمين کلي ڏنو.
مان اٿي بيٺس. ”چڱو هاڻ مان هلان ٿو. اوهان ڏنل ڪم ڪري وٺجو.“
”ها بلڪل.“ ڪجهہ ساعتن کان پوءِ چيائين، ”اوهان تہ شايد هاڻ ادا فيروز وٽ ويندا.“
”ها، هن کان سواءِ ٻيو آهي بہ ڪير، جنھن کي پنھنجو سمجهجي.“ ۽ ياسمين ڏانھن بنا ڏٺي ۽ سندس جواب ٻڌڻ کان سواءِ ئي در کولي ٻاهر نڪري آيس.
فيروز گهر ئي هو. در کڙڪايم، نڪري آيو. ڏسي مرڪيو ۽ سلام ڪيائين. ”اڄ جلدي پڙهائي ختم ٿي وئي؟“
”ها، ياسمين جو موڊ پڙهڻ تي نہ هئو، انھيءَ ڪري جلدي اچي ويس.“
”سٺو... مان ڪپڙا مٽائي اچان ٿو.“
هُو گهر ويو ۽ مان ٻاهر رستي تي سندس انتظار ڪرڻ لڳس. وقت آهستي آهستي گذرڻ لڳو، اڌ ڪلاڪ ٿيڻ تي هو، منھنجون ٽنگون بيھڻ کان جواب ڏئي رهيون هيون، مان گهڙيءَ گهڙيءَ سندس گهر ڏانھن ڏسڻ لڳس. مون کي جيڪي ڳالھيون ڏاڍيون ڏکيون لڳنديون آهن، انتظار انھن ۾ سڀ کان اول آهي. فيروز ۾ اِها سڀ کان وڏي ڪمزوري آهي. ڪپڙا مَٽائڻ ۾ ايتري دير لڳائيندو، جيتري دير ۾ ڪنوار کي سينگاري وٺجي. نيٺ فيروز آيو. مرڪي چيائين، ”مون کي دير تہ نہ ٿي آهي؟“
”نہ، گهڻي تہ نہ، فقط منو ڪلاڪ.“ مون ڪاوڙ ۾ چيو.
هن واچ ۾ ڏسندي چيو، ”ايترو تہ ڪوڙ نہ ڳالھاءِ. مون کي فقط ايڪٽيھہ منٽ ٿيا آهن.“
”ها، ايڪٽيھہ منٽ تہ تمام ٿوري دير آهي.“ مون کي وڌيڪ ڪاوڙ لڳي.
فيروز خاموش ٿي ويو. سندس اها خاص عادت آهي، جڏهن بہ هو ڏوھہ ڪندو آهي، تہ خاموش ٿي ويندو آهي. مان چاهيندو آهيان تہ هو معذرت گهري، پنھنجي ڏوھہ تي افسوس جو اظھار ڪري. پر هو بلڪل خاموش رهندو آهي ۽ انھيءَ طرح طويل ڏنگيندڙ خاموشيءَ کان مون کي وحشت ٿيندي آهي ۽ پوءِ اها خاموشي مان ئي ٽوڙيندو آهيان، هن جون چڱاين ياد ڪري، سڄي ڪاوڙ ڍري ٿيو وڃي.
اسين اچي هڪ ريسٽارنٽ ۾ ويٺاسين. ڪجهہ دير خاموشي رهي، پوءِ فيروز چيو، ”نہ ڄاڻ توکي اهي انڌيريُون ڪنڊون ڇو وڻنديون آهن. روشنيءَ ۾ ڊپ ٿو لڳئي ڇا؟“
”ها. منھنجي زندگيءَ ۾ ڪابہ روشني ڪانھي. فقط اونداھہ آهي. تنھن ڪري اونداھہ ۾ ئي ويھڻ مناسب سمجهندو آهيان.“
”توکي شَل موقعو نہ ملي، بس ڪھاڻين جا ڊائيلاگ ٻڌائڻ ويھي رهندين.“ فيروز ڄڻ تہ احتجاج ڪيو.
”زندگي هڪ ڪھاڻي ئي تہ آهي. هڪ ڏکوئيندڙ ڪھاڻي. مون جھڙي مايوس انسان جو روشنيءَ سان ڪھڙو تعلق.“
”ڏس، مون توکي ڪيترا دفعا جهليو آهي، منھنجي سامھون مايوسيءَ جون ڳالھيون نہ ڪندو ڪر. ﷲ کان بہ مايوس آهين ڇا؟ مايوسي گناھہ آهي.“
منھنجي چپن تي ڦِڪي مُرڪ ڦھلجي وئي. ”فيروز مون کي انھن ڊاڪٽرن تي ڏاڍي کِل ايندي آهي، جيڪي دل جي مريض کي چوندا آهن، پريشاني ڇڏي ڏيو، خوش رهڻ جي ڪوشش ڪريو. مون مايوسين کي ڄاڻي واڻي تہ ڳلي نہ لڳايو آهي. بس حالات مايوس ڪيو وجهن ۽ پاڻ تي اختيار نہ رهندو اٿم ۽ اڄ تہ مون پنھنجي پسند جو اُهو گيت ٻڌو آهي، جنھن کي ٻڌي مان بيخود ٿي ويندو آهيان. ائين محسوس ٿيندو اٿم تہ جنم جنم کان اُداس آهيان، ڪا اهڙي ڳالھہ، ڪو اهڙو واقعو، ڪو اهڙو حادثو، جنھن مون کي ازل کان ئي اُداس ڪري وڌو آهي. ائين ڀانيان ٿو تہ اُداسي منھنجي مقدر ۾ لکجي وئي آهي. ٻڌاءِ فيروز، آخر رفيع جو اهو گيت مون کي ايڏو بيقرار ڇو ٿو ڪري؟“
”چريو آهين ٻيو ڇا.“ فيروز جواب ڏنو.
”تون ٻار آهين فيروز، ذهني طور ٻار. توکي خبر نہ آهي تہ زندگي ڇا آهي. زندگي خوابن جو قيد خانو آهي، آرزوئن جو مقتل. اداسين جي ماٿري. اُميدن جو قبرستان. تون ٻار آهين، تو منھنجي اندر جي درد کي محسوس ئي نہ ڪيو آهي. ڪاش مون کي ذهن نہ هجي ها. ذهن ڪيڏو نہ ڏنگَي ٿو.“
۽ پوءِ وري خاموشي ڇانئجي وئي، ڄڻ تہ اونداھہ ٻاٽ ڦھلجي وئي. مون وٽ لفظ ائين کٽي پيا، جيئن اونداھہ ۾ رستو نظر نہ ايندو آهي.
خاموشيءَ جو اهو سلسلو نہ ڄاڻ ڪيتريون صديون رهيو ۽ پوءِ ڄڻ فيروز خاموشيءَ جو سينو چيريو، ”ياسمين جي پڙهائي ڪيئن پئي ٿئي؟“
”ٺيڪ پئي ٿئي.“
”پڙهي ويندي؟“
”ڇو نہ. هُوءَ تہ هوشيار ڇوڪري نڪتي. دراصل هن کي ڪنھن پڙهائڻ جي ڪوشش ئي نہ ڪئي هئي.“
”اِها تہ خوشيءَ جي ڳالھہ آهي. تو ياسمين کي پڙهائي ورتو تہ اِها وڏي ڳالھہ ٿيندي.“
”جيڪڏهن طريقي سان پڙهائجي تہ هڪ موڳو ٻار بہ پڙهي سگهي ٿو، اِها تہ وري بہ سمجهو ڇوڪري آهي.“
”مس ياسمين، مون کي ڏاڍي خوشي ٿي آهي، اوهان کي پڙهندي اڃا مَس ٽي مھينا ٿيا آهن، پر اوهان چڱا هوشيار ٿي ويا آهيو، اڄ تہ ارٿميٽڪ جا سڀئي سوال صحيح نڪتا آهن.“
”اِها اوهان جي مھرباني آهي.“ ياسمين مُرڪندي چيو ۽ ارٿميٽڪ جي ڪاپي رکي ڊڪٽيشن جي ڪاپي کولِيائين.“
”منظور صاحب. هڪ ڳالھہ چوان.“
”ڇو، ڪا اهڙي آهي ڇا، جنھن جي اجازت وٺڻ جي ضرورت هجي؟“
”نہ نہ، ها بہ.“ هن مُرڪي چيو.
”تہ چئو. منھنجي طرفان اجازت اٿوَ.“
”اوهين مون کي- مِس ياسمين نہ، فقط ياسمين چوندا ڪريو.“ ياسمين رڪجندي رڪجندي چيو.
”پر ڇو؟“ مون حيران ٿيندي پڇيو.
”انھيءَ ڪري، جو ’مِس‘ چوڻ سان ائين ٿو محسوس ٿيم تہ ڄڻ مان واقعي ڪنھن ٽيچر کان پڙهي رهي آهيان.“
”پر مان ٽيچر ئي تہ آهيان.“ مون کلندي جواب ڏنو.
”نہ، اوهين ٽيچر نہ، گهر جا ئي هڪ فرد آهيو. اسان جي گهر جا سڀئي ڀاتي اوهان جي ڏاڍي عزت ڪندا آهن. مون پاڻ مان اِهو احساس ڪڍي ڇڏيو آهي، تہ اوهين هڪ ڌاريا ٽيچر آهيو. جيڪڏهن مون مان اِهو احساس نہ نڪري ها، تہ مان اوهان کان پڙهي نہ سگهان ها، اميد تہ اوهان کي اعتراض نہ ٿيندو.“
مان مُنجهي پيس، پوءِ چيم، ”چڱو جيئن اوهان جي مرضي مس يا... معاف ڪجو، فقط ياسمين.“
پوءِ ٻنھين کلي ڏنو.
”ياسمين، اڄ تنھنجو نائينٿ جو ڪورس پورو ٿيو. سڀاڻي کان ٽينٿ جو ڪورس شروع ڪبو. هاڻي ٽينٿ جو ڪورس توکي ڏکيو نہ لڳندو، پر پنجن مھينن ۾ اهو ڪورس پورو ڪرڻو آهي ۽ پوءِ مھينو امتحان جي تياري، مئٽرڪ جي امتحان جي تياري. ڇا سمجهئي.“
”هاءِ ﷲ، مون کي تہ ڊپ ٿو لڳي.“ ياسمين جو مُنھن ڳاڙهو ٿي ويو، هن ٻئي هٿ ڳلن تي رکي، مون ڏانھن ڏٺو.
”ڇا کان ٿو ڊپ لڳئي؟“ مون پڇيو.
”ميٽرڪ جي امتحان کان.“
”تہ پوءِ ڇڏي ڏي پڙهائي.“ مون شرارت منجهان چيو.
”واھہ، ايڏي محنت ڪئي اٿم، ۽ هاڻ امتحان نہ ڏيان.“ هن مصنوعي ڪاوڙ ۾ چيو.
”ڏس ياسمين. جيڪا شئي ڇڏي نہ سگهجي، انھيءَ کان ڊپ بہ نہ ڪجي. تو واقعي ڏاڍي محنت ڪئي آهي. مون کي اميد آهي تہ تون ٽينٿ جو ڪورس بہ جلد پورو ڪري وٺندينءَ ۽ پوءِ مان فخر سان تنھنجي والد ۽ فيروز کي چئي سگهندس تہ ڏسو، اوهان هن ڇوڪريءَ لاءِ چيو ٿي تہ هيءَ احساس ڪمتري جي شڪار آهي، اصل پڙهي نہ سگهندي. هاڻ ٻڌايو، ڪيئن پڙهي وئي. پڙهائڻ جو ڪو طريقو بہ تہ هجي. ائين ئي کڻي مٿي تان بار نہ لاهجي، محنت ڪجي، صحيح رستو وٺجي....“
”۽ پنھنجي تعريف ڪجي.“ ياسمين منھنجي ڳالھہ ڪٽي پنھنجو جملو منھنجي ڳالھہ سان ملايو.
”تہ ڀلا اِها تعريف غلط آهي؟“ مون سوال ڪيو.
”نہ، آهي تہ صحيح، پر پنھنجي واتان ٺھي ڪونہ ٿي.“ ياسمين شرارت سان مُرڪندي چيو.
”چڱو سائين، تون برداشت نٿي ڪري سگهين، تہ پوءِ ساراھہ ڪونہ ٿو ڪريان.“ ۽ مان خاموش ٿي ويس ۽ پوءِ انگلش ڪتاب کڻي صفحا اٿلائڻ لڳس.
۽ ڪجهہ دير خاموشي ڇانئين رهي.
”اوهين ناراض ٿي ويا.“ ياسمين خاموشي ٽوڙي.
”نہ.“ مون ڇرڪ ڀريو، ”انھيءَ ۾ ناراضگيءَ جي ڪھڙي ڳالھہ.“
”اوهين خاموش ٿي ويا نہ انھيءَ ڪري....“
”نہ نہ، اهڙي ڳالھہ ڪانھي، مون ليسن پي ڏٺا.“ مون صفحا اٿلائيندي چيو.
”منظور صاحب، مون مذاق ڪيو هو.“ مان ڏانھنس ڏسڻ لڳس، هن ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو. ”واقعي مان اوهان جي احسانمند آهيان. اوهان مون تي ڏاڍي محنت ڪئي آهي.“
”اهڙيون بيوقوفن جھڙيون ڳالھيون مون سان نہ ڪندي ڪر.“ مون نرم لھجي ۾ چيو، ”مون ڪوبہ احسان نہ ڪيو آهي، پنھنجو فرض پورو ڪيو اٿم. اوهان مون کي گهر جي فرد جي حيثيت ڏني ۽ مون ڪوشش ڪئي آهي تہ انھيءَ کي نباهي سگهان.“
ڪجهہ دير ترسي چيم: ”هڪ ڳالھہ چوان، غلط مطلب نہ وٺجان.“
”چؤ.“ ياسمين مون ڏانھن ڏسندي چيو.
”مون کي هتي اچي خوشي محسوس ٿيندي آهي.“
ياسمين جي جواب کان پھرين نوڪر اندر آيو.
”صاحب، سيٺ صاحب چيو آهي تہ ياسمين بي بي کي پڙهائڻ کان پوءِ مون سان ملجو.“
”چڱو.“ مون جواب ڏنو.
۽ جڏهن ياسمين پڙهي ورتو، تہ پنھنجا ڪتاب ۽ ڪاپيون ميڙي، هڪ ٻئي جي مٿان رکي، اُٿي بيٺي، مان کيس ڏسڻ لڳس، هن جهڪي ڪتاب کنيا ۽ سلام ڪري ٻاهر در ڏانھن وڃڻ لڳي، مان کيس ويندي ڏسندو رهيس، نہ ڄاڻ ڇو مان سندس سلام جو جواب نہ ڏيئي سگهيس، ۽ هن کي ويندي ڏسندو رهيس. هُوءَ در مان ٻاهر نڪري وئي، پر منھنجون نظرون اڃا بہ دَر ۾ کُتلَ هيون. ائين پي چاهيم تہ ياسمين وري اچي، وري اچي منھنجي سامھون ويھي، سندس ڪپڙن مان شنيل جي جيڪا ٿڌي ۽ وڻندڙ خوشبو ايندي آهي، اُها هڪ دفعي وري پکڙجي پوي. پر مون اِهو سڀ ڪجهہ ڇو پي سوچيو، مون کي اِهو سڀ ڪجهہ شايد نہ سوچڻ گهرجي.
مون در تان نظرون هٽائي ڇڏيون ۽ اکيون بند ڪري، مٿو صوفي جي پاسي تي ٽڪائي ذهن مان انھيءَ سوچ کي ڪڍڻ جي جدوجھد ڪرڻ لڳس ۽ پوءِ کُڙڪي تي اکيون پٽي ڏٺم تہ سيٺ صاحب اندر آيو پي. مان اُٿي بيٺس ۽ کين سلام ڪيم. سيٺ صاحب مُرڪي سلام جو جواب ڏنو ۽ شوڪيس تان چُرُوٽن جي باڪس مان هڪڙو چُرُوٽ ڪڍي، ڀرسان رکيل لائٽر کڻي، سامھون واري صوفي تي ويھي رهيو. لائيٽر ڏاڍو سھڻو هو، سوئز ايئر ڪمپني (Swiss Air) جو هو، سندس شڪل نيويارڪ جي امپائر اسٽيٽ بلڊنگ جھڙي هئي ۽ اهو گهٽ ۾ گهٽ ڇهن انچن کان بہ ڊگهو هو. لائيٽر سان چُروٽ دُکائي، سيٺ صاحب گوڏي تي کاٻي ٽنگ رکي، صوفي تي، ڪجهہ آهلجي پيو.
”ٻڌايو منظور صاحب، ياسمين جي پڙهائي ڪيئن پئي ٿئي؟“
”اڄ نائينٿ جو ڪورس پورو ٿيو. سڀاڻي کان ٽينٿ جو ڪورس شروع ٿيندو، ۽ نائينٿ جي رويزن.“
”اڇا!“ سيٺ صاحب ڏاڍي، زور سان ’اڇا‘ ڪئي ۽ سڌو ٿي ويھي رهيو. ”ڇهن مھينن ۾ نائينٿ جو ڪورس پورو ڪيائين. ايترو جلد. مون تہ سمجهيو هو تہ ڪئين سال لڳندا.“
”ياسمين هوشيار آهي، مان اڳ بہ عرض ڪري چڪو آهيان تہ شايد ڪنھن بہ کيس محنت سان پڙهائڻ جي ڪوشش نہ ڪئي آهي. پر پوءِ بہ ڪجهہ ڪورس تہ ڪيل هئس... هن سال انشاءَ ﷲ ميٽرڪ جو امتحان ڏيندي.“
”ڇا واقعي... مون کي تہ اعتبار ئي نٿو اچي.“ سيٺ صاحب جي اکين ۾ چمڪ اچي وئي.
”جڏهن امتحان ڏيندي، تہ پوءِ اوهان کي اعتبار اچي ويندو.“ مون مُرڪي جواب ڏنو.
”مان اوهان جو احسانمند....“
”قطع ڪلامي معاف، وري نہ چئجو.“ مون سندن ڳالھہ ڪٽيندي چيو. ”مون کي ڏک ٿو ٿئي. مان اوهان کي، اوهان جي گهر کي پنھنجو ئي ٿو سمجهان.“
”اِها تہ مھرباني آهي اوهان جي. فيروز جيڪا تعريف اوهان جي ڪئي هئي، اوهين انھيءَ تعريف کان وڌيڪ جا مستحق آهيو.“
پوءِ ڪجهہ دير هيڏانھن هوڏانھن جون ڳالھيون ٿينديون رهيون ۽ پوءِ اجازت وٺي اٿيُس.
”ياسمين.“
“هون.“
”تون شايد نائينٿ جي ڪورس جي رويزن نہ پئي ڪرين؟“
”ڇو؟“ هن مون ڏانھن ڏسندي پڇيو.
”هينئر نائينٿ جي ڪورس مان جيڪا ڊڪٽيشن توکي لکرايم، انھيءَ ۾ چار چُڪون آهن.“
”بس نہ.“ هن بيپرواهيءَ سان چيو.
”اِهي وڌي بہ سگهن ٿيون.“ مون ڪجهہ رُکائيءَ سان چيو.
”ڇو!“ هن رُکائي محسوس ڪري، ڪجهہ حيرت مان پڇيو.
”جھڙي بيپرواهيءَ سان تو مون کي جواب ڏنو آهي، جيڪڏهن اهڙي بي پرواهي تو ڪئي تہ...“
”اوھہ.!“ ياسمين پشيمان ٿيندي چيو، ”هاڻ انشاءَ ﷲ نہ ٿيندي اهڙي بيپرواهي.“
”ڏس ياسمين“، مون کيس نرميءَ سان چيو. ”توکي ڏهن پيپرن ۾ اپيئر (Appear) ٿيڻو آهي. انھيءَ ڪري ٽينٿ سان گڏوگڏ نائينٿ جي ڪورس جي روِيزَن بہ ٿيندي اچي.“ مون سندس ڪاپي کيس موٽائيندي ڳالھہ پوري ڪئي.
”نہ، هاڻ اوهان کي شڪايت نہ ٿيندي.“ ياسمين مرڪندي چيو.
۽ پوءِ وري پڙهڻ جو سلسلو شروع ٿي ويو. مون کي آئي ڪلاڪ کن ٿي ويو هو. اوچتو ياسمين چيو، ”هاڻ پڙهائي بند ڪجي؟“
”ڇو! ايتري جلدي. ٿڪجي پئين ڇا؟ يا چانھہ کان پوءِ پڙهبو؟“ مون ڪتاب رکندي چيو.
”نہ، اڄ وڌيڪ نہ پڙهبو.“ هن مُرڪندي چيو.
”ڇو؟“ ۽ ڪيترائي وسوسا ۽ خيال ذهن تي تري آيا.
”ٻڌايان ٿي....“
”ڇو خاموش ٿي وئين؟“ منھنجي بيقراري وڌي وئي.
”هڪ ڳالھہ چوان؟“
”چئو.“
”پڪچر ۾ هلندا مون سان؟“ هن تمام تڪڙ ۾ چيو.
”پڪچر ۾... مان!“ مون ڇرڪ ڀريو.
”ها، اوهين؟“ هن مون ڏانھن ڏسندي چيو.
”پر، پر....“ سمجهہ ۾ نہ آيم تہ ڪھڙو جواب ڏيان.
”پر ڇا؟“
”پر مان ڇو؟“ مون پاڻ کي ڪجهہ سنڀاليندي چيو.
”اوهان کي ڪو اعتراض آهي؟“ ياسمين سنجيدگيءَ سان پڇيو.
مون ڏانھنس ڏٺو، پر سندس چھرو تاثرات کان خالي هو.
”مون کي تہ شايد نہ ٿئي. پر تنھنجي گهر وارا....“ مون اٽڪندي اٽڪندي چيو.
”ممي بہ هلي ٿي. ڊيڊي فلم ڏسي ئي ڪونہ.... ٽڪٽ بہ گهرائي ڇڏيا اٿم.... هاڻي اوهين هلو.“
مان مُنجهي پيس. ڪو جواب نٿي سُجهيو. ياسمين ڪجهہ دير مون ڏانھن ڏسندي رهي، پوءِ پڇيائين، ”اوهان کي ڪھڙو اعتراض آهي. مان اهڙي تہ بدصورت نہ آهيان، جو اوهين ڦڪا ٿا ٿيو مون سان هلندي.“ هن جي چپن تي مرڪ ڦھلجي وئي.
”توسان هلندي ڪير ڦِڪو ٿيندو، پر تنھنجي گهر وارن کي اها ڳالھہ ناگوار لڳندي.“
”اڇا، اها ڳالھہ آهي.“ ياسمين ٽھڪ ڏنو. ”ڪمال ٿا ڪريو اوهين بہ. ڊيڊي پاڻ تہ اها رِٿ ڏني آهي.“
مون کي ائين محسوس ٿيو، ڄڻ منھنجي اندر ۾ گلَ ٽِڙِي پيا. اڻ لکا خواب چٽا ٿي پيا، مون چاهيو ٿي تہ منھنجي خوشيءَ جو اظھار ياسمين تي نہ ٿئي، پر منھنجي تہ ڄڻ نَس نَس ٽِڙي پئي هئي. ڪھڙي طريقي سان ’ها‘ چوان، اهو ئي نٿي سُجهيو... ۽ نہ ڄاڻ ڪھڙيءَ طرح ’ها‘ چيم. ياسمين جي چھري تي بہ خوشي ڦھلجي وئي.
”چڱو تہ مان ڪپڙا مٽائي ٿي اچان، اميءَ کي بہ چوان ٿي تہ هُوءَ بہ تيار ٿي وٺي.“
ياسمين ڪمري مان نڪري ويئي ۽ آءٌ سوچ ۾ پئجي ويس. ياسمين مون سان فلم ۾ هلي رهي هئي. منھنجي دل جي هڪ دٻيل دٻيل خواهش اڄ پوري ٿي رهي هئي. ياسمين جي ماءُ بہ گڏ هلي رهي هئي، حالانڪ منھنجي خواهش هئي تہ هُوءَ اڪيلي هلي، پر اها ڇا گهٽ خوشيءَ جي ڳالھہ هئي تہ ياسمين مون سان گڏ هلي رهي هئي، اڄ مون کي پاڻ تي فخر پئي محسوس ٿيو. ڄڻ تہ اڄ منھنجي ڪنھن ورهين کان ڇڏيل اڌوري ڪھاڻيءَ جو انجام لکجي ويو هجي.
ڪجهہ دير کان پوءِ ياسمين آئي، هن کي فيروزي رنگ جا ڪپڙا پيل هئا، جُتي بہ اهڙي رنگ جي هئي، ۽ هٿن ۾ اهڙي رنگ جون چوڙيون. پٺيان سندس ماءُ هئي. مان سندس ماءُ سان اڳ ۾ بہ ملي چڪو هوس. پھرئين دفعي جڏهن مون کيس ڏٺو هو، تہ ائين محسوس ٿيو هوم، تہ هُوءَ ياسمين جي ماءُ نہ، بلڪ وڏي ڀيڻ آهي. مون کيس سلام ڪيو ۽ هن مرڪي انھيءَ جو جواب ڏنو ۽ مون کان منھنجي ۽ امان جي خيريت پڇي.
هيٺ لٿاسين تہ ڪار ڏاڪڻ جي ڀرسان بيٺي هئي. ڊرائيور اسان کي هيٺ لھندي ڏٺو تہ وڌي وڃي ڪار جا دروازا کوليائين. پٺيان ياسمين ۽ سندس ماءُ ويٺي ۽ مان اڳيان ڊرائيور سان ويٺس.
سئنيما هال ۾ اندر اڳ ۾ مان گهڙيس، پٺيان ياسمين جي ماءُ ۽ انھيءَ جي پٺيان ياسمين ۽ سيٽن تي ويٺاسين بہ اهڙيءَ ريت. منھنجي چاهنا هئي تہ ياسمين منھنجي ڀرسان ويھي، پر ائين نہ ٿي سگهيو. وچ ۾ ياسمين جي ماءُ هئي ۽ اهو بہ سوچيم تہ اهو ضروري ڪونھي تہ جيڪا چاهنا منھنجي آهي، يا ياسمين جي بہ هجي، پر مون کي اها ڳالھہ ئي سڪون پھچائي رهي هئي تہ ياسمين منھنجي ڀرسان ئي ويٺي هئي.
۽ جڏهن انٽرويل ۾ ماڻھن گهڙيءَ گهڙيءَ ياسمين کي ڏٺو ٿَي تہ محسوس ڪيم تہ انھن جي اکين ۾ مون لاءِ رشڪ هو تہ اهڙي حسين ڇوڪري مون سان گڏ آهي. انھيءَ احساس منھنجي دل جي رفتار تيز ڪري ڇڏي.
انھيءَ رات مان ڏاڍو خوش هوس. انھيءَ رات مون جھڙا حسين خواب ڏٺا. اهڙن حسين خوابن جو مون ڪڏهن تصور بہ نہ ڪيو هو. منھنجي خوابن جو مرڪز ياسمين هئي. حسين نظارا ۽ ياسمين جو ساٿ. مون کي ائين محسوس ٿيو تہ مون کي منھنجي وڃايل منزل ملي وئي آهي. مون کي ائين محسوس ٿيو تہ مون کي اُهو سڀ ڪجهہ ملي ويو، جيڪو مون حاصل ڪرڻ چاهيو ٿي.
۽ جڏهن صبح جو اٿيس، تہ مون کي اُها صبح ڏاڍي وڻي. مون کي هر شئي مُرڪندي محسوس ٿي. ائين لڳو تہ ڄڻ پھريون ڀيرو بھار آئي آهي. ائين چاهڻ لڳس تہ هڪ هڪ تي پنھنجي خوشيءَ جو اظھار ڪريان، پر ٻيو هو ڪير، هڪ امي ۽ ٻيو فيروز. اميءَ سان ڳالھہ ڪرڻ مناسب نہ هئي ۽ نہ ئي فيروز کي اها ڳالھہ ٻڌائڻ جھڙي هئي.
مان روز فيروز سان شام جو ملندو آهيان، پر انھيءَ ڏينھن صبح جو ڏهين وڳي ئي ساڻس ملڻ ويس. مون کي صبح جو ڏسي حيران ٿيو، پر عادت موجب اچڻ جو ڪارڻ نہ پڇيائين، فقط ايترو چيائين، ”ترس، ڪپڙا مٽائي اچان.“
مان رستي تي سندس انتظار ڪرڻ لڳس، هُو آيو ۽ اسين خاموشيءَ سان هلندا رهياسين. اڄ مون کي احساس ٿيو پئي تہ ڄڻ فيروز اُداس آهي. پر پوءِ محسوس ڪيم تہ هو اُداس ڪونھي، مان ئي ضرورت کان وڌيڪ خوش آهيان. مون سڄي رستي زور زور ڪري پئي ڳالھايو ۽ هن فقط مرڪي ٿي ڏٺو.
جڏهن اُها ريسٽورانٽ آئي، جنھن ۾ اسين ويھندا آهيون. تہ فيروز جا قدم انھيءَ ريسٽورانٽ ڏانھن وڌيا، پر مون سندس هٿ پڪڙي روڪي ورتو. فيروز سواليہ نظرن سان مون کي ڏٺو.
”نہ، اڄ هن ريسٽورانٽ ۾ نٿا هلون. ڪنھن ٻي هوٽل ۾، جنھن ۾ روشني هجي.“
شام جو ياسمين کي پڙهائڻ ويس. خبر پئي تہ ياسمين کي بخار ٿي پيو آهي. منھنجي ساري خوشي ڊهي اچي پٽ پئي. نوڪر، مون کي ياسمين جي ڪمري ۾ وٺي ويو، ياسمين پلنگ تي ليٽيل هئي، ماڻس ڪرسيءَ تي ويٺي هئي. مون کي ڏسي ياسمين جي چپن تي مُرڪ تري آئي ۽ هُوءَ اُٿي ويٺي. مان، ماڻس کي سلام ڪري ٻي ڪرسيءَ تي ويھي رهيس. مون کي ائين محسوس ٿيو، جيڪا خوشي رات مون کي محسوس ٿي هئي، اُهو فقط نظر جو دوکو هو. مون سندس خيرعافيت پڇي ۽ ڪجهہ دير ويھي، موٽي آيس.
پويان ٽي ڏينھن منھنجي لاءِ اذيتناڪ وحشت کڻي آيا. ياسمين بيمار هئي ۽ مان فقط کيس پڇي هليو ايندو هوس. پويَن ڏينھن ساڻس ملي بہ نہ سگهيس. ڇاڪاڻ تہ سندس ڪي مائٽياڻيون کيس پڇڻ آيون هيون. منھنجي اُداسي فيروز بہ محسوس ڪئي، پڇيائين بہ پر مان نٽائي ويس، ٻڌايانس بہ ڇا ها.
ميٽرڪ جو ڪورس تيزيءَ سان هلي رهيو هو ۽ ياسمين ڏاڍي محنت سان پڙهي رهي هئي ۽ جڏهن چانھہ جي وقت اسان ڪتاب بند ڪيا، تہ مون ياسمين کي چيو، ”ياسمين، هڪ خوشيءَ جي ڳالھہ ٻڌايان؟“
”خوشيءَ جي ڳالھہ لاءِ اجازت نہ وٺبي آهي، يڪدم ٻڌايو.“ ياسمين بيقراريءَ سان چيو.
”تون پڙهائيءَ ۾ ڏاڍي هوشيار ٿي وئي آهين. مون کي پَڪ آهي تہ جيڪڏهن ساڳيءَ طرح محنت ڪندي رهندينءَ تہ ضرور چڱي ڊويزن کڻندينءَ.“
ياسمين جو چھرو خوشيءَ ۾ ٻهڪڻ لڳو، چيائين، ”منظور صاحب، اهو سڀ ڪجهہ اوهان جي بدولت ٿيو آهي، نہ تہ منھنجي لاءِ تہ اها ڳالھہ مشھور هئي تہ هيءَ پڙهِي پئِي تہ سج اولھہ مان نڪرندو.“
”نہ، اهڙيءَ ڪا ڳالھہ ڪانھي، فقط مون کي داد نہ ڏيو، جيڪڏهن اوهين پاڻ پڙهڻ ۾ دلچسپي نہ وٺو ها، تہ مان ڇا ڪريان ها.“
”بھرحال، مان تہ داد جو واحد مستحق اوهان کي سمجهندس، اوهان ئي مون ۾ خود اعتمادي پيدا ڪئي آهي.“
ڪجهہ دير خاموشي رهي ۽ پوءِ پڙهائي وري شروع ٿي ويئي، نہ ڄاڻ پڙهڻ ۾ ڪيترو وقت گذري ويو، اوچتو ياسمين پڇيو، ”ڪجهہ رڪارڊ ٻڌون؟“
اوچتي سوال تي مان حيران ٿي ويس، ”ڇو خير....!“
”اڄ اوهان جيڪا منھنجي ساراھہ ڪئي آهي، تنھن جي مون کي ڏاڍي خوشي آهي. مان چاهيان ٿي تہ هاڻ پڙهڻ بند ڪري ڪجهہ گيت ٻڌجن.“
”بلڪل.“ مون ڪتاب بند ڪري چيو، ”پر اڄ فقط خوشيءَ جا گيت ٻڌبا.“
”۽ اوهان جي پسند جي فلم، گائيڊ جا نہ؟“
”ها، گائيڊ جا بہ ضرور. پر فقط خوشيءَ جا. ڪوبہ ڏک جو نہ.“
۽ پوءِ خوشيءَ جا گيت هڪ ٻئي پٺيان وڄندا ويا، ڄڻ زندگي جهومڻ لڳي.
مئٽرڪ جي امتحان ۾ فقط مھينو کن وڃي بچيو هو. ياسمين ڏينھن رات هڪ ڪري محنت ڪرڻ لڳي ۽ مان ٻن ٽن ڪلاڪن جي بدران هاڻ تہ آڌيءَ آڌيءَ رات تائين کيس پڙهائيندو هوس. سيٺ ڪريم هاڻ مون کي سؤ مان وڌائي، ٻہ سؤ رپيا ڏيندو هو. مون گهڻو انڪار ڪيو پر سيٺ منھنجي اها ڳالھہ نہ مڃي، چيائين، ”اهو اوهان جو معاوضو ڪونھي، اوهان کي مان پنھنجو ئي اولاد سمجهندو آهيان.“
هڪ ڏينھن جيئن وڃي ڊرائينگ روم ۾ ويٺس، ياسمين بنا ڪتابن جي آئي. مون حيرت مان کيس ڏسندي چيو، ”ڇو خير تہ آهي! اڄ نہ پڙهبو ڇا؟“
”نہ.“ ياسمين مُرڪي مختصر جواب ڏنو.
”امتحان سِرَ تي اچي بيٺا آهن، توهان کي فڪر ڪونھي؟“
”فڪر تہ ڏاڍو آهي، پر اڄ ڪجهہ شاپنگ ڪرڻي آهي. مائٽن ۾ شادي آهي، اوهين مون سان گڏ هلو.“
”مان!“ وڌيڪ ڪجهہ نہ چئي سگهيس.
”ڇو اعتراض اٿوَ؟“
”نہ اعتراض تہ ڪونھي. هلو.... امي بہ هلندي نہ؟“
”نہ... مميءَ جي مٿي ۾ سُور آهي. پاڻ ٻہ هلنداسين.“
اسين مختلف دڪانن تي لھندا چڙهندا رهياسين. ياسمين شايد سڄي شھر کي خريد ڪرڻ جو ارادو ڪيو هو. ڊرائيور سامان ڍوئيندو ويو ۽ ڪار ۾ رکي، ٻيو کڻڻ لاءِ موٽي ٿي آيو.
۽ پڇاڙيءَ ۾ اسين ڪپڙي جي دڪان تي چڙهياسين، ياسمين پنھنجي لاءِ فيروزي رنگ جي هڪ قيمتي ڪپڙي مان سوٽ لاءِ ڪپڙو ورتو ۽ پوءِ انھيءَ حصي ڏانھن وڌي، جتي مرداڻا ڪپڙا رکيا هئا. مان سندس پٺيان وڃي بيٺس. ياسمين چيو، ”منظور صاحب، مون کي شاديءَ ۾ هڪ مرداڻو سوٽ ڏيڻو آهي. مردن جي ٽيسٽ جي اوهان کي خبر هوندي، اوهين رايو ڏيو.“ دڪان واري مختلف ڪوالئٽيز جا ڪپڙا سامھون پکيڙي ڇڏيا.
مون کي ڪپڙي جي سُڃاڻ بلڪل نہ هئي، ڪڏهن چڱو ڪپڙو پاتو ئي نہ هئم، پر دڪاندار جي سامھون چئي نہ سگهيس، هڪ ٻہ جيڪي ڏسڻ ۾ چڱا هئا، انھن لاءِ رايو ڏنم، پر ياسمين کي اُهي نہ وڻيا. نيٺ ياسمين ئي هڪڙو ڪپڙو پسند ڪيو. البت رنگ مون کان پسند ڪرايائين.
ڪار ۾ ويٺاسين، ڪار پيٽرول پمپ تي اچي بيٺي ۽ ڊرائيور هيٺ لھي، ڪار ۾ پيٽرول وجهائڻ لڳو. ياسمين هڪڙو پيڪيٽ مون ڏانھن وڌائيندي چيو، ”منظور صاحب، هيءُ معمولي تحفو اوهان جي لاءِ آهي.“
اِهو ساڳيو سوٽ جو ڪپڙو هو، جيڪو ڪجهہ دير اڳ ياسمين ورتو هو. انھيءَ کان اڳ جو مان ڪجهہ چوان، ياسمين چيو، ”اوهان کي ياد هوندو تہ مون ٻہ مھينا کن اڳ اوهان کان اوهان جي ڄم جي تاريخ ۽ مھينو پڇيو هو. اڄ اوهان جي سالگره جو ڏينھن آهي. هيءُ تحفو انھيءَ لاءِ آهي.“
”ياسمين، اِها ڳالھہ چڱي ڪانھي.“ مون اعتراض ڪيو.
”منظور صاحب، تحفي وٺڻ تي اعتراض نہ ڪبو آهي ۽ اوهين غير ٿورو ئي آهيو، جيڪڏهن اوهان منھنجو تحفو قبول نہ ڪيو تہ مون کي سخت دلي صدمو رسندو.“
مون سندس هٿان پيڪيٽ وٺي ڇڏيو.
ڪار هلي تہ ياسمين پڇيو، ”منظور صاحب، اوهين ڪھڙي درزيءَ کان سوٽ سبرائيندا؟ اڳوپوءِ هن کي ڏيندا هلون.“
مون جواب نہ ڏنو، ڦِڪي مُرڪ منھنجي چپن تي ڦھلجي وئي.
”اوهان منھنجي سوال جو جواب نہ ڏنو.“ ياسمين پڇيو.
”مون اڄ تائين ڪڏهن سوٽ سبرايو ئي ڪونھي. بلڪ پاتو ئي ڪونھي. ڪھڙي درزيءَ جو نالو وٺان، مان تہ لنڊي بازار مان ڪوٽ خريد ڪندو آهيان.“
”اوھہ.“ ياسمين ڪجهہ دير خاموش ٿي ويئي پوءِ چيائين، ”اسان جو درزي جينٽس ڪپڙا بہ سبندو آهي، هلو تہ هن کي ٿا ڏيون.“
اَها رات بہ منھنجي لاءِ خوشيون ميڙي آئي هئي. مون ڄاتو ٿي تہ جيڪو ڪجهہ مان محسوس ڪري رهيو آهيان، ياسمين جا احساسات بہ ساڳيا آهن. مون کي پنھنجي منزل روشن نظر آئي پئي، پر ساڳئي وقت ڳالھہ ڏکي بہ نظر آئي ٿي. ڪٿي هُوءَ لکاپتي، ڪٿي مان هڪ ماستر، جنھن کي ڪا سماجي حيثيت ئي حاصل ڪانھي ۽ اُهو ماستر جيڪو انھن وٽ ئي نوڪر هو. سيٺ ڪريم واقعي تمام عزت ڏيندو هو، ڏاڍو قدر ڪندو هو، پر مان ۽ هُوءَ... اِهو سلسلو ڏکيو ڳنڍبو ٿي نظر آيو.
امتحان شروع ٿي ويا هئا. ياسمين پرائيويٽ طور ويٺي هئي، نائنٿ جا امتحان هلي رهيا هئا. امتحان ياسمين جا هئا، پر اڌَ چريو مان ٿي ويو هوس، منھنجو هوش حَواس ئي قائم نہ رهيو هو. فيروز وٽ بہ ٻہ ٻہ ڏينھن نہ ويندو هوس. سڄو سڄو ڏينھن، اڌ اڌ رات تائين مان کيس پڙهائيندو هوس. مون ياسمين لاءِ پويَن سالن جا پيپر ڏسي، گيس پيپر (Guess paper) ٺاهيا ۽ تڏهن ڏاڍي خوشي ٿي، جڏهن ڏٺم تہ منھنجي گيس پيپرن مان ڪافي سوال آيا هئا.
۽ پوءِ نائينٿ جا پيپر پورا ٿيا. مون ياسمين جا ڏنل پيپر وري کانئس ڪرايا ۽ ڏٺم تہ گهڻي ڀاڱي هن سڀئي سوال صحيح ڪيا هئا.
۽ پوءِ ميٽرڪ جو امتحان شروع ٿيو. مون وري بہ ڏينھن رات هڪ ڪري ڇڏيو. ياسمين بہ وسئون نہ گهٽايو.
۽ پوءِ هڪ هڪ ڪري مئٽرڪ جا سڀئي پيپر ياسمين ڏئي ڇڏيا. سيٺ ڪريم ۽ ٻين گهر وارن کي يقين ئي نٿي آيو تہ واقعي ياسمين مئٽرڪ جو امتحان ڏنو آهي، خود مون کي بہ ڄڻ يقين نہ ٿَي آيو، تہ اُها ڇوڪري، جنھن لاءِ چيو ٿي ويو تہ هُوءَ احساس ڪمتري ۾ مبتلا آهي. جا ڪنھن ٽيچر کان پڙهي نہ سگهي، سا اهڙي آسانيءَ سان مئٽرڪ جو امتحان ڏئي وٺندي ۽ سال جي اندر ئي منھنجي محنت ثاب پوندي.
امتحان ٿي ويو. مون کي امتحان جو جيترو انتظار هو، اوترو ئي هاڻ بيزارگي محسوس ڪري رهيو هوس. ڇاڪاڻ تہ هاڻ ياسمين کي پڙهائڻو ڪونہ هو. البت ڪڏهن ڪڏهن ملڻ ويندو هوس ۽ منھنجي ملڻ تي ڪا روڪ ٽوڪ نہ هئي.
هڪ ڏينھن مختلف ڳالھيون ڪندي ادب جو ذڪر نڪري آيو ۽ پوءِ اوچتو ياسمين سوال ڪيو، ”منظور صاحب، اوهان ڪتابي سلسلو ڇو بند ڪيو؟“
مون کي ڄڻ چھنڊڙي لڳي. ڦٿڪي پيس. اکيون آليون ٿي ويون. جواب نہ ڏئي سگهيس.
ٿوري دير انتظار ڪرڻ کان پوءِ ياسمين وري چيو، ”اوهان منھنجي سوال جو جواب نہ ڏنو.“
”ڪھڙو جواب ڏيان ياسمين.“ منھنجو آواز ڀريل هو.
ياسمين منھنجو ڏک محسوس ڪيو هو، وري پڇيائين، ”آخر بہ ڪارڻ ڪھڙو هو؟“
”ڪارڻ اِهو هو تہ اهو هڪ ادبي ڪتابي سلسلو هو، جنھن ۾ سھڻو ۽ سٺو ادب پيش ٿيندو هو. پڙهندڙن کي اهڙي ادب جي ضرورت ڪانھي.“
”ڇو!؟“ ياسمين عجب ۾ پڇيو.
”هيءُ نعري بازي جو دؤر آهي. رڳو اُها مخزن يا ڪتاب ماڻھو پسند ڪن ٿا، جن ۾ نعري بازي هوندي. جنھن ۾ ماڻھن جي جذبات کي ڀڙڪايو وڃي ۽ مان اهڙي ادب کي پيش ڪندي شرم ٿو محسوس ڪيان. اِهو ادب وقتي آهي. اهڙي ادب جي مستقبل ۾ جاءِ ڪانھي. اِهو ادب فقط شھرت حاصل ڪرڻ لاءِ لکجي رهيو آهي. مان مڃان ٿو تہ قوميت کي جاڳائڻ لاءِ وقتي طور تي اهڙي ادب جي ضرورت بہ پوندي آهي. اهڙو ادب بہ ڏجي. مون پاڻ بہ اهڙو ادب ڏنو هو، پر اسان جي عوام ۾ جذبو ڪونھي. فقط ڳالھيون آهن. ٺلھا نعرا آهن. وقت کي ڏسو، حڪومت چاهي ٿي تہ فقط سندس ثناخواني ڪئي وڃي. اڄ جا سڀئي وڏا اديب يا تہ وڪامي ويا آهن، يا خاموش ٿي ويا آهن. اهري مخزن، جنھن ۾ فقط معياري ادب پيش ڪيو وڃي، اُها ڪٿي ٿي هلي سگهي ۽ مون جھڙو مسڪين ماڻھو اهڙي مخزن کي ڪيستائين ڪڍي سگهي ٿو. مخزن ڪڍڻ تہ وڏي ڳالھہ، مان تہ هاڻ پڙهڻ لاءِ بہ مشڪل سان ئي ڪا مخزن وٺي سگهندو آهيان.“
ڪافي دير خاموشي ڇانئين رهي ۽ پوءِ ياسمين ٿوري دير جي اجازت وٺي اُٿي ويئي ۽ جهٽ دير ۾ موٽي آئي. صوفي تي ويھندي چيائين، ”منظور صاحب، اوهان ڪئين دفعيٰ چيو آهي تہ اوهان اسان کي، هن گهر کي، پنھنجو ئي گهر سمجهندا آهيو. اِهو صحيح آهي.“
”بلڪل، ڇا اوهان کي شڪ آهي.“
”نہ... مون کي اوهان جي ڳالھہ تي اعتبار آهي. پر اڄ اوهان کي انھيءَ ڳالھہ جو ثبوت ڏيڻو پوندو.“
”اُهو ڪيئن!“
”اوهان جيڪا مخزن ڪڍي رهيا هئا، اها فقط اوهان جي نہ هئي. اها اوهان وٽ قوم جي امانت هئي. اها اوهان جي بہ ايتري هئي، جيتري منھنجي. مون پنھنجي پئسن مان ٽي هزار رپيا گڏ ڪيا آهن. اهي پئسا مان اوهان کي ڏيان ٿي. اوهان وري ساڳيو ڪتابي سلسلو جاري ڪريو.“
ياسمين ٽي هزار رپيا منھنجي ڀرسان رکي ڇڏيا. مون نظر کڻي پئسن کي ڏٺو ۽ پوءِ اکيون ٻوٽي ڇڏيم، ڪافي دير بيزار ڪُن خاموشي ڇانئين رهي ۽ پوءِ نيٺ اها خاموشي ياسمين ئي ٽوڙي ڇڏي.
”منظور صاحب، اوهان بلڪل خاموش ٿي ويا ۽ نہ ئي اوهان پئسا کنيا.“
”ياسمين.“ منھنجو آواز ڏڪيو پئي. مون کي ائين محسوس ٿيو، ڄڻ اِهو آواز منھنجو پنھنجو نہ هو. ”ياسمين، مان تنھنجو ٿورائتو آهيان، پر مون کي افسوس آهي تہ مان تنھنجي پيشڪش قبول نٿو ڪري سگهان. ٻيو ڪو سبب ڪونھي، پر هاڻ مون ۾ سگهہ نہ رهي آهي. مان اڪيلو سفر نٿو ڪري سگهان. مان مڃان ٿو، تہ پنھنجي پھرين مقصد ۾ شڪست کاڌي آهي ۽ انھيءَ شڪست مون کي ايترو تہ دل شڪست ڪري ڇڏيو آهي، جو هاڻ اهڙي جرئت ٻيھر نٿو ڪري سگهان.“
”پر منظور صاحب....“ ياسمين ڳالھايو.
مون سندس ڳالھہ اڌ ۾ ڪٽيندي چيو، ”ياسمين هن ڳالھہ کي اتي ئي ختم ڪر، مون کي تڪليف ٿي ٿئي.“ ۽ پوءِ يڪدم اٿيس ۽ ڪمري مان نڪري ويس.
نائينٿ جي رزلٽ نڪتي. ياسمين سڀني سبجيڪٽس ۾ پاس ٿي هئي، مارڪن جي پرسنٽيج 47% هيس. ڪافي چڱي. مان کيس مبارڪ ڏيڻ ويس. سيٺ صاحب گهر ۾ نہ هو. ياسمين آئي. جڏهن مون مبارڪ ڏني تہ روئي ڏنائين.
”روئين ڇو ٿي چري. اڄ تہ خوش ٿيڻ جو ڏينھن آهي. منھنجي محنت جو ڦل جو نڪتو آهي ۽ تون روئين ٿي.“
”اِهي خوشيءَ جا ڳوڙها آهن. منظور صاحب. مان اها خوشي برداشت نہ ڪري سگهيس، ۽ روئي ڏنم.“ هن آهستي آهستي چيو.
”اڃا اصلي خوشي تہ انھيءَ ڏينھن ٿيندي، جڏهن تون انشاءَ ﷲ ميٽرڪ پاس ڪندينءَ.“
”خدا اوهان جي ڳالھہ سچي ڪري.“
”ضرور ڪندو، تو محنت بہ تہ ڪئي آهي.“
ڪجهہ دير کان پوءِ ياسمين جي ماءُ آئي ۽ اچي مون کي مٺائي کارايائين ۽ ڏاڍيون دعائون ڏنائين. هن کي ڏاڍي خوشي ٿي هئي. مان سيٺ صاحب لاءِ ڪافي دير ويٺس پر هُو نہ آيو ۽ مان اُتان اُٿي فيروز وٽ ويس. فيروز کي ياسمين جي نمبر جي خبر هئي، هن مون کي مبارڪ ڏني.
”منظور، مون کي اڄ ڏاڍي خوشي ٿي آهي، تو جيڪو چيو، اُهو ڪري ڏيکاريئي. واقعي پڙهائڻ بہ هڪ فن آهي، ڪاش اسان جا استاد تو وانگر محنت ڪن تہ پوءِ اسان جي قوم جو هر فرد سجاڳ ٿي سگهي. قوم ۾ جاڳرتا اچي ويندي.“ ۽ پوءِ ڪافي دير انھيءَ موضوع تي ڳالھيون هلنديون رهيون.
ٻئي ڏينھن مان اڃا ننڊ مان اٿيو ئي مس هئس، تہ در تي ڪڙو کڙڪيو. در کولي ڏٺم تہ حيران ٿي ويس، ڪڙو سيٺ جي ڊرائيور کڙڪايو هو ۽ ڪار ۾ سيٺ ڪريم ويٺو هو، مان تڪڙو تڪڙو ڪار ڏانھن وڌيس، سيٺ ڪريم ڪار مان هيٺ لھي آيو.
”منھنجا پٽ، منھنجا ٻچا.“ سيٺ مون کي زور سان ڀاڪر پاتو. ”مون کي ڏاڍي خوشي ٿي آهي تہ توهان جي محنت اجائي نہ وئي. مان ڪلھہ هڪ پارٽيءَ ۾ ويل هوس، توهان سان ملي نہ سگهيس. ڊرائيور توهان جي جاءِ ڏٺي هئي، انھيءَ ڪري مان سڌو توهان کي مبارڪ ڏيڻ آيو آهيان.“
ٿوري دير کان پوءِ سيٺ ڪريم موڪلايو ۽ اُنھيءَ ڏينھن مون کي جيڏي خوشي محسوس ٿي، زندگيءَ ۾ مون ايتري خوشي گهٽ محسوس ڪئي آهي.
۽ پوءِ جيڪا آرزو هئي، سا پوري ٿي. ياسمين ميٽرڪ ۾ سيڪنڊ ڊويزن کڻي پاس ٿي وئي، مان تہ ڄڻ خوشيءَ ۾ چريو ٿي پيس. ڊوڙي وڃي اميءَ کي ڀاڪر پاتم ۽ پوءِ ڊوڙندو ياسمين جي گهر ويس. سيٺ ڪريم گهر ئي هو، وري بہ گرمجوشيءَ سان ڀاڪر پاتائين ۽ چيائين، ”پٽ، مان توکي نديم وانگر پنھنجو پٽ ئي ٿو سمجهان، انھيءَ ڪري انڪارنہ ڪجانءِ. مان هيءُ هڪ هزار رپيا اولاد سمجهي ٿو ڏيان. موٽائيندي تہ سمجهندس تون مون کي پنھنجو مائٽ نٿو سمجهين.“
مون ڪجهہ ڳالھائڻ ٿي چاهيو، پر سيٺ ڪريم منھنجي چپن تي آڱر رکي مون کي چپ ڪرائي ڇڏيو ۽ مون کان اجازت وٺي ٻاهر نڪري ويو، کين ڪنھن ضروري ڪم سانگي وڃڻو هو.
مان اڪيلو ڊرائينگ روم ۾ ويٺو هوس ۽ پوءِ اُٿي ڪٻٽ مان ڪتاب ڪڍي ڏسڻ لڳس. ڪجهہ دير کان پوءِ کڙڪو ٻڌم. ڪنڌ ورائي ڏٺم تہ ياسمين بيٺي هئي، مون کلي چيو، ”ياسمين مبارڪ هجي.“
۽ نہ ڄاڻ ڇو، ياسمين ڊوڙي اچي مون کي ڀاڪر پاتو ۽ غير ارادي طور منھنجي هٿن جو گهيرو تنگ ٿي ويو پر اهو عرصو ڪجهہ سيڪنڊن جو هو. اسان ٻنھين کي يڪدم احساس ٿيو، ائين نہ ٿيڻ گهرجي ها، جيئن ٿيو آهي.
مان گهر موٽي آيس. انھيءَ ڏينھن فيروز وٽ بہ نہ ويس. ياسمين جو نرم ۽ گرم لمس، مون اڃا بہ محسوس ڪيو پئي، اِهو وڻڻ جي باوجود بہ مون سوچيو: ’ائين نہ ٿيڻ گهرجي ها.‘
هڪ دفعي وري ٽيوشن شروع ٿي وئي. ياسمين فرسٽ ايئر جو فارم ڀريو ۽ ڪاليج ۾ ريگيولر اسٽوڊنٽ جي حيثيت سان داخل ٿي وئي. مون تہ کيس چيو تہ هاڻ کيس ٽيوشن جي ضرورت ڪانھي پر ياسمين ٽيوشن وٺڻ تي زور رکيو ۽ سيٺ ڪريم جي بہ اها خواهش هئي.
هر روز معمول وانگر مان ايندو هوس ۽ پڙهائي شروع ٿي ويندي هئي. هاڻ پڙهڻ ياسمين لاءِ پھرين وانگر ڏکيو نہ هو. پڙهڻ سان گڏوگڏ چانھہ جو دؤر بہ هلندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن رڪارڊ بہ ٻڌبا هئا ۽ پوءِ سنگيت ۽ ادب تي بحث ٿيندا هئا. ٻہ ٽي دفعا ياسمين مون سان فلم ۾ اڪيلي بہ هلي. شاپنگ تي تہ ڪئين دفعا گڏ وياسين ۽ هر ڀيري ڪنھن نہ ڪنھن بھاني سان ياسمين ڪانہ ڪا شيءِ تحفي طور ڏيندي هئي. مان اعتراض بہ ڪندو هوس ۽ احتجاج بہ... پر هُوءَ ايڏي تہ پنھنجائپ جو اظھار ڪندي هئي جو مون کي نيٺ سندس ڳالھہ مڃڻي پوندي هئي.
فرسٽ ايئر جو ڪورس پڙهائيندي مون کي ڇھہ مھينا ٿي ويا هئا. هڪ ڏينھن ياسمين چيو، ”اوهان کي هڪ خوشخبري ٻڌايان.“ سندس اکين ۾ خوشي تجلا ڏئي رهي هئي.
”تنھنجو ئي چوڻ آهي تہ خوشيءَ جي خبر لاءِ اجازت نہ وٺبي آهي، يڪدم ٻڌائبو آهي. تنھن ڪري يڪدم ٻڌاءِ.“
”سڀاڻي ادا نديم لنڊن مان اچي پيو. سندس اچڻ ۾ اڃا ڇھہ مھينا هئا، پر هُو اڳ ۾ ئي واندو ٿي ويو.“
”اوهان ساڻس ملي ڏاڍا خوش ٿيندا. هن جو ادبي ذوق ڏاڍو سٺو آهي. انگريزي ادب تہ تمام گهڻو پڙهيو اٿس.“
”پوءِ تہ واقعي ساڻس سٺيون ڪچھريون ٿينديون.“
ٻئي ڏينھن ايئرپورٽ تي ياسمين وارن سان گڏ مان نديم کي وٺڻ ويس. جهاز پوري وقت تي آيو. ڀاءَ کي ڏسندي ئي ياسمين خوشيءَ ۾ وٺي رڙيون ڪيون.
نديم ڊگهو، رنگ جو تمام گهڻو اڇو، ڀيڻ وانگر ئي سھڻو هو. مون سان سيٺ صاحب تعارف ڪرايو. غائبانہ تعارف تہ اڳ ۾ ئي ٿيل هو. سيٺ صاحب ۽ خاص ڪري ياسمين منھنجي باري ۾ تمام گهڻو کيس لکي چڪا هئا. تنھن ڪري مون سان ڏاڍي سٺي نموني مليو. چيائين، ”منظور صاحب، مان بہ اوهان جو احسانمند آهيان، جو اوهان منھنجي هن اُٺ قسم جي ڀيڻ کي پڙهائي وڌو.“
”نديم صاحب، اوهين ڀليل آهيو. اٺ هيءَ ڪانھي. اُٺ اهي هئا، جيڪي کيس اڳ ۾ پڙهائي ويا هئا. هيءَ تہ تمام هوشيار ڇوڪري آهي.“
”ظاهر آهي، اوهين تہ سندس تعريف ئي ڪندا. اوهان جي شاگرد جو آهي.“
سڀني کلي ڏنو ۽ پوءِ ٻن ڪارن ۾ چڙهي گهر ڏانھن روانہ ٿياسين.
ياسمين فرسٽ ايئر جو امتحان ڏئي ڇڏيو هو. پيپر سٺا ٿيا هئس. جيستائين رزلٽ اچي، تيستائين پڙهڻ بند هو. البت مان ٻئي ٽئين ڏينھن وٽس ويندو رهندو هوس. هاڻ منھنجي حيثيت سندن گهر جي فرد جي هئي. اتي نديم سان بہ اڪثر ملاقات ٿيندي هئي، ۽ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ساڻس ڪچھري ٿيندي هئي. هُو انگريزي ادب جو وڏو ڄاڻو هو ۽ ڪافي سال لنڊن ۾ رهي آيو هو، تنھن ڪري اتي جي جديد ترين ادب جو بہ مطالعو ڪيو هئائين. تنھن ڪري ساڻس ڪچھري ڏاڍي سٺي ۽ ڪارائتي ٿيندي هئي.
۽ پوءِ ياسمين فرسٽ ايئر جو امتحان بہ پاس ڪري ورتو. مان کيس انٽر لاءِ ٽيوشن ڏيڻ ويندو هوس. هڪ ڏينھن ڊرائينگ روم ۾ ياسمين جي انتظار ۾ ويٺو هوس. ياسمين اچڻ ۾ دير ڪئي، مون رڪارڊ کنيا ۽ چونڊي پنھنجي پسند جا چاڙهيم. ڪجهہ دير کان پوءِ نديم آيو. مون اٿي ريڊيو گرام بند ڪرڻ چاهيو، پر نديم چيو، ”ڀلي پيو وڄي. مان وڃان پيو، ياسمين ايندي هوندي.“
پوءِ مختلف ڳالھيون ٿينديون رهيون. اوچتو نديم چيو، ”منظور صاحب، مان اڄ اوهان کي خاص مبارڪ ڏيڻ ٿو چاهيان. سچ پچ تہ انھيءَ مبارڪباد جا صحيح معنيٰ ۾ اوهين ئي حقدار آهيو.“ نديم ڳالھائيندي ڳالھائيندي خاموش ٿي ويو.
رڪارڊ وڄندا رهيا ۽ هڪٻئي پٺيان بدلبا رهيا ۽ هاڻ گائيڊ جو رڪارڊ هلي رهيو هو.
نديم چيو، ”منظور صاحب، خوشخبري اها آهي تہ ياسمين لاءِ هڪ ڏاڍو سٺو سڱ آيو آهي. انٽر کان پوءِ سندس شادي ڪئي ويندي. سندس ساهُرا چون ٿا بس ايترو ئي ڪافي آهي. ٻن ٽن ڏينھن ۾ سندس مڱڻو ٿيڻ وارو آهي. اوهان اڳ ۾ بہ ڪوشش ڪئي آهي. هاڻ بہ ڪوشش ڪجو تہ انٽر ۾ چڱي ڊويزن کڻي. چڱو مان هلان ٿو، ياسمين ايندي هوندي.“ نديم هليو ويو.
منھنجي اکين اڳيان ڄڻ تہ اوندھہ ڇانئجي وئي. گائيڊ فلم ۾ رفيع جو ڳايل گانو وڄي رهيو هو.
ڪيا سَي ڪيا هو گيا... بيوفا تيري پيار ۾.
انھيءَ گيت ڇو ٿي مون کي ايڏو رنجايو، ڇو اِهو گيت ٻڌي مان ايڏو غمگين ٿي ويندو هوس. ڄڻ اِهو گيت منھنجي ناڪامين جو نوحو هو. منھنجي شڪست جو اعتراف هو. منھنجي بيوسيءَ جو پڙاڏو هو. منھنجي مجبورين ۽ نامحرومين جي پيشِ گَوئِي هو.
رڪارڊ وڄندو رهيو، مان ڪمري مان نڪري آيس. ڏاڪڻ تي قدم رکيم، اُها ڏاڪڻ، جيڪا سدائين جرڪندي هئي، اڄ مون کي اتي گُهگهہ اوندھہ محسوس ٿي. مان هر ڏاڪي تي ٿاٻا کائڻ لڳس. ٻاهر نڪتس تہ هر طرف اوندھہ هئي. مان اوندھہ ۾ اڳتي وڌندو ويس، وڌندو ويس. وڌندو پيو وڃان، وڌندو پيو وڃان.