هڪ خطرناڪ سنڌ پرست جي ڳولا
فرشتو چوڌري ڪرم الاهي به مون وانگر ملڪ جي بقا جو ڀرجهلو آهي. هو بيحد برجستو آهي، يعني فرشتو آهي. هو مونکان وڌيڪ پگهار کڻندو آهي ۽ کاتي جي صاحبن کي وڻندو آهي. چوڌري ڪرم الاهي، عرف فرشتو ان بار هيٺان بيحد خوش آهي. اهو بار کڻڻ لاءِ هن وڏي قرباني ڏني آهي. هن پاڪستان کي ٽُڪر ٽُڪر ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ پنهنجي اباڻي وطن جلال پور جٽان کي خيرآباد ڪري سنڌ جا وڻ اچي وسايا آهن ۽ هتي ڪيترن ئي يارن جا وڻ وڄائي ڇڏيا آهن. هڪ دفعي ذري گهٽ منهنجا وڻ وڄائي ڇڏيا هئائين. پڇيو هومانس، ”يار فرشتا، اهو ڪهڙو راز آهي، جو پاڪستان جي سالميت کي سنڌ مان خطرو آهي ۽ تو جلال پور جٽان مان هجرت ڪري، پاڪستان جي بقا لاءِ سنڌ ۾ اچي واسو ڪيو آهي؟“ فرشتي ڏاڍي رازداريءَ مان ٻڌايو هو، ”هُتي، سنڌ ۾ زيرِ زمين تحريڪون هلي رهيون آهن.“ مونکي ڏندين آڱريون اچي ويون هيون. پڇيو هومانس، ”سنڌ جي تپاس جو ٿرماميٽر سنڌ کان باهر آهي ڇا؟ تون زيرِ زمين تحريڪن جي ڳالهه ٿو ڪرين. هتي زيرِ زمين تحريڪ جو به نالو نشان ڪونهي.“ فرشتي تمام خوفناڪ، راڪاس جهڙو ٽهڪ ڏيندي چيو هو، ”تون به ڪنهن زيرِ زمين تحريڪ جو ڪارڪن آهين.“ فرشتي جي ڳالهه ٻڌي منهنجا وائيسر ڍرا ٿي ويا ۽ مون پاڻکي پنهنجي ڪٽنب سميت صليب تي چڙهندي محسوس ڪيو هو.
ڊپٽي صاحب فرشتي کي سڏائي ورتو هو ۽ مان فرشتي جو انتظار ڪري رهيو هوس. فرشتو ڊپٽي صاحب جو خاص چمچو آهي ۽گرائين به آهي. ڊپٽي صاحب گهڻو ڪري کيس گُهرائي وٺندو آهي ۽ کانئس سنڌ جي خراب ٿيندڙ سياسي حالت جو احوال وٺندو آهي.
ٿوري دير کانپوءِ فرشتو موٽي آيو. منهن لٿل هوس. مون ڏانهن نه ڏٺائين. بازار ڏانهن کلندڙ دريءَ وٽ وڃي بيٺو.
ان وقت شام جو وقت هو. سمورو عملو ڊيوٽيءَ تي وڃي چڪو هو. ان ڏينهن شهر ۾ ٻه- ٽي جلوس نڪتا هئا. ٻن- چئن هنڌن تي اسٽرائيڪون ٿيون هون، پٿربازي ٿي هئي ۽ باهين لڳڻ جا واقعا ٿيا هئا. ڪجهه شاگرد بک هڙتال تي ويٺا هئا. شام جو پڪي قلعي، ڪچي قلعي ۽ لطيف آباد ۾ جلسا ٿيڻا هئا. اهو دور ون يونٽ خلاف ٻرندڙ جبل وانگر پڄڙندڙ ۽ کامندڙ دور هو. اسانکي گهڙيال جي ڪانٽن وانگر چوويهه ڪلاڪ ڪم ڪرڻو پوندو هو. پر تنهن هوندي به مٿان فون تي فون پئي ايندي هئي ته سنڌ ۾ ڇا ٿي رهيو آهي! ايڏو گوڙ، ايڏو گهمسان ڇا جو آهي، جو سموري اولهندي پاڪستان ۾ ٻئي ڪنهن صوبي جو آواز ٻڌڻ ۾ نه ٿو اچي!
فرشتو دريءَ وٽان هٽي، منهنجي ميز وٽ اچي بيٺو. ان وقت مان کانئس موڪلائي گهر وڃڻ لاءِ سوچي رهيو هوس. فرشتي ٻئي هٿ ميز تي رکي مون ڏانهن ڏسندي چيو، ”ڊبو، توتي مصيبت نازل ٿيڻ واري آهي.“
پڇيومانس، ”ڪنهن هٿراڌو زيرِ زمين تحريڪ ۾ منهنجو نالو شامل ته نه ڪيو اٿئي؟“
چيائين، ”وڃ، ڊپٽي صاحب ٿو سڏيئي.“
مان ڏڪندو ۽ ڪنبدو، ڏاڍي احترام ۽ ادب سان ڊپٽي صاحب جي ڪمري ۾ داخل ٿيس. ڊپٽي صاحب پنجاهه- پنجونجاهه ورهين جي لڳ ڀڳ آهي، پر اکروٽ جهڙو سخت ۽ ڏاڙهونءَ جهڙو ڳاڙهو آهي. بدن جو ڀريل، قداور ۽ طاقتور آهي. مونکي ڏسنديئي بُل ڏنائين، ”اوئي ڦٽي مونهه! مفت جو پگهار ٿو کائين؟“
ائين ٻاڏايم، جيئن آسمان ڏانهن هٿ کڻي اڻڏٺي الله جي درگاه ۾ ٻاڏائبو آهي. چيم، سائين، حلال جو پگهار ٿو کاوان. هڪ سوپنجهتر رپين ۽ پنجهتر پيسن جي عيوض مان چوويهه ڪلاڪ لاڳيتي ڊيوٽي ڏيندو آهيان. شاگردن ۽ مظاهرو ڪندڙ مزدورن جا پادر ۽ پٿر کائيندو آهيان. ماڻهن جي ملامت سهندو آهيان. هي ڏسو،“
مون ڊپٽيءَ صاحب کي بدن جا مختلف عضوا ڏيکارڻ شروع ڪيا، جن تي مظاهرن جي مُهر لڳل هئي. کيس پنهنجي ڏائي اک ڏيکاريندي چيم، ”ڏسو، هڪ ڪاليجي ڇوري اهڙو ته چتائي ٽماٽو وهائي ڪڍيو، جو ذري گهٽ راجا رنجيت سنگهه ٿيندي بچي ويو آهيان ۽ سائين هي ڏسو.“
ٽوپي لاهي ڊپٽي صاحب کي پنهنجي ٽڪڻ ڏيکاريندي چيم، ”هي ڊُولو ڏسو. روهڙيءَ وارا چوندا آهن- حج قبول، مٿي ۾ ڊول. پٿر گول ۽ لسو نه هجي ها، ته جيڪر ٽڪڻ جو پنچر ڪري ڇڏي ها ۽ هيءُ ڏسو.“
قميص مٿي ڪري ڊپٽي صاحب کي پٺي ڏيکاريندي چيم، ”مان ڏسي نٿو سگهان. فقط عذاب محسوس ڪيان ٿو. هڪ مڇريل مزور پُٺيءَ تي هاڪي هڻي ڪڍي. هيءَ ٺونٺ ڏسو، سوڍا واٽر جي بوتل لڳي هئي ۽ هيءَ پني ڏسو، هڪ شاگرد باٺو هنيو هو ۽ هي ڏسو.“
مون پتلون لاهڻ لاءِ ٻئي هٿ بٽڻن ۾ وڌا، چيم، ”هيءُ ڌڪ به ڏسو.“
”بس بس.“ ڊپٽي صاحب رڙ ڪئي. چيائين، ”قوم لاءِ جان قربان ڪبي آهي. تون معمولي ڌڪن ۽ رهڙن کان ٿو گهٻرائين، اوئي ڦٽي مونهه.“
عرض ڪيم، ”اهي ڌڪ مونکي قوم هنيا آهن.“
”اوئي ڦٽي مونهه.“ ڊپٽي صاحب جو پارو چڙهي ويو.
ڊپٽي صاحب جي وات تي ”اوئي ڦٽي مونهه،“ ائين چڙهيل آهي. هو اصل امرتسر جو ويٺل آهي. پوءِ، 1942ع ۾ جڏهن انگريزن حُرن تي هوائي جهازن مان بمباري ڪري سندن ڳوٺن جا ڳوٺ ساڙي خاڪ ڪري ڇڏيا، تڏهن ڊپٽي صاحب، جيڪو ان وقت کاتي جي سڀ کان هيٺين خاڪي ۾ هو، انگريزن جي اشاري تي امرتسر مان هجرت ڪري سانگهڙ اچي وسايو.ان وقت کان، يعني 1946ع کان ڊپٽي صاحب سنڌ ۾ آهي. هو ان عرصي ۾ سنڌي ڳالهائڻ ٻولهائڻ به سکي ويو آهي. ڪل اٽڪندي اٿس فقط هڪ جملي تي- ”اوئي ڦٽي مونهه،“
ڊپٽي صاحب ميز تي بيد جو لڪڻ وهائيندي پڇيو. ”اوئي ڦٽي مونهه، اسٽيشن روڊ تي ليڊي ڊفرن استپال جي ڀت ڏٺي اٿئي؟“
”ها سائين، ڏٺي اٿم.“
”ڪيئن آهي؟“
”تمام مضبوط آهي.“
”اوئي ڦٽي مونهه.“
هڪدم چيم، ”ها، ڀت تمام اُڀي آهي. ڪا به عورت ويم ڪري بنا پيسن ڏيڻ جي اُها ڀت ٽپي ڀڄي نه سگهندي.“
جواب ٻڌي ڊپٽي صاحب آپي مان نڪري ويو. تمام کُهري لهجي ۾ چيائين، ”ڦٽي مونهه! اها ڀت ڏسي توکي پنهنجو فرض ياد نه ايندو آهي؟“
مان هڪدم سوچ ۾ ٻڏي ويس. سوچيم: ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت ڏسي مونکي ڪهڙو فرض ياد اچڻ گهرجي! ائين برابر هو، ته انهن ڏينهن ۾ منهنجي گهر واري خير سان ڏهون دفعو اُميد سان هئي ۽ مان سخت نا اُميد هوس. پر منهنجي گهر واريءَ جي اُميد ۽ مان سخت نا اُميد جو ليڊي ڊفرن اسپتال سان نه سڌو ۽ نه وري ڪو اڻسڌو واسطو هو. مون خواب ۾ به نه سوچيو آهي، ته مان پنهنجي گهر واريءَ کي ملڪ جي آدمشماريءَ ۾ اضافو ڪرڻ لاءِ ڪڏهن ليڊي ڊفرن اسپتال ۾ داخل ڪرائي سگهندس. مون ڦليلي پار پريٽ آباد جي هڪ دائيءَ سان ٻڌي ليکي سودو ڪري ڇڏيو آهي. هوءَ هر سال محرم جي مهيني ۾ بنا سڏائڻ جي هلي ايندي آهي ۽ منهنجي گهر واريءَ کي هڪ عدد ٻار ڄڻائي موٽي ويندي آهي. تنهنڪري منهنجو، يا منهنجي زال جو ليڊي ڊفرن اسپتال سان ڪو به واسطو نه هو، نه آهي ۽ نه رهندو.
جڏهن خاموش رهندي ۽ سوچيندي ڪافي دير ٿي ويئي، تڏهن ڊپٽي صاحب رڙ ڪندي چيو، ”اوئي ڦٽي مونهه! ليڊي ڊفرن اسپتال جي اُُٺ جيڏي ڀت ڏسي، توکي ڪو خيال نه ايندو آهي!“
تڏهن اوچتو هِڪَ خيالَ ذهن کي روشن ڪيو. هڪدم وراڻيم، ”سر، ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت ڏسي مونکي هڪ خيال ايندو آهي.“
”ڪهڙو خيال؟“ ڊپٽيءَ پڇيو.
”جنهن رفتار سان اسين جيل ڀري رهيا آهيون، تنهن مان اها اميد ڪري سگهجي ٿي ته انشا الله تمام جلد سينٽرل جيل ۽ نارا جيل ۾ هائوس فل ٿي ويندو.“ پنهنجي ڳالهه تي زور ڏيندي چيم، ”هنگامي حالتن ۾ ليڊي ڊفرن اسپتال کي جيل بدران استعمال ڪري سگهجي ٿو. مجال آهي جو ڪو شاگرد، مزور يا سياسي قيدي اها اُڀي ڀت ٽپي ڀڄي سگهي!“
ڊپٽي صاحب جي منهن ۾ گُنڊ پئجي ويو. شوڪي ڏٺائين. پوءِ چيائين، ”تون لاپرواهه آهين. مان تنهنجي بدلي لورالائي ڪرائي ڇڏيندس،“
”اهڙو ظلم نه ڪجو سائين.“ عرض ڪيم، ”پرديس ۾ جيڪڏهن ڪنهن جو رڪارڊ خراب ڪيم ته پادر کائيندس. خدا جي واسطي منهنجي بدلي لورالائي نه ڪجو.“
ڊپٽي صاحب جي ڪاوڙ ڍري ٿي. پڇيائين، ”ليڊي ڊفرن اسپتال جي ٻاهرين ڀت ڏٺي اٿئي.“
”ها سائين.“
”ان ڀت تي طرحين طرحين جون لکڻيون نظر اينديون آهن. آهن نه.؟“
”ها سائين.“
”هاڻي هڪدم ٻڌاءِ ته ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت تي ڇاڇا لکيل هوندو آهي.“
مون حافظي تي زور ڏنو. منهنجو حافظو اسانجي هوش وانگر ڪمزور آهي. گهڻي سوچ ويچار ۽ ذهني ولوڙ کانپوءِ ڀت تي لکيل ڪجهه جملا ۽ نعرا ياد آيا.
چيم، ”سائين، ڪجهه جملا ياد آيا آهن.“
”ٻڌاءِ.“
مون کيس جملا ۽ نعرا ٻڌائڻ شروع ڪيا، اهڙي نموني، جهڙي نموني منهنجي ذهن ۾ ايندا ويا. چيم، ”سائين، ليڊي ڊفرن اسپتال جي ٻاهرين ڀت تي لکيل هوندو آهي: اسلامي سوشلزم مڙده باد- مزدور ڪا مطالبه اسلامي نظام- وڃايل طاقت ۽ جواني ٻيهر حاصل ڪرڻ لاءِ اچو، هوندو لولو هيلٿ سينٽر ۾- ڪميونسٽون ڪا قبرستان، پاڪستان پاڪستان- شاليمار ۾ ڏسو يڪي والي فلم ۾ مسرت نظير جا هوشر باناچ- پاڪستان ۾ قرآني قانون نافذ ڪيو- ڏهن ڏينهن ۾ ٽائيپ ڪرڻ سکو- زناني ۽ مرداڻي پوشيده بيمارين لاءِ ياد رکو حڪيم جالينوس رامپوري- راجا ڏاهر مڙده باد- جاگو جاگو مهاجر جاگو- محمد بن قاسم زنده باد- سابق صوبه سنڌ ڪا نام باب اسلام رکا جائي- باٽا جا بوٽ مضبوط ۽ پائدار آهن- ڊالر انڪ،“
”بس.“
”بس سائين.“
”اوئي ڦٽي منهه!“ ڊپٽيءَ چيو، ”انهن نالن جي وچ ۾ لکيل هوندو آهي- ون يونٽ مڙده باد- ون يونٽ ختم ڪريو.“
”ون يونٽ کي ختم ڪريو!“
”ها، ون يونٽ کي ختم ڪريو.“ ڊپٽي چيو، ”پاڪستان جي سالميت ون يونٽ ۾ آهي، جيڪو شخص ون يونٽ جي خلاف آهي، سو پاڪستان جي خلاف آهي، پاڪستان جو دشمن آهي. هي ملڪ اسلام جي نالي ۾ ورتو ويو آهي، تنهنڪري اسين سڀئي اسلامي اخوت ۾ ٻڌل آهيون. اسين هڪ مذهب جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌل آهيون. صوبن جو بحال ٿيڻ ڪفر آهي.“
________________________________________
* 1970ع جا انگ اکر، مغربي ۽ مشرقي پاڪستان لاءِ.
پوءِ، هڪ پَهَرُ اهڙو به آيو، جيڪو سوچ سمنڊ ۾ لڙهندو رهيو. ڊپٽيءَ جي کُهري آواز منهنجن خيالن ۾ خال وڌو. چيائين، ”ويچارا منسپالٽيءَ وارا ”ون يونٽ مرده باد“ جي نعري تي روز پوچي ڦيرائيندا آهن پر ڪو خطرناڪ سنڌ پرست انقلابي راتو واهه ٻيهر ون يونٽ خلاف نعرو لکي ٿو وڃي.“
چيم، ”اها نهايت افسوس جي ڳالهه آهي.“
ساڳي لهجي ۾ چيائين، ”توکي اُهو خطرناڪ، تخريبڪار ۽ پاڪستان جو غدار ڳولڻو پوندو. جيستائين ان باغيءَ کي هٿ نه ڪندين، تيستائين سمجهه ته نوڪري خطري ۾ اٿئي. صبح تائين جيڪڏهن ان بدمعاش کي گرفتار نه ڪري سگهين، ته پوءِ ياد رک، تنهنجي بدلي لورالائي ڪرائي ڇڏيندس.“
مون حسرت ڀريل نگاهن سان ڊپٽي صاحب ڏانهن ڏٺو، ۽ پوءِ کيس سلام هڻي ( منهنجي کاتي ۾ سلام ڪبو ناهي ، هڻبو آهي) موٽڻ لاءِ ڦريس. درتائين مس پهتو هوندس جو صاحب چيو، ” اوائي ڦٽي منهه ، صبح تائين اهو خوفناڪ ملزم منهنجي سامهون هئڻ گهرجي. سمجيئه.“
مان پنهنجي ڪمري ۾موٽي آيس . پگهر اُگهي فرشتي ڏانهن ڏٺم. هو مون ڏانهن ڏسي رهيو هو . مون فرشتي کان پڇيو ، ” يارفرشتا، ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت تي هزارين نعرا لکيل آهن . ڊپٽي صاحب ” ون يونٽ مرده باد“ تي ڇو اچي مڇريو آهي.“
”ڇو جو اهو نعرو ملڪ ۽ ملت جي خلاف آهي. “
” ۽ برباد جواني حاصل ڪرڻ ، ۽ مسرت نظير جا هو شربا ناچ !“
”اهي ٽانڪ آهن.“ فرشتي چيو. ” جيڪڏهن صبح تائين ان دشمن کي پڪڙي نه سگهئين ، ته پوءِ يار، اسانکي پڪ ٿي ويندي ته تون افقلابي ۽ سنڌ پرست گروهه سان سٽل ۾ آهين. “ مان فرشتي سان هٿ ملائي ، خيال ڊوڙائيندو، سنڌ پرست کي گرفتار ڪرڻ جون ٽدبيرون سوچيندو. گهر آيس.مان جنهن وقت گهر پهتس ، تنهن وقت رات جا اٺ ٿي رهيا هئا. منهنجي گهر واري چلهه وٽ ويٺي هئي ، ٻارن لاءِ ڊنر تيار ڪري رهي هئي ، يعني دال چانورن جي کچڻي رڌي رهي هئي ۽ شُڪر ڪري رهي هئي.
مٿي تي رئو رکندي پڇيائين ، ” اڄ ڪلهه ڏاڍي دير سان گهر ٿا اچو؟“
” ڇا ڪريان، ڪم وڌي ويو آهي.“ آهستي وراڻيم. خوش ٿيندي پڇيائين، ” فقط ڪم وڌي ويو اَٿوَ، يا پگهار ڊوڌي اٿَوَ. ٻڏايو مانس ته، نه فقط ڪم وڌي ويو آهي پر پراٽي، چانور ۽ دال جي قيمت به وڌي ويئي آهي. پگهار نه وڌي آهي.
مون ڏانهن نهاريندي پڇيائين . ” ڏاڍا فڪر مند پيا ڏسجو . خير ته آهي نه ؟ “
وراڻيم، ” ملڪ جي سالميت خطري ۾ آهي .“
” ملڪ ته ٻاويهه سالن کان خطري ۾ آهي.“ باهه کي ڦوڪ هڻندي چيائين ، ” محمد علي جناح جي ڏينهن به توکي ملڪ خطري ۾ نظر ايندو هو. خوا جه ناظم الدين جي ڏينهن به تون چوندو هئين ته ملڪ خطري ۾ آهي . غلام محمد لنگڙي ۽ سڪندر مرزا جي ڏينهن ۾ به چوندو هئين ته ملڪ خطري ۾ آهي. فيلڊ مارشل ايوب خان جي دور ۾ به چوندو هئين ته ملڪ خطري ۾ آهي. هينئر جنرل آغا يحيٰ خان جي ڏينهن ۾ به چوين ٿو ته ملڪ خطري ۾ آهي . اهو ماريو خطرو آخر ڪڏهن ٽرندو؟“
” اهو خطرو نوڪري ءَ مان رٽائر ٿيڻ کانپو ءَ ٽرندو .“ کيس اجائي بحٽ کان ٽارڻ لاءِ ڇيو . ” کچڻي ءَ ذرو ڏي ته کائي رات پالي ءَ تي وڃان. “
گهر واري پاٽڙيءَ ۾ مونکي ۽ ٻارن کي کچڻي وجهي ڏني. مان کچڻي ءَ جا ڪوسا ڪوسا گرهه کائيندو ويس ۽ ٻارن جي آدمشماري به ڪندو رهيس ، منهنجو ٽيون نمبر پٽ حاجن غائب هو . گهرواري ءَ کان پڇيم، ” اهو رولو ڇورو حاجن اڃا نه موٽيو آهي ڇا؟“
” شام ڌاري آيو هو. “
” پو ڪيڏانهن ويو.“
” پاڙي وارن ٻارن سان ونجهه وٽي راند ڪرڻ ويوآهي.“
”منسپالٽي ءَ وارا گهٽي ءَ ۾ وري بلب هڻي ويا آهن ڇا ؟ “
” ها. “
” پو ويندي ويندي پٿر هڻي ڀڃي ٿو وڃانس .“ چيو، ” نه هوندو بلب ۽ نه ئي ڇوارا رات جو سڙڪن تي ونجهه وٽي ڪندا.“ گهر واري پڇيو، ” وري ڪڏهن موٽندﺂ؟ “
” شايد صبح تائين نه موٽان .“ وراڻيم، ” اڄ رات مون کي خطر ناڪ سنڌ پر ست گرفتارڪرڻو آهي.“
خوف وچان چيائين .” متان پاڻ مارائي اچين .“
” پرواهه نه ڪر. “ وراڻيم ” منهنجي کاتي منهنجو اٺ سو رُپين جو انشوئرنس يعني ويمو ڪرايو آهي. مري .ويس ته ان قاروني رقم مان سڄي عمر ٻارن سميت عيش ڪجان .“
ان کان اڳ جو منهنجي فرما نبردار ۽ چئيواري زال منهنجي موت جي تصور کان هنجون هاري ، مان گهر کان ٻاهر نڪري آيس . گهٽيءَ ۾ اچي مون پٿر کڻي منسپالٽيءَ جو بلب ڀڃي ڇڏيو ۽ گهٽيءَ ۾ گگهه اونده ٿي ويئي .
مان سنڌ پرست جي ڳولا ۾ نڪري پيس .
مون سڀ کان اڳ ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت جو جائرو ورتو. برابر . برباد جواني ۽ سوشلزم مرده باد جي وچ ۾ لکيل هو، ” ون يونٽ ختم ڪريو.“
مون اسٽيشن روڊ تي نظر ڊوڙائي. سامهون وارين سوڙهين گهٽين ڏانهن شڪي نگاهن سان ڏٺو . انهن گهٽين مان هڪ گهٽيءَ ۾ ٻه سنڌي افسانه نگار رهندا آهن ، جن مان هڪ رسالو به ڪڍندو آهي. ٻئي گهٽيءَ ۾ به هڪ افسانه نگار رهندو آهي. منهنجو خيال انهن ٽنهي ڏانهن ڇڪجي ويو . انهن ٻن گهٽين ۾ ڪجهه سنڌي شاگرد به رهندا آهن . انهن تي به شڪ پيو . خيالن جا لغڙ پئي اُڏايم، جو پريان هڪ شخص کي ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت وٽ بيهندي ڏٺو کيس ڪوٽ پتلون پاتل هو ۽ وار جائيتا هئس . ڀانيم. اهوئي بدمعاشي آهي جيڪو اُٿڻ شرط هٿ لڳو آهي. ڀرسان وڃي . پٺيان بيهي کانئس پڇيو، ”ڇا پيو ڪرين. “
وراڻيائين، ” انڌو آهين ڇا! ڏسين نه ٿو، پبشاب پيو ڪريان.“ مان ڪياڙي کنهندي پري هليو ويس . ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت فرلانگ کن ڊگهي آهي اڻپوري روشني ءَ ۾ سڄي ڀت تي نظر رکڻ مشڪل محسوس ڪيم، تنهنڪري ڀت آڏو هلڻ شروع ڪيم،
اسپتال جي اوائلي در کي بند ڪيو ويو آهي . ان در آڏو بڙ جو وڻ آهي جنهنجي اوٽ ۾ اوائلي در جي ڏاڪڻ جا پنج ڏاڪا آهن . انهن ڏاڪن تي ٻه شخص ويٺا هئا ، سگريٽ ڇڪي رهيا هئا . کين غليظ ڪپڙا پاتل هئاشڪل شبيهه مان موالي پئي لڳا . هو مونکي ڏسي سس پس ڪرڻ لڳا ٻه چار چڪر هڻڻ کانپوءِ سوچيو ته ٿي سگهي ٿو سنڌ پرست غدار ٻهروپيو ٿي پنهنجو ڪم ڪندو هجي ، تنهنڪري چڪر هڻندي ، ڏاڪن جي ويجهو ٿي لنگهيس . هو چرس ڇڪي رهيا هئا هڪ ڄڻي کنگهڪار ڪندي چيو ” باشائو، گولي شولي گهرجيئي ؟“
مان اُتان گولي ٿي ويس . روڊ جي ٻئي پاسي هلڻ شروع ڪيم. اک اسپتال جي ڀت تي رکيم هردم اهو اونو لڳل هوم ته ڪٿي اهو غدار اک بچائي نعرو لکي الوپ نه ٿي وڃي هلندي هلندي، ايندي ويندي ، اک ڀت تي رکيم . ٻه چار دفعا فٽ پاٿ تي ٿاٻا به کاڌم، پرڀت تان اک نه ڪڍيم. فردوس هوٽل ٻاهران ڪجهه نو جوانن جو ٽولو بيٺو هو هو پاڻ ۾ اڙدو ڳالهائي رهيا هئا . تنهنڪري مٿن شڪ نه ڪيو . سوچيو ، هنن جو ون يونٽ سان ڪهڙو ويو!
جڏهن سندن پاسي مان لنگهيم، تڏهن هڪڙي ڄڻي مونکان پڇيو ، ” ڪنهن لذرس جي چڪر ۾ آهين ڇا.“
ڏاڍو ککو وکو ٿيم. جواب ڏيڻ بدران تڪڙو تڪڙو اُتان هليو ويس .صالح بلاول گهٽيءَ وٽ بجلي ءَ جي ٿنڀي کي ٽيڪ ڏيئي بيهي رهيس. ۽ ليڊي ڊفرن اسپتال جي ڀت ڏانهن ڏسندو رهيس گاڏي کاتي کان ٽي ڇوڪراٽ اسپتال ڏانهن اچي رهيا هئا پريان ٽي تاڙي ورتم ته هو ڪنهن زبردست بحث ۾ مبتلا هئا ۽ هڪ ٻئي کي مات ڪرڻ جي چڪر ۾ هئا مان هڪدم روڊ ٽپي اسپتال جي ڀت وٽ وڃي بيٺس . هو ڳالهائيندا منهنجي پاسي کان اچي لنگهيا. ڪا انگريزي فلم ڏسي موٽيا هئا، جنهن جا مڪالما کين سمجهه ۾ نه آيا هئا. مڪالمن جي معنيٰ ۽ مفهوم تي بحث ڪري رهيا هئا مان مايوس ٿي موٽي اچي بجليءَ جي پول وٽ بيٺس . بيٺي اڌ ڪلاڪ کن مس گڏريو هوندو، جو هڪ سائيڪل اسپتال جي ڀت وٽ اچي بيٺي . سائيڪل تي ڊبل سواري هئي هڪ ڄڻي جي هٿ ۾ دٻو هو ۽ ٻئي جي هٿ ۾ برش . هنن سائيڪل فٽ پاٿ تي بيهاري ڇڏي ۽ ڀت تي ڪا خالي جاءِ ڳولڻ لڳا . مان ڪوڙي اک سان کين ڏسندو رهيس ۽ ٻنهي کي هڪ ئي مهل گرفتار ڪرڻ جي ترڪيب سوچڻ لڳس. هنن کي هڪ هنڌ ڀت تي خالي جاءِ نظر آئي. هڪ ڄڻي بنا هٻڪ جي دٻي ۾ برش ٻوڙي ڀت تي لکڻ شروع ڪيو.
مان ذري گهٽ ڊوڙندو مٿن وڃي ڪڙڪيس. ڪاميابيءَ جي خوشيءَ ۾ اکر نه پئي اُڪليو . سندن سائيڪل ۾ هٿ وجھي بيهي رهيس. جنهنجي هٿ ۾ دٻو هو، تنهن پڇيو ، ” اڙي، سائيڪل چور ته ناهين؟“
”نه ، نه. “ مون کين وراڻيو، ”توهين اطمينان سان جيڪي وڻيوَ لکو؟“
هڪ ڄڻي ڏاڍي چستي ءَ ۽ ڦڙتيءَ سان ڀت تي لکيو ، ” قسمت جو حال معلوم ڪرڻ لاءِ ملو – پروفيسر آر آر ڪي ڪي پرديسيءَ سان.مايوسي مَنَ کي وڪوڙي وئي. موٽي وڃِي بجليءَ جي پول وٽ بيٺس.ڪجهه دير لاءِ ائين محسوس ڪيم، ته رات جا اٺ پهر اُڏامي ويندا ، پر خطر ناڪ سنڌ پرست باغي هٿ نه ايندو ۽ صبح جو ڊپٽي صاحب منهنجي بدلي لورالائيءَ ڏانهن ڪرائي ڇڏيندو. مان دل ۾ ون يونٽ ، سنڌ پرست باغيءَ ۽ ڊپٽي کي پاراتا ڏيندو رهيس . ڪجهه دير کانپوءِ ٽريفڪ جي آمدرفت گهٽ ٿي ويئي . ماڻهن جو لنگهڻ به گهٽ ٿي ويو . پول وٽان منهنجي نگاهه سموري ڀت تي پئجي رهي هئي. اوچتو هڪ شخص کي ڀت ڏانهن وڌندي ڏٺم. هو ڀت جي پرئين پاسي هو، ۽ چڱي ءَ طرح نظر نه پئي آيو. مان هڪ دم پاڇي جي سنوت ۾ هليو ويس. بڙ وٽ بيهي ڏانهس ڏٺم. هڪ ڦاٽل پُراڻن ڪپڙن وارو ملنگ ڀت وٽ گودڙي وڇائي ليٽي پيو. سوچيم. هيءَ ئي اُهو سنڌ پرست باغي آهي. روپ بدلائي آيو آهي، ۽ اڌ رات جو ڀت تي ون يونٽ خلاف نعرو لکي ڀڄي ويندو . مان سندس ڀرسان وڃي بيٺس. هن مونڏانهن اک کڻي به نه نهاريو . هو ٻئي ٻانهون ڪنڌ هيٺان ڏيئي آسمان ڏانهن ڏسڻ لڳو.پڇيومانس، ”ڪير آهين، ۽ هت ڇو سمهيو پيو آهين.“ ورائي پڇيائين، ”تون ڪير آهين، ۽ اهڙو واهيات سوال ڇو ٿو پڇين؟“
مان منجهي پيس. ڪجهه نه اُڪليو ته چيومانس، ” مان به ڀت وٽ سمهڻ چاهيان ٿو.“
” مون وانگر بي گهر آهين؟“
” ها.“
”لت کوڙي سمهي پَئهَ .“ چيائين . ” اڌ رات جو جڏهن چوڪيدار ايندو، تڏهن کيس پائلي ڏيئي ڇڏجانءِ .“
مان سندس ڀرسان ويهي رهيس. کيس کوٽڻ لاءِ چيم، ” ون يونٽ به وڏي لعنت آهي. اسانکي بي گهر ڪيو اٿائين.“ پڇيائين، ” ون يونٽ ڇاهي؟“وراڻيم، ” سالميت جي نالي ۾ پاڪستان جو ٻيڙو ٻوڙڻ واري حرڪت.“
لاپرواهيءَ وچان پڇيائين . ” ۽ اهو پاڪستان وري ڇاهي؟“ مون حيرت مان ڏانهس ڏٺو. چيم، ” نشي ۾ ته نه آهين جو پاڪستان جي به ڪا خبر نه اٿئي .“
پڇيائين ” پاڪستان ڪنهن ملڪ جو نالو آهي ڇا ؟ “
” ها.“ هڪدم وراڻيم ، ” پاڪستان دنيا جو سڀ کان وڏو اسلامي ملڪ آهي. جيئن هندستان ملڪ آهي، تيئن پاڪستان به هڪ ملڪ آهي.“ آرام سان پڇيائين ، ” ۽ اهو هندستان وري ڪٿي آهي؟ “
” ايشيا ۾ .“
” ۽ ايشيا ڪٿي آهي؟“
مان مٿي کي هٿ ڏيئي اُتان اُٿي ويس.
اميد جي تند ٽٽڻ لڳي. لورالائي ڏانهن بدلي ٿيڻ جي پڪ ٿيندي ويئي. سوچيم گهر موٽي وڃان. زال ۽ ٻارن کي لورالائي ءَ ڏانهن ڪوچ ڪرڻ جواطلاح ڏيان . اُتي بيهڻ بيڪار ڀانيم. موٽڻ لاءِ مُڙيس. وڃڻ کان اڳ هڪ دفعو ڀت ڏانهن ڏسڻ جو خيال جا ڳي اُٿيو. منهن ورائي ڀت ڏانهن ڏٺو.
منهنجي حيرت جي حد نه رهي. هڪ ڊينڊو شخص ڀت تي ڪجهه لکي رهيو هو. مان پير پير ۾ کڻندو، آهستي آهستي هلندو، سندس پٺيان وڃي بيٺس. هنجي مونڏانهن پٺي هئي . قدبت مان هو ڇوڪراٽ پئي لڳو . هو ڀت تي لکي رهيو هو – ون يونٽ مرده باد . مون وڌي سندس ڪنڌ تي مُڪ وهائي ڪڍي . هو ڦيري کائي فٽ پاٿ تي ڪري پيو. ٽيوب لائيٽ جي روشني ءَ ۾ ڏانهس ڏٺم . هو منهنجو ٽيون نمبر پٽ حاجن هو.
________________________________________
* هيءَ ڪهاڻي 1970ع جي آهي.