ڪپيل ٻانهن جو وارث
ماڻهن جي انبوهه پٺيان ميدان ۾ پوليس جون ٻه لاريون، هڪ ٽرڪ، هڪ پڪ اپ، ٻه جيپون ۽ ايس پيءَ جي نيري رنگ جي فوڪس ويگن ڪار بيٺي هئي. ڪجهه پر ڀرو پپل جي وڻ هيٺان ميجسٽريٽ صاحب جي اڇي رنگ واري مزدا ڪار بيٺي هئي.
مڙدي خاني جي ڀوائتي ورانڊي ۾ نوجوان ميجسٽريٽ ۽ وچولي عمر وارو ايس- پي بيٺا هئا. ايس- پيءَ جو پيٽ گولائيءَ ۾ ڪجهه سرس هو، جنهن مان سندس مالي خوشحالي ظاهر پئي ٿي. ميجسٽريٽ اڃا نئون نوڪري ۾ گهڙيو هو، تنهنڪري پوريءَ ريت خوشحال ٿي نه سگهيو هو. هو ٻئي ڄڻا نڪ تي رومال ڏيئي مڙديخاني جي ورانڊي ۾ بيٺا هئا.
مڙدي خاني ۾ تازن فسادن ۾ مئل ماڻهن جا لاش پيا هئا، لاشن تي قانوني ڪارروائي ٿي چڪي هئي. لاشَ هڪ هڪ ڪري ميجسٽريٽ جي موجودگيءَ ۾ وارثن کي حوالي ڪيا پي ويا. سول اسپتال جي تاريخ ۾ اڳ ائين ڪڏهن به نه ٿيو هو، جو ميجسٽريٽ ۽ ايس- پيءَ جي موجودگيءَ ۾ پوسٽ مارٽم ڪيل لاش وارثن کي حوالي ڪيا ويا هجن. اُهو موقعو عجيب هو. ڪنهن به طرح عام رواجي نه هو. لاتعداد اخباري نمائندا، سماجي ڪارڪن، فوٽو گرافر اُتي موجود هئا.
مڙدي خاني جي غليظ، اونداهي ۽ هيبتناڪ ڪمري ۾ ڪجهه لاش پيا هئا. لاشن وٽ اسپتال جو ايڊمنسٽريٽر، ٻه ڊاڪٽر، ڇهه – ست وارڊ بواءِ، ڪجهه سپاهي ۽ هڪ صوبيدار بيٺا هئا. ڌپ کان بچڻ لاءِ هن نڪ بند ڪري ڇڏيا هئا.
صوبيدار هڪ هڪ ڪري لاش ٻاهر کڻائي پئي آيو. ٻاهر ورانڊي ۾ بيٺل مئجسٽريٽ ۽ ايس – پي آڏو لاش ترسائي، لاش سان گڏ ٻنهي صاحبن جو فوٽو ڪڍائي، لاش انبوهه ڏانهن کڻائي پئي ويو. فوٽو ڪڍائڻ مهل مئجسٽريٽ ۽ ايس – پي نڪ تان رومال هٽائي پي ڇڏيو.
نوجوان مئجسٽريٽ کان وڌيڪ ايس پي تجربيڪار هو. هن نوجوان مئجسٽريٽ کي سمجهائي ڇڏيو هو، ته اهي فوٽا اخبارن ۾ ڇپبا. حاڪمن تائين وڃي پڄندا ، تنهن ڪري اسان جي منهن مان بيزاري ظاهر ٿيڻ نه گهرجي.
صوبيدار مڙدي خاني مان هڪ هڪ ڪري لاش کڻائي پئي آيو ۽ ورانڊي ۾ مئجسٽريٽ ۽ ايس پيءَ کي ٿي ڏيکاريو، جن نڪ تان رومال هٽائي، ڪجهه هيٺ جهڪي، منهن تي ڪجهه غم ۽ رنج جا تاثر آڻي، ڪمال اداڪاريءَ سان فوٽو ڪڍائي پئي ورتو. ان ڪارروائيءَ کانپوءِ صوبيدار لاش وارثن جي حوالي ڪندو ٿي ويو.
ڪجهه دير کانپوءِ مڙدي خاني مان اسپتال جو ايڊمنسٽريٽر ٻاهر آيو. هو توائي پئي ڏٺو. جنهن ڪم تي کيس بيهاريو ويو هو، سو پنهنجي مرتبي کان هيٺ پئي ڀانيائين. هو مئجسٽريٽ ۽ ايس پي وٽ اچي بيٺو. رومال سان منهن اُگهندي چيائين، ”سمورا لاش وارثن جي حوالي ڪيا ويا آهن. مان وڃان ٿو.“
مئجسٽريت پڇيو، ”ڪل گهڻا لاش هئا؟“
ايڊمنسٽريٽر وراڻيو، ”چوڏهن“
”پڪ؟“ مئجسٽريٽ پڇيو.
”ها سائين، پڪ،“ ايڊمنسٽريٽر بيزار ٿيندي وراڻيو.
مئجسٽريٽ هڪ ته جوان هو، مٿان بي انداز اختيار مليل هئس. ڏاڍي رعبائتي نموني ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪندي ايڊمنسٽريٽر کان پڇيائين، ”مڙدي خاني کي گهڻا در ۽ گهڻيون دريون آهن؟“
ايس پي حيرت مان نوجوان مئجسٽريٽ ڏانهن ڏٺو.
ايڊمنسٽريٽر وراڻيو، ”مڙدي خانيءَ کي ٻه دريون ۽ چار روشندان آهن ۽ هڪ در آهي.“
”درين کي لوهي شيخون لڳل آهن؟“
”ها.“
”۽ در؟“
”در کي تالو لڳل هوندو آهي.“
”ڀلا روشندان فرش کان ڪيترو مٿي آهن؟“
”اٽڪل ٻارهن فوٽ کن مٿي آهن.“
”روشندانن کي لوهي شيخون آهن؟“
”نه.“
”هون!“ مئجسٽريٽ وڏي سوچ ۾ پئجي ويو. اهڙو گنڀير ٿي ويو، ڄڻ خون جي ڪيس ۾ مغز ماري رهيو هو.
ايڊمنسٽريٽر ڪجهه خارباز طبيعت جو هو. هن چيو، ”سائين، يقين ڪريو، ڪوبه لاش مڙدي خاني مان ڀڄي نه ويو آهي. درين کي لوهي شيخون لڳل آهن. جيڪڏهن ڪوبه لاش روشندان مان ڀڄي نڪرڻ جي ڪوشش ڪري ها ته ضرور ٽنگ ڀڄيس ها.“
نوجوان مئجسٽريٽ کي لوندڙين تي پگهر اچي ويو. ٿڏي تي ايڊمنسٽريٽر جا لاهه ڪڍي ڇڏي ها، پر ايس پي جي منهن تي مرڪ ڏسي سور پي ويو.
ايڊمنسٽريٽر هليو ويو. اخباري نمائندا ۽ فوٽو گرافر به روانا ٿي ويا. انبوهه ڇڙوڇڙ ٿيڻ لڳو. تڏهن اوچتو مڙدي خاني مان آواز آيو، ”ترسو.“
انبوهه پنڊ پهڻ ٿي ويو. مئجسٽريٽ ۽ ايس پي منهن ورائي مڙدي خاني ڏانهن ڏسڻ لڳا. مڙدي خاني جي در ۾ صوبيدار بيٺو هو. سو ڏسي ٻنهي جي لونءَ لونءَ ڪانڊارجي ويئي.
صوبيدار اڳتي وڌي آيو. سندس هٿ ۾ ڪُلهي وٽان ڪپيل هڪ ٻانهن هئي. هو ايس پي ۽ مئجسٽريٽ آڏو اچي بيٺو. هن عجيب بي ڍنگي لهجي ۾ چيو، ”هيءَ ٻانهن مڙدي خاني جي ڪنڊ ۾ پئي هئي.“
ايس پي ۽ مئجسٽريٽ حيرت وچان ڪپيل ٻانهن ڏانهن ڏسڻ لڳا، جيڪا رت ۽ مٽيءَ سان ٿڦيل هئي. ايس پي پاڻ سنڀالي ورتو. صوبيدار کي کڙڪيدار آواز ۾ چيائين، ”ان ٻانهن کي مڙديخاني ۾ اُڇلائي اچ.”
صوبيدار مڙدي خاني ڏانهن وڃڻ لڳو.
”ترس“ مئجسٽريٽ کيس روڪيو. چيائين، ”انصاف جي تقاضا موجب هيءَ ڪپيل ٻانهن وارثن جي حوالي ڪئي ويندي.“
ايس پي کيس سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر نوجوان مئجسٽريٽ نه مڙيو. هن عدل جهانگير جو رڪارڊ ٽوڙڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو. چيائين، ”هيءَ ٻانهن وارثن کي ڏني ويندي.“
ايس پي جڪ کاڌا.
مئجسٽريٽ ٻنهي ڊاڪٽرن کي گهرايو، جيڪي مڙدي خاني مان نڪرڻ کانپوءِ تازي هوا کائي رهيا هئا. کانئن پڇيائين، ”ڪو اهڙو لاش به وارثن کي ڏنو ويو آهي ڇا، جنهن کي هڪ ٻانهن نه هئي؟“
ٻنهي ڊاڪٽرن ڪاغذن جي جاچ ڪرڻ کانپوءِ انڪار ڪري ڇڏيو ته ڪوبه ٻانهن ڪپيل لاش مائٽن کي نه ڏنو ويو آهي.
مئجسٽريٽ پاڻ کي اڪابر ثابت ڪرڻ لاءِ چيو، ”ته پوءِ هن ٻانهن جو لاش ڪٿي آهي!“
”ايس پيءَ کنگهي پنهنجي کل هضم ڪري ويو. هن مرڪندي چيو، ”ممڪن آهي، جنهن شخص جي هيءَ ٻانهن آهي، سو اڃا جيئرو هجي.“
مئجسٽريٽ کي اها ڳالهه پسند نه آئي. چيائين، ”اهو ممڪن آهي.“
هڪ ڊاڪٽر چيو، ”جنرل وارڊ ۾ پنجن ڏينهن کان هڪ زخمي داخل آهي، جنهن کي ڪُلهي وٽان هڪ ٻانهن ناهي.“
”ته پوءِ هيءَ ٻانهن پڪ ان زخمي جي آهي.“ مئجسٽريٽ ڊاڪٽر کي چيو، ”مونکي ان مريض ڏانهن وٺي هل. مان هيءَ ٻانهن کيس حوالي ڪندس.“
ايس پيءَ ۽ انبوهه کي ترسڻ لاءِ چئي، مئجسٽريٽ صوبيدار کان ٻانهن کڻائي، ڊاڪٽر کي ساڻ ڪري جنرل وارڊ ڏانهن ويو.
ڊاڪٽر مئجسٽريٽ کي سڌو وڃي ان زخميءَ وٽ بيهاريو، جنهن کي ڪلهي وٽان ٻانهن نه هئي.
مئجسٽريٽ زخميءَ کي چيو، ”اسانکي مڙدي خاني مان هڪ ٻانهن لڌي آهي. اسين سمجهون ٿا، هيءَ ٻانهن تنهنجي آهي.“
زخمي دريءَ کان ٻاهر نهاري رهيو هو. سندس منهن ۾ گنڊ هو. ايذاءُ سبب چپ خشڪ ۽ اکيون ڏرا ڏيئي ويون هئس. هن ڪنڌ ورائي مئجسٽريٽ ڏانهن ڏٺو.
مئجسٽريٽ صوبيدار جي هٿ ۾ جهليل ٻانهن ڏانهن اشارو ڪندي چيو، ”منهنجو خيال آهي، هيءَ ٻانهن تنهنجي آهي.“
مريض مئجسٽريٽ تان نظرون هٽائي، ٻانهن ڏانهن ڏسڻ لڳو. ڪجهه دير کانپوءِ هن وري مئجسٽريٽ ڏانهن ڏٺو. پڇيائين، ”تنهنجي عمر ڪيتري آهي؟“
مئجسٽريت وائڙو ٿي ويو. ڪجهه سمجهه ۾ نه آيس . چيائين، ”مان پنجويهن سالن جو آهيان.“
”مان به پنجويهه سالن جو آهيان. پاڪستان به پنجويهه سالن ** جو آهي.“ زخميءَ چيو، ”پنجويهه سالن ۾ هن ملڪ تو جهڙن کي پنجويهه ٻانهون ڏيئي ڇڏيون آهن. مونکان ٻن ٻانهن مان هڪ ٻانهن ڦري ورتي آهي.“
مئجسٽريٽ اجايو کلڻ جي ڪوشش ڪئي. سندس شڪل ڀولي جهڙي ٿي ويئي. چيائين، ”مان حڪومت پاڪستان طرفان توکي تنهنجي ٻانهن موٽائي ڏيڻ آيو آهيان.“
زخميءَ ڪرڙي اک سان مئجسٽريٽ ڏانهن ڏٺو. ڄاڙِيءَ جا هڏا هڪ ٻئي ۾ جڪڙجي ويس. منهن جو رنگ بدلجندو ويس. تڪليف بدران، سندس منهن مان بي پناهه نفرت ظاهر ٿيڻ لڳي.
مئجسٽريٽ کان زخميءَ جي خاموشي ۽ گهائل ڪندڙ گهور برداشت ٿي نه سگهي. چيائين ، ”مان توکي تنهنجي ٻانهن موٽائي ڏيڻ آيو آهيان.“
”مونکان جيئري جاڳندي ٻانهن وٺي، مونکي مئل ٻانهن ڏيڻ آيو آهين!“ زخميءَ ڏند ڪرٽيندي چيو، ”مان فنڪار آهيان. مان مئل ٻانهن کي ڇا ڪندس! مونکي جيئري ٻانهن موٽائي ڏيو.“
ڊاڪٽرن مئجسٽريٽ کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندي چيو، ”هن جو دماغ خراب ٿي ويو آهي. اسين کيس چرين جي اسپتال موڪلينداسين.“
مئجسٽريٽ نه مڙيو. زخميءَ کي چيائين، ”توکي پنهنجي ٻانهن نه گهرجي؟“
”مان مئل ٻانهن ڇا ڪندس!“ زخميءَ چيو، ”پنهنجي حڪومت کي چئه ته مونکي منهنجي جيئري ٻانهن موٽائي ڏئي. مونکي جيئري ٻانهن گهرجي. مان فنڪار آهيان. مان تصويرون ٺاهڻ چاهيان ٿو. مان ڪوي آهيان. مان گيت لکڻ چاهيان ٿو. مان سودائي آهيان. مان ڪهاڻيون لکڻ چاهيان ٿو. مونکي منهنجي ٻانهن موٽائي ڏيو. مونکي منهنجي جيئري ٻانهن موٽائي ڏيو.“
مئجسٽريٽ کي وحشت وٺي ويئي. هو ڊاڪٽرن ۽ صوبيدار سميت موٽي ويو.
مڙدي خاني جي ورانڊي ۾ ايس پيءَ چيس، ”منهنجي مڃو . هيءَ ٻانهن مڙدي خاني ۾ رکائي ڇڏيو.“
”نه.“ نوجوان مئجسٽريٽ چيو، ”مان هن ڪپيل ٻانهن جي وارثن کي ضرورت هٿ ڪندس.“
هن صوبيدار جي هٿ مان ڪپيل ٻانهن وٺي، مٿي ڪري انبوهه کي ڏيکاريندي چيو، ”هن ٻانهن جو جيڪڏهن ڪو وارث آهي ته ثابتي ڏيئي ٻانهن وٺي وڃي.“
ٻانهن ڏسي انبوهه ۾ چرپر، چوٻول ٿيو.
ڪجهه مرد ۽ عورتون اڳتي وڌي آيا. غور سان ٻانهن ڏانهن ڏسڻ لڳا، جنهن تي رت ۽ مٽيءَ جا چاپڙ چڙهيل هئا.
هڪ ننڍڙي ڇوڪريءَ چيو، ”سائين، اها ٻانهن منهنجي پيءُ جي آهي.“
مئجسٽريٽ ڪنڌ ورائي ڇوڪريءَ ڏانهن ڏٺو. پڇيائين، ”ڪيئن ٿي چوين ته اها ٻانهن تنهنجي پيءُ جي آهي؟
________________________________________
* هيءَ ڪهاڻي 1972ع جي آهي.
ڇوڪريءَ وراڻيو، ”منهنجو پيءُ جيئرو آهي. هن کي هڪ ٻانهن ڪانهي.“
مئجسٽريت کان ڇرڪ نڪري ويو. پڇيائين، ”ڪڏهن کان تنهنجي پيءُ کي ٻانهن ڪانهي؟“
”مونکي ياد ناهي.“ ڇوڪريءَ وراڻيو ، ”منهنجي ماءُ مونکي ٻڌائيندي آهي ته منهنجي پيءُ کي ٻئي ٻانهون هونديون هيون. هو سچ لکندو هو. هڪڙي ڏينهن انصاف جا علمبردار آيا ۽ بابا جي اُها ٻانهن ڪپي ويا، جنهن ۾ سچ لکندڙ هٿ هو.“
مئجسٽريٽ هٿ جي اشاري سان ڇوڪريءَ کي پري ڪري بيهاريو. پوءِ انبوهه ڏانهن ڏسندي چيائين، ”ٻيو ڪو وارث آهي؟“
جهور ڪراڙي عورت ڪنبندڙ آواز ۾ چيو، ”هيءَ منهنجي پٽ جي ٻانهن آهي.“
”ثبوت ڏي مائي“ مئجسٽريٽ چيو.
”هو سورنهن ڪلاڪ ڪم ڪرڻ کانپوءِ ٻه رپيا ڪمائي وٺندو هو ، جنهن مان اسين هڪ ويلو ماني کائيندا هئاسين ۽ باقي مسواڙ ۽ دوائن ۾ لڳائي ڇڏيندا هئاسين.“ پوڙهيءَ چيو، ”منهنجو پٽ جنهن ڏينهن چار ڇهه آنا وڌيڪ ڪمائي وٺندو هو ، تنهن ڏينهن ابراهيم بوريءَ جي دڪان تان منهنجي لاءِ جليبيون وٺي ايندو هو.“
”پر تون ڪيئن دعويٰ ٿي ڪرين ته هيءَ تنهنجي پٽ جي ٻانهن آهي؟“
”مونکي سنڌن جو سور آهي. هو روز رات جو مونکي زور ڏيندو هو.“ ڪراڙيءَ ڪنبندڙ آواز ۾ چيو، ”مان ماءُ آهيان. مان پنهنجي پٽ جي ٻانهن سڃاڻي نه سگهنديس! هيءَ ضرور منهنجي ئي پٽ جي ٻانهن آهي.“
”تنهنجو پٽ ڇا ڪندو هو، مائي؟“
”هو ڀيم پوري وٽ لوسڻ وڪڻندو هو.“ مائيءَ وراڻيو ، ”گذريل فسادن ۾ هڪ ڏينهن جيئن گهران نڪتو، ته اڄ تائين نه موٽيو آهي.“
”تون ترس مائي .“ مئجسٽريٽ چيو، ”ٻين کان پڇڻ کانپوءِ مان فيصلو ڪندس ته ٻانهن جو حقيقي وارث ڪير آهي .“
هڪ سترهن- ارڙهن سالن جو ڇوڪرو اڳتي وڌي آيو. ٻانهن ڏانهن غور سان ڏسندي چيائين ، ”مونکي پڪ آهي، ته هيءَ ٻانهن منهنجي ڀاءُ جي آهي.“
”ثبوت ڏي.“
”هو گلوب ٽيڪسٽائيل مل ۾ مزدور هو.“ ڇوڪري چيو ، ”هو ڪارخاني مان ڪپڙن جا ٿانَ کڻي گدام ۾ آڻي رکندو هو.“
”پر تون وٽ ڪهڙي ثابتي آهي ته هيءَ تنهنجي ڀاءُ جي ٻانهن آهي؟“
”جڏهن کان هو فسادن ۾ گم ٿي ويو آهي، تڏهن کان اسان جو گهر لنگهڻ تي آهي.“
”اهو ڪو ثبوت ڪونهي.“
ڇوڪري هڪدم وراڻيو، ”هو ڪپڙي جا ٿان ٻانهن ۾کڻندو هو . لاڳيتو وزن کڻڻ سبب سندس هڪ ٻانهن رونڊي ٿي وئي هئي. هيءَ ٻانهن به رونڊي آهي.“
مئجسٽريت چيو، ”هيءَ ٻانهن ڪپجڻ کانپوءِ سڪي ويئي آهي، تنهنڪري رونڊي ٿي ڏسجي.“
”پر مونکي پڪ آهي ته هيءَ ٻانهن منهنجي ڀاءُ جي آهي.“
”ان جو فيصلو مان ڪندس.“ مئجسٽريٽ انبوهه ڏانهن ڏسندي چيو، ”ٻيو ڪو؟“
هڪ وچولي عمر وارو شخص اڳتي وڌي آيو، هو ڏسڻ ۾ عجيب پي لڳو. کيس مٿي تي پراڻو ٽوپلو، ڊگهو ڪوٽ، ڪالر وٽان ڦاٽل قميص ۽ تمام ڍلي پتلون پاتل هئي. کيس ڪوٽ جي کيسي ۾ اڌ ڊزن فائونٽن پينون ۽ چار ڳارهيون نيريون پينسلون ٽنبيل هيون. هن اڳتي اچي ٻانهن جو معائنو ڪيو. صوبيدار جي هٿ مان ڪپيل ٻانهن وٺي، چڱي طرح جاچي، صوبيدار کي موٽائي ڏنائين. پوءِ ٿورو سيٽجي ۽ ٿورو آڪڙجي بيٺو. چيائين، ”مان سرچارلس نيپئر ديسي آهيان.“
غمگين ۽ اُداس بيٺل ماڻهن کي کل اچي ويئي.
”اڙي! توهين کلو ٿا!“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ چيو، ”وڏا ڪي بيشرم آهيو.“
”ايس پيءَ مئجسٽريٽ کي ڪَن ۾ چيو، هيءُ موهن جي دڙي جو گم ٿيل انگريز نڪ ۾ دم ڪندو.“
”اي کوٻلا“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ ايس پيءَ ڏانهن اشارو ڪندي چيو، ”مان توکي سڄاڻان ٿو. تون جيڪب آهين.“
ماڻهو وري کلي پيا.
”کلو نه، روئو – هنجون هاري روئو، ڇو جو توهانکي خبر ناهي ته هيءَ ڪپيل ٻانهن ڪنهنجي آهي.“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ انبوهه تي نگاهه ڄمائي ڇڏي.
نوجوان مئجسٽريٽ ڏڪندي ڏڪندي کانئس پڇيو، ”سر، توهانکي خبر آهي ته هيءَ ٻانهن ڪنهن جي آهي.“
”ڪيئن سائين؟“
”مان 1843ع کان اها ٻانهن ڪپيندو آيو آهيان.“
”1843ع کان!“
”ها 1843ع کان.“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ وراڻيو، ”مان هر دور ۾ اها ٻانهن ڪپيندو آيو آهيان. تنهنڪري مونکي خبر آهي ته هيءَ ٻانهن ڪنهنجي آهي.“
ايس پي چپن ۾ مرڪڻ لڳو. مئجسٽريٽ لوندڙين تان پگهر اُگهندي سر چارلس نيپئر ديسيءَ کان پڇيو، ”سر، هيءَ ٻانهن ڪنهنجي آهي؟“
”هيءَ ٻانهن جنرل هوش محمد شيديءَ جي آهي،“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ وراڻيو.
”جنرل هوش محمد شيدي!“
”ها. جنرل هوش محمد شيدي.“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ چيو، ”هر دؤر ۾ مان انهن کي هوشوءَ جي ڪلهي کان ڪپي ڌار ڪندو آهيان، پر وري ٻئي ڪنهن دور ۾ اها ٻانهن هوشوءَ جي ڪلهي سان لڳي جيئري ٿي پوندي آهي. اها ٻانهن ملڪ ۾ وڳوڙ وجهندي آهي. نوجوانن کي هٿياربند جدوجهد جي ترغيب ڏيندي آهي، حاڪمن لاءِ مصيبت پيدا ڪندي آهي. پر هن دفعي مان ان ٻانهن کي پڄي رهندس.“
مئجسٽريٽ کانئس پڇيو. ”توهين هن ٻانهن کي ڇا ڪندا، سر؟“
سرچارلس نيپئر ديسيءَ وراڻيو، ”نظريه پاڪستان جي حفاظت ، قومي يڪجهتي ۽ سرحدي بقا لاءِ مان انهن ٻانهن کي هٿ ۾ چمچو ڏيئي ڇڏيندس. چمچو جهلڻ کانپوءِ اها ٻانهن هٿيار کڻڻ جي قابل نه رهندي .“
مئجسٽريٽ کيس ٽارڻ لاءِ چيو ، ”سر، ٻانهن هر حال ۽ هر صورت ۾ توهانکي ڏني ويندي. في الحال ٻين وارثن جي ڳالهه ٻڌڻ ڏنو .“
”ٻڌبي ٺمري ۽ دادرو آهي.“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ چيو، تون تفتيش ڪر، ڀولا.“
مئجسٽريٽ پگهر اُگهيو. ايس پي چپن ۾ مرڪيو.
مئجسٽريت انبوهه کان پڇيو، ”ٻيو ڪو آهي، هن ٻانهن جو وارث؟“
هڪ نوجوان ڇوڪري انبوهه مان نڪري آئي. هوءَ حسين هئي اُداس ۽ ويرا ڳڻ ٿيڻ کانپوءِ وڌيڪ دلڪش ٿي ڏٺي.
ايس پيءَ سڙٻاٽن ۾ مئجسٽريٽ کي چيو، ”هيءَ ڇوڪري رنڊي آهي. نالو فرزانه اٿس.“
فرزانه ٻانهن وٽ اچي بيٺي. اکيون روئڻ سبب ڳاڙهيون ٿي ويون هئس. ٻانهن ڏانهن ڏٺائين ته روئي پئي. سڏڪن ۾ چيائين، ”هيءَ ٻانهن مونکي ڏيو.“
”ثابتي.“
”هيءَ ٻانهن شهمير جي آهي.“
”شهمير ڪيرهو؟“
”شهمير مانجهي مڙس هو. مشڪلن جي اکين ۾ اکيون وجهي ڏسندو هو.“
”هو تنهنجو ڪير هو؟“
”ڇوڪريءَ جون اکيون رڻ ۾ ڦاٿل هرڻيءَ جي اکين وانگر وياڪل ۽ وائڙيون ٿي ويون. هن ڇپر کڻي مئجسٽريٽ ڏانهن ڏٺو. چيائين، ”شهمير منهنجي لاءِ سڀ ڪجهه هو.“
”تنهنجو مڙس هو؟“
”نه.“
”توهانجو مڱڻو ٿيو هو؟“
”نه.“
”ته پوءِ؟“
فرزانه منجهي پئي، ڪو جواب سمجهي نه آيس.
ايس پيءَ مئجسٽريٽ کي آهستي چيو، ”هيءَ رنڊي آهي. هوندس ڪو خاص گراهڪ.“
مئجسٽريٽ ڇوڪريءَ کي چيو ، ”توکي ثابت ڪرڻو پوندو، ته تون هن ٻانهن جي وارث آهين.“
ڇوڪريءَ چيو، ”شهمير هڪ دفعي منهنجو هٿ پنهنجي هٿ ۾ قابو ڪندي چيو هو، ته مڙس زندگيءَ ۾ فقط هڪ عورت جو هٿ جهليندو آهي ۽ اها عورت تون آهين. هن مونکي پنهنجو ڪيو هو. هو زماني جي ريتن رسمن جو قائل نه هو. چوندو هو، ته مرد جي وچن کان وڌيڪ مضبوط ٻيو ڪوبه ٻنڌڻ ناهي.“
مئجسٽريٽ چيو، ”پر تو وٽ ڪهڙو ثبوت آهي ته هيءَ ٻانهن تنهنجي شهمير جي آهي؟“
ڇوڪريءَ جون اکيون ترسيل ساوڻ وانگر وسي پيون. چيائين ، ”شمير جي هٿ ۾ عمر واري ليڪ تمام وڏي هوندي هئي، پر شهمير ان ليڪ تي ڪڏهن به اعتبار نه ڪيو. هو چوندو هو، ته انسان پنهنجا ليڪا پاڻ ٺاهيندو آهي.“
ڇوڪري ڳالهائيندي ڳالهائيندي خاموش ٿي ويئي. هوءَ پنهنجن سڏڪن کي روڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي. جڏهن ڪجهه سامت ۾ آئي تڏهن چائين، ”فسادن جي هڪ وڏي انبوهه سان اڪيلي سر وڙهندي منهنجو شهمير مارجي ويو. هٿ ۾ عمر واري وڏي ليڪ هوندي به هو جوانيءَ ۾ مارجي ويو. فسادي سندس لاش جيپ سان ٻڌي، رستن تان گهليندا کڻي ويا. توهين ان ڪپيل ٻانهن جي هٿ ۾ عمر واري ليڪ ڏسو. ضرور وڏي هوندي.“
صوبيدار چيو، ”ٻانهن جو هٿ رهڙجي ويو آهي. سموريون ليڪون ڊهي ويون اٿس.“
”تون ترس.“ مئجسٽريٽ چيو، ”مان ٻين دعوديدارن کان پڇي وٺان.“
”وڌيڪ ڦڏيبازي نه ڪر، مئجسٽريٽ ، ڀولا ،“ اوچتو سر چارلس نيپئر ديسيءَ ڳالهايو. چيائين، ”تو مونکي پرامز ڏنو آهي، ته اها ٻانهن مونکي ڏيندين .“
مئجسٽريٽ موقعي جي نزاڪت ڏسندي، ڪاوڙ کي قابو ڪندي چيو، ”هيءَ ٻانهن هر حال ۾ توهانکي ڏني ويندي، سر چارلس نيپئر ديسي.“
ٿينڪ يو،“ سرچارلس نيپئر ماٺ ٿي ويو.
مئجسٽريٽ ماڻهن ڏانهن منهن ڪندي وڏي واڪ پڇيو، ”ٻيو ڪو هن ٻانهن جو دعويدار آهي؟“
هڪ منڊڙو پوڙهو گهوڙين تي هلندو اڳتي وڌي آيو. چيائين، ”هيءَ منهنجو پٽ جي ٻانهن آهي.“
”ثبوت.“
”منهنجي دل ٿي چوي ، اها منهنجي پٽ جي ٻانهن آهي .“
”قانون جي نگاهن ۾ دل ڪابه معنيَ نه رکندي آهي.
”اسانکي ثبوت گهرجي .“
”ثبوت!“
”ها، ثبوت“ مئجسٽريٽ پڇيو ، ”تنهنجي پٽ جو نالو ڇا هو؟“
”خاوند .“ وري هڪدم چيائين، ”خاوند ڏنو.“
”ڇا ڪندو هو؟“
پوڙهي وراڻيو، ”لالو کيت ۾ سنڌي هوٽل ٻاهران پڪوڙا وڪڻندو هو.“
”ڪهڙو ثبوت اٿئي ته هيءَ ٻانهن تنهنجي پٽ جي آهي؟“
پوڙهي جي اکين ۾ پاڻي تري آيو، پر سندس اکين ۾ چمڪندڙ پدري شفقت ۽ ذهانت ٻوڙي نه سگهيو. پوڙهي چيو، ”پيءُ- پت جو رشتو ثبوت جو محتاج نه هوندو آهي ، سائين. روح جي ڇڪ سندن ڪسوٽي هوندي آهي.“
”مان مئجسٽريٽ آهيان. فلاسفر ناهيان.“ مئجسٽريٽ چيو، ”ٻانهن حاصل ڪرڻ لاءِ توکي ثبوت ڏيڻو پوندو.“
پوڙهو سوچ ۾ ٻڏي ويو. منهن انيڪ ليڪن ۾ وراهجي ويس. ڪهجهه دير کانپوءِ چيائين، ”هڪ دفعي منهنجي هڪ گهوڙي ڀڄي پئي هئي. جيستائين ٻي گهوڙي واڍي کان ٺهرايان، تيستائين مان پنهنجي پٽ خاوند جي ٻانهن جي سهاري هلندو هوس. ها، مونکي ياد آهي. هيءَ ئي خاوند جي ٻانهن آهي. اڄ هو جيئرو هجي ها، ته توهين سندس جيئري ٻانهن سان هيءَ ڪپيل ٻانهن ڀيٽي ڏسو ها. پوءِ اعتبار ڪريو ها.“
مئجسٽريٽ کي پوڙهي جو ثبوت قانون جي دائري کان ٻاهر لڳو. هن پوڙهي کي پري ڪري بيهاري ڇڏيو. هن ماڻهن ڏانهن منهن ڪندي چيو، ”ٻيو ڪو دعويدار آهي؟“
هڪ ڏهن ٻارهن سالن جي ڇوڪري رئي سان اکيون اُگهندي اڳتي وڌي آئي. چيائين ، ”هيءَ ٻانهن منهنجي ڀاءُ صديق جي آهي.“
”ڇا ڪندو هو تنهنجو ڀاءُ ؟“
”هو سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ڪلارڪ هو.“ ڇوڪريءَ چيو، ”گذريل فسادن ۾ گهران نڪتو ته ڳترا ڳترا ٿي گهر وارن کي مليو. ظالم کيس ڪُهي وڍي ، هڪ ڳوڻ ۾ وجهي راتو واهه اسان جي ڏيڍيءَ آڏو ڇڏي ويا هئا.“
ڇوڪري اوڇنگارون ڏيئي ۽ سڏڪا ڀري روئڻ لڳي.
مئجسٽريٽ پڇيس، ”تو وٽ ڪو ثبوت آهي، ته هيءَ ٻانهن تنهنجي ڀاءُ جي آهي؟“
ڇوڪري منجهي پيئي. روئڻ بند ٿي ويس.
مئجسٽريٽ ورائي پڇيس، ”ٻانهن تي ڪو داغ ، ڌڪ جو نشان يا تر وغيره هوس؟“
ڇوڪريءَ جون آليون اکيون چمڪڻ لڳيون. چيائين، ”فسادن کان ٻه ڏينهن اڳ اسان سندس مڱڻو ڪرايو هو. مون سندس هٿ تي ميندي لاتي هئي. ڏسوس، ان هٿ تي ميندي ضرور لڳل هوندي.“
مئجسٽريٽ صوبيدار ڏانهن ڏٺو.
صوبيدار چيو، ”ٻانهن سڪي، ڪاراٺجي ويئي آهي. ٻيو ته هٿ بلڪل ڇليل آهي، رهڙجي ويو آهي. مينديءَ جو نالو نشان به ناهي.“
ڇوڪري مايوس ٿي ويئي. آليون اکيون اُگهندي پري وڃي بيٺي.
ان کان اڳ جو مئجسٽريٽ ڪپيل ٻانهن جي ٻئي ڪنهن دعويدار کي سڏ ڪري، سرچارلس نيپئر ديسيءَ وڏي واڪ چيو، ”اجائي جک ٿو مارين، مئجسٽريٽ موڳا.“
ڪجهه ماڻهو ٽهه ٽهه ڪري کلي پيا.
مئجسٽريٽ کي خار وٺي ويا. هن ڪجهه کهري لهجي ۾ چيو، ”توهين ماٺ ڪري بيهو، سر چارلس نيپئر ديسي.“
”اڙي ماٺ ڪري وري ڪيئن بيهان!“ سر چارلس نيپئر ديسيءَ چيو، ٿوري دير ۾ اها ٻانهن جيئري ٿيڻي آهي. ٿوري دير ۾ وري ممڻ مڃڻو آهي. ٿوري دير ۾ وري نظريه پاڪستان ۽ اسلام خطري ۾ پوڻو آهي. تنهنڪري دير نه ڪر، مئجسٽريت، ڀولا. اها ٻانهن مونکي ڏي ته هٿ ۾ چمچو ڏيئي ڇڏيانئس. پوءِ اِها ٻانهن گڙٻڙ نه ڪندي.“
مئجسٽريٽ کي هڪ اٽڪل سجهي آئي. چيائين ، ”سر چارلس نيپئر ديسي ، مون فيصلو ڪيو آهي ته هيءَ ٻانهن توکي ڏيئي ڇڏيان.“
”تو زندگيءَ ۾ پهريون دفعو صحيح فيصلو ڪيو آهي، مئجسٽريٽ ڀولا.“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ چيو، ”ان ٻانهن جي هٿ ۾ چمچو اچڻ کانپوءِ تاريخ ۾ وري ڪڏهن به هوشو شيدي پيدا ٿي نه سگهندو.“
”توهان بلڪل صحيح فرمايو آهي.“ مئجسٽريٽ چيو، ”توهين چمچو کڻي اچو، اسين هيءَ ٻانهن توهانجي حوالي ڪنداسين.“
”مان چمچو کڻي ٿو اچان.“ سرچارلس نيپئر ديسيءَ چيو، ”پر ياد رک. متان ڪا پرپٺ بدمعاشي ڪئي اٿئي، مئجسٽريٽ ڀولا.“
سرچارلس نيپئر ديسي هليو ويو.
مئجسٽريٽ پگهر اُگهي ايس پيءَ ڏانهن ڏٺو، جيڪو مٿس ذري گهٽ کلي رهيو هو.
مئجسٽريٽ انبوهه ڏسندي چيو، ”هن ڪپيل ٻانهن جو ٻيو ڪو دعويدار آهي ڇا؟“
انبوهه مان ڪو جواب نه آيو. پُراسرار ماٺ ماحول کي ڳڙڪائي ويئي.
هن ٻيهر پڇيو، ”هن ٻانهن جو ٻيو ڪو وارث آهي ڇا؟
تڏهن اوچتو، هڪ تمام ننڍو ٻار، جيڪو مشڪل سان پنڌ ڪرڻ لائق هو، اڳتي هليو آيو. هو هلندو اچي ڪپيل ٻانهن جي ڀرسان بيٺو. ٻار جو قد ڪپيل ٻانهن کان ننڍو هو. هن مئجسٽريٽ کي تمام چٽي آواز ۽ لهجي ۾ چيو، ”مان هن ڪپيل ٻانهن جو وارث آهيان.“
مئجسٽريٽ ۽ ايس پي کان ڇرڪ نڪري ويو. ايتري ننڍڙي ٻار کي اهڙي چٽي نموني ڳالهائيندي ٻڌي ٻنهي کي بدن ۾ سياٽو محسوس ٿيو.
ٻار چيو، ”ان ٻانهن ۽ منهنجي وچ ۾ جيڪو رشتو آهي، سو زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آزاد آهي. مان ان ڪپيل ٻانهن جي آڱر جهلي محبت ۽ نفرت، ڪوڙ ۽ سچ جي ڇڪتاڻ ۾ ڇڄندڙ ماحول ۾ هلندو آهيان. پوءِ هلندي هلندي، جڏهن مان جوان ٿيندو آهيان، تڏهن اها ڪپيل ٻانهن تاريخ ٿي پوندي آهي. وقت جا ويري تاريخ سان پڄي نه سگهندا آهن. هو منهنجي ٻانهن ڪپي ڇڏيندا آهن. وري ڪو ٻار ان ڪپيل ٻانهن جي آڱر جهليندو آهي ۽ تاريخ ٺهندي ويندي آهي. هيءَ ڪپيل ٻانهن منهنجي آهي ۽ مان ئي هن ٻانهن جو وارث آهيان.“
پوءِ ان کان اڳ جو ڪنهن کي خبر پئجي سگهي ته ڇا ٿي رهيو هو، ٻار هٿ وڌائي ڪپيل ٻانهن جي سڪل آڱر ۾ مٺ وڌي. ٻانهن صوبيدار جي هٿ مان ڇڏائجي ويئي. صوبيدار دهشت ۽ خوف کان هٽي ويو. مئجسٽريٽ ۽ ايس پي ڀت سان لڳي بيهي رهيا. هر ڪو پنهنجي جاءِ تي پنڊ پهڻ ٿي ويو.
ڪپيل ٻانهن هوا ۾ آڀي ٿي بيٺي، ائين ڄڻ ڪنهن غيبي انسان جي ڪلهي سان لڳل هئي. ٻار جي مٺ ڪپيل ٻانهن جي آڱر ۾ لوهه ٿي ويئي. ٻار وک وڌائي. ٻانهن هوا ۾ لڏڻ لڳي ۽ ٻار جي وک وک سان وڌڻ لڳي. ٻانهن تي سڪل رت ۽ مٽيءَ جا چاپڙ آلا ٿيڻ لڳا. ڏسندي ڏسندي، ٻانهن مان ٽمندر رت ۾ ٻار جو آڱر جهليل هٿ آلو ٿي ويو. ٻار ڪپيل ٻانهن جي آڱر جهلي اڳتي وڌندو ويو.