(3) اوڀر ۽ اولهه
اسان جي ڪهاڻي/ ڪٿا هاڻ آرين جي اچڻ سان شروع ٿئي ٿي. يعني لڳ ڀڳ ڪي ٽي چار هزار سال اڳ. جڏهن آرين ڏکڻ يورپ، ايشيا ۽ ڪوچڪ، ايران ۽ هندستان تي قبضو ڪيو. انهن جي اثر کان فقط سامي نسل جا اهي ماڻهو بچي سگهيا، جيڪي شام، فلسطين ۽ عربستان ۾ آباد هئا. نه ته اسان کي آرين کان اڳ جي تهذيب جو جيڪو حصو ورثي ۾ مليو آهي، انهيءَ تي آرين جي مهر لڳل آهي ۽ اها انهن جي ئي ڪري مليل لڳي ٿي. هاڻ وڏي محنت ۽ جاکوڙ کان پوءِ ان ڳالهه جي خبر پيئي آهي ته هي ”گهر“ جنهن کي آريا پنهنجو ڪٽنبي گهر چوندا آيا آهن، اصل ۾ هڪ ”مسافر خانو“ آهي، جنهن ۾ ڪيترائي مسافر ٽڪي چڪا آهن ۽ اها ملڪيت، جيڪا آريا پنهنجن پونئيرن لاءِ ڇڏي ويا آهن، تنهن تي ڪيترن جو ئي حق ٿئي ٿو. هندستان ۾ ڏسندا ته ”راوڙ“ برابر جي حصي جا حقدار رهئڻ جي دعويٰ ڪن ٿا. هندستان کان ٻاهر يونانين جي سڀيتا، آرين جي تسبيح جو سڀني کان آخري آبدار موتي معلوم ٿيو آهي. معلوم اهو ٿيو آهي ته اهو ڪنهن ٻي جي ڪوڏ مان نڪتو هو. جيتوڻيڪ انهيءَ کي پاڻي ”يوناني“ ڏنو. اهو سڀ ڪجهه پنهنجي جاءِ تي، پوءِ به اسين اهو چئي نه ٿا سگهون ته آرين جي زماني ۾ دنيا جو اهو ئي رنگ رهيو هو، جيڪو پهرين هو. جيڏانهن به نظر کڻي ڏسو، دنيا جي ٺهڻ ۽ ٺهڻ جا ثار نظر اچن ٿا.
اهو سڀ ڪجهه سدائين کان ٿيندو آيو آهي ته هر مخالفت مذهبي مخالفت بنجي وڃي ٿي. تنهن ڪري مذهب اهڙي شيءِ آهي، جنهن جي آڙ ۾ هر سٺي ۽ خراب، مطلب ته خراب حوصلو، هر ضد ۽ هر گهرج، هر تعصب ۽ هر عقيدو اچي سگهي ٿو. آريا جيئن ته ٿڌن ملڪن جا رهاڪو هئا، تنهن ڪري اهي ”باهه“ جو قدر ڪندي ”آتش پرست“ ٿي ويا هئا. پر هو آيا اهڙن ملڪن ۾ هئا، جتي گرمين ۾ باهه وسندي هئي، جتي سج جي سامهون ڪنڌ جهڪائڻ باهه جو احسان مڃڻ جي لاءِ ڪافي هو. اهڙي طرح اها دشمني، جيڪالڙائي ۾ هارائيندڙ ۽ کٽندڙ جي وچ ۾ ٿيندي هئي، اها مذهبي عداوت بنجي ويئي. آرين پاڻ کان اڳ جي ماڻهن کي بي دين ۽ ناپاڪ قرار ڏنو ۽ کين پنهنجي ڳالهه تي ايترو ته ڀروسو هو، جو ايندڙ نسلن کي به هنن پنهنجو هم خيال بنائي ورتو. پر هاڻ اسان کي معلوم ٿيو آهي ته آرين جا دشمن بي دين ۽ ناپاڪ نه هئا ۽ اهو به ظاهر ٿي ويو آهي ته مذهب ۽ تهذيب ۾ آريا پنهنجي دشمن کي منهن نه ڏيئي سگهيا. هندستان هجي يا يونان توڙي ايران، جتي ڏسندؤ ته ڌار ڌار مذهبن جي جاءِ تي هڪ مذهب ٿي ويو. جنهن ۾ سڀني جا عقيدا، ريتون ۽ رسمون شامل هيون. اسان تائين جيڪا شئي پهتي آهي، اها مڪمل هئي. ان ۾ ڪنهن به ڳنڍ جي خبر نٿي پوي ۽ آرين اهو اهڙي نموني ته اختيار ڪري ورتو هو، جو ان ۾ غيرن جا عقيدا ۽ جذبا موجود هئڻ جو اسان کي تر جيترو به گمان ٿي نٿو سگهي.
پر حيرت آهي ته ٻين جي مذهبي خيالن کان ايترو اثر وٺڻ تي به آرين پنهنجي نسل کي سڀني کان ڌار رکڻ جا وڏا جتن ڪيا ۽ دنيا ۾ هڪ اهڙو فتنو پيدا ڪري ويا، جنهن جو نتيجو اسين اڄ تائين پيا ڀوڳيون ۽ اڃا ان فتني مان جند نٿي ڇٽي. هندستان ۾ ماڻهو ذاتين ۾ ورهايل آهن ۽ ان جي باريڪين کان ته اوهين سڀ واقف آهيو. ان کي سمجهائڻ لاءِ جيڪي دليل پيش ڪيا وڃن ٿا ته اها ذات جي ورهاست ڪونهي، پر ڪم جي ورهاست آهي. جنهن جي بدولت سماج هڪ سگهارو قلعو بنجي ويو، جنهن کي ڪو به جيتي نه سگهيو. اهو سڀ ڪجهه اوهان ٻڌو هوندو، جنهن جي ڪري هزارين لکين ماڻهن کي اڇوت بنائي، جانورن کان به گهٽ ۽ ذليل ڪيو ويو ۽ هاڻ سمجهه ۾ نٿو اچي ته انهن کي ماڻهن جو مرتبو ڪيئن ڏنو وڃي. نسل جو اهو ئي فخر اسان کي يونان ۾ به ملي ٿو. جيتوڻيڪ يونانين جو جنهن نسل سان واسطو پيو، اهي رنگ ۽ نيڻن نقشن ۾ انهن کان گهٽ نه هئا. يوناني چٽو پٽو اهو چوندا هئا ته: حڪومت ڪرڻ، شهرين جي حيثيت ۽ شهرين جا حق رکڻ، خاص طور تي اسان ماڻهن لاءِ آهي ۽ قدرت جي به اها ئي مرضي آهي ته اسين محنت ۽ مشقت جو ڪم پنهنجن غلامن کان وٺي، پنهنجو سڄو وقت مذهبي دلچسپين ۾ گذاريون. ”اسان“ مان مطلب ”آريا نسل جي هڪ شاخ جي شاخ“ هئي، جيڪا هيلينس (Hellenes) سڏبي هئي ۽ جيڪا هڪ خاص وقت ۾ هاڻوڪي يونان ۽ ايشيا ۾ ڪوچڪ ۾ سمنڊ جي ڪنارن تي اچي آباد ٿي هئي. اهي هيلينس، جيڪي پنهنجن ٻين ڀائرن، جيڪي بلقان ۽ ان جي اتر ۾ آباد هئا، وحشي سڏبا هئا. هنن جي نظر ۾ اوڀر جا سڀ ماڻهو ”ايشيائي“ هئا ۽ ”ايشيائي“ کان وڏو توهين وارو لفظ يونانين جي ”لغت“ ۾ نه هو. يوناني ان ڳالهه تي پنهنجو حق سمجهندا هئا ته انهن ماڻهن کي جيڪي جنگ ۾ قيد هجن، بازار ۾ اگهه تي وڪامن، يا ڪنهن ٻي طريقي سان قبضي ۾ اچي وڃن، تن کي هو غلام سڏين ۽ کانئن پنهنجي ٻنين، کاڻين، پنهنجي شهرن ۽ گهرن ۾ جيئن به چاهين، تيئن ڪم وٺن. يونانين ۾ ڪڏهن ڪڏهن اهو به ٿيندو هو ته مصيبتن ۽ غربت جي ڪري يوناني نسل جا ماڻهو به غلام بنجي ويندا هئا، ته ان سان آزاد يونانين کي دردناڪ ڊرامن ۽ نظمن جي لاءِ هڪ سٺو موضوع ملي ويندو هو. انهن جي عقيدي ۽ اصولن ۾ فرق نه آيو ۽ جيستائين يوناني آزاد رهيا، تيستائين هو پنهنجي نسل جي خداداد حق کي جتائيندا هئا.
هندستان ۽ يونان کان سواءِ، ٻيو ڪٿي به آريا، نسلي متڀيد ۽ پنهنجي برتري کي مذهب ۾ شامل نه ڪري سگهيا. ايران جي آرين بابت اسان کي گهٽ خبر آهي. اسين اهو ته ڄاڻون ٿا ته انهن وٽ مذهبي ريتون ۽ رسمون ادا ڪرڻ جي لاءِ وٽن ”پروهت“ هوندا هئا ۽ ”پروهت“ اهو ئي ٿي سگهيو ٿي، جنهن جو پيءُ به پروهت هجي. پر ايران جا پروهت شايد بادشاهن ۽ سپاهين کي ايئن پنهنجي پڪڙ ۾ آڻي نه سگهيا، جو ڌنڌي ۽ ڪم جي ورهاست کي ذاتين جي ورهاست ۾ ”ڌرم“ جو بنياد بنائي سگهن. هيڏانهن يورپ ۾ روم جا جيڪي آريا هئا، اهي فقط وقت جي مصلحت ڏسڻ، نسل ۽ ڪٽنب تي کين به فخر هو. پر انهن پنهنجو فائدو ان ۾ ڏٺو ته ان فخر کي ٻين جي لاءِ گهڻو اڻوڻندڙ ٿيڻ نه ڏين. رومي سلطنت جي تباهه ٿيڻ تي، اهي آريا قبيلا، جيڪي وحشي سمجهيا ويندا هئا، ميدان ۾ آيا. انهن ماڻهن ۾ عيسائي مذهب، جيڪو يهودين، يعني سامي نسل جي ماڻهن جو مذهب هو، نسل کي گهڻو دٻايو، پر ان کي مٽائي نه سگهيا. هينئر ڏسو! هٽلر ۽ سندس پوئلڳن وڏي واڪي اهو اعلان ڪري ڇڏيو آهي ته آريا ۽ اڻ آريا پنهنجا ڪڏهن به ڀائر بنجي نٿا سگهن. انهن جي قسمت ڌار ڌار آهي ۽ اڻ آريا پنهنجي قسمت جو لکيو پورو ڪرڻ تي مجبور ڪيا ويندا. پر هاڻ نسلن ۾ فرق ڪرڻ يونيورسٽي جي پروفيسرن جو ڪم آهي ۽ دولت، ٻين جي محنت ۽ ضرورتن مان فائدو حاصل ڪرڻ جو اهڙو ته ڍنگ ڪڍي ورتو آهي، جيڪو غلامي جي پراڻي طريقي کان وڌيڪ ڪارائتو آهي. اڄڪلهه جا غلام پنهنجي آقائن کان وڌيڪ محنت ڪن ٿا ۽ ان ڳالهه جي ابتڙ ته انهن جي کاڌي پيتي ۽ ڪپڙي لٽي جي ذميداري مالڪن تي هجي، هو پنهنجي آقائن جون ٺهرايل شيون خريد ڪري، انهن جي دولت ۾ واڌارو ڪندا ٿا رهن. پوءِ به خدا جو شڪر آهي، جو اڄڪلهه غلام رکڻ قانون جي خلاف ورزي آهي.
آرين، نسل جو جيڪو فرق پيدا ڪيو، ان کي دنيا ۽ نسلن پاران ڪنڌ جهڪائي تسليم نه ڪيو ويو، پر دنيا جي تاريخ جو جوهر اهي بغاوتون آهن، جن ۾ مساوات يعني ماڻهوءَ جي ماڻهوءَ سان برابري جو سبق ڏنو ويو هو. هندستان ۾ گوتم ٻڌ، فلسطين ۾ عيسائي مذهب ۽ عربستان مان نڪري اسلامي مساوات جو جهنڊو جهولايو ۽ انهن جي هيٺان مظلومن کي پناهه ڏني. انهن مذهبن جو ذڪر اسين اڳتي هلي ڪنداسين. هتي اسين انسانن جي متڀيد جي هڪ ٻي پهلوءَ جو ذڪر ڪنداسين، جنهن جو تاريخ تي گهڻو اثر پيو ۽ جيڪو اسان کي دنيا جي ڪهاڻي کي سمجهڻ ۽ ان کي ياد رکڻ جي لاءِ وڏي مدد ڪندو. اهو آهي اوڀر ۽ اولهه جو فرق. ان جاگرافيائي طور تي دنيا کي اتر، ڏکڻ، اوڀر ۽ اولهه ۾ ورهائڻ جي ضرورت کي پيدا نه ڪيو، پر اهو انساني زندگي جي معنيٰ ۽ مقصد ٻڌائڻ، زندگي گذارڻ جي طور طريقن کي ٺاهڻ ۽ دلين ۾ حوصلو پيدا ڪرڻ جي لاءِ ڌار ڌار طريقن جو نالو آهي. اوڀر ۽ اولهه ٻيا آهن، جن جي وچ ۾ اسان جي زندگي چڪر هڻندي ٿي رهي، جيڪي ڪڏهن ته ملي ٿا وڃن، ڪڏهن وري ٽٽي اسان جي دنيا کي اڌ هيڏانهن ته اڌ هوڏانهن گهلي وٺي ويا آهن. خبر ڪونهي ته اوڀر ۽ اولهه جو اهو فرق اسان جي قسمت ۾ هو يا اتفاق سان پيدا ٿيو آهي. بهرحال، ان جي موجود هئڻ ۾ ڪو به شڪ ڪونهي. اهو فرق اسان کي ان وقت نظر ٿو اچي، جڏهن يونانين کي پنهنجي ديس ۾ آباد ٿيندي ڪيترا سؤ سال گذري چڪا هئا ۽ هو وحشي نه رهيا هئا. پر ڀرپاسي جي قومن کان گهڻو ڪجهه سکي ۽ ان کي پنهنجي طبعيت موجب رنگ ڏيئي، انهن هڪ نئين سڀيتا جو بنياد رکيو هو ۽ ان کي ترقي ڏيڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. ان زماني ۾ ايراني آرين جي سگهه وڌي رهي هئي ۽ جڏهن ايراني سامراج اولهه طرف پکڙجندي پکڙجندي رومي سمنڊ جي ڪنڌين تائين پهتو، جتي يوناني آباد هئا، ته ٻنهي ۾ ٽڪر ٿي پيو. ڏسڻ ۾ ته ٻنهي جو ڪو مقابلو ئي نه هو، پر يونانين پهرين 490 ق. م ۽ ان کان پوءِ ڏهه سال پوءِ وري ايرانين کي شڪست ڏني ۽ انهن جنگين کي ڪي ڏيڍ سؤ سال ٿيا جو سڪندراعظم، ايران جي عظيم الشان سلطنت کي تباهه ڪري ڇڏيو. هار ۽ سوڀ اڪثر اتفاق سان ٿيندي آهي. پر ايرانين جي ان شڪست ۾ وڏو راز هو ۽ اهو هيءُ ته يونانين پنهنجي زندگين کي اهڙي شڪل ڏني هئي ۽ پنهنجو پاڻ ۾ ايترو ته حوصلو پيدا ڪيو هو، جو ڳاڻيٽي ۽ مال ۽ دولت جي ڪمي جي باوجود به هو ايرانين جي طاقت تي غالب پئجي پي سگهيا. يوناني صحيح معنيٰ ۾ آزاد هئا. کين پنهنجي ننڍين ننڍين رياستن سان وڏي محبت هئي ۽ هر روشن خيال يونانيءَ جو اهو حوصلو هو ته هو پنهنجي سگهه موجب رياست جي خدمت ڪري ڏيکاري. ايرانين کي جيڪا آزادي هئي، اها شخصي آزادي هئي، کين سياسي آزادي جو ڪو به احساس نه هو. انهن جي رياست ايتري تي وڏي هئي، جو کين ان سان ڪو گهرو ذاتي لڳاءُ ٿي ئي نٿي سگهيو ۽ وٽن پنهنجي سگهه جو ثبوت ڏيئي، بادشاهه جي نظرن ۾ عزت ۽ ان جي دربار ۾ مرتبو حاصل ڪرڻ کان سواءِ هنن جي همت وڌائڻ جو ڪو ٻيو جذبو نه هو. ايران جي سلطنت يونان جي ننڍين شهري رياستن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ عرصو قائم رهي. پر اها ايرانين کي وطن پرست بنائي نه سگهي. ڇو ته اُتي حڪومت بادشاهه جي مرضي سان هوندي هئي. بادشاهه جي رٿائن سان رعيت جو ڪو به واسطو يا لڳ لاڳاپو نه هوندو هو. ايراني فوج جا سپاهي پيشه ور هئا. اهي پنهنجي بادشاهه جي حڪم ۽ خود پنهنجو نالو پيدا ڪرڻ جي لاءِ وڙهندا هئا. انهن جي دلين ۾ قوم، وطن ۽ تهذيب جو ڪو به فرق نه هو. يوناني پنهنجي رياستن جو سڄو ڪار وهنوار پاڻ ئي هلائيندا هئا. انهن جي دلين ۾ هر خطري وقت پنهنجي ذاتي نقصان کان وڌيڪ قوم، وطن ۽ تهذيب جو گهڻو خيال رهندو هو ۽ ان ڪري هو ايرانين کان وڌيڪ ڪامياب سپاهي ثابت ٿيا.
يورپ جا تاريخ نويس انهن جنگين کي يورپ ۽ ايشيا جو پهريون مقابلو سمجهن ٿا ۽ يونانين جي سوڀ کي يورپ جي ايندڙ ترقي ۽ عظمت جي لاءِ سٺو سنئوڻ سمجهن ٿا. پر اها رڳو انهن جي پاڻ وڻائڻ ۽ انهن جو فخر آهي ۽ اسين يقين سان چئي سگهون ٿا ته جيڪڏهن يوناني هارائي به وڃن ها، تڏهن به هاڻوڪي زماني جا يورپي تاريخ دان ان واقعي جي اهڙي ته تشريح ڪن ها، جو انهن جو سهرو يونانين، يعني يورپ وارن جي مٿي تي ٻڌل هجي ها. يورپ ۽ ايشيا اولهه ۽ اوڀر جو جيڪو فرق آهي، اهو مهذب، اعليٰ ۽ ادنيٰ، غلط ۽ صحيح زندگي جو ڪونهي، رڳو حالتن جو فرق آهي. يورپ ۾ جيڪي ماڻهو آباد ٿيا، تن کي ننڍا ننڍا ۽ قدرتي طور تي ورهايل ملڪ مليا ۽ انهن جي زندگين جو پئمانو ايترو ته ننڍو هو جو اهي ڌار قومون بنجي ٿي سگهيا ۽ هر قوم پنهنجي ڪار وهنوار کي پنهنجي زندگي سمجهي سنڀالي سگهي ٿي. ملڪن جي ورهاست ايشيا ۾ به آهي، پر هتي جو هر ملڪ هڪ کنڊ آهي. انهن جي مڙني رهاڪن ۾ پنهنجائپ جو احساس عمومي سياسي اتحاد جي شڪل اختيار ڪري نه سگهيو، تنهن ڪري هن ملڪ جي ڪار وهنوار کي نه پنهنجو سمجهيو ۽ نه ئي وري ان ۾ ايتري دلچسپي پيدا ڪري سگهي. ٻي ڳالهه اها ته نوان نسل سڀ ايشيا ۾ ڄميا ۽ سڀني جوان ٿيندي ۽ زور وٺندي ئي ڏکڻ جي ملڪن تي، جيڪي تهذيب جا مرڪز هئا، حملو ڪري ڏنو. هو لکن جي تعداد ۾ وڙهڻ ۽ مرڻ جي لاءِ ايندا هئا ۽ انهن کي روڪڻ جي لاءِ ضروري هو ته ٻئي پاسان به لکن جي مقابلي ۾ اچن. يعني جيڪڏهن ايشيا جا ملڪ ننڍا هجن ها ۽ نون نسلن جا حملا انهيءَ زور سان جاري رهن ها ته اهي ننڍيون ننڍيون رياستون پاڻ مرادو وڌي وڃن ها. قوم جو خيال مٽجي وڃي ها ۽ اهڙيون ئي وڏيون رياستون قائم ٿين ها، جهڙيون اسان کي پنهنجي تاريخ ۾ ملن ٿيون.
زندگي جو پئمانو هڪ پاسي ننڍو ۽ ٻي پاسي وڏو هئڻ سان ماڻهن جي طبيعت تي به گهرو اثر پيو. يورپ جا اهي عالم، جيڪي اوڀر جا همدرد بنجن ٿا، ان فرق کي هيئن سمجهائين ٿا ته اوڀر ۾ ماڻهن جو رجحان روحانيت طرف آهي ۽ اولهه ۾ دنيا جي طرف. هڪ کي فلسفي ۽ مذهب ۾ ٻڏل رهڻ جو شوق آهي ته ٻئي کي دنياوي زندگي جي سڌاري ۽ ترقيءَ جو حوصلو آهي. پر اهو اوڀر وارن جي دلجوئي جو هڪ طريقو ۽ خالي ڍونگ آهي. ڇو ته اسان کي وڏي پئماني تي زندگي جو انتظام ڪرڻو پيو ۽ اسين سوين سالن تائين انتظار ڪندا رهياسين، پر ان ڍنگ سان نه، جنهن ڍنگ سان يورپ ۾ ٿيو آهي. تنهن ڪري حالتن کي ڏسندي، اهو ممڪن ئي نه هو. ان مان اهو ثابت نٿو ٿئي ته اسان ۾ انتظام ڪرڻ جي صلاحيت ڪونهي. بني نوع انسانن کي جيترن به هادين ۽ پيغمبرن مذهب جي صورت ۾ حق جو پيغام پهچايو، اهي سڀ ايشيا جا رهاڪو هئا، پر اها ڳالهه جنهن تي يورپ وارن کي رشڪ اچڻ گهرجي، هو هڪ داغ بنائي ٿا ڏيکارين. حقيقت اها آهي ته سياسي لاڳاپو ئي ننڍين جماعتن کي متحد رکي سگهي ٿو. جڏهن اهي وڌي وڃن ته انهن ۾ مذهب ۽ اخلاق جي لاڳاپن کان سواءِ، ٻي ڪا صورت ٿي ئي نٿي سگهي. ايشيا ۾ جمهوري حڪومت نه هئي، ڇاڪاڻ ته انهن حالتن ۾ جمهوري حڪومت ڪم کي سنڀالي نه ٿي سگهي. ايشيا ۾ وطن پرستي نه هئي، ڇو ته ايشيا جا ملڪ وڏا آهن ۽ وطن جو تصور سوڙهو آهي.
پر، اوڀر ۽ اولهه وارن جي طبيعتن ۽ رجحانن جي اختلافن کان اسين انڪار ڪري نٿا سگهون. اولهه ۾ ماڻهن جي نظر ۾ ننڍين ڳالهين جي ڪا به اهميت نه آهي. هتي ته اهڙي نظام، اهڙي اصول ۽ اهڙن عقيدن جو سهارو کپي، جن ۾ اوڀر جي وشال ۽ ويڪري زندگي سڄي سمائجي سگهي ۽ ماڻهن ۾ سهاري جي خواهش ايتري ته شديد ٿي سگهي ٿي، جو پنهنجا اصول ۽ عقيدا دل ۾ سمائي ويهي رهن ۽ پنهنجي دنيا ۽ زندگي کان غافل ٿي وڃن. ٻي طرف، يعني اولهه ۾ اصول ۽ عقيدي جو ڪو خاص قدر نه رهيو آهي. ننڍين شين کي ٿورو ٺڪاڻون کپي ۽ اولهه وارن جو اهو ٺڪاڻون سندن حڪمت عملي ۽ مصلحت هئي. اهو طريقو ڏاڍو ڪارائتو آهي ته خرابي ڏسو ته اها پري ڪريو. ضرورت ڏسو ته اها پوري ڪريو ۽ خيالي ڳالهين ۾ نه پئو. پر اهي مسافر به، جن جي نظر سامهون سڌائيءَ ۾ کتل هوندي آهي، رستو ڀلجي سگهن ٿا. ڇو ته صحيح طرف جو پتو لڳائڻ جي لاءِ ٻين شين، جهڙوڪ آسمان ۽ ان جي چنڊ تارن کي به ڏسڻ جي گهرج آهي. اهڙي طرح اوڀر ۽ اولهه، ٻنهي ۾ ماڻهن انتها پسنديءَ سبب نقصان کنيو آهي. پر دنيا کي ٻنهي ڀاڱن ۾ وچٿرائپ ۽ اعتدال کي پسند ڪندڙ به آهن. تنهن ڪري جيڪڏهن آئون دنيا جي ڪهاڻيءَ کي اوڀر ۽ اولهه جي تاريخ ۾ ورهايان ته اوهين رڳو اهو سمجهجو ته اسان جي زندگي هڪ وڏو سمنڊ آهي، جنهن ۾ لهرون ڪنهن مهل هڪ پاسي وڌيڪ ٿيون اچن ته ڪنهن مهل ٻي پاسي. لهرن کي اڀاريندڙ طاقت هڪ آهي ۽ انهن جي تڙپڻ ۽ اڇلجڻ جي خواهش به هڪ ئي آهي.