(17) اڄ جي دنيا
يورپ جي فلسفه حيات تي صنعتي ترقي جو عڪس سڀ کان پهرين سوشلزم ۾ يا اشتراڪيت جي تعليم ۾ نظر اچي ٿو. شروع ۾ سوشلزم تي شاعري ۽ اخلاق يعني انسانيت جو رنگ غالب هو ۽ اهو رهڻي ڪهڻي سڀيتا جو هڪ نئون بنياد وجهڻ جي ڪوشش هئي. پوءِ اها صنعتي تنظيم جون نيون شڪليون پيش ڪرڻ جي چڪر ۾ اهڙي ته ڦاسي ويئي، جو ان جي مٿي تي ڪارخاني جو ڀوت ۽ ڪاروبار جو سوداءُ سمائجي ويو. ڪارل مارڪس جي هٿن ۾ اهو نج علم بنجي ويئي ۽ هڪ اهڙو علم، جيڪو سڄي زندگي تي حاوي هو. ان جو بنيادي شڪ انساني همدردي تي هو، پر نفعو ڪمائڻ ۽ دولت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ۾ غريب مزدورن تي جيڪي ظلم ڪيا، انهن جي سوچڻ سان ئي وار اُڀا ٿيو وڃن. دنيا سوڙهي ۽ اونداهي بنجي وڃي ٿي ۽ ساهه گهٽجڻ ٿو لڳي. پر ڪارل مارڪس جي تعليم بيوس، مجبور ۽ مظلوم انسان کي آزادي جو ساهه کڻڻ نه ڏنو، پر کيس پنهنجن اختيارن تي جيڪو به ٿورو گهڻو ڀروسو هو، اهو به کسي ورتو. هن جي تعليم آهي ته انساني زندگي ماحول جي پابند هوندي آهي. ماحول هڪ پاسي قدرت جو ۽ ٻي پاسي صنعتي ۽ معاشي نظام جو پابند هوندو آهي. صنعتي نظام خود به ارتقا جي قانون تي هلندو آهي ۽ ان جو پابند آهي. ماحول هڪ پاسي قدرت جو ۽ ٻي پاسي صنعتي ۽ معاشي نظام جو پابند آهي. مذهب ۽ اخلاق ماحول جو آئينو هوندو آهي جنهن کي هو نيڪ ۽ سچو حوصلو چون ٿا. هو دراصل معاشي نظام ۽ قوت حيات جو هل لقاءُ آهن ۽ کين پنهنجي فلاح ۽ بهبود حاصل ڪرڻ جو ايترو ئي اختيار آهي، جيترو اڃايل ٻنيءَ کي پاڻيءَ جو. ظلم مان ڇوٽڪارو انسانن کي ضرور ملندو، پر پنهنجي ڪوشش سان نه پر ان قانون جي بدولت، جيڪو هيستائين ظلم ڪرائيندو رهيو آهي. دنيا ۾ سرمايو ۽ اختيار پاڻمرادو ڪجهه ماڻهن جي هٿن ۾ پهچي ويندو. مزدورن جو تعداد ۽ انهن جي مظلوميت وڌندي رهندي، ايستائين جو اهي هڪ ڏينهن جوش ۾ اچي سرمائيدارن جو خاتمو ڪري ڇڏيندا ۽ دنيا جا مالڪ بنجي ويندا.
هڪ اشتراڪي انقلاب اچي چڪو آهي، پر اهڙي ملڪ ۾ نه جتي صنعت ترقي ڪئي هئي. پر روس ۾، جتي سرمائيداري جي رڳو شروعات ٿي هئي؛ جيڪو زميندارن ۽ هارين جو ملڪ هو، ڪارخانن ۽ مزدورن جو نه هو ۽ اهو انقلاب ان ڪري به آيو ته روس جا روش ضمير ماڻهو شاهي حڪومت جي بي رحمي ۽ جهالت مان بيزار هئا. انهن جو سلسلو يورپ جي صنعتي تنظيم ۽ سوشلزم جي تعليم سان نه ٿي مليو، پر روس کي آزاد ڪرائڻ جي ڌن جي ڪري جيڪا لڳ ڀڳ هڪ سؤ سالن کان قومپرست روسين جي دلين ۾ سمايل هئي، ٻي مهاڀاري جنگ جي دوران جڏهن شاهي حڪومت ٿڙي ۽ ٿاٻڙي ڪري ته انقلابين جي هڪ جماعت کي حڪومت تي قبضو ڪرڻ جو موقعو مليو، جنهن سوشلزم جي تعليم قبول ڪري ورتي هئي ۽ جنهن جو اڳواڻ لينن هو ۽ هڪ آزمائش کان پوءِ جيڪو دنيا جي تاريخ ۾ يادگار رهندو. ائين روس ۾ ”مزدورن ۽ هارين“ جي رياست قائم ٿي. ان جو باني لينن، جيڪو ڪارل مارڪس جو مڃيندڙ هو، پر هن کان وڌيڪ وڏي نظر ۽ اعليٰ شخصيت رکندڙ ماڻهو هن عملي مصلحت ۽ ڏاهپ کي بي لوچ منطق جي ڌنڌ ۾ قيد نه ڪيو. روسي رياست اصولي نقطه نظر سان هڪ سوشلسٽ رياست نه پي ٿي سگهي ۽ نه ٿي ۽ هينئر به ان ۾ سمورا اختيار ڪميونسٽ پارٽي ۽ ان جي اڳواڻ اسٽالن جي هٿن ۾ آهن. پر انقلاب جي ڪري روسين ترقيءَ جون وڏيون ٻرانگهون ڀريون آهن ۽ اتي سماجي ڀلائي جي سوين اهڙين رٿائن تي عمل ٿي رهيو آهي جتي قدرتي ذخيرن مان فائدو وٺڻ، صنعت کي وڌائڻ ۽ مهذب زندگي جون وڌ ۾ وڌ نعمتون وڌ ۾ وڌ ماڻهن تائين پهچائڻ جون اهڙيون ڪوششون ڪيون پيون وڃن، جو روس جلد ئي دنيا جي خوشحال ملڪن ۾ ڳڻجڻ لڳندو. تمدن ۽ صنعت ۾ هو اڃا به يورپي ملڪن جي برابري جي دعويٰ نٿو ڪري سگهي. اتي ايتري آزادي ڪونهي، جيتري جمهوري رياستن ۾ آهي. سياسي مخالفتون اتي اڃا به گولي هڻي ختم ڪيون وڃن ٿيون. مزدور ۽ هاري جيڪا ڳالهه سمجهائڻ سان نٿا سمجهن، اها کين ڏنڊي جي زور تي سمجهائي وڃي ٿي، اتي مزدورن کي اجورو گهٽ ملي ٿو ۽ انهن کان پنهنجون سڀائون ٺاهڻ جو حق کسيو ويو آهي ۽ انهن جو نالو ڀلي ڪهڙو به هجي، پر معتبر ماڻهن جي مشاهدي مان معلوم ٿئي ٿو ته اتي هوريان هوريان هڪ ”وچولو“ طبقو پيدا ٿي رهيو آهي، جيڪو پنهنجن نمائندن جي ذريعي پنهنجي مصلحتن موجب ملڪ تي حڪومت ڪندو. يورپي ملڪن جي وچينءَ طبقي جي مقابلي ۾ ان جي سکيا گهڻي بهتر سماجي اصولن تي ٿي رهي آهي. انهن ۾ جانبازي آهي، محنت ايثار جو مادو آهي، جيڪو انقلاب کان سواءِ هرگز نه اُڀري ها، شايد اهو ئي انقلاب جو سڀ کان سٺو ۽ اهم نتيجو آهي.
يورپ جي ترقي يافته ملڪن ۾ سوشلسٽ انقلاب نه آيو. ڪارل مارڪس جي اڳ ڪٿيءَ جي ابتڙ اتي مزدورن جي حالت خراب ٿيڻ جي بدران سٺي ٿيندي ويئي ۽ هنرمند مزودرن ۽ بي هنر مزدورن جو فرق، جيڪو انهن جي اتحاد جي شروع ۾ حائل ٿيندو رهيو هو، ڪنهن به طريقي سان مٽائجي نه سگهيو. هوريان هوريان صنعتي ترقي جي هڪ ٻي سلسلي، جنهن جو ڪارل مارڪس کي اندازو نه هو، اهو هيءُ ته سرمائيدار مزدور رکندا ويندا هئا ۽ هاڻ اهو ڪم مشينن جي ذريعي ٿيندو هو ۽ انهن مشين کي هلائڻ ۽ ٺاهڻ وارا وچينءَ طبقي جا اعليٰ تعليم يافته ماڻهو آهن، جن جي سموري همدردي سرمائيداري نظام سان آهي. هڙتال مزدور جو هڪ ٻيو ڪارگر هٿيار هو، اهو به سندن هٿن مان نڪري ويو ۽ اهو ڪيترائي ڀيرا ڏٺو ويو آهي ته مزدور ڪم ڪرڻ کان نابري وارين ٿا ته انهن جي جاءِ تي ڪم ڪرڻ جي لاءِ وچينءَ طبقي جا نوجوان پهچي وڃن ٿا. مزدور هاڻ سرمائيداري نظام ۾ ٿوري بي چيني پيدا ڪري سگهن ٿا، پر اهو بلڪل ختم ڪري ڇڏڻ سندن وس ۾ نه آهي.
پر هڪ انقلاب يورپ ۾ به آيو آهي، جنهن کي هڪ پهلوءَ کان ڏسجي ته اهو آزاد سرمائيداري جي مقابلي جو جواب آهي ۽ ٻي طرف کان ڏسبو ته اهو سوشلزم جو ردعمل آهي. ان قوميت جو اهڙو ته گهرو رنگ ڏيئي ڇڏيو آهي، جو مزاج ۽ خيال ۽ عادت جو رنگ سڀني تي چڙهي ويو آهي ۽ ان جمهوريت جي آدابن کي بي معنيٰ تڪلفات ۽ جمهوري ادارن کي ضعيفي ۽ بيوسيءَ جون علامتون قرار ڏيئي ٺڪرائي ڇڏيو آهي. ملڪ تي هڪ پارٽي جي ۽ پارٽي تي هڪ شخص جي حڪومت قائم آهي ۽ قومي حوصلن کي مذهب ۽ اخلاق کان وڌيڪ درجو ڏنو ويو آهي. اهو انقلاب ترڪي، اٽلي ۽ جرمني ۾ سڀني کان نمايان آهي. ترڪي ۾ ان کي ڪو به نالو نه ڏنو ويو آهي. جرمني ۽ اٽليءَ ۾ ان کي فاشزم سڏين ٿا. برطانوي سامراج، آمريڪا ۽ فرانس ان جي اثر کان گهڻو بچيل آهن، پر ان جو اندازو لڳائڻ ڏکيو آهي ته هو ڪيستائين ان کان بچيل رهندا.
ان انقلاب جو هڪ ڪارڻ سرمائيداري ۽ ملوڪيت جو اهو مقابلو هو، جنهن جي ڪري 1914ع ۾ يورپ جي مکيه قومن ۾ جنگ ٿي. جنگ کان پوءِ انگلينڊ ۽ فرانس سدائين جي لاءِ يورپ ۽ ايشيا جي سياست ۽ واپار تي غالب رهڻ جي هر ممڪن تدبير ڪئي. آسٽريا کي اهڙو ته ٽوڙيو ويو، جو اهو وري ڪڏهن جڙي نه سگهيو. جرمني کي به ايئن چٿيو ويو، جو اها سالن تائين ڪنڌ مٿي کڻي نه سگهي، پر واپاري ۽ صنعتي عداوتون رڳو هڪ حد تائين ئي ڪري سگهجن ٿيون ۽ ان جي اڳيان اهي الٽو نقصان پهچائڻ ٿيون لڳن. کيس ڪيرائڻ کان پوءِ سڀ ان ڳالهه تي مجبور ٿيا ته کيس سهارو ڏيئي اٿارين ۽ هاڻ هو اٿي ويو آهي ته ڪنهن کي به سمجهه ۾ نٿو اچي ته کيس ”چيو- آکيو“ معاف ڪرڻ جي لاءِ ڪيئن راضي ڪن. جرمنيءَ پنهنجي سياسي زندگيءَ مان سوشلزم ۽ جمهوريت جي اثرن کي خارج ڪري پنهنجي سگهه وڌائي آهي، پر فاشزم جي تحريڪ کي اتي انگلينڊ ۽ فرانس جي سياست سگهه ڏني. مهاڀاري جنگ ۾اٽليءَ انگلينڊ ۽ فرانس جو ساٿ ڏنو، پر انهن ٻنهي گڏجي غنيمت جي مال مان سندس حصو هڙپ ڪري ورتو، جنهن تي اٽلي وارن کي سخت شڪايت ٿي پئي. پر اٽلي جي فاشسٽ انقلاب جو اصل سبب هڪ مونجهارو هو، جيڪو حڪومت جي گهٽ همت، نااهلي، ڪسادبازاري ۽ بي روزگاري پيدا ڪيو هو. ان مونجهاري کي ختم ڪرڻ جي لاءِ هڪ تدبير اها ٿي سگهي ٿي ته حڪومت کلم کلا سوشلسٽ ٿي وڃي ۽ سوشلسٽ اصولن موجب معاشي ۽ سياسي زندگي کي تنظيم ڏجي، ٻي تدبير اها ٿي سگهي ٿي ته حاڪم طبقو سوشلسٽ رجحانن کي دٻائي ۽ ڪامياب حڪومت کان سواءِ ٻي ڪنهن معيار جو خيال نه ڪري. جرمني ۽ اٽلي ٻنهي ملڪن ۾ مهاڀاري جنگ کان پوءِ سوشلسٽ پارٽيءَ کي سٺو موقعو مليو هو ته حڪومت ۽ صنعتي نظام تي قبضو ڪري وٺي، پر اندروني اختلافن، بزدلي ۽ گهٽ حوصلي کيس ان موقعي مان فائدو وٺڻ جو موقعو نه ڏنو ۽ ان جو نتيجو اهو نڪتو ته ٻنهي ملڪن ۾ سوشلزم جو نانءُ نشان مٽجي ويو.
فاشسٽ حڪومتن، سرمائيدارن جا اهي سڀ اختيار کسي ورتا، جيڪي کين جمهوري دستور ۽ پراڻي معاشي تعليم جي ڪري حاصل هئا ته هو پنهنجي ڪاروبار کي جئين وڻي تيئن هلائين ۽ بازار جي حالت ڏسي اهو وڌائين يا گهٽائين. هاڻي کين رياست جي مرضي تي هلڻو پوندو آهي ۽ ان جي بدلي ۾ رياست انهن جي ڪاروبار کي قائم رکڻ ۽ وڌائڻ جون تدبيرون سوچڻ جي ذميدار پڻ بنجي ويئي آهي. اهڙي طرح سرمائيداري ۽ ملوڪيت، واپار ۽ سياست جي هڪ دل ۽ هڪ دماغ ٿي پيو آهي. دل ۽ دماغ ٻيئي ان تي سهمت آهن ته قوم جي حيثيت ۽ دولت وڌائين ۽ ترقي جي ان راهه ۾ جيڪي رڪاوٽون آهن، اهي جيئن به ٿي سگهن دور ڪن، ساڳئي نموني جرمني ۽ اٽلي، انگلينڊ ۽ فرانس جي مقابلي تي اچي ويا ۽ سياسي فضا ۾ طوفان جون اهي سڀ ڪيفيتون پيدا ٿي ويون، جيڪي جنگ کان اڳ ظاهر ٿيون هيون.
هاڻ اچو ته ڪهاڻي ختم ڪرڻ کان اڳ اوڀر تي به هڪ نظر وجهون. سترهين صدي تائين ترڪ سلطنت، جيڪا هنگري ۽ ڏکڻ روس کان آفريقا جي ريگستانن تائين پکڙيل هئي، اوڀرندي دنيا جي پاسباني ڪري رهي هئي، پر اولهائين قومن ان رستي تي قبضو ڪرڻ پنهنجي امان کان ٻاهر ڏسي، ٻيا رستا ڳولهي چڪيون هيون. اسپيني وچ ۽ ڏکڻ آمريڪا تائين پهچي چڪا هئا. پورچو گالي هندستان ۽ هتي عربي سمنڊ ۾ انهن جي ڦرلٽ لڳ ڀڳ واپاري سرگرمين کي بند ڪري ڇڏيو هو. پورچو گالين جي پويان هالستاني (ڊچ) ۽ انگريز اتي پهتا ۽ هڪ طرف هندستان ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا مان ايمانداري ۽ بي ايماني سان ميڙيل دولت، ٻي طرف کان سون ۽ چاندي، جيڪو آمريڪا مان هٿ چڙهيو، يورپ جي لاءِ ايتري ته موڙي فراهم ڪري ڇڏي، جو اهي صنعتون، جن عربن کان فن جا پهريان سبق سکيا هئا، ترقي ڪري سگهن. پر ارڙهين صدي جي وچ تائين يورپ جو سرمايو واپاري هو، صنعتي نه هو. يعني اوڀر مان مال آڻي، اولهائين ملڪن ۾ وڪڻڻ، آفريقا مان شيدي غلامن کي جلهي آمريڪا ۾ وڪڻڻ ۽ يورپي ملڪن ۾ هڪ هنڌ جو مال ٻي هنڌ پهچائڻ جي ڪم ۾ لڳل هو. صنعتي، اهو ان وقت ٿيو، جڏهن انگلينڊ ۾ ڪارخانا قائم ٿيا ۽ مشينن جي ذريعي وڏي پئماني تي واپاري مال تيار ٿيڻ لڳو. نوان واپاري رستا دريافت ٿيڻ سان اوڀر جي واپارين جي هٿن مان جهڙوڪر ڪاروبار نڪري ويو، وڏي پئماني جي صنعت، جنهن جي حفاظت نين قسم جي بندوقن ۽ نئين قسم جي جنگ ڪندي هئي، هڪ صدي جي اندر ئي اوڀرندي صنعتن جو خاتمو ڪري ڇڏيو ۽ ان تباهيءَ سياسي زوال کي اڃا به تيز ڪري ڇڏيو. ان مهاڀاري جنگ کان پوءِ جڏهن انگريز، فرينچ ۽ اطالوي، اولهه ايشيا کي ايئن ورهائي رهيا هئا، جيئن ڌاڙيل ڦر جو مال ورهائيندا آهن. هي اهو زمانو هو، جڏهن اوڀر ۽ خاص طور تي مسلمانن جي دولت، بيوسي ۽ بي همتي انتها تي پهتي.
پر ٻي پاسي اڀرڻ جون اهي ڪوششون جيڪي لڳ ڀڳ هڪ سؤ سالن کان جاري هيون، ان ئي زماني ۾ ڦلدائڪ ٿيون. اڻويهين صدي جي شروع ۾ وهابي تحريڪ ان ديني ۽ اخلاقي معذوري کي دور ڪيو، جيڪا آرام، اطمينان ۽ خودپسندي پيدا ڪئي هئي ۽ سڄي اسلامي دنيا ۾ سجاڳي جي هڪ لهر ڊوڙي ويئي. ان صدي جي وچ ڌاري ۽ سيد جمال الدين افغاني جي شخصيت پرهه ڦٽي جي ڪرڻي جيان، ستل سياسي احساسن ۽ جذبن کي جاڳائيندي رهي ۽ ڪجهه ايئن ڪري ويئي، جو پوءِ وري ننڊ يا غفلت جو طاري هئڻ ممڪن نه رهيو. ترقي جا حوصلا سڀ کان پهرين ترڪن ۾ پيدا ٿيا، ڇو ته يورپي قومن جي مار سڀ کان پهرين انهن کي پئي ۽ سڀني کان آخر ۾ هندستان ۾، جتي بزرگن جي هڪ گروهه پنهنجي طبيعت موجب تجربي ۽ تحقيق سان يا قرآن ۽ حديث مان ثابت ڪيو ته مسلمانن جو ڇوٽڪارو انگريزن جي خوشامند ۽ تابعداري، سرڪاري نوڪرين ۽ پينشن ۾ آهي.
واپار ۽ تمدن جي ميدان ۾ لڳاتار شڪستن کان پوءِ جڏهن مسلمان ان ڳالهه تي غور ڪرڻ لڳا ته سندن زوال جو سبب ڪهڙو آهي ته انهن ۾ ٻن قسمن جي خيالن وارا ماڻهو پيدا ٿيا؛ هڪ اهو چوندو هو ۽ جيڪي اڃا به چون ٿا ته دنيا اسان جي هٿن مان ان ڪري نڪري ويئي، جو اسان دين کي ڇڏي ڏنو آهي، ٻيا وري اهو چون ٿا ته اسين دنيا ۾ ان ڪري ذليل ٿيا آهيون، جو اسان خودستائي ۽ بي بصيرت دينداري جي چڪر ۾ اچي انهن دنياوي فرضن کي نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي، جن کي ادا ڪرڻ کان سواءِ عزت سان زندگي گذارڻ ممڪن ڪونهي. ڳالهه ٻئي صحيح ٿا چون ۽ انهن ۾ جيڪو اختلاف آهي، اهو هيءُ ته ٻئي انتهاپسندي ۽ مبالغي جي ڪري آهي. ديني فرضن جي اهميت جتائڻ وارا زماني جي گهرجن ۽ عملي مصلحت جي لحاظ کان ايتري ته حد تائين بي پرواهه آهن، جو انهن جي هدايت اڳتي وڌڻ جو تدبيرون ٻڌائڻ کان لاچار ٿي ويئي آهي. سياست ۽ معاشرت جا رازدان ترقي جي ظاهر ۽ علامتن ۾ اهڙا ته منجهيل آهن، جو انهن جذبن تائين پهچي نٿا سگهن، جن تي زندگي ۽ حوصلو قائم رهي ٿو. ڪمال اتاترڪ يورپي ملوڪيت ڌڪي، رضا شاهه ايران کي اولهه جي سرمائيداري ۽ ملوڪين جي چنبي مان ڇڏائي اهڙي ته ڌاڪ ويهاري آهي ۽ اهڙا ته اختيار حاصل ڪري ورتا آهن، جو انهن جي دعوائن کي غلط ۽ انهن جي عمل کي نقصانڪار ثابت ڪرڻ رڳو هڪ پيدائشي منطق جي تسڪين ٿي سگهي ٿي. هاڻ مصر، شام، ترڪي ۽ ايران ۽ ڪجهه گهٽ شدت سان افغانستان ۾ ترقي جي اها صورت مڃي ويئي آهي ته، معاشرت، سياست، انسانيت جو اوڀر ۾ اهو ئي تصور رائج هجي، جيڪو اولهندن ملڪن ۾ ۽ اتان جي شهرين جي صلاحيت ۽ حڪومت جي دورانديشين مان اميد ڪئي وڃي ٿي ته صنعت ۽ واپار ۾ اهي اوڀر کي اولهه جي برابر آڻي ڇڏيندا. جاپان جهڙي نموني هن سال گمناميءَ کان نڪري صنعت ۽ سياست جي اتاهين تي پهتو آهي ۽ اولهائين قومن کي سندن ئي آکاڙي ۾ اڇي رهڙ ڏني آهي، اهو به هڪ مثال آهي، جيڪو نظرانداز ڪري نٿو سگهجي.
يورپ ۽ آمريڪا جي سياست ۽ واپار هن وقت دنيا تي اهڙو ته ڇانيل آهي، جو جاپان جو مثال سامهون هوندي به اهو چوڻو ٿو پوي ته اوڀر جي دنيا هڪ حد کان اڳيان ترقي نٿي ڪري سگهي، جيستائين اولهائين تمدن کي زوال نه اچي. هن وقت جي بين الاقوامي مونجهارن ۾ زوال جا ڪيترائي آثار نظر اچن پيا، پر روس ۽ آمريڪا اهڙيون قومون آهن، جيڪي ٽڪراءَ کان بلڪل نه ته به وڏي حد تائين بچيل رهنديون. اهي صنعتي سڀيتا جو سلسلو قائم رکنديون ۽ ان سڀيتا مان ملوڪيت جو خارج ٿيڻ به يقيني ڪونهي. ٻي طرف هندستان ۽ چين، جيڪي قدرتي دولت ۽ آبادي جي لحاظ کان اوڀرندن ملڪن ۾ سڀني کان مٿانهان آهن، اڃا پنهنجي سياست تي ڪو به اختيار حاصل ڪري نه سگهيا آهن. ستياگرهه جي هلچل مان ايئن پي لڳو ته دنيا کي سياسي مقصد حاصل ڪرڻ جي لاءِ هڪ نئون ۽ ڪارآمد دڳ ڏسيندي، پر ان جو به سڄو دارومدار هوريان هوريان هڪ شخصيت تي ٿي ويو آهي ۽ هندستاني قوميت ڏاڍي ڏکيائي سان ملوڪيت کي ٻه چار قدم پٺتي هٽائڻ ۾ ڪامياب ويئي هئي، پر هاڻ ايئن ٿو لڳي ته ديني ۽ سڀيتائي اختلافن جي هٿان ڏک سهندي. پر انسانيت جي تدبير ان کان به وڌيڪ ڏکيون منزلون طئي ڪري چڪي آهي. اوڀرندين قومن کي بهرحال دنيا جي سڀيتا ۽ تمدن کي قائم رکڻ ۽ ترقي ڏيڻ جي ذميداري پنهنجي مٿان کڻڻي پوندي ۽ هاڻ ڏسڻو اهو آهي ته اها صنعتي ۽ نج نموني حوصلا کڻي اٿندي ۽ باهمي مقابلي جي ان چڪر ۾ پوندي، جنهن ۾ اولهه جون قومون مبتلا آهن يا صنعت ۽ تمدن جي ڪنهن عالمگير پائيداري ۽ سڪون بخشيندڙ يا اخلاقي حوصلي جو خادم بنائيندي.