لاهور ڏانهن واپسي ۽ آگسٽ 1986ع جو ڪوس

30 ڊسمبر 1985ع تي مارشل لا ختم ٿيو. آئون اڃا يورپ ۾ هيس ۽ مون اها ڄاڻ هوٽل جي ٽيليويزن تان ٻُڌي. پر اُها ڪنهن وڏي ڇوٽڪاري جي گهڙيءَ ڪانه ٿي لڳي. مارشل لا جو اهو خاتمو مغربي ملڪن کي ڏيکارڻ لاءِ اشتهاري کيڏ کان وڌيڪ ڪجهه به نه هو. تنهنڪري حقيقي شهري راڄ ڪونه جُڙيو، ڇو ته فوج جي اڳواڻ ۽ صدر جا ٻئي عهدا اڃا تائين ضياءَ وٽ هئا، جنهنڪري اُهو چوڻ ممڪن ئي نه هو، ته فوج پاڻ کي سياست کان ڌار ڪيو آهي. چونڊن ذريعي سياسي جماعتون جيڪو ڪم ڪري ٿي سگهيون، تنهن کي اڻپورو ڇڏي ڏنو ويو هو. جنهن مان پڌرو هو ته حڪومت، پاڪستان ۾ صحيح جمهوريت آڻڻ کان ڊنل هئي.
حقيقت ۾ ضياءَ جي نئين ”شهري حڪومت“ هڪ قسم جي پرولي هئي. مارشل لا جي خاتمي کان ٿورو اڳ ضياءَ جي ڪَٺ پتلي پارليامينٽ بدنام اٺين ترميم ايڪٽ کي اکيون ٻوٽي مڃيو هو. اُن ايڪٽ هيٺ مارشل لا دؤر ۾ حڪومت جي ڪارندن جيڪي ڪُڌا ڪم ڪيا هئا، تن جي نه رڳو ضمانت ڏني وئي هئي، پر مارشل لا جي رهيل باقي ٽن مهينن ۾ پڻ سندن هر ٻي ڪارروائيءَ جي ضمانت ڏنل هئي. اهڙي خاطريءَ ملڻ کان پوءِ ته، سندن انهن ڪمن جي انصاف ڀرئي هجڻ بابت ڪابه عدالتي ڇنڊڇاڻ نه ٿيندي، فوجي عدالتن تڪڙ ۾ هزارين ماڻهن کي ڊگهي عرصي جي قيد جون سزائون ڏئي ڇڏيون، ته جيئن مارشل لا لهڻ وقت حڪومت جا گهڻي ۾ گهڻا سياسي مخالف جيلن ۾ بند هجن.
مارشل لا جي پُڄاڻيءَ کان پوءِ به اُن جو ورثو قائم رهيو. 1977ع کان وٺي ضياءَ، پاڪستان پيپلز پارٽي حڪومت جي جوڙيل ادارن، جهڙوڪ آزاد عدليا، مضبوط معيشت، حڪومت جي پارلياماني سرشتي، آزاد صحافت، مذهبي آزادي ۽ 1973ع جي آئين هيٺ شهري حقن جي ڏنل ضمانت کي باقاعدي تباهه ڪرڻ شروع ڪيو هو. جيئن ته قانون جي حڪمراني نه هئي ۽ هر شيءِ جي ناپائداريءَ جي سوچ عام هئي، تنهنڪري پاڪستان ۾ ڇڙواڳي ٿي وئي هئي.
سڄي قوم رشوت ۽ ڏوهه جي پنجوڙ ۾ جڪڙيل هئي. مارشل لا وقت ذهين نوجوانن لاءِ سڀ کان وڌيڪ ڇڪ واريءَ نوڪري ڪسٽمز جي هئي، ڇو ته اُن ذريعي ڪمائي ٿيندي هئي. ملڪ ۾ واپارين جو نئون طبقو ايئر ڪنڊيشنر کان وٺي وڊيو جي اوزارن تائين هر ڪا شيءِ ڪسٽمز ڊيوٽي ڏيڻ کان سواءِ لڪائي آڻيندو هو ۽ آڻي ٿو ۽ پوءِ اهي شيون ڳرين قيمتن ۾ وڪڻجن ٿيون. اسٽيٽ بئنڪ جي تازي رپورٽ مان پڌرو ٿئي ٿو، ته پاڪستاني معيشت جو اٽڪل هڪ ڀاڱي ڇهه واڌارو، لِڪڇپ ۾ آندل اُن مال سبب ٿيو هو. اُن ڪاريءَ معيشيت مان ملڪ کي ڪي به محصول ڪونه ٿا ملن.
افغانستان ۾ سوويت فوجن جي داخل ٿيڻ سبب ته ويتر انارڪي وڌي وئي هئي. آمريڪا مجاهدن لاءِ جيڪي هٿيار موڪليا هئا، سي پاڪستاني هٿيارن جي بازارن ۾ پهچي هٿوهٿ وڪامڻ لڳا. روسين جي ڪلاشنڪوف پاڪستاني ڪاريگرن جي هٿ چڙهي وئي، جن ان جو نقل ٺاهي چور بازار ۾ ٿوريءَ رقم يعني چاليهن ڊالرن ۾ وڪڻڻ شروع ڪيو. اهو ٻُڌڻ ۾ آيو هو ته، ڪراچيءَ ۾ ڪلاشنڪوف هڪ ڪلاڪ لاءِ ڀاڙي تي ملي سگهندي هئي. سنڌ جي ننڍن شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ شام ٿيڻ کان پوءِ ماڻهو ٻاهر ڪونه نڪرندا هئا، ڇو ته رستن تي ڦورن ۽ ڌاڙيلن جون ٽوليون نڪري اينديون هيون، جن وٽ موتمار هٿيار ۽ راڪيٽ لانچر هوندا هئا. سڄي پاڪستان ۾ وڏن زميندارن ۽ صنعتڪارن پنهنجي بچاءَ لاءِ ذاتي فوج رکي هئي، جنهن ذريعي اهي ورلي پنهنجن مخالفن تي به حملا ڪرائيندا هئا. قبائلي سردارَ پنهنجي بچاءُ لاءِ جيڪي سپاهي پاڻ وٽ رکندا هئا، تن کي حڪومت هٿيار، ورديون ۽ پگهار ڏئي، هڪ فوج ٺاهي هئي. اُن عيوض اها فوج، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حامين کي ڊيڄاريندي ۽ ڌمڪائيندي هئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڳوٺن جا ڳوٺ ڊاهي پَٽ ڪندي هئي. جيڪڏهن ڳوٺاڻا وڃي مسجدن ۾ پناهه وٺندا هئا، ته کين اُتي به ڪونه ڇڏيو ويندو هو.
افغانستان تي حملي جي نتيجي ۾ نشيدار شين جو واپار به وڌي ويو هو. افغان پناهگيرن جي وڌندڙ تعداد کان اڳ پاڪستان ۾ نشيدار شين، جهڙوڪ هيروئن جو اُهڃاڻ به ڪونه هو. پر هاڻي سمجهيو وڃي ٿو ته، ڏهن لکن کان به وڌيڪ ماڻهو اُن جا هيراڪ ٿي ويا آهن. جڏهن ته ڪروڙن جي نه، تڏهن به لکن ڊالرن جي هيروئن ۽ آفيم اُتر ۾ پناهگيرن جي ڪئمپن مان نڪري، ڏکڻ ۾ ڪراچيءَ ۾ پهچي ٿو ۽ اتان اهي نشيدار شيون وري سامونڊي جهازن ذريعي ٻاهر موڪليون وڃن ٿيون. 1983ع ۾ پاڪستان هڪ اهڙو ملڪ بڻجي ويو، جتان سڄي دنيا ۾ گهڻي ۾ گهڻي هيروئن ويندي هئي. نشيدار شين جي آمدنيءَ مان ڪراچي، لاهور ۽ قبائلي ايراضين ۾ وڏين ۽ ڀيڪيدار حويلين ۾ محل اَڏجي ويا هئا، پر تڏهن به حڪومت اوڏانهن ڪو ڌيان ڪونه ڏنو. اهو به چيو ويو ته ڪيترو سامان انهن فوجي لارين ۾ ڪراچي موڪليو ويندو هو، جيڪي مجاهدن لاءِ هٿيار سان ڀرجي خيبر لڪ ڏانهن وينديون هيون.
آمريڪا ۽ ٻين مغربي ملڪن ۾ عالمي پوليس هيروئن آڻڻ جي ڏوهه ۾ انيڪ اهڙن ماڻهن کي جهَليو هو، جن جا مائٽ حڪومت جا وڏا عملدار هئا. انهن ۾ ڪابينا جي هڪ فوجي وزير جو پُٽ به هو، پر پاڪستان ۾ حڪومت جي ڪابه مُک شخصيت گرفتار نه ٿي هئي. هُو جيتوڻيڪ اُن کان انڪار ڪري ٿو، پر اهو افواهه هر هنڌ پکڙيل هو، ته هيروئن جي واپار جي وڏي شخصيت سرحد صوبي جو فوجي گورنر هو، جيڪو اُن عهدي تي ستن ورهين کان وڌيڪ مدت تائين ويٺو هو. جڏهن ته ضياءَ پنهنجي مرضيءَ تي ٻين فوجي گورنرن کي سندن عهدن تان لاهي ڇڏيو يا سندن جاءِ تي ٻيا گورنر رکيا هئا. وڌيڪ بدناميءَ جي ڳالهه هيروئن جي انهن ٻن حاڪمن مان هڪ عبدالله ڀٽي جي آهي، جنهن کي حڪومت مارشل لا جي اَٺن ورهين ۾ هڪ ڀيرو جهَليو ڪيو هو. هن کي فوجي عدالت سزا ڏني هئي، پر هو ”جيل مان ڀڄي ويو هو.“ ڪيترائي ورهيه پوءِ جڏهن خراب موسم سبب هن جو جهاز ڪراچيءَ ۾ لٿو هو، ته ڀَٽي کي ٻيهر جهَليو ويو هو. جنرل ضياءَ صدارتي معافيءَ جا اختيار واپرائيندي، هن کي آزاد ڪري ڇڏيو. هن اهو اختيار ڪڏهن به ڪنهن سياسي قيديءَ لاءِ ڪونه واپرايو هو.
ملڪ ۾ اسلامي نظام آڻڻ جي سلسلي ۾ ضياءَ جي حڪمت عمليءَ وڏو ڏڦيڙ بڻايو هو. بابا جي ڏينهن ۾ جيڪڏهن مذهبي رواداري هئي، ته ضياءَ جي اسلامي نظام هيٺ اسان جي ملڪ جي سڀني مذهبي اقليتن کي تڪليفون ڏنيون ويون هيون. پاڪستان ۾ اڪثريت حنفي سُني مسلمانن جي آهي، جيڪي عقيدي ۾ وچٿرا آهن. اسان جو ملڪ اسلامي اصولن جهڙوڪ اتحاد، ڀائيچارو ۽ مذهبي اقليتن سان رواداري ۽پنهنجائپ سان رهڻ لاءِ ٺاهيو ويو هو: اهي احمدي هئا، جن جو پنهنجو مذهبي اڳواڻ انگلينڊ ۾ هو، هندو هئا، عيسائي هئا ۽ هڪ ننڍڙي پر متحد آبادي پارسين جي هئي، جن کي زرتشتي سڏيو وڃي ٿو ۽ جيڪي باهه جي پوڄا ڪن ٿا. ”اوهين آزاديءَ سان پنهنجن مندرن ۾ وڃو. اوهين آزاديءَ سان پنهنجن مسجدن ۾ وڃو يا هن ملڪ پاڪستان جي ڪنهن به عبادت گهر ۾ وڃو اوهين ڀلي ڪهڙي به مذهب، ذات پات يا عقيدي وارا هجو، تنهن ڳالهه جو ملڪي ڪاروبار سان ڪوبه تعلق ڪونهي.“ اهو اعلان هن ملڪ جي باني محمد علي جناح اُن ڏينهن ڪيو هو، جڏهن 1947ع ۾ هن کي پاڪستان جي آئين ٺاهيندڙ اسيمبليءَ جو گورنر جنرل چونڊيو ويو هو.
پوءِ به ضياءَ وهابين جي پٺڀائي پئي ڪئي، جن جا ويچار سعودي عرب جي سُڌارڪن جهڙا هئا ۽ جن جو تعلق ساڄيءَ ڌر جي جماعتن- جهڙوڪ جماعت اسلاميءَ سان هو ۽ جيڪي اسلام ۾ رواداريءَ بدران وڌيڪ سختيءَ جا قائل هئا. 1977ع ۾ فوجي بغاوت ٿيندي ئي حڪومت اسلامي نظام جو پرچار شروع ڪيو، جڏهن ته بنياد پرستن پنهنجا ڪٽر اقليتي ويچار ملڪ تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪئي. عيسائين، هندن ۽ پارسين جي گهرن ۾ سائڪلواسٽائيل ٿيل خط اُڇلايا ويا ته، ”نڪري وڃو. اسان کي اوهان جي گهُرج ڪانهي.“ انهيءَ تي ڏاڍيءَ ماٺ ميٺ ۾ اقليتن جا ڪيترائي ماڻهو پنهنجا گهر گهاٽ وڪڻي، اُن ملڪ مان نڪري ويا، جيڪو ڪيترن ئي نسلن کان سندن گهر هوندو هو. باقي جيڪي اتي رهجي ويا هئا، تن ظاهري ڏيک ويک کان پاسو ڪيو ٿي. مثال طور پارسي عورتون جيڪي بابا جي دؤر ۾ جينز پائينديون هيون، سي بنياد پرست مُلن جي ڪاوڙ کان پاڻ بچائڻ لاءِ شلوار قميص پائڻ لڳيون هيون.
ضياءَ جي ايامڪاريءَ ۾ مُلا اسلام جا ٺيڪيدار بڻجي ويا. هنن ضياءَ جي ظالماڻي حڪومت تي اسلام جو ڍَڪُ وڌو، ته جيئن ان کي سولائيءَ سان مڃيو وڃي. ۽ هن وري اُن عيوض سموري آمدنيءَ مان اڍائي سيڪڙي جي زڪوات جو سرشتو ڪڍيو، جيڪا زڪوات هن انهن مُلن ذريعي ماڻهن ۾ ورهائي. ضياءَ جي ان محصول جو وڏو حصو انهن گهُرجاءُ ماڻهن بدران، جن لاءِ اهو ورتو ويندو هو، انهن مُلن جي کيسن ۾ وڃڻ لڳو.
مُلا جيڪي فتوائون جمعي جي خطبي ۾ ڏيندا هئا، ته ڇا صحيح آهي ۽ ڇا غلط آهي، تن جي گهڻي اهميت وڌي ويئي هئي. هڪڙي ڏاڍي مزيدار فتويٰ ٽيليويزن جي هڪ ڊرامي جي ايڪٽرن بابت 1984ع ۾ ڏني وئي هئي، جيڪي پاڻ ۾ زال مڙس هئا. اُن ڊرامي ۾ مرد ايڪٽر پنهنجيءَ زال کي پنهنجو سمجهڻ کان انڪار ڪندي ٽي ڀيرا چيو هو ته ”آئون توکي طلاق ڏيان ٿو.“ انهيءَ تي مُلن فتويٰ ڏني، ته هاڻي اُن عورت کي نه رڳو طلاق اچي وئي آهي، پر بدڪاريءَ جي ڏوهه ۾ مٿس ’رحم‘ جائز آهي: يعني هن کي پٿر هڻي ماريو وڃي. پوءِ هڪڙي آڌيءَ رات جو ماڻهن جي انبوهه اُن جوڙيءَ جي گهر تي حملو به ڪيو هو. پر اسلام جي انهن بنياد پرست نظرين مان ماڻهو اهڙا ته وِرچي ويا هئا، جو اُن واقعي ڏانهن ڪنهن جو ڌيان ئي ڪونه ويو.
پنهنجن ظالماڻن طريقن جي جائز ثابتيءَ لاءِ ۽ سماج جي ڪجهه طبقن تي دهشت ويهارڻ لاءِ ضياءَ اسلام کي لاڳيتو ڪَتب آندو هو. 1979ع ۾ ايران ۾ خمينيءَ جي واپس اچڻ کان ٻه هفتا پوءِ، ضياءَ جي شرعي عدالتن حدود آرڊيننس ڪڍيو، جنهن هيٺ چوري، بدڪاري ۽ لڄالٽ جهڙن ڏوهن لاءِ شريعت پٽاندر سزائن ڏيڻ جو اعلان ڪيو ويو هو. هاڻي حدود آرڊيننس هيٺ ڪنهن به عورت جي لڄالُٽ جي سلسلي ۾ کيس چئن مردن کي شاهدن طور سامهون آڻڻ لازمي هو. اهڙِي شاهديءَ کانسواءِ، جيڪا ظاهري طور بلڪل ناممڪن هئي، مورڳو اُن عورت کي بدڪاريءَجي الزام هيٺ سزا ملڻي هئي. بنياد پرستن جي ناانصافيءَ جو مثالي مقدمو بيبيءَ صفيا جو هو، جيڪا انڌي نوڪرياڻي هئي، ڇو ته ڪنهن به مرد اهو الزام نه مڃيو هو. ۽ صفيا بيبي پنهنجي لڄالٽ جا چار اکين ڏٺا شاهد ڏيئي نه سگهي هئي، تنهنڪري ٻنهي جوابدارن کي آزاد ڪيو ويو هو. جڏهن ته نؤجوان عورت تي بدڪاريءَ جو الزام هڻي، ماڻهن اڳيان کيس ڪَوڙن هڻڻ ۽ ٽن ورهين جي قيد جي سزا ڏني وئي هئي.
صفيا بيبي اُن سزا کان انهي مهم سبب بچي وئي هئي، جيڪا سخت ناراض عورتن هلائي هئي ۽ جنهن جي نتيجي ۾ اُن واقعي کي عالمي شهرت ملي وئي هئي. اُن سبب حڪومت ايترو ته پريشان ٿي هئي، جو صفيا بيبي کي هڪدم آزاد ڪيو ويو. پر هڪ تيرهن ورهين جي ڇوڪريءَ، جنهن جي سنديس چاچي لڄالُٽ ڪئي ۽ جنهن سبب هوءَ ڳرڀوتي ٿي هئي، ايتري سڀاڳي نه هئي، جيئن ته هوءَ عدالت ۾ پنهنجي لڄالُٽ ثابت ڪري نه سگهي هئي، تنهنڪري هن کي پڻ ٽي ورهيه قيد ۽ ڏهن ڪَوڙن جي سزا ڏني وئي هئي. عدالت هن جي اُن سزا کي اوستائين ملتوي ڪيو هو، جيستائين هن جو ٻار ٻن ورهين جو نه ٿئي.
بابا جو ٺاهيل 1973ع وارو آئين، خاص ڪري عورتن سان متڀيد کان روڪي ٿو: ”… رُڳو جنس پٽاندر ڪوبه امتياز ڪونه ڪيو ويندو.“ قلم 25 (2) هيٺ لکيل آهي. اسلامي نظام آڻڻ جي سلسلي م ضياءَ جي پاليسين پٽاندر نه رڳو متڀيد جي ورتاءُ کي جائز سمجهيو ويو هو، پر ان ۾ واڌ پڻ ٿي هئي. ڪراچي يونيورسٽيءَ جي مسجد ۾، جتي جماعت اسلاميءَ سان لاڳاپيل شاگردن هٿيار گڏ ڪيا هئا، اتي بنياد پرست شاگردن، ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ ڌار ڌار ڪئمپس ٺاهڻ لاءِ مظاهرا ڪيا هئا. ”مردن وچ ۾ عورتون محفوظ ڪونهن.“ شاگردن اعتراض ڪيو. اُن ڳالهه جي ثابتيءَ لاءِ هنن انهن برقعن کانسواءِ شاگردياڻين کي ڌمڪيون ڏيڻ شروع ڪيون ۽ منجهانئن ڪجهه تي تيزاب اُڇلائي، سندن مُنهن ۽ ڪپڙا ساڙيا هئا. تيزاب اڇلائيندڙ شاگردن کي ڪابه سزا نه ملي هئي.
سماج م هر حصي ۾ عورتن کي ڌار رکيو ويو هو. ڪجهه سرڪاري گڏجاڻين ۾ به مهمانن ۽ اوچي طبقي جي عورتن کي به سندن مرد ساٿين کان ڌار ڪري ويهاريو ويندو هو. ٽيليويزن تي خبرون پڙهندڙ عورتن لاءِ ضروري هو، ته اُهي پنهنجو مٿو چُنيءَ سان ڍڪين. انڪار ڪندڙن کي نوڪريءَ مان جواب ڏنو ويو هو. پاڪستاني هاڪي ٽيم جي رانديگرياڻين کي چيو ويو هو، ته اُهي راند جي ميدان ۾ پنهنجيون ٽنگون ڍڪيل رکن، ايئن کين عالمي مقابلن ۾ حصي وٺڻ کان اثرائتي نموني روڪيو ويو هو. حڪومت عورتن جي رُتبي ۽ اثر کي باقاعدي گهٽائڻ لاءِ جيڪي آرڊيننس ڪڍيا، تن سان مقابلي لاءِ عورتون ميدان ۾ نڪري آيون. فيبروري 1983ع ۾ حڪومت جي شرعي عدالت جڏهن اهو اعلان ڪيو، ته هڪ عورت جي شاهديءَ هڪ مرد جي شاهديءَ جي اڌ برابر هوندي، ته لاهور ۾ مختلف ڌنڌا ڪندڙ عورتن گڏجي مظاهرو ڪيو. پوليس يونيورسٽيءَ جي پروفيسر عورتن، واپاري عورتن ۽ وڪيل عورتن تي لٺيون وسايون ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا گولا اڇلايا. اهي انهن عورتن کي چَوٽين کان جهلي کين گهِليندا، جيل وٺي ويا هئا. نه رڳو ايترو پر پوءِ بنياد پرست مُلن اعلان ڪيو، ته احتجاج ڪندڙ انهن عورتن جون شاديون ختم ٿي ويون آهن، ڇو ته اهڙيون جهيڙاڪ عورتون اسلام جي دائري مان خارج هيون. عورتون مُلن کان لنوائي پئي سگهيون. پر حڪومت کان لنوائي نه ٿي سگهيون. احتجاجن کان پوءِ به ضياءَ جي پارليامينٽ 1984ع ۾ شاهديءَ جو قانون منظور ڪيو، جيڪو اڄ ڏينهن تائين قائم آهي.
هڪ ٻيو قانون جنهن هيٺ قتل جي مقدمن ۾ عورتن کي شاهديءَ ڏيڻ لاءِ نااهل ڪوٺيو ويو آهي ۽ هڪ ٻيو قانون جنهن پٽاندر هڪ مقتول عورت جي مائٽن لاءِ ڪفاري جي رقم کي گهٽائڻ جي سفارش ڪيل آهي، تجويز هيٺ آهن. اها ڳالهه ڌيان ۾ رکندي ته، هڪ عورت هڪ مرد جي اڌ برابر آهي، مقتول عورت جا مائٽ ڪفاري جي اُن رقم جو اڌ وٺندا، جيڪا هڪ مقتول مرد لاءِ ڏني وڃي ٿي.
مارشل لا لاهڻ جون جيڪي به ڳالهيون پئي ٿيون، تنهن هوندي به ضياءَ جي پاڪستان ۾ سختيءَ ۽ ڦيٽاڙو قائم هو. غريبن کي هيسايو ۽ عورتن کي ڌمڪايو ويو هو. پنهنجا اختلاف پرامن طريقي سان سُلجهائڻ بدران سڄي پاڪستان ۾ مخالف گروهن هڪ ٻئي جي ماڻهن کي اغوا ۽ قتل پئي ڪيو.: خاص ڪري سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد جهڙن اقليتي صوبن ۾ اهو ڏاڍ ۽ ڏمر گهڻو پڌرو هو، جتي ضياءَ جي مرضيءَ تي ’ويڙهايو ۽ راڄ ڪريو‘ سبب نسلي فساد پکڙجي ويا ۽ علحدگيءَ جون ڳالهيون وڌيڪ ٿيڻ لڳيون هيون.
اوائل کان ضياءَ نه رڳو سياسي جماعتن تي بندش وڌي هئي، پر ساڳي وقت هن علحدگي پسند اڳواڻن جي به پُٺڀرائي ڪئي هئي. انهن اڳواڻن جي بيانن کي سمورين اخبارن ۾ ڇاپيو ويندو هو ۽ ايئن ضياءَ کين اقليتي صوبن ۽ پنجاب وچ ۾ بدگمانيءَ اُڀارڻ لاءِ ڪَتب آندو هو، ته جيئن اُهو فرضي ويچار جُڙيل هجي، ته ملڪ کي متحد رکڻ لاءِ فوجي حڪومت گهُربل آهي، ۽ جمهوري حڪومت جيڪي غير جماعتي چونڊون ڪرايون هيون، تنهن سبب ته ملڪ وڌيڪ ٽڪرا ٽڪرا ٿيو هو. سياسي جماعتن تي بندش وجهڻ سان، حڪومت اميدوارن کي مجبور ڪيو، ته نسلي ۽ علائقائي سوچ کان مٿانهن سياسي مقصدن بابت مهم هلائڻ بدران انفرادي سڃاڻپ بابت مهم هلائي وڃي: ”ووٽ مونکي ڏيو، ڇو ته آئون اوهان جيان شيعو آهيان.“ انهن چونڊن ۾ اميدوارن پنهنجي ووٽ ڏيندڙن کي چيو. ”ووٽ مونکي ڏيو، ڇو ته آئون پنجابي آهيان.“
اُن جي قيمت ملڪ چُڪائي پئي. 1985ع ۾ پٺاڻن ۽ هندستان مان لڏي آيل مهاجرن وچ ۾ ڪراچيءَ ۾ پهريون ڀيرو فساد ٿيو، جنهن ۾ پنجاهه کان وڌيڪ ماڻهو مارجي ويا ۽ هڪ سؤ کان وڌيڪ ڦٽجي پيا هئا. انهن فسادن شروع ٿيڻ جو سبب اهو هو، ته هڪ پٺاڻ بس ڊرائيور هڪ مهاجر ڇوڪريءَ کي چيڀاٽي ماريو هو. هڪدم سڄي شهر ۾ ناراض ماڻهن ڪيترين ڪارن، اسڪوٽرن ۽ بسن کي ساڙي ڇڏيو. اهو فساد ايترو ته تيزيءَ سان پکڙيو هو، جو ڪيترن ئي پاڙن ۾ حڪومت کي لاچار ٿي ڪرفيو هڻڻو پيو هو، جيڪو هڪ مهيني تائين لڳل هو. ايئن مامري جا اهڃاڻ ته ختم ٿي ويا، پر اُن سبب جو ڪوبه علاج ڪونه ٿيو هو. ايندڙ ٽن ورهين ۾ انهن نسلي فسادن ۾ زخمين ۽ مارجي ويندڙن جو تعداد ويتر وڌي ويو هو ۽ گهڻو مالي نقصان ٿيو هو. نسلي بنيادن تي ٺاهيل نيون سياسي جماعتون وڌيڪ مقبول ٿيون ۽ فرقيواراڻا ڇڪتاڻ ويتر وڌي وئي. پاڪستان جو اتحاد ۽ ايڪو ٽٽڻ تي هو.

”آئون واپس گهر وڃڻ چاهيان ٿي.“ جنوري 1986ع ۾ آئون جڏهن فرانس مان موٽي آيس، ته باربيڪن واري فليٽ م پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن کي مون ٻڌايو. اميد وچان اُهي مون ڏانهن نهارڻ لڳا، ڇو ته کين ڪا ڄاڻ ئي نه هئي ته، منهنجي ذهن ۾ ڇا هو. ”آئون شايد لاهور يا پشاور ۾ وڃي لهنديس.“ مون چيو. هنن جا مُنهن ٻَهڪڻ لڳا. ’گهر‘ جو مطلب 70 ڪلفٽن ڪونه هو. ’گهر‘ جو مطلب هو سمورو پاڪستان. پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ويڙهه ضياءَ سان شروع ٿيڻ واري هئي.
”اسين به توسان هلنداسين.“ ناهيد ۽ صفدر عباسيءَ چيو. ”آئون به واپس ويندس.“ بشير رياض به تيار ٿيو. ”اوهان تڪڙا فيصلا نه ڪريو.“ مون کين خبردار ڪيو، ڇو ته مونکي ڄاڻ هئي ته پاڪستان ۾ بشير ۽ ناهيد تي عدالتن ۾ مقدما هلندڙ آهن. پر اسان جي انهن ٿورن رضاڪارن پڪو پختو فيصلو ڪيو. اسين سڀيئي گڏجي وينداسين.
اسان جي واپسيءَ جو وقت بلڪل صحيح هو. ضياءَ ملڪ تان مارشل لا لاهڻ جون جيڪي ٻٽاڪون پئي هنيون. تنهن سبب اسين هن کي پنهنجي مرضيءَ پٽاندر قدم کڻڻ لاءِ مجبور ڪري سگهنداسين ۽ آزاديءَ جي سندس دعويٰ کي آزمائينداسون. جيڪڏهن منهنجي واپسيءَ تي ضياءَ مونکي جهَليندو، ته پوءِ هن جي جمهوريت جو سانگ پڌرو ٿي پوندو. جيڪڏهن گرفتار نٿو ڪري، ته آئون نَون ورهين ۾ پهريون ڀيرو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو نياپو، آزاديءَ سان پاڪستاني عوام تائين پهچائي سگهنديس. نفسياتي طرح به اهو سڀاڳو ٿي لڳو. تازو ٻن آمرن جو تختو اونڌو ٿيو هو: فلپئين جي فرڊيننڊ مارڪوس جو ۽ هيٽيءَ جي پاپا ڊاڪ ڊويليئر جو. هاڻي ٽئين آمر جو پڇاڙڪو وقت اچي پهتو هو.
اهو وڏو فيصلو هو. پر ڇا اهو صحيح هو؟ ڪيترائي ورهيه نظربنديءَ ۽ جلاوطنيءَ ۾ رهڻ کان پوءِ مون ۾ پاڪستان جي سياسي مزاج کي سمجهڻ جي اهليت نه هئي. تنهنڪري مون لنڊن ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي سينٽرل ايگزيڪيوٽو ڪميٽيءَ جي هڪ گڏجاڻي ڪوٺائي. ”آئون سمجهان ٿي ته واپس وڃڻ جو وقت اچي ويو آهي“ مون کين ٻڌايو. ”پر اهو اوهان تي آهي. ڀانئجي ٿو ته مون سان ڪا چڱائي ٿيڻ واري آهي يا وري آئون گرفتار ٿي وينديس. ان حالت ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ڇا ڪري سگهندي؟ ڇا مڪمل جمهوريت لاءِ ضياءَ تي زور وجهڻ ۽ احتجاج لاءِ هيءُ صحيح وقت آهي؟ اوهان سڀيئي فيصلو ڪري ٻڌايو.“
”توکي هينئر اؤس وڃڻ گهرجي. اسين سڀيئي توسان گڏ آهيون.“ سڀني اڳواڻن يڪراءِ ٿي چيو. ”جيڪڏهن ضياءَ تنهنجي خلاف ڪو قدم کڻي ٿو ته اهو اسان سڀني خلاف هوندو.“ پوءِ باربيڪن ۾ کاڌي واري ننڍڙي ڪمري جي ميز چؤڌاري اسان مان ڪجهه ڄڻن جڏهن سنڌ، سرحد ۽ پنجاب ۾ منهنجي دؤري جا تفصيل ٺاهيا، ته مونکي ڏاڍي سُرهائي ٿي هئي. سدائين جيان اسان جي حڪمت عملي ڏاڍائيءَ واري نه، پر سياسي هئي: ملڪي سرشتي هيٺ رهي ڪم ڪرڻ ۽ اُن کي پاڙؤن پٽي ڇڏڻ ۽ پنهنجي گرفتاريءَ جو حڪومت کي ڪوبه وجهه نه ڏيڻ. اسان کي اميد هئي، ته اسين سڄي پاڪستان ۾ زبردست جلسا ڪري، حڪومت کي هڪدم چونڊن ڪرائڻ جي تاريخ جي اعلان تي مجبور ڪنداسين، جيڪي 1986ع جي سرءُ جي مُند ۾ ممڪن هيون.
آئون پنهنجي گشت ۾ ٻين شهرن کي به شامل ڪندي رهيس. هڪڙي وقت تي وڏن شهرن ۾ جلسا جلوس ڪڍڻ بدران منهنجي مرضي هئي، ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ڪيترن ئي ڏينهن ۾ ڌار ڌار شهرن ۾ هڪ ٻئي پٺيان جلسا جلوس ڪڍي. اهڙيءَ ريت عوام جو ڀروسو وڌندو ويندو ۽ ضياءَ ملڪ ۾ ڦاسي ڏيڻ ۽ ڪَوڙڻ هڻڻ جي جيڪا پاليسي سندن ذهنن ۾ ويهاري هئي، تنهن جو ڊَپ گهٽجندو ويندو.
”اوهين اُهو سڀ ڪجهه ڪري سگهنديون؟“ اڳواڻن مون کان پڇيو. ”آئون ڪري سگهنديس.“ مون رات جي مانيءَ تي، جنهن ۾ مون دال ۽ ڪُڪڙ رَڌيو هو. کين ٻڌايو. اسان اُن ڳالهه تي سُهمت ٿياسين، ته اسان جي پاڪستان ۾ داخلا لاهور مان ٿيندي. لاهور، پنجاب صوبي جي گاديءَ جو هنڌ ۽ فوجين جو صوبو هو. اهو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي پُٺڀرائي جو ڳڙهه پڻ هو.
اُن سفر جو باقي خاڪو جوڙڻ کان پوءِ، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا ٻيا اڳواڻ تيارين لاءِ پاڪستان روانا ٿي ويا، جڏهن ته منهنجي واپسيءَ جي تاريخ کي ڳجهو رکيو ويو. اسان تنهن وقت اهو سبق سِکيو هو، ته ضياءَ کي ڪوبه وجهه نه ڏنو وڃي. ان ڳالهه کي ڳجهو رکڻ سبب اسان جي ڏاڍي مشهوري ٿي هئي، جنهن جي اسان کي به اميد نه هئي. سڄي پاڪستان ۾ ماڻهن ڌُڪا هڻڻ شروع ڪيا. ”هوءَ 23 مارچ تي پاڪستان جي ڏينهن تي پئي اچي.“ هڪڙو اُهو افواهه هليو، ”نه، هوءَ پنهنجي والد جي وفات جي ورسيءَ تي 4 اپريل تي اچي پئي.“ ٻين وري اُن ڳالهه تي زور ڏنو. اخبارن ۾ به اهڙيون ئي ڳالهيون ڇپيون هيون.
منهنجي زندگيءَ جي جوکي جا امڪان پڻ وڌي ويا هئا. پاڪستان مان پيپلز پارٽيءَ جي هڪ همدرد سنڌ جي هڪ فوجي عملدار جو نياپو مون ڏانهن موڪليو. ”هن کي ٻڌايو ته هوءَ هتي نه اچي.“ نياپي ۾ چيل هو. ”هنن کيس مارڻ جي سازش جوڙي آهي.“ ٻيا اهڙا ئي نياپا پنجاب، سرحد، سڄي ملڪ مان مون تائين پهچڻ لڳا. ”اوهان کي پتو ئي ڪانهي، ته سياست ۾ عورت ڪيڏي غير محفوظ هجي ٿي. واپس نه اچ.“ مون وٽ مختلف وقتن تي فون اچڻ لڳا: فجر مهل ۽ آڌيءَ رات کان پوءِ به. مون جڏهن رسيور ٿي کنيو، ته ڪنهن جو به آواز ٻُڌڻ ۾ ڪونه ٿي آيو. هڪ همدرد فون تي ٻڌايو، ته هڪ پاڪستاني ميجر کي، جنهن وٽ منهنجو فوٽو هو، هيٿرو هوائي اڏي تي جهلي واپس موڪليو ويو هو.
مونکي سُڌ نه هئي، ته اهي سچا جوکا هئا يا حڪومت مونکي ڊيڄارڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، ته جيئن آئون واپس نه موٽان. پر هڪڙو اُهڃاڻ سمجهه ۾ آيو هو. بابا جي پراڻي ۽ ڀروسي واري اڳوڻي خاص نوڪر نور محمد کي جنوريءَ ۾ ڪراچيءَ ۾ ڏاڍي بيدرديءَ سان قتل ڪيو ويو هو. هن جي قتل کان اڳ سندس ڀائيٽي شهناز، جيڪا وٽس رهندي هئي، تنهن جو هڪ خط مونکي مليو، جنهن ۾ هُن لکيو هو ته، نور محمد اوهان سان ڪا ضروري ڳالهه ڪرڻ گهري ٿو ۽ اوهان هن کي فون ڪريو. هن شهناز کي ٻڌايو هو ته، حڪومت سندس پٺيان هئي، ڇو ته کيس ”ڪجهه ڳالهين جي ڄاڻ هئي.“ مون هڪدم لنڊن مان فون ڪيو، پر اوستائين گهڻي دير ٿي چُڪي هئي. نه رڳو نور محمد پر يارهن ورهين جي ڇوڪريءَ شهناز کي پڻ بيدرديءَ سان خنجر هڻي قتل ڪيو ويو هو. ڪجهه وقت کان پوءِ مونکي نور محمد جو خط مليو، جيڪو هن مرڻ کان اڳ ٽپال ۾ موڪليو هو، جنهن ۾ مونکي چيل هو، ته آئون هڪدم ساڻس ڳالهايان. اُها ڪهڙيءَ ڳالهه هئي جنهن جي ٻُڌائڻ جو نور محمد کي وجهه ئي نه مليو هو؟
آئون واشنگٽن رواني ٿيس، ته جيئن جمهوريت بابت حڪومت جي ارادن ۽ اسان جي ايندڙ آزمائشن ڏانهن ڌيان ڇڪائي سگهان. پاڪستان جو عوام نَون ورهين کان چوندن ۽ جمهوري حڪومت جُڙڻ جي اوسيئڙي ۾ هو. ڀلا ڪنهن کي پتو هو، ته منهنجي اتي وڃڻ سبب اهي ڇا ڀانئيندا ۽ حڪومت طرفان ڪهڙو ردعمل ٿيندو؟ ضياءَ جي وزيراعظم محمد خان جوڻيجي ته خاطري ڏني هئي، ته مونکي جهَليو نه ويندو. پر ڪنهن کي پتو نه هو، ته ضياءَ ڇا ڪندو؟
واشنگٽن ۾ مون سينيٽر پيل ۽ سينيٽر ڪينيڊيءَ سان ملاقات ڪئي ۽ ڪانگريس مئن اسٽيفن سولارز سان مليس، جيڪو ذهين ۽ محنتي نمائندو هو، جنهن فلپائين ۾ تازين چونڊن جي نظرداريءَ ڪئي هئي، جنهن سبب جمهوري نموني ۾ ڪوريزون اڪينو چونڊجي وئي هئي. انهن سڀني پاڪستان ۾ آزاد چونڊن ڪرائڻ ۽ انساني حقن جي ٻيهر بحاليءَ تي زور ڏنو هو. ۽ هنن مون سان واعدو ڪيو هو، ته منهنجي واپس وڃڻ سبب اهي صورتحال جو ڌيان سان اڀياس ڪندا رهندا. هڪ سياسي صلاحڪار مارڪ سيگل، جنهن سان 1984ع ۾ واشنگٽن وڃڻ وقت منهنجي ملاقات ٿي هئي، تنهن پڻ ڏاڍي مدد ڪئي. هن چونڊيل وڏن عملدارن ۽ ٻين اثرائتن ماڻهن کي راضي ڪيو، ته اهي پاڪستاني عملدارن کي خط لکي خبردار ڪن، ته جيڪڏهن مون سان سٺو ورتاءُ نه ٿيو، ته اُن جا اگرا نتيجا نڪري سگهندا. مارڪ هڪ ٻيو ڪم اهو ڪيو، جو ڳڻ ڳوت ڪندي مونکي گوليءَ کان بچائيندڙ صدري به خريد ڪري ڏني.
آمريڪي صحافين کي وري اهو شوق جاڳيو، ته منهنجي ضياءَ سان اهڙي ويڙهه ٿيندي جهڙي فلپائين ۾ ڪوريزون اڪينو جي فرڊيننڊ مارڪوس سان ٿي هئي. مسز اڪينو ۽ منهنجي وچ ۾ ٺهڪاءُ بابت سندن اهي ويچار ٿورڙا رومانوي هئا. اهو بلڪل صحيح هو ته اسين ٻئي عورتون مشهور زميندار گهراڻن مان هيونسين، جن جي تعليم آمريڪا ۾ ٿي هئي. اسان ٻنهي جي خاندانن جا ويجها مائٽ آمرن جو کاڄ ٿي ويا هئا. مسز اڪينو جو مُڙس ۽ منهنجو والد ۽ ڀاءُ. مسز اڪينو ’عوامي طاقت‘ ذريعي مارڪوس سان جهيڙو ڪيو هو، ۽ پُر امن انقلاب آندو هو ۽ مون پڻ پاڪستان ۾ اهڙي اميد ڪئي پئي. اسان جي وچ ۾ اهي ئي هڪجهڙايون هيون.
فلپائين ۾ مارڪوس جي حڪومت جي خاتمي ۾ مسز اڪينو جي مدد فوج ۽ چرچ ٻنهي ڪئي هئي. پاڪستان ۾ مونکي انهن مان ڪنهن جي امداد نه هئي. جنرل منهنجا مخالف هئا، ڇو ته آئون ان بدنام سرشتي لاءِ خطرو هيس، جنهن هيٺ اهي گهٽ قيمت ۾ زمينون خريد ڪندا هئا، مفت ڪارون وٺندا هئا ۽ ڪسٽمز جا محصول ڏيڻ کان نٽائيندا هئا. ڪجهه مذهبي اڳواڻ جيتوڻيڪ منهنجي پاسي هئا، پر بنياد پرست مُلن ضياءَ آمريت جي پُٺڀرائي ڪئي هئي.
سڀ کان وڌيڪ مُک ڳالهه اها هئي، ته آمريڪين، فلپائينس جي مارڪوس کي اڳواٽ چتاءُ ڏنو هو ۽ سندس خاندان ۽ ساٿين کي ملڪ مان نڪرڻ لاءِ هن ڏانهن هوائي جهاز اماڻيو هو. پر ريگن انتظاميا ته پوريءَ ريت ضياءَ سان گڏ هئي. آمريڪي ڪانگريس اڳيان پاڪستان کي ملندڙ ڇهن ورهين لاءِ 2. 4 بلين ڊالرن جي فوجي ۽ اقتصادي امداد جو ٺاهه اَڻ نبريل پيو هو، جنهن جي ريگن وٽان زبردست پُٺڀرائي ٿي هئي. مونکي آمريڪا وٽان مدد جي ٿوري اميد هئي. البت آمريڪي حڪومت جي ڪجهه ميمبرن ۽ اتي جي اخبارن منهنجي پُٺڀرائي ۽ اخلاقي مدد ڪئي هئي.
”اسين توسان گڏ هلنداسين.“ انيڪ صحافين مونکي چيو. ”پرڏيهي اخبارن جا صحافي نمائندا بهترين بچاءُ آهن.“ مون سندن ٿورا مڃيندي چيو. ۽ ڪوشش ڪندي اها ڳالهه سارڻ کان نٽايو، ته مخالف اڳواڻ بينينو اڪينو جڏهن فلپائين واپس موٽيو هو، ته ساڻس گڏ به صحافي هئا. پر هن فلپائين جي ڌرتيءَ تي اڃا پير ئي نه رکيو هو، ته هوائي اڏي تي کيس گولي هڻي ماريو ويو هو. باربيڪن جي فليٽ ۾ ڪنهن ڪاغذ جو پرزو دروازي مان اندر کِسڪايو هو، جنهن تي لکيل هو: ”اڪينو کي ياد ڪر.“
مون کي ڪابه ڄاڻ نه هئي، ته آئون جڏهن پاڪستان موٽي وينديس، ته آئو جيئرو به رهنديس يا مري وينديس. اُن بابت مون وڌيڪ سوچڻ اهم ڪونه سمجهيو هو. الله منهنجي مُقدر ۾ جيڪي لکيو آهي سو ئي ٿيندو. پوءِ کڻي آئون ڇا به ڪريان يا ڪٿي به وڃان. پر پوءِ به منهنجي مرضي هئي، ته آئون بابا پاران اهو عمرو ڪريان، جنهن جو مون ساڻس وچن ڪيو هو. پوءِ ائو جيئن واشنگٽن مان موٽيس، ته هڪدم ڪجهه ساٿين سان گڏ مڪي رواني ٿي ويس.
منهنجو 1978ع کان ئي ارادو هو، ته آئون بابا پاران عمرو ڪريان. پر ضياءَ جي نالي ماتر اسلامي حڪومت ٻه ڀيرا مونکي مڪي ڏانهن وڃڻ جي اجازت نه ڏني هئي. هاڻي مونکي ڪابه ڄاڻ نه هئي، ته مون سان آئيندي ڇا ٿيندو، پر اهو منهنجو پڇاڙڪو وجهه هو.
مڪي ۾ اسان سڀني حاجين جو اڻسبيل اَڇو لباس پاتو ۽ مذهبي رسمون نڀايون. ”ياالله، تون امن آهين ۽ تو وٽان ئي سمورو امن ملي ٿو. اي اسان جا خالق، اسان کي امن ڏي.“ اسان سڀني ڪعبة الله جي اڇي سنگمرمر جي ڪُشادي فرش واري امن دروازي وٽ عربيءَ ۾ دعائون گهريون. اسان ڪعبي جو ست ڀيرا طواف ڪيو. اها اڏاوت پنجاهه فوٽ اوچي ۽ ڊيگهه ۾ پنجٽيهه فوٽ آهي، جيڪا حضرت ابراهيم عه، الله جي عبادت لاءِ جوڙي هئي. ”الله اڪبر“ ڪعبي جي ڏکڻ اوڀر ڪُنڊ وٽ لڳل سنگ اسود ڀرسان هر ڀيري لنگهڻ وقت اسان سڀني گڏجي چيو. ستين صدي عيسويءَ ۾ اسلام جي پيغمبر محمد ﷺ جن اُن پٿر کي چُمي ڪعبي ۾ اُن هنڌ رکيو هو.
عمري جون رسمون نڀائيندي مون ڀانئيو، ڄڻ مون تان بار لهي ويو هجي. هر ڦيري تي بيهڻ وقت مون دعائون پئي گهريون حڪومت طرفان ماريل پنهنجي والد، ڀاءُ شاهنواز ۽ ٻين شهيدن ۽ انهن سڀني مردن ۽ عورتن لاءِ، جيڪي اڃا تائين قيدخانن ۾ هيون. ان مذهبي تجربي سبب مون روحاني اوچائي ڀانئي ۽ اتي هڪ ڏينهن ٻيو ترسي مون پنهنجي لاءِ عمرو ڪيو. آئون اها روحاني پاڪيزگيءَ ماڻڻ کان پوءِ، سياست جي دنيا ڏانهن واپس ٿيس ۽ سوويت يونين ڏانهن ويس، جتي عورتن جي هڪ انجمن مونکي دعوت ڏئي گهرايو هو. مونکي اميد هئي، ته روس ۾ وڃڻ سبب پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي انهن نقادن تي سُٺو اثر پوندو، جيڪي مون تي وڌيڪ آمريڪا پسند هجڻ جو الزام هڻندا هئا. پاڪستان ڏانهن واپسيءَ وقت مونکي اهڙي مضبوط پٺڀرائيءَ جي گهُرج هئي.
25 مارچ تي اسان اطلاع موڪليو: آئون پاڪستان ۾ 10 اپريل تي اينديس. عالمي اخبارن جا صحافي اڳواٽ ئي لنڊن پهچي ويا. جيتوڻيڪ اسان جو ويچار هو، ته اسان جو مقصد سياسي طرح صحيح ۽ باانصاف هو، پر صحافين انکي نؤجوان عورت ۽ فوجي آمر وچ ۾ ڊرامائي ۽ سخت مقابلو سمجهيو. آمريڪا ۾ ’سي بي ايس‘ وارن منهنجي ”سٺ منٽن“ جي فلم ٺاهي. ’وينٽي فيئر‘ مخزن مون تي مضمون لکائڻ لاءِ لارڊ سنوڊن تي ذمو رکيو. لنڊن ۾ نيرن مهل منهنجو پروگرام ٽيليويزن تي ڏيکاريو ويو، جيڪو سيٽلائيٽ وسيلي آمريڪا ۾ ڏٺو ويو. بي بي سيءَ وارن پنهنجي عالمي سروس لاءِ منهنجو انگريزيءَ ۾ انٽرويو رڪارڊ ڪيو ۽ اردو پروگرام لاءِ اردوءَ ۾ ماسي بهجت جي فليٽ ۾ ايسوسي ايٽيڊ پريس، يو پي آئي، چئنل فور ۽ انگريزي اخبارن منهنجا انٽرويو ورتا. اُن ساڳيءَ عمارت ۾ پيٽولا ڪلارڪ به رهندو هو ۽ پهريون ڀيرو ماسي بهجت کي ڄاڻ پئي هئي، ته پيٽولا جي فليٽ کان به وڌيڪ هڪ ٻئي فليٽ کي اهميت مليل هئي.
عالمي اخبارن ۾ اها ڳالهه اڳڪٿي گهڻي ڪيل هئي، ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو ضياءَ سان مقابلو سوڀارو ٿيندو، پر منهنجي گمان ۾ به ڪونه هو، ته پاڪستان ۾ ڇا هوندو. شايد ڪيترن ورهين جي ڏاڍ ڏمر سبب عوام مان مقابلي جي سگهه نڪري وئي هجي. ”بينام قيدي، بي نمبر کولي“ ۾ جيڪب ٽمرمئن لکيو آهي ته مظلوم عوام کي ٽن ڏاڪن مان لنگهڻو پوي ٿو: ڪاوڙ، ڊَپ، بيوسي. ڇا پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي سَڏ جو جواب ڏنڊا هڻي ماٺ ڪرايل عوام ڏيندو؟ پاڪستانين جو سڄو نسل مارشل لا جي ڇانوَ ۾ پلجي وڏو ٿيو هو: جولاءِ 1977ع ۾ ڏهن ورهين جي ڄمار جو ٻار وڌي اوڻيهن ورهين جو نؤجوان ٿيو هو، پر کيس پنهنجن بنيادي حقن جي به ڄاڻ نه هئي. ڇا اهي اهڙا حق وٺڻ چاهيندا، جيڪي کين ڪڏهن مليل ئي نه هئا؟
واپسيءَ جو ارادو ڏيکارڻ سان ئي اسين سڀني جي اکين ۾ اچي وياسين. سڄيءَ دنيا جون نگاهون اسان ڏانهن هيون. ”تنهنجي ويچار ۾ اسان سان لاهور ۾ ڪيترا ماڻهو ملندا؟“ مون پاڪستان پيپلز پارٽيءَ پنجاب جي صدر جهانگير بدر کان پڇيو، جيڪو اسان کان پهرين واپس پئي ويو.
”پنج لک.“ هن چيو.
”اهو وڏو تعداد آهي.“ مون جهانگير کي خبردار ڪيو.
”پر اتي گهٽ ۾ گهٽ پنج لک ماڻهو هوندا.“ هن احتجاج ڪندي ٻڌايو. ”اوهان اڃا لنڊن ۾ ئي آهيو، ته عوام اڳ ۾ ئي لاهور ۾ ڌوڪي پيو آهي.“
”پر اسان کي يقين ڪونهي.“ مون هن کي چيو. ”جيڪڏهن اخبار وارا توکان پڇن، ته کين چئجانءِ ته ڏهن لکن ماڻهن جي اميد آهي ۽ نه پنج لک. ايئن جيڪڏهن اُن ميڙ جو تعداد ساڍا چار لک ٿيو، ته ڪوبه ائين نه چوندو، ته اهو تعداد اميدن کان گهٽ هو.“

يورپ کان لاهور تائين ڪابه هوائي اڏام موجود نه هئي، تنهنڪري 9 اپريل تي آئون، بشير رياض، ناهيد، صفدر، منهنجي اسڪولي ساهيڙي حميرا ۽ ٻيا ڪيئي لنڊن کان سعودي عرب جي هوائي جهاز ۾ دهران پهتاسين. جتان لاهور لاءِ پي آءِ اي جي جهاز ۾ چڙهياسين. پي آءِ اي جي عملي اسان سان گهڻو سهڪار ڪيو ۽ پارٽيءَ جي ماڻهن کي، جيڪي جهاز ۾ اسان سان گڏ هئا، هوائي جهاز کي نَون ورهين تائين بندش پيل پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي جهنڊن، بينرن ۽ نشانن سان سينگارڻ جي اجازت ڏني. آئون سوچي به نٿي سگهيس، ته ٻين مسافرن ڇا ڀانئيو هوندو. جهاز ۾ پيپلز پارٽيءَ جا اٽڪل ٽيهه ميمبر ۽ صحافي هئا ۽ لڳو ٿي ڄڻ اهو خاص اسان لاءِ چارٽرڊ ڪيو ويو هجي.
اسان سڀني تي جشن جي سُرهائي ڇانيل هئي، جيتوڻيڪ منجهس جوکي جو اُلڪو پڻ سمايل هو. دهران ۾ جهاز جي ترسڻ وقت سعودي اختياريءَ وارا مونکي هڪ خاص ريسٽورينٽ هائوس ۾ وٺي ويا ۽ ٻين کي اوسيئڙي واري ڪمري ۾ ترسايو ويو. بعد ۾ مونکي ڄاڻ پئي هئي، ته ساڳئي وقت پاڪستان جو سفير پڻ دهران پهتو هو، جنهن سبب سعودين کي اسان جي سلامتيءَ جي ڳڻتي ٿي پئي هئي. پاڪستان مان پڻ خطرو وڌڻ لڳو هو. اسان مان ناهيد، بشير ۽ هڪ ٻئي ماڻهوءَ کي دهران ۾ اطلاع مليو، ته حڪومت طرفان کين هڪدم جهَلڻ جا حُڪم نڪتل آهن. منهنجي واپس نه اچڻ جون به ڪيتريون التجائون هيون.
مون پنهنجي ذهن مان اُهو ڊپ ڌِڪڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ فجر مهل لاهور ڏانهن اڏامندي مون پنهنجي تقرير تي ڌيان ڏنو. اها به ڄاڻ هئي ته حڪومت پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حامين سان ڀريل بسن کي بلوچستان، سرحد ۽ سنڌ صوبن جي سرحدن تان لنگهڻ کان روڪيو پئي، اسان مان ڪنهن کي به ڪا ڄاڻ نه هئي، ته پاڪستان ۾ پهچڻ تي اسان سان الاءِ ڇا ٿيندو.

لاهور، 9 اپريل. امينا پراچا:
بينظير جي پهچڻ کان اڳ واريءَ رات لاهور ۾ زبردست جشن جهڙو ڏيک هو. بيگم نيازي، منهنجو مُڙس سليم ۽ آئون سندس آڌرڀاءُ لاءِ اسلام آباد مان لاهور آيا هئاسين. اسان مان ڪنهن به اڳ اهڙو نماءُ ڪونه ڏٺو هو. سڄي شهر ۾ هر هنڌ ڪئمپون لڳل هيون، جتي کاڌي پيتي جو انتظام هو. هوائي اڏي تائين رستي جي ڪنارن تي کاڌي جي شين جا اسٽال لڳل هئا. سڄو شهر عوام وٽ سونپيل هو. شاگرد سوزوڪي گاڏين ۾ چڙهيو گهٽين ۾ پئي گهميا ۽ هنن ڀٽي جا ڳيچ پئي ڳايا، جن مان هڪ ڳيچ پنجابي ٻوليءَ ۾ هو: ”اج تي هو ڳئي ڀٽو، ڀٽو.“ ماڻهو موٽر ڪارن، بسن، ڍڳي گاڏين ۽ ٽرڪن ۾ پيادل ايندا رهيا. مون بسن جو هڪ سڄو قافلو ماڻهن سان سَٿيل ڏٺو، جن تي لکيل هو ”هي بس بدين مان آئي آهي، هي بس سانگهڙ مان آئي آهي.“ نيٺ ڪيترن ئي ورهين جي ظلم، ڊَپ ۽ سختيءَ کان پوءِ جوش ۽ ولولو ڏسڻ ۾ آيو آهو.
سڄيءَ رات ڪوبه ماڻهو ڪونه سُتو هو. اسين سڄي شهر ۾ پئي گهمياسين، هر ڪنهن سان گڏ هوائي اڏي ڏانهن پئي وياسين ۽ آياسين. هڪ ڪُراڙو شخص اسان سان گڏ پنڌ ڪندو رهيو. هُن جي اکين ۾ ڳوڙها هئا. اسان سان گڏ هڪ ڪراڙي عورت به شامل ٿي، جنهن ڪيڏيءَ مهل ته سخت رڙيون ٿي ڪيون، ته ڪڏهن ٽهڪ ٿي ڏنا. ان وقت ڪنهن هڪ به ڀُٽي صاحب لاءِ پنهنجو ڏک نه ڏيکاريو. اهو ڏُک جو وقت ڪونه هو. هاڻي بينظير جي واپسيءَ تي عوام کي پنهنجي ڏک توڙي پنهنجي سُرهائيءَ کي ڏيکارڻ جو وجهه مليو هو. لاهور جي اها رات منهنجي زندگيءَ جو سُندر تجربو هو.

ڊاڪٽر اشرف عباسي:
اهو عيد جهڙو ڏيک هو. ماڻهن ۾ پلاءُ ۽ ميوا ورهايا پئي ويا. هر هنڌ ماڻهن پئي ڳايو ۽ ناچ پئي ڪيو ۽ فضا ۾ دهلن ۽ تاڙين جا ڦهڪا هئا. ڀٽو صاحب، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ بينظير بابت گيتن جو ڪيسٽون وڏي آواز ۾ پئي وڳيون. انهن گيتن جا لفظ ايڏا ته موهيندڙ هئا، جو هر ڪنهن اُهي ٻُڌي پئي جهونگاريا. اوچتو گهرن جي بالڪنين مان ۽ بجليءَ جي ٿنڀن تان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا جهنڊا جهولڻ لڳا. ماڻهن سائو، ڳاڙهو ۽ ڪارو ڪپڙو هٿ ڪري، منجهانئن بينظير جي آڌر ڀاءُ لاءِ ڳجهه ڳوهه ۾ جهنڊا ٺاهيا هئا. اسان جي پُٺڀرائيءَ مان، جماعت اسلامي جي بنياد پرست مخالفن پڻ، فائدو وٺي ڏوڪڙن ڪمائڻ لاءِ جهنڊا ۽ بينظير جون تصويرون پئي وڪيون.

بيگم نيازي:
منهنجي گهڻي آسُ هئي، ته منهنجو مُڙس ۽ منهنجي ڌيءَ لاهور کي ڏسي سگهن ها، پر اسلام آباد ۾ حڪومت وٽ هنن خلاف سخت الزام هئا، جنهنڪري اهي لنڊن مان واپس ڪونه اچي سگهيا. حقيقت ۾ اهو جشن عوام جي پيڙائن جي بيگناهيءَ جو ثبوت هو. مونکي تنهن وقت اها عورت ياد پئي آئي، جنهن سختين واري هيبتناڪ دؤر ۾ مونکي ٻڌايو هو ته ’پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ختم ٿي ويئي آهي ۽ ماڻهو وري ڪڏهن به ڀٽي صاحب جو نالو وات تي ڪونه آڻيندا.‘ ’نه،‘ مون کيس وراڻيو هو. پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ڪڏهن به ختم نه ٿيندي، ڇو ته عوام ئي پارٽي آهن. اهو ڏينهن ضرور ايندو جڏهن تون پاڻ ڀٽي صاحب جو نالو هر هنڌ ڏسندينءِ. هاڻي اهو ڏينهن اچي ويو هو ۽ هر ڪنهن جا جذبا ڀَڙڪو ڏئي ٻاهر نڪتا هئا.

سميعا:
بينظير جي پهچڻ مهل اختياريءَ وارن هوائي اڏي چؤڌاري وڏيون لوهي سِيخون ۽ ڪَنڊن واريون تارون پئي وڇايون. هوائي اڏي ۾ وڃڻ ۽ اتان ٻاهر نڪرندڙ دروازن کي به ٻيهر ٺاهيو ويو هو. اسين صبح جو چئين بجين ملاقات واري هنڌ تي گڏ ٿياسين. انتظاميا هوائي اڏي ۾ رُڳو ٻن سؤ ماڻهن کي وڃڻ جي اجازت ڏني هئي ۽ کين پاسُون ڏنيون ويون هيون. اسان کي هوائي اڏي ۾ داخل ٿيڻ لاءِ پٺئين پاسي موڪليو ويو. منهنجي نڙيءَ مان ته آواز به ڪونه ٿي نڪتو. اسين سڀيئي ايترا ته سُرها هئاسين، جو اسان کي پنهنجي به سُمڪ نه رهي هئي.

ڊاڪٽر عباسي:
پر اسان جي سُرهائي ڏُک گاڏر هئي. اسان کي بينظير جي سلامتيءَ جو ايڏو ته اُلڪو هو، جو اسين سڀئي کيس گهيرو ڪري وياسين ۽ ڍال بڻجي وياسين. اتي گهڻا، ڳڻپ کان مٿي ماڻهو اچي مِڙيا هئا. لاهور ۾ ماڻهو ئي ماڻهو هئا. ڪنهن کي ڄاڻ نه هئي، ته منجهن ڪير ڪير هئا؟

صبح جو ستين بجين کان ٿورو اڳ جهاز ۾ پائليٽ جي آواز جو پڙاڏو ٿيڻ لڳو. ”اسان جو جهاز لاهور ۾ لهڻ وارو آهي. اسين مس بينظير ڀٽي جو پاڪستان ۾ اچڻ تي آڌرڀاءُ ڪريون ٿا.“ هڪ ايئر هوسٽيس منهنجي ويجهو آئي. ”هوائي اڏي تان هينئر پائليٽ کي نياپو پهتو آهي، ته اتي ڏهه لک ماڻهو موجود آهن.“ هن مونکي ٻڌايو.
ڏهه لک ماڻهو. مون دريءَ مان ٻاهر نهاريو. پر پنجاب جي جهومندڙ ساين ٻنين کان سواءِ مونکي ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه آيو. ”اوهان ڪاڪپٽ ۾ هلي اتان پاڻ ڏسو.“ ايئر هوسٽيس چيو. مون جهاز جي مُهڙ مان ٻاهر ڏٺو، پر پريان فاصلي تي ويجهو ايندڙ رنوي کانسواءِ ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه آيو. رنوي جي چؤطرف ۽ هوائي اڏي جي عمارتن تي ننڍڙا جسم چُهٽيل هئا.
اسان جو جهاز جيئن لٿو، ته مونکي سپاهي ڏسڻ ۾ آيا. حقيقت ۾ اهي احتياطي اُپاءُ ايترا ته سخت هئا، جو هوائي اڏي تي ٻين جهازن کي لهڻ کان روڪيو ويو هو.
”ناهيد، بشير ۽ دارا، اوهين منهنجي ڀرسان ٿي بيهو.“ مون کين چيو، جو هنن کي چتاءُ ڏنل هو ته کين جهَليو ويندو. اها ٺٺولي هئي. منهنجا ساٿي بچاءُ لاءِ منهنجي چؤڌاري ميڙو ڪري ويا هئا ۽ مون سندن بچاءُ لاءِ کين پنهنجي ڀرسان بيهاريو هو. ”تنهنجو بچاءُ اسين ڪنداسين.“ صحافين مونکي چيو. پر هوائي اڏي کان ٻاهر ماڻهن جي زبردست هُجوم اسان جي حفاظت ڪئي. اسان کي هوائي اڏي کان پري رکڻ لاءِ اميگريشن اختياريءَ وارن کي ايڏي ڳڻتي هئي، جو هنن جهاز ۾ ئي اسان جي پاسپورٽن تي تڪڙ ۾ ٺپا هڻي، پنهنجو ڪم پورو ڪيو هو.
گهر. آئون پنهنجي گهر ۾ هيس. جيئن پنهنجن پيرن هيٺان مٽيءَ کي ڀانئڻ لڳيس، اُن هوا کي پنهنجي ساهه ۾ سمائڻ لڳيس، جنهن جو آئون حصو هيس. آئون اڳ ڪيترائي ڀيرا لاهور آئي هيس. اتي مون گهڻي سُرهائيءَ جو وقت گهاريو هو. پر هي اهو به شهر هو، جتي بابا کي موت جي سزا ڏني وئي هئي. هاڻي آئون واپس آئي هيس، ته ان قاتل جنرل جو مقابلو ڪريان، جنهن آئين کي ٿُڏي بغاوت ڪئي هئي.
سميعا! امينا! ڊاڪٽر عباسي! ”مونکي سمجهه ۾ ئي نٿو اچي ته اسين هتان ٻاهر ڪيئن نڪرنداسين! هتي ته چؤطرف ماڻهو ئي ماڻهو آهن.“ سميعا منهنجي ڳچيءَ ۾ گلن جا هار پارائيندي ٽرمينل ۾ مونکي چيو. ”اسين ٽرڪ ۾ چڙهنداسين.“ جهانگير بدر مونکي هڪ خاص نقش چِٽيل ۽ سينگاريل ٽرڪ ڏانهن وٺي هلندي چيو. جنهن جي ٽين تي هٿ سان ٺهيل نقش پئي چمڪيا.
مون پنهنجيءَ تقرير جا نوٽَ پنهنجي هٿ ۾ سوگها ڪيا ۽ ان سنهي ڏاڪڻ ڏانهن ڏسڻ لڳيس، جيڪا اُن ٿلهي سان لڳل هئي، جيڪو منهنجي بيهڻ لاءِ ٽرڪ مٿان ٺاهيو ويو هو. ڪڏهن ڪڏهن مون اهڙي ڏاڪڻ جا ڀوائتا سَپنا ڏٺا هئا، جنهن تي مون چڙهڻ ڪونه گهريو هو، پر چڙهڻو پيو هو. اوچتو اها ساڳي ڏاڪڻ منهنجي اڳيان هئي ۽ هزارين اکيون مون ۾ کُتل هيون، ته آئون مٿس ڪيئن ٿي چڙهان. آئون ڇا ٿي ڪري سگهيس؟ لنڊن ۾ اسان اهڙي ٽرڪ ۾ چڙهي مينارِ پاڪستان وڃڻ تي اتفاق ڪيو هو، جيڪو بابا پاڪستان ٺهڻ واري اعلان جي يادگيريءَ طور لاهور ۾ اڏايو هو. هاڻي آئون اهو فيصلو ڦيرائي ڪونه ٿي سگهيس. دروازي کان ٻاهر لکين ماڻهو منهنجي اوسيئڙي ۾ بيٺا هئا. مون پنهنجو پير ڏاڪڻ جي پهرئين ڏاڪي تي رکيو ۽ هڪ گهرو ساهه کنيو. ”بسم الله.“ مون دل ۾ چيو.

زندگيءَ ۾ ڪجهه اهڙيون گهڙيون به اچن ٿيون، جن کي ڄاڻائڻ ڏُکيو ٿي پوي ٿو. لاهور ڏانهن منهنجيءَ موٽ به هڪ اهڙي ئي گهڙي هئي، عوام جا اَٿاهه ميڙاڪا رستن جي ٻنهي طرفن بيٺل، گهرن جي ڇتين تي ۽ ڪٽهڙن ۾ هڪ ٻئي سان چُهٽيل، وڻن ۽ بجليءَ جي ٿنڀن تي ويٺل، ٽرڪ سان گڏ هلندڙ ۽ پٺيان ٻنين پريان پکڙيل هڪ سمنڊ جيان پئي لڳا. هونئن ته هوائي اڏي کان اقبال پارڪ ۾ مينارِ پاڪستان تائين اٺ ميل رستو ڪار ذريعي هلڻ ۾ پندرهن منٽ لڳن ٿا، پر 10 اپريل 1986ع جي اُن شاندار ڏينهن تي اسان کي اُن ۾ ڏهه ڪلاڪ لڳي ويا. هوائي اڏي تي عوام جو ڏهه لک تعداد وڌي ويهه لک ۽ جڏهن اسين مينارِ پاڪستان پهتاسين، ته اهو تعداد ٽيهه لک هو.
هوائي اڏي جا دروازا کلندي ئي هزارين رنگين ڦوڪڻا آسمان ۾ اڏامڻ لڳا. ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا گولا نه، پر گُلاب جي گلن جون پَنکڙيون فضا ۾ پکڙجڻ لڳيون ۽ ٽرڪ مٿان ايتريون ته ڪِريون، جو انهن ۾ منهنجا مُريا ڍڪجي ويا. گلن جا هار هوا ۾ پئي اڏاڻا. مونکي هڪ ڇوڪريءَ ڏسڻ ۾ آئي، جنهن جي ڀاءُ کي ڦاسي ڏني وئي هئي. مون هڪڙو هار هُن ڏانهن اڇلايو. ٽرڪ تي هارن جو مِينهن وسڻ لڳو ۽ عوام سوين شالون ۽ رَوا مون ڏانهن اڇلايا مون رَوا هڪ ٻئي مٿان پنهنجي مٿي تي رکيا ۽ ٻيا پنهنجي ڪُلهي تي. اتي ڪيترائي ماڻهو اهڙا به هئا، جيڪي سياسي قيدي هئا. مون گلن جا هزار ۽ ڀَرت ڀريل رَوا هنن ڏانهن ۽ انهن مردن ۽ عورتن ڏانهن اڇلايا، جن جي مائٽن کي ڦاسيون ڏنيون ويون هيون ۽ سخت عذاب ڏنا ويا هئا. مون اهي رَوا انهن نؤجوان ۽ ڪُراڙين عورتن ڏانهن پڻ اڇلايا، جيڪي رستي سان لڳ قطار ۾ بيٺل هيون.
اُن ڏينهن لاهور ۾ رُڳو پاڪستان پيپلز پارتيءَ جا رنگ يعني ڪارو، سائو ۽ ڳاڙهو ڏسڻ ۾ ٿي آيا. صبح جي گرم ۽ خشڪ هوا ۾ پيپلز پارٽيءَ جا جهنڊا ۽ بيرقون ڇَٽين جيان پئي جُهوميون. مردن ۽ عورتن کي ڳاڙهي، سائي ۽ ڪاري رنگ جون صدريون، رَوا، شلوارون، قميصون ۽ ٽوپيون پيل هيون. بابا، امان، ڀائرن ۽ منهنجين تصويرن جي چؤڌاري به انهن رنگن جا فريم لڳل هئا.
”جيوي، جيوي، ڀٽو جيوي!“ ماڻهن پنجابيءَ ۾ وڏي آواز ۾ اهي نعرا هنيا، جيڪي ٽي مهينا اڳ هڻڻ سبب کين سخت پورهئي سان سزا ملي ها ۽ ڪَوڙا لڳن ها. ”منهنجي ڀيڻ، تنهنجي ڀيڻ بينظير، بينظير“ ڪن وري سنڌيءَ ۾ نعرا هنيا. اهي نعرا اردوءَ ۾ هئا، پشتو ۾ هئا ۽ پاڪستان ۾ ڳالهائيندڙ هر ٻوليءَ ۾ هئا. منهنجي اچڻ کان اڳ عوام نعرا هنيا هئا، ”بينظير آئي هَئي، انقلاب لائي هَئي.“ مون جڏهن هٿ ٿي لوڏيا، ته عوام جي هجوم به هٿ لوڏي جواب ٿي ڏنو. وري مون جڏهن بابا جيان ٻئي هٿ مٿي کڻي تاڙيون ٿي وڄايون، ته هجوم به جواب ۾ ٻانهون مٿي کڻي ايئن تاڙيون ٿي وڄايون، ڄڻ ڪنهن وڏيءَ ٻنيءَ ۾ ڪڻڪ جا سنگ پئي جُهوميا.
ڪجهه وقت اڳ آئون اسلام آباد جي اُن بنهه خالي گهر ۾ نظربند هيس، جي صبح جو ننڊ مان جاڳڻ مهل هُجوم جو آواز ٻُڌندي هيس ۽ ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪندي هيس، ته اهو ڪنهن جو آواز آهي. اهي ڪنهن لاءِ رڙيون پيا ڪن؟ اهي ڪيئن دانهون پيا ڪن؟ ڇا هنن ضياءَ خلاف ڪاوڙ مان دانهون ڪيون هيون؟ يا هنن راولپنڊي جيل جي دروازن کي کُلندي ۽ اتان بابا کي ٻاهر ايندي ڏسي، سُرهائيءَ وچان دانهون ٿي ڪيون؟ ائين ڪونه هو. پر آئون اهو آواز لاڳيتو ٻُڌندي رهيس، جڏهن آئون سکر ۽ ڪراچي سينٽرل جيل ۾ ۽ المرتضيٰ ۽ 70 ڪلفٽن ۾ نظربند هيس. اهو آواز سڃاڻڻ لاءِ آئون پنهنجو ذهن ڦلهوريندي هيس، پر اهو سدائين منهنجي سمجهه کان گُسي ويندو هو. 10 اپريل تي جيئن آئون لاهور جي رستن تان آواز جي سرنگهه مان اڳتي پئي ويس، ته اوچتو مون ڀانئيو ته هي اهو ئي ساڳيو آواز آهي، جيڪو مون اڳي انهن سڀني موقعن تي ٻُڌو هو.
آئون لڳاتار ڏهه ڪلاڪ اُن ٽرڪ مٿان بيٺي هيس، جيڪا هوريان هوريان مينار ڏانهن پئي وڌي. اسين گورنر هائوس ۾ وزيراعظم جي رهائش واري جاءِ ڀرسان لنگهياسين، جتي ڪڏهن اسين رهندا هئاسين. پر بابا جي قتل کان پوءِ چيو وڃي ٿو، ته جنرل ضياءَ ننڊ نه اچڻ سبب ليڊي ميڪبيٿ جيان ڏيئو هٿ ۾ کڻي ڪمرن جي وچ وارن لنگهن ۾ پيو هلندو هو. اسين اُن سائبان ڀرسان لنگهياسين، جتي ڪنهن زماني ۾ راڻي وڪٽوريا جو مُجسمو هوندو هو. پوءِ اسين توب زمزما وٽان لنگهياسين، جنهن کي رڊيارڊ ڪپلنگ پنهنجين لکڻين ۾ ابدي حياتي بخشي هئي. آئون پاڻ کي هلڪو ڦلڪو ڀانئڻ لڳيس ۽ مونکي پڪ ٿي ته جن شهيدن جمهوريت لاءِ پنهنجيون جانيون ڏنيون هيون، سي پڻ اُن هجوم ۾ موجود هئا. اسانجين آزمائشن، ڏڦيڙن ۽ ڏَچن بدران اسان جي سوڀ ۽ سُرهائي شروع ٿي وئي هئي. ”ضياءَ اسان کي توکي نٿا مڃون.“ هجوم نعرا هنيا. ”اسان کي تنهنجيون جُڙتو اسيمبليون منظور ڪونهن، اسان کي تنهنجو ڪُوڙو آئين نه کپي. اسان کي تنهنجي آمريت نه گهرجي. اسان جا حوصلا تنهنجن ڳوڙها آڻيندڙ گئس جي گولن، ڦَٽڪن ۽ گولين کان وڌيڪ مضبوط آهن. اسان کي چونڊون گهرجن.“
کليل ٽرڪ تي بيٺي جيتوڻيڪ مونکي جوکو هو، پر مون ڪوبه ڊپ ڪونه پئي ڀانئيو. مونکي ڪو جوکو پهچائيندڙ کي هُجوم ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏي ها. مونکي نه پوليس جو اُلڪو هو، ۽ نه ئي فوج جو. هُجوم جي گهيري ۾ ڦاسڻ بدران اسان جا ڪي اڳوڻا دشمن پنهنجن گهرن ۾ لِڪا ويٺا هئا، جڏهن ته ٻيا وري اُن جشن ۾ شامل ٿي ويا هئا. مونکي ڳڻتي پنهنجي آواز جي هئي، جيڪو تازي وبائي زڪام سبب گهُگهو ٿي ويو هو. سڄو رستو مون ڊسپرين ۽ گرم پاڻيءَ سان گُراڙا پئي ڪيا ۽ گلوڪوز پئي پيتو، جيڪو بابا جو خاص خدمتگار عرس پاڻ سان ڪراچيءَ مان کڻي آيو هو.
سج لهڻ وارو هو، جڏهن اسين مينارِ پاڪستان وٽ پهتاسين، اتي هڪ انچ جيتري به جاءِ نه هئي، جتي اسان سان آيل لکين ماڻهو بيهي سگهن ها. اسين پاڻ به ڏاڍي ڏُکيائيءَ سان اسٽيج تي پهتاسين. مون سان گڏ محافظ ڪونه هئا، جيئن پوءِ مون اهڙو انتظام ڪيو هو، جيڪي مونکي هُجوم وچ مان وٺي هلن ها. اسان اڃا اهڙي ترڪيب به نه ڪئي هئي، جو ٽرڪ سِڌي اسٽيج تائين هلي ها، ته جيئن آئون ٻرانگهه ڀري اسٽيج تي پهچان ها. مينار وٽ آئون پنهنجن رُڳو چئن يا پنجن ساٿين سان ٽرڪ تان هيٺ لٿيس ۽ هجوم جي سمنڊ مان اڳتي وڃڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳيس.

ماڻهن ڪو نقصان پهچائڻ ڪونه ٿي چاهيو، پر اُن گهڙيءَ ميڙ اُتاولائپ ۽ جوش جون حُدون ڇُهڻ لڳو هو. ماڻهو هڪٻئي کي ڌِڪا ڏيندا مون ڏانهن ڌوڪنيدا آيا ۽ منهنجي چؤڌاري گهيري کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. مون سمجهيو ته اسين سڀيئي گهُٽجي يا چيڀاٽجي مري وينداسين. لڳو ٿي ته ڪيترائي پنهنجا هوش وڃائي ويٺا هئا، جن ۾ پارٽيءَ جو مڪاني اڳواڻ به هو، جنهن منهنجن ساٿين جي گهيري مٿان پاڻ پئي اڇلايو. هن کي پري رکڻ لاءِ کيس زور سان ڌِڪو ڏيڻو پيو هو. پوءِ نيٺ اسين اسٽيج تائين پهتاسين، جتي پيپلز پارٽي پنجاب جو صدر ٿَڪ سبب ماندو ٿي ڪِري پيو. ”پاڻ کي بچاءُ وارن مامرن تي به ويچارڻ گهرجي.“ مون کيس پاسيرو وٺي چيو.
مون جيئن اقبال پارڪ جي ميدان ۾ نهاريو، ته اچرج ۾ وجهندڙ ڏيک منهنجو آڌرڀاءُ ڪيو. رستي جي پرينءَ پاسي دنيا جي وڏي بادشاهي مسجد جو ڳاڙهو پٿر سج جي لڙاٽيل ڪِرڻن ۾ باهه جيان جَرڪيو پئي. ساڄي طرف ڪوهيڙي مان لاهور جو قلعو پئي ڏسڻ ۾ آيو. مغلن جي ٺهرايل اُن قلعي جي زمين هيٺان جُڙيل ڪوٺڙين ۾ اسان جي ڪارڪنن کي ايذاءُ ڏنا ويا هئا، جنهنڪري اهي اتي مري ويا هئا. هر هنڌ ۽ چؤڏس عوام هو، جنهن پنهنجي گهر موٽڻ تي منهنجو آڌرڀاءُ پئي ڪيو. ”ڪجهه ماڻهن مونکي صلاح ڏني هئي، ته آئون سياست ڇڏي ڏيان.“ مون وڏي آواز ۾ چيو. ”هنن مونکي چتاءَ ڏنو ته، منهنجو مقدر به بابا ۽ ڀاءُ جهڙو ٿيندو. ٻين وري چيو ته پاڪستان جو سياسي ميدان عورتن لاءِ ٺيڪ ڪونهي. مون هنن سڀني کي اهو جواب ڏنو، ته انهن جوکن کان منهنجيءَ جماعت جا ڪارڪن مونکي بچائيندا. آئون پنهنجي خوشيءَ سان اُن ڪَنڊن واريءَ واٽَ تي هلان پئي ۽ موت جي ماٿريءَ ۾ پير پاتو اٿم.“
لائوڊ اسپيڪر بيشڪ صحيح ڪونه هئا، جنهن سبب منهنجو آواز انهن ماڻهن تائين ڪونه ٿي پهتو، جيڪي اسان جي ڪَٿ کان ڏهوڻا وڌيڪ هئا، پر منهنجي هٿ جي هڪڙي اشاري سان ماڻهو ماٺ ٿي ويا. ”هتي ۽ هاڻي آئون وچن ڪريان ٿي، ته عوام جا حَق بچائڻ لاءِ آئون هر قسم جي قرباني ڏينديس.“ مون وڏي آواز ۾ چيو. “ ڇا اوهان کي آزادي، جمهوريت ۽ انقلاب گهرجي؟“ ڀيري هنن وڏي آواز سان هائوڪار پئي ڪئي. ٽيهه لک ماڻهن جو ساڳيو آواز. ”آئون موٽي آئي هيان، ته جيئن عوام جي خدمت ڪريان، نه ڪي پلاند وٺان.“ مون کين ٻڌايو.“ آئون پلاند وٺڻ نٿي چاهيان. منهنجيءَ دل ۾ ڪابه اهڙي خواهش ڪانهي. آئون پاڪستان کي ٺاهڻ چاهيان ٿي، پر پهرين آئون اوهان کان راءِ پُڇڻ گهران ٿي. ڇا اوهان چاهيو ٿا ته ضياءَ اقتدار ۾ هجي؟“ موٽ ۾ ماڻهن جي نهڪار ۾ ساڳيءَ لهر اڀري. ”ڇا اوهان جي مرضي آهي ته ضياءَ هليو وڃي؟“ ”هائو.“ جواب آيو. ”ته پوءِ فيصلو اهو ٿيو ته ضياءَ هليو وڃي.“ مون چيو. ”ضياءَ ضرور هليو وڃي. وڃي! وڃي! وڃي!“ آسمان تي ڪاراڻ پکڙجڻ سان ئي لکين ماڻهن هڪ آواز ٿي وراڻيو.
اُن سڄي ڏينهن ۾ دهشتگرديءَ جو ڪو هڪڙو واقعو به نه ٿيو هو. حڪومت کي پرامن ڌمڪيءَ ڏيڻ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه ٿيو هو. اهو هُجوم ايترو ته ڪاوڙيل ۽ اُتاولو هو، جو ڪيترن سمجهيو هو، ته حڪومت جو تختو اونڌو ٿي سگهيو ٿي. هڪڙي لفظ چوڻ سان عوام پنجاب اسيمبلي ۽ وزيرن جي رهائشي گهرن کي ڊاهي پَٽ ڪري ڇڏي ها ۽ لاهور هاءِ ڪورٽ عمارت کي ڀڄي ڀوري ڇڏي ها، جتي ضياءَ جي جُڙتو ججن، بابا کي موت جي سزا ڏني هئي. پر اسان رَت وهائي اقتدار ۾ اچڻ ڪونه ٿي گهريو. اسان پرامن ۽ انصاف ڀرين چونڊن وسيلي جمهوريت آڻڻ ٿي چاهي. اسان نه، پر اها حڪومت ئي هئي، جنهن پنهنجا مقصد ماڻڻ لاءِ ڏاڍ ۽ ڏمر کان ڪم ورتو هو ۽ اُن رات هنن وري وار ڪيو.
اٺيتاليهن ڪلاڪن جي لاڳيتي اوجاڳيءَ کانپوءِ اڃا منهنجي اک مَس لڳي هئي، ته منهنجي سُمهڻ واري ڪمري جو دروازو زور سان وڄڻ لڳو. منهنجي بچاءُ لاءِ پارٽيءَ جي مڪاني ڪارڪنن ٻُڌايو هو، ته آئون ٽن ڌار ڌار گهرن ۾ ترسيل آهيان: منجهانئن هڪڙو گهر خالد احمد وارن جو هو، جتي مينار پاڪستان تان موٽڻ کان پوءِ مون پرڏيهي صحافين سان ڳالهايو هو. تڏهن هڪ فوجي ميجر اُتي اچي ڦرلٽ ڪئي هئي. اهو ڪهڙو نه اَسؤڻ هو ته، آئون ضياءَ جي پاڪستان ۾ موٽي آئي هيس. اُهو ميجر منهنجيءَڳولا ۾ آيو هو.

عذرا خالد:
آئون اڃا سُتي پئي هيس، ته هڪ نوڪر مونکي اچي جاڳايو. هُو رَت ۾ سڄو ڳاڙهو ٿيل هو، ڇو ته فوجين سندن گهرن تي حملو ڪري کيس مار ڪڍي هئي. ڪمپائونڊ جي ڀِت تان پندرهن يا سورهن فوجي ٽپي اندر آيا هئا. نوڪر مونکي ٻڌايو، ته فوجين نوڪرن کي مارڪُٽ ڪئي ۽ بينظير جو پُڇائيندا گهر ۾ گهڙي آيا. اسان جي وڏي در کي ڪُلف ڏنل هو، پر انهن دروازو ڀڃي کوليو ۽ گلن جون ڪونڊيون اڇلائي، اڳئين پاسي جون دريون به ڀڃي ڇڏيون. ”بينظير ڪٿي آهي؟“ هنن جي اڳواڻ ميجر قيوم پستول هوا ۾ لوڏيندي پڇيو. ٻاهر سُتل اسان جو ملازم ريڙهيون پائيندو ميجر قيوم پٺيان وڃي پهتو ۽ هن پنهنجي پُٽ جي ڪرڪيٽ راند جي بيٽ سندس مٿي تي زور سان هنئي. ”آئون جاسوس کاتي جو عملدار آهيان، ڪمانڊو آهيان.“ ميجر رڙ ڪري چيو.
”مون پوليس کي فون ڪيو، جيتوڻيڪ ضياءَ جي اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ ڪو پتو ئي نه هو، ته اهي همدرد هئا يا دشمن. جيئن پوليس جي لاري اسان جي گهر ڀرسان پهتي، ته فوج جا ماڻهو ڀڄڻ لڳا. پوليس ميجر قيوم کي جهلي ورتو. هن جي ڪار ۾ بيئر ۽ وسڪيءَ جا کوکا پيل هئا، جيڪي هن اسان جي گهر ۾ رکڻ گهريا هئا. هن جي ڊائريءَ م ڪيئي وڏن جنرلن ۽ حڪومتي وزيرن جا فون نمبر لکيل هئا.
ميجر قيوم چريي هجڻ جو سانگ ڪيو. حڪومت پڻ هُن کي برابر چريو ڪوٺيندي، چيو ته هن اُهو ڪم پنهنجي مرضيءَ سان ڪيو هو. پر اسان کي پتو هو، ته ميجر قيوم چريو ڪونه هو. اُن ڏينهن لاهور ۾ بينظير جو جيڪو شانائتو آڌرڀاءُ ٿيو هو، تنهن سبب حڪومت کي هن ڏانهن اک کڻي ڏسڻ جي به همت نه ٿئي ها. پر هنن ميجر قيوم کي اماڻيو ته هُو بينظير کي قتل ڪري يا وري کيس اهڙو ڊيڄاري، جو هوءَ وڌيڪ گشت نه ڪري سگهي. پوءِ ميجر قيوم کي اُن لاءِ سزا ملي ۽ هو ٿورو وقت جيل ۾ رهيو. وري جڏهن اتان آزاد ٿي پنهنجي ڳوٺ ويو، ته ڪنهن به ظاهريءَ سبب کانسواءِ کيس گولي هڻي قتل ڪيو ويو. اسين سمجهون ٿا ته حڪومت ئي هن کي مارايو هو، ته جيئن ڪابه ثابتي نه رهي.

گجرانوالا. فيصل آباد. سرگوڌا. جهلم. راولپنڊي. ”لاهور جو آڌرڀاءُ بيمثال هو.“ اسان جي مخالفن چيو ۽ ڪجهه اخبارن پڻ لکيو. ”بينظير جو اهڙو آڌرڀاءُ ٻين شهرن ۾ نه ٿيندو.“ هنن جو اهو چوڻ علط هو. 12 اپريل تي ٻنپهرن جو اسين پنجاب جي دؤري لاءِ لاهور مان روانا ٿياسين، ته جيئن رٿا پٽاندر گوجرانوالا جي جلسي ۾ پنجين بجي شام جو پهچي وڃون. پر رستي تي ماڻهن جا ايترا ته ميڙاڪا هئا، جو اسين وقت تي پهچڻ بدران ٻئي ڏينهن صبح جو پنجين بجين گوجرانوالا پهتاسين. ”هن وقت جلسي ۾ ڪوبه ڪونه هوندو.“ مون چيو. ”سڀيئي ماڻهو پنهنجن گهرن ۾ سُتا پيا هوندا.“ پر جلسي جو سڄو ميدان ماڻهن سان ڀريل هو.هنن سڄيءَ رات اوسيئڙو ڪيو هو.
”اسان کي تَڪڙو هلڻ گهرجي.“ مون پنهنجن رضاڪارن ۽ حفاظتي جَٿن کي چيو، پر اهو ممڪن ئي نه هو. گجراوالا ۽ فيصل آباد وچ ۾ رستي تي ايترا ته ماڻهو هئا، جو اسي ڪلوميٽرن جي اُن سفر ۾ سورهن ڪلاڪ لڳي ويا. اسان جي چؤڌاري ٽرڪن، بسن، رڪشائن ۽ موٽرسائيڪلن جو قافلو هو، جنهن سبب ٻئي پاسي کان ايندڙ گاڏيون رستي جي پاسي تان هلڻ تي مجبور هيون. هزارين ماڻهو اسان جي ٽرڪ ڀرسان سڄيءَ رات هلندا رهيا. آئون ٽرڪ مٿان بيٺي هيس ۽ مون کي کين ڏسي هٿ پئي لوڏيا. ”هر هنڌ گلن جي ورکا ڪريو ۽ هر راهه تي موتي وڇايو، جو بينظير آئي آهي.“ عوام گيت ڳايا. ”اي خدا، اهي ڏينهن واپس آڻ، جڏهن مصيبتن جا ماريل ماڻهو خوش هوندا هئا!“ منهنجي لاءِ ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن لاءِ اهو سٻاجهائپ، نهٺائيءَ ۽ نِوڙت جو اچرج ۾ وجهندڙ تجربو هو. ”اي خدا، اسان کي همت ۽ ڏاهپُ ڏئي، ته جيئن عوام جون اميدون پوريون ڪري سگهون.“ اسان سڀني گڏجي انچ انچ ٿي اڳتي وڌندڙ ٽرڪ تي اُها دعا گهري.
نيٺ، اسين جڏهن فيصل آباد پهتاسين، ته اُن صنعتي شهر جي ڀرپاسي باکُ ڦُٽڻ واري هئي. هڪ ڀيرو وري جلسي لاءِ اسين راند جي اُن ميدان ۾ اڌ ڏينهن دير سان پهتاسين، جتي نَو ورهيه اڳ مون ڏڪندي ۽ لُڏندي پهرين تقرير ڪئي هئي. وري به مونکي پڪ هئي ته ميدان خالي هوندو. پر جيئن اسان جي ٽرڪ دروازي مان اندر گهِڙي، ته لکين ماڻهن هڪ آواز ٿي نعرو هنيو: ”قوم جي تقدير، بينظير، بينظير!“ راندين جي ميدان مان وڃڻ وقت به عوام جو جوش ۽ ولولو گهٽيو نه هو. ڪارخانن ۾ ڪم ڪندڙ مزدورن پارٽيءَ کي ڪونه وساريو هو. جيتوڻيڪ فيصل آباد ۾ ڪيئي مالڪن پنهنجن ڪارخانن جا دروازا بند ڪري، مزدورن کي اندر پوري ٻاهران تالا هڻي ڇڏيا هئا، ته جيئن اهي اتان ٻاهر نڪري پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي پُٺڀرائي نه ڪري سگهن، پر اهي ڪارخانن جون ڀتيون ٽپي اسان جي جلسي ۾ آيا هئا.
جهلم، جتي جا ڪيترائي ماڻهو فوج ۾ ڀرتي ٿين ٿا، سرڪاري ملازمن جو شهر راولپنڊي، انهن شهرن ۾ پڻ جتي ماڻهن کي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ ضياءَ جي اُن مقابلي سان ڪو چاهه نه هو، اتي به عوام جا وڏا هُجوم آيا هئا. پرڏيهي صحافين ۽ ٽيليويزن عملي کي اهي هجوم ڏسي ڀروسو ئي نه ٿيو هو، جن پنهنجن ملڪن لاءِ سندن اُهي فلمون پئي ٺاهيون، جيڪي پاڪستاني عوام نه ڏسي سگهندا. جيتوڻيڪ مارشل لا ختم ٿيو هو، پر پاڪستاني ٽيليويزن تي منهنجي تصوير ڏيکارڻ تي پابندي هئي. پاڪستان ۾ موٽڻ کان پوءِ ان دؤري جي ۽ نه ئي ڪنهن ٻئي عوامي جلسي جي فلم ڪڏهن ٽيليويزن تي ڏيکاري وئي هئي.
اخباري گڏجاڻيون. تعزيتي ملاقاتون. پارٽيءَ جون گڏجاڻيون. مونکي پتو ئي نه هو، ته اها طاقت ڪٿان آئي هئي. پر منهنجي واپسيءَ تي عوام جيڪو ردعمل ڏيکاريو هو، تنهن مون ۾ اَٿاهه سگهه آندي هئي. پوءِ به ڪجهه گهڙيون اهڙيون آيون، جنهن تي آئون ڏک ۾ وڪوڙجي وئي هيس. آئون سوچن ۾ ڏسندي هيس، ته ادا شاهه جو جسم ڪينس ۾ غاليچي تي پيو آهي ۽ بابا موت جي ڪوٺڙيءَ ۾ ويٺو آهي. منهنجي اَٿاهه آسُ هئي، ته اهي ڪجهه گهڙين لاءِ ئي موٽي اچن ۽ جيڪر پنهنجين تڪليفن خلاف عوام جي اُها پُٺڀرائيءَ ڏسي سگهن. ننڍپڻ ۾ اسان کي سيکاريو ويو هو، ته ملڪ لاءِ وڏي ۾ وڏيءَ قيمت ڏيڻ به گهٽ آهي. پر اسان جي خانداني ذاتي قيمت گهڻي اَٿاهه هئي.
پنهنجو ڏک گهٽائڻ لاءِ مون راولپنڊيءَ جو رستو بدلائڻ لاءِ چيو، ته جيئن مونکي راولپنڊي جيل ڀرسان لنگهڻو نه پوي، جتي بابا وفات ڪئي هئي. پر آئون ٻين جي قربانين ۽ المين کان پڻ پاڻ بچائي ڪونه سگهيس. گجرانوالا ۾ آئون پرويز يعقوب جي قبر تي وئي هيس، جيڪو پهريون شخص هو، جنهن بابا جي موت واريءَ سزا تي احتجاج ڪندي، پاڻ کي ساڙيو هو. راولپنڊيءَ ۾ مون ٽن نؤجوانن مان هڪ جي گهر وڃي، سندس مائٽن سان تعزيت ڪئي، جنهن کي آگسٽ 1984ع ۾ ڦاسي ڏني وئي هئي. ڪيئي زندگيون ضايع ٿيون هيون، ڪيترائي الميا ٿيا هئا. اُهو ڇوڪر گرفتاريءَ مهل سورهن ورهين جي ڄمار جو هو ۽ اوڻيهن ورهين جي ڄمار ۾ هن وفات ڪئي هئي. ”عوام جي هن هُجوم ڏانهن ڏس.“ هُن جي ماءُ مونکي چيو. ”ڪو وقت هو جو ماڻهن کي اسان سان ڳالهائيندي ڊَپُ وٺي ويندو هو.“
اسين سرحد صوبي جي شهر پشاور ڏانهن وياسين. پاڪستان پيپلز پارٽي پنجاب جي صدر، سرحد تي اسان کي پاڪستان پيپلز پارٽي سرحد جي صدر حوالي ڪيو. هڪ ڀيرو وري اهو رستو ماڻهن سبب بند ٿي ويو هو. تنهنڪري اسان کي پشاور ۾ پهچندي رات ٿي وئي. اتي حڪومت سڀني رستن جون بتيون وسائي ڇڏيون هيون، ته جيئن ڪوبه ماڻهو منهنجي اچڻ جو نظارو نه ڏسي سگهي. پر ماڻهو ٽارچون ۽ ٻيون ڪيتريون ئي بتيون کڻي آيا ۽ سندن روشني ٽرڪ تي مون ڏانهن ڪرڻ لڳا.
منهنجي بچاءُ جي خاص نگران کي تڏهن ڊَپ لڳو هو، جڏهن اسين اُن واپاري شهر جي سوڙهين گهٽين مان آهستي اڳتي وڌندا وياسين، جيڪو خيبر لڪ ۽ افغانستان کان هڪ ڪلاڪ جي فاصلي تي آهي. ان وقت پاڪستان ۾ ٽيهه لک افغان پناهگير هئا، جن جي ضياءَ امداد پئي ڪئي ۽ جن مان ڪيترائي پشاور ويجهو رهندا هئا. اسان اهي افواهه ٻڌا هئا، ته حڪومت مونکي افغان مجاهدن هٿان قتل ڪرائڻ گهريو ٿي. جيتوڻيڪ مونکي اُن جي ڪابه سُڌ نه هئي، پر بچاءُ جي خاص نگهبان مون سان گڏ ٽرڪ تي ويٺل عورتن کي، جن ۾ سندس زال به هئي، چيو ته اهي مونکي چڱيءَ طرح گهيرو ڪري بيهن، ته جيئن منهنجو نشانو وٺڻ ڏُکيو ٿئي. اتي اونداهين گهٽين ۾ سموري روشني مون تي هئي، جنهن سبب آئون بلڪل غير محفوظ هيس. پر ڪوبه حملو ڪونه ٿيوهو.
”آئون بهادر پختونن کي سلام ڪريان ٿي، جيئن بابا ڪندو هو.“ مون لاڳيتو تاڙيون وڄائيندڙ ميڙ کي اسٽيڊيم ۾ چيو، جيڪو اسان جي آندل جنريٽرن جي روشنيءَ ۾ ٻُڏل هو. پشاور ۾ مونکي هڪڙي ڏکيائي اها ٿي هئي، جو تقرير جون لکيل خاص ڳالهيون منهنجي هڪ ساٿيءَ کان وڃائجي ويون. پر اهم ڳالهه اها هئي، ته آئون اُن قدامت پسند سماج سان پنهنجي ٻيهر سڃاڻپ ڪرايان، جتي پاڪستان کان ڌار آزاد ملڪ پختونستان ٺاهڻ جو حقيقي خطرو موجود هو. اهو به ضروري هو، ته اُن مرداڻي اثر واري پٺاڻ سماج کي يقين ڪرائجي، ته هڪ عورت سندن سرواڻي ڪري ٿي سگهي.
”ماڻهو سمجهن ٿا ته آئون هِيڻي آهيان، ڇو ته آئون عورت آهيان.“ مون اُن هُجوم کي وڏي آواز ۾ چيو. جنهن ۾ نوانوي سيڪڙو مرد هئا. ”ڇا کين ڄاڻ ڪانهي ته آئو مسلمان عورت آهيان ۽ مسلمان عورتن وٽ هڪ ورثو آهي، جنهن تي اهي جيترو به فخر ڪن گهٽ آهي؟ مون وٽ بيبي خديجا ﷦ جو صبر آهي، جيڪا اسان جي پيغمبر ﷺ جن جي گهر واري هئي. مون وٽ بيبي زينب ﷦ جن جو استقلال آهي، جيڪا امام حسين ﷦ جن جي ڀيڻ هئي. مون وٽ بيبي عائشا ﷦ جي همت آهي، جيڪا اسان جي پياري پيغمبر ﷺ جن جي پياري گهر واري هئي ۽ جنهن اُٺ تي سُوار ٿي مسلمانَ لشڪر جي اڳواڻي ڪئي هئي. آئون شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي ڌيءَ ۽ شهيد شاهنواز خان جي ڀيڻ آهيان ۽ آئون اوهان جي ڀيڻ پڻ آهيان. آئون پنهنجن مخالفن کي کليو چوان ٿي، ته اچو ۽ جمهوري چونڊن جي ميدان ۾ منهنجو مقابلو ڪريو.“ تاڙيون هڪ نعري ۾ بدلجي ويون. ”ضياءَ زا.“ مون رڙ ڪري پشتوءَ ۾ چيو ته ”ضياءَ هليو وڃ.“ ”زا! زا!“ عوام موٽ ۾ نعرا هنيا.
ٻئي ڏينهن پشاور جي وڪيلن جي جماعت اڳيان تقرير کان پوءِ اسين پنجاب واپس آياسين ۽ لاهور، اوڪاڙا، پاڪپتن ۽ وهاڙيءَ مان ٿيندا ملتان پهتاسين، جتي مون انهن سَون پورهيتن لاءِ پنهنجيءَ عقيدت ڏيکاري، جن جو اٺ ورهيه اڳ ڪپڙي جي ڪارخانن ۾ ڪَوس ٿيو هو. پوءِ آئون پنهنجي گهر سنڌ ۽ ڪراچي ويس، جتي منهنجي شهر جي عوام، لاهور کان به وڌيڪ تعداد ۾ گڏ ٿي پاڻ موهيو. اسين ڪوئيٽا وياسين ۽ واپس سنڌ ۾ اچي ٺٽو، بدين، حيدرآباد ۽ پڇاڙيءَ ۾ لاڙڪاڻي جو دؤرو ڪيوسين. رمضان جو مهينو هو. عوام جي هجوم مونکي ڏسي نعرا ٿي هنيا. ”ماروي ملير جي، بينظير بينظير!“
لاڙڪاڻي ۾ ايڏي ته سخت گرمي هئي، جو هوائي اڏي کان اسٽيڊيم تائين مون پنهنجي مٿي ۽ ڪُلهن تي برف جا ننڍڙا ٽُڪرا رکيا هئا. هي اهوئي اسٽيڊيم هو، جتي ڏهه مهينا اڳ منهنجي ڀاءُ شاهه جي جنازي نماز پڙهي وئي هئي. اسان سان ايترا ته گهڻا ماڻهو هئا، جو سج لهڻ کان اڳ اسٽيڊيم ۾ پهچڻ لاءِ رستو بدلائڻو پيو هو. آئون ان ٽهڪائيندڙ گرميءَ ۾ سمورو وقت بيٺي هيس: پهرين پجيرو جيپ جي ڇت واري ڳڙکيءَ مان ۽ پوءِ هڪ ٽرڪ تي. وچ ۾ مون ليمو ۽ لوڻ پئي چوسيو. پيپلز پارٽيءَ لاڙڪاڻي جو صدر جهولي جي سَت سَهي نه سگهيو. ”يا الله منهنجي مدد ڪر.“ مون اهو ڄاڻندي دعا گهري ته مونکي بيهوش ٿيندي ڏسي، اسان جا دشمن خوش ٿيندا. تنهنڪري سڄي عوامي جلسي ۾ آئون پاڻ کي سنڀاليندي رهيس.
اوڻيهن شهرن جي گشت مهل. هر هنڌ منهنجي موت جا افواهه ۽ جلسا ڦِٽائڻ جون ڌمڪيون ٻُڌڻ ۾ آيون. اُهي افواهه تڏهن ويتر وڌي ويا، جڏهن بلوچستان ۾ منهنجن محافطن عوامي ميڙ اڳيان ٽن افغان مجاهدن کي ويٺل ڏٺو، جن وٽ موتمار هٿيار لِڪل هئا. انهن هٿيارن مان ڪو جوکو ڪونه هو. بلوچستان ۾ ڪيترائي ماڻهو هٿيار کنيو گهمندا رهن ٿا. پر ڳالهه اها هئي ته اهي هٿيار لڪل هئا. منهنجن محافظن انهن شڪي افغانين بابت مونکي ڪجهه به نه ٻڌايو، پر منهنجيءَ تقرير وقت اُهي سندن سامهون ٿي بيٺا، ته جيئن گوليون منهنجي بدران کين لڳن.
اُن موقعي لاءِ اتي گول ڦِرندڙ اسٽيج ٺاهي وئي هئي، ته جيئن عوام جي اٿاهه هُجوم مان هر ڪو ماڻهو مونکي ڏسي سگهي، تنهن تي بيٺي مونکي اها ڳڻتي ٿي، ته متان مونکي مٿي ۾ ڦيري نه ٿئي. پر جڏهن مون عوامي ميڙ ڏانهن نهاريو جنهن ۾ گهڻا مسڪين ۽ غريب هئا، ته مونکي پنهنجي ڳڻتي وسري وئي. بلوچستان ڏتڙيل ۽ پٺتي پيل صوبو هو ۽ آهي: قبائلي سردار هر قسم جي ترقيءَ جي مخالفت ڪن ٿا، ڇو ته ترقيءَ سبب عوام سندن هٿن مان نڪري ويندا. بابا جي وقت تائين بلوچستان ۾ پڪن رستن بدران ڪچا رستا هئا، بجلي ڪانه هئي، تازو پاڻي گهٽ هو ۽ جابلو بُٺ زمين ۾ ٿورو فصل ٿيندو هو. اتي عوام جُڳن کان سخت زندگي گذاريندو پئي آيو.
هڪ ڀيري آئون امان سان گڏ بلوچستان وئي هيس، ته اتي کيس هڪ وڻ جي ڇانوَ ۾ ويهندي ڏسي، ڪيئي عورتون ۽ ٻار سندس چؤڌاري اچي ويٺا هئا. امان جي محافظن کيس اتان ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي، پر امان کين روڪيو ۽ عورتن کي ويجهي اچڻ جي اجازت ڏني. هنن اچرج وچان امان جي وارُن کي ڇُهيو، جيڪي نرم ۽ اُجرا هئا، جڏهن ته سندن وار چيڙهه پيل ۽ اَڻڀا هئا.هنن کي ته ڦَڻين جي به ڄاڻ نه هئي. بابا جي حڪومت بلوچستاني عوام جي ڀلائيءَ لاءِ گهڻو ڪجهه ڪيو هو، پوءِ به قبائلي سردارن پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت خلاف بغاوت ڪئي هئي.
”پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کي پڪ آهي ته، قوم جي ڀلائيءَ ۽ سُڌارو اُن ۾ آهي ته سندس عوام شاهوڪار هجي.“ مون آهستي ڦِرندڙ اسٽيج تان چيو. ”جيڪڏهن عام ماڻهوءَ کي روزگار جي ضمانت مليل آهي، جيڪڏهن کيس سٺي علاج جي سهوليت آهي ۽ سندس ٻار پڙهي سُکيا ستابا ٿي سگهن ٿا، ته پوءِ سڄيءَ قوم خوشحال ٿي ويندي. اهو ڪو الله جو قانون ڪونهي، ته عوام مفلسيءَ ۾ زندگي گذاري. گنديون گهٽيون ۽ اونداها گهر قوم جو مقدر ڪونهي. جيڪڏهن اسان ۾ اها سگهه آهي، ته اسين پنهنجي ملڪ جا وسيلا صحيح ڪَتب آڻي حالتن کي بدلائي سگهون، ته پوءِ اسان کي ائين ضرور ڪرڻ گهرجي.“ جلسي ۾ ويٺل ماڻهو پهرين قطار ۾ ويٺل ٽن افغانين سميت اُٿي بيٺا ۽ هنن سڀني تاڙيون وڄائڻ شروع ڪيون. منهنجن محافظن سُک جو ساهه کنيو. خطرو ٽري ويو هو.
پر جوکو ڪونه ٽَريو هو، ملڪ جي ٻين حصن ۾ اهو هينئر شروع ٿيو هو. مونکي ڪراچي ايندي اڃا ٻه هفتا به ڪونه ٿيا، ته 30 مئي تي حيدرآباد ۾ نؤجوانن جي هڪ هاسٽل تي پوليس اوچتو حملو ڪري، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي سنڌ اسٽوڊنٽس پيپلز فيڊريشن جي صدر ۽ سڄي صوبي لاءِ اسان جي محافظ اڳواڻ فقير اقبال هيسباڻيءَ کي گولي هڻي ماري وڌو. هن جي ساٿي ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي رڪن جهانگير پٺاڻ کي پوليس وارن ڪرنگهي ۾ گوليون هڻي سدائين لاءِ نِستو ڪري ڇڏيو.
اقبال هيسباڻيءَ جي موت جي اُها ڄاڻ جڏهن صبح سوير دوست محمد مونکي ننڊ مان جاڳائي ٻڌائي، ته منهنجو رَت بيهي ويو. پوءِ ٻانهن ۾ وڌيڪ ڪاريون پٽيون. مٿن ٿي وڌيڪ ڪارا رومال. وڌيڪ ڪارا رَوا، وڌيڪ ڪارا جهنڊا. هڪ ٻيو ماتمي جلوس اهڙي نؤجوان لاءِ، جنهن تي منهنجو اٿاهه ڀروسو هوندو هو. مون هُن جي ماءُ سان تعزيت ڪئي، جيڪا پنهنجو اڪيلو پٽ وڃائي ويٺي هئي. هن مونکي هڪڙو تعويذ ڏنو، جيڪو هن پنهنجي پُٽ لاءِ لکيو هو، جو اهڙو تعويذ هن حيدرآباد ۾ منهنجي جلسي جي گوڙ ۾ وڃائي ڇڏيو هو. ”هيءُ تون وٺ،“ هن جي ماءُ مونکي چيو. ”هيءُ توکي اقبال طرفان سوکڙي ڏيان ٿي.“ اهو تعويذ اڃا تائين آئون پنهنجي هينڊبئگ ۾ کڻان ٿي. حڪومت هٿان اڃا ٻين ڪيترن چڱن ماڻهن جو انت ايندو؟
اقبال هيسباڻيءَ جي قتل تي سڄي ملڪ ۾ پُرامن مظاهرا ٿيا، پر حڪومت عملي طور مارڪُٽ تي لهي آئي هئي. ڪشمور جي احتجاجي جلسي ۾ ضياءَ جي صوبائي اسيمبليءَ جي هڪ ميمبر، ماڻهن جي ميڙ کي ڀڄائڻ لاءِ ڪلاشنڪوف سان گوليون هلايون. اتفاق سان ماڻهو بچي ويا، پر حڪومت طرفان اُهو نئون ۽ ڀوائتو هدايتي اشارو هو: پنهنجين ايراضين تي گولين سان قبضو ڪريو. ماڻهو ماري ۽ زخمي ڪري مٿن چڙهت ڪريو، پر مٿن قبضو ضرور ڪريو.
ڪجهه هفتن ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا ٻه ٻيا ڪارڪن به مارجي ويا: هڪڙو پاڪستان پيپلز پارٽي ڏوڪريءَ جو صدر ۽ ٻيو هڪ پارٽي ڪارڪن. جنهن کي ٽنڊي محمد خان ۾ گولي هڻي قتل ڪيو ويو هو. پهرئين قتل ۾ ضياءَ جي صوبائي اسيمبليءَ جي هڪ ميمبر تي شڪ ڏيکاريو ويو هو. جڏهن ته ٻيو قتل پوليس انسپيڪٽر اهڙي موتمار هٿيار سان ڪيو هو، جيڪو پوليس کي مليل ئي نه هو. ”اهو هٿيار مونکي سنڌ ڪابينا جي هڪ وزير ڏنو هو، ته جيئن آئون پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪُتن کي ماريان.“ مقامي ماڻهن جي چوڻ پٽاندر انسپيڪٽر چانهه جي هوٽل تي چيو هو. هاڻي حڪومت ننڍن سياستدانن ۽ ٻين زيردستن کي ان ڪُڌي ڪم لاءِ هٿيار ڏنا پئي.
حڪومت سان اسان جو مقابلو ٿيڻ وارو هو. اسان کي اهو پتو هو ۽ کين به اها ڄاڻ هئي. ملڪي پاليسيءَ بابت ڪي به فيصلا ڪونه پئي ٿيا. حڪومت جو سمورو ڌيان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ خلاف ڪارروائين تي هو. جون مهيني ۾ جڏهن حڪومت پنهنجي بجيٽ سامهون آندي، تڏهن اسان اُن جي جواب ۾ عوامي بجيٽ ڏني. جڏهن حڪومت سمجهيو ته رمضان جي مهيني کان پوءِ اسين سنڌ تحريڪ شروع ڪنداسين، تڏهن صوبي ۾ هنگامي حالت جو اعلان ڪيو ويو. جڏهن اسان هلچل شروع نه ڪئي، ته هنن هنگامي حالت مهمل ڪر يڇڏي. حڪومت کي اهڙيءَ ريت ڊاوانڊول ڏسندي اسان پنهنجيءَ مهم جي ٻئي حصي تي عمل ڪندي، ضياءَ تي زور رکيو، ته سرءُ جي مند ۾ عام چونڊون ڪرايون وڃن.
5 جولاءِ 1986ع. فوجي بغاوت جي نائين سالگرهه. اسان اُن ڏينهن کي ”ڪارو ڏينهن“ ڪوٺيو ۽ چين جي خنجراب لَڪ کان وٺي عربي سمنڊ تائين پاڪستان جي سڀني ضلعن جي مرڪزي شهرن ۾ عام جلسن جي رٿا جوڙي. پوءِ به ڪنهن کي پتو نه هو، ته ساڳيءَ وقت اهڙن مظاهرن ۾ هڪٻئي سان رابطي جوڙڻ لاءِ، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو ڍانچو ايترو سگهارو هو به يا نه. ”ڪارو ڏينهن“ حقيقت ۾ اهو ڏسڻ لاءِ هڪ مشق هئي، ته اسان جي پارٽيءَ جا مڪاني ۽ علائقائي اڳواڻ ايترو منظم آهن، جو اُهي زبردست احتجاج ڪري سگهن، جنهن سان حڪومت تڪڙو سرءُ جي مند ۾ رٿيل چونڊن ڪرائڻ تي مجبور ٿئي. سرءُ مند وارن مظاهرن جي نتيجن جي خاطريءَ لاءِ اسان کي هڪ لک کان مٿي ”لوڪشاهي ڪبوترن“ جي ڀرتيءَ جي گهُرج هئي، جيڪي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا همدرد هجن ۽ بک هڙتالون ڪري ۽ ڌرڻا هڻي پنهنجون گرفتاريون راضي خوشي ڏين. انهن مامرن تي اڳواٽ چڱيءَ طرح ويچارڻو هو. جيئن 5 جولاءِ جو ڏينهن ويجهو آيو، ته مون سڄي ملڪ ۾ وڃي انتظامن ۾ مدد ڪئي. ”ڪارو ڏينهن“ زبردست ڪامياب ٿيو. ڪراچيءَ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا ڏيڍ لک حامي نڪري آيا ۽ لاهور ۾ ٻن لکن کان به مٿي.
14 آگسٽ، پاڪستان جي آزاديءَ واريءَ سالگرهه جي ٻيءَ اهم تاريخ هئي. منهنجي پاڪستان جي دؤري وقت پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي زبردست حمايت جي ساڙ وچان ضياءَ جي جُڙتو وزيراعظم محمد خان جوڻيجي اعلان ڪيو، ته حڪومت جي سرڪاري جماعت مسلم ليگ 14 آگسٽ تي لاهور ۾ مينار پاڪستان وٽ جلسو ڪندي. جيئن جوڻيجي پنهنجو اهو ارادو ڏيکاريو، ته اسان به اعلان ڪيو ته، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ پڻ آزاديءَ واري ڏينهن لاهور ۾ جلسو ڪندي. اسان کي خاطري هئي، ته اسان جو جلسو وڏو هوندو. اهو ڏسي حڪومت اسان جا ماڻهو گهٽائڻ ۽ پنهنجا حامي آڻڻ لاءِ پنجاب جون سڀيئي بسون پنهنجي قبضي ۾ ورتيون. ”اوهين به سرڪاري بسن ۾ چڙهي اچو“ اسان به پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن کي صلاح ڏني. ”اوهين جڏهن لاهور پهچو، ته اسان جي پاسي هليا اچجو.“
انهي جهيڙي ۾ ايم آر ڊيءَ به شامل ٿي وئي. پاڪستان ۾ منهنجي اچڻ کان پوءِ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي اڳواڻن ۽ تحريڪ جي ڪارڪنن سان منهنجيون ڳالهيون ٿيون هيون. سياسي پارٽين جو اهو اتحاد 1981ع ۾ جهاز جي اغوا ٿيڻ واري واقعي کان پوءِ هڪدم ٺاهيو ويو هو. اُهي به غير رسمي طرح اسان سان سُهمت ٿيا، ته حڪومت تي دٻاءُ وڌو ويندو.10 آگسٽ تي ايم آر ڊيءَ جا نَو اڳواڻ ٽن ورهين ۾ پهريون ڀيرو 70 ڪلفٽن تي آيا ۽ هنن اُن ٺاهه تي اتفاق ڪيو. هڪڙو اهڙو اڳواڻ پڻ آيو هو، جنهن جي مٿي تي حج لاءِ اڇو ڪپڙو ويڙهيل هو. حڪومت هن کي حج تي وڃڻ جي موڪل نه ڏني هئي ۽ کيس هوائي اڏي تان موٽائي ڇڏيو هو.
ٻئي پاسي ضياءَ پرڏيهه ويل هو ۽ هيڏانهن هوڏانهن پئي ڀَڳو. آزاديءَ ڏينهن ٿيندڙ جلسن ۾ هُن جي جيڪا خواري ٿيڻي هئي، تنهن سبب هُو 7 آگسٽ تي پنهنجي سڄي خاندان سميت سعودي عرب روانو ٿي ويو. هوائي اڏي جي ملازمن مان ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي هڪ همدرد اسان کي اها راز جي ڳالهه ٻڌائي هئي، ته ضياءَ گهريلو سامان جون ٽي وڏيون پيتيون ۽ سوني پليٽ واري هڪ رولس رائس ڪار، جيڪا کيس ملڪي صدر هجڻ طور عرب ملڪ جي هڪ اڳواڻ ڏني هئي، جهاز ذريعي ملڪ کان ٻاهر موڪلي ڇڏي هئي.
هڪ ڀيرو وري اهو وقت ڏاڍو نازڪ بڻجي ويو هو. اسان جي ملاقات جي پڇاڙيءَ ۾، ايم آر ڊيءَ جي اڳواڻن ۽ منهنجي وچ ۾ ان ڳالهه تي اتفاق ٿيو هو، ته قانون ۾ رهندي گڏيل احتجاجي جلسا ڪڍيا ويندا، ته چونڊون تڪڙيون ڪرايون وڃن. ٻئي ڏينهن ايم آر ڊي اعلان ڪيو ته، آزاديءَ واري ڏينهن پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ ٻيا مخالف گروهه گڏجي، ڪراچي ۽ لاهور ۾ جلسا ڪندا. ڪجهه ڄڻن ضياءَ کان اهو به مطالبو ڪيو ته، 20 ڊسمبر کان پهرين عام چونڊن جي تاريخ جو اعلان ڪيو وڃي. هن ڀيري جوڻيجو ئي هو، جيڪو ڇِتو ٿي پيو هو.
مونکي 12 آگسٽ تي، ڪيئي صحافين ۽ پارٽيءَ ڪارڪنن سان گڏجاڻيءَ مهل ٻڌايو ويو، ته جوڻيجو اڳواٽ اطلاع کانسواءِ ريڊيي ۽ ٽيليويزن تي تقرير ڪرڻ وارو آهي. اسان هن کي ٽي ويءَ تي ڏٺو. هن ٻڌايو ته مسلم ليگ ۽ مخالف جماعتن وچ ۾ جهيڙي ٿيڻ جو امڪان آهي، تنهنڪري آزاديءَ ڏينهن تي مسلم ليگ جو عام جلسو ڪونه ٿيندو. هن مخالف جماعتن کي پڻ اپيل ڪئي، ته اهي به پنهنجا جلسا رد ڪن. عام جلسن تي پابندي هڻڻ جو ڪوبه سرڪاري حڪمنامو نه نڪتو هو.
پاڻ بچائڻ لاءِ جوڻيجو جي اُن ڪوشش تي مونکي ڪوبه اچرج نه ٿيو، جيتوڻيڪ اسان کي تشدد ڏانهن ڌِڪڻ جي سندس اُن ڪوشش تي مونکي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي هئي. حڪومت اسان جي جلسن ۽ جلوسن ۾ تشدد کي اڀارڻ جي منظم ڪوشش ڪئي هئي. جڏهن ته اسان جو وري پُختو ارادو هو ته سياست ذريعي پرامن تبديلي آندي وڃي. منهنجا رضاڪار محافظ ته پاڻ سان هٿيار به ڪونه کڻندا هئا. پر ضياءَ جي گُڏي وزيراعظم، مارشل لا لهڻ کان پورا اٺ مهينا پوءِ به پاڪستان ۾ سياسي سرگرمين کي گهٽائڻ لاءِ ڪونه ڪو بهانو ڳولي لڌو هو. حڪومت جي اصلي روپ ڏيکارڻ جي ته هن ۾ همت ئي نه هئي. جوڻيجو تازو آمريڪا مان موٽي آيو هو. جتي صدر ريگن پاڪستان جي واکاڻ ڪندي چيو هو ته اهو ملڪ ”وڏيون ٻرانگهون ڀري جمهوريت ڏانهن پيو وڌي.“ جوڻيجو پاڻ به ’ٽائيم‘ مخزن ۾ ٻٽاڪ هڻندي چيو هو ته، پاڪستان مان مارشل لا هٽائي ۽ اتي جمهوريت آڻي هن ڪيترائي معاملا نبيري ڇڏيا هئا. ”اسان ته اڳواٽ اهي ڪري ڇڏيا،“ هن دعويٰ ڪئي. ”ڀلا هاڻي چونڊن لاءِ ڪهڙو مسئلو رهيل آهي؟“
”اِها اسان جي وڏيءَ سوڀ آهي،“ جوڻيجي جي تقرير ٻُڌڻ لاءِ منهنجي آفيس ۾ جيڪي پارٽيءَ ڪارڪن ويٺا هئا، تن کي مون چيو. ”جوڻيجو پاڻ کي جمهوري وزيراعظم سڏائي ٿو. پر سندس حمايت ڪٿي آهي؟ هن پنهنجو جلسو پاڻ رد ڪيو آهي، ڇو ته هُن کي پڪ آهي ته پاڪستان پيپلز پاٽيءَ کيس اُگهاڙو ڪندي. حڪومت ميدان مان ڀڄندي پئي وڃي.“
”هاڻ اسان کي 14 آگسٽ جو جلسو ڪرڻو ڪونهي.“ هڪ ماڻهو چيو.
”اسان اڳ ۾ ئي سوڀُ ماڻي آهي.“
”نه، نه. اسان کي ماٺڙي ڪري ويهڻ نه گهرجي.“ ٻئي ڳالهايو.“ عام جلسو ڇو نه 15 تاريخ ٿي ڪريون.“
”15 تاريخ تي هندستان جي آزاديءَ جو ڏينهن آهي.“
”ته پوءِ 16 تاريخ.“
”پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي هڪ گڏجاڻي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ آئون سڀاڻي فيصل آباد پئي وڃان.“ مون هنن کي ٻڌايو. ”اسين پوءِ ڪو فيصلو ڪنداسين.“
اُن غير رسمي گڏجاڻيءَ مان آئون سِڌو ايم آر ڊيءَ جي سڏايل ضروري گڏجاڻيءَ ۾ ويس. اتي ايم آر ڊيءَ جي اڳواڻن جا ويچار ئي مختلف هئا. اهي سڀيئي مون تي سخت ناراض هئا، جو مون اها تجويز ڏني هئي، ته جلسن جي ٻيءَ تاريخ لاءِ آئون پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي اڳواڻن سان صلاح ڪنديس. ”توکي سياست جي ڪابه ڄاڻ ڪانهي.“ هنن مونکي چيو. ”آزاديءَ ڏينهن تي اسان کي ضرور جلسو ڪرڻ گهرجي. هيءُ ته وقت آهي. اسين واپس ڪونه ٿا وڃي سگهون.“
مون احتجاج ڪيو. مونکي پتو هو ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ميدان ۾ اچڻ لاءِ تيار نه هئي. تازو ”ڪاري ڏينهن“ تي اسان زبردست عوامي جلسا ڪيا هئا. ۽ هاڻي نه وقت هو ۽ نه ئي اهڙي تنظيم، جيڪا عوام کي اُن موقعي لاءِ تڪڙو سنبرائي سگهي. سڀ کان وڏي ڳالهه ته اسان جي حڪمت عمليءَ پٽاندر حڪومت کي سِڌو ناراض ڪرڻو نه هو، پر هڪ عرصي اندر سياسي جلسن جي رفتار وڌائي حڪومت کي گهُٽڻو هو. هڙتالون ۽ ڌرڻا هڻڻ سبب حڪومت نِستي ٿيندي. واپار وڙي کي ڌڪ لڳندو، اقتصادي حالت تي اثر پوندو، ملڪ جي سموري زندگيءَ تي اثر پوندو، جنهن سبب حڪومت خلاف عوام ۾ سخت ڪاوڙ ٿيندي. پر هينئر حڪومت سان مقابلي سبب جوابي حملي جو خطرو ٿيندو، پارٽيءَ جي اڳواڻن ۽ حمايتين کي گرفتار ڪيو ويندو، تنهنڪري سڄو زور ٽُٽي پوندو.
”اسان کي پوئتي هٽڻ نه گهرجي.“ ايم آر ڊيءَ جي اڳواڻن چيو.
آئون ڏَچي ۾ ڦاسي پيس. هاڻي ايم آر ڊيءَ ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو اتحاد ٽٽي پوندو يا وري مونکي ماٺ ميٺ ۾ راضي ٿيڻو پوندو. سڀني جي راءِ اها هئي، ته اسان کي جلسن ۾ شريڪ ٿيڻ گهرجي. نَون مان اڪيلو منهنجو ووٽ انڪار ۾ هو.
”ٺيڪ آهي، اسين شامل ٿينداسين.“ مون لاچاريءَ مان چيو. ”پر الله جي واسطي اڄ رات اُن جو اعلان نه ڪندا. ۽ سڀاڻي تائين اوسيئڙو ڪيو وڃي.“ مونکي وقت گهربو هو، کڻي اهو ٻه ٽي ڪلاڪ ئي هجي، ته جيئن آئون پارٽيءَ اڳواڻن کي ٻُڌائي سگهان، ته لِڪي وڃو. جيڪڏهن اسين سڀيئي گرفتار ٿينداسين، ته پوءِ سرءُ جي مند واريءَ رٿا تي ڪيئن عمل ٿيندو. پوءِ به ايم آر ڊي اعلان ڪري ڇڏيو.

13 آگسٽ 1986ع:
اڳ ۾ ڪيل فيصلي پٽاندر آئون فيصل آباد ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي گڏجاڻيءَ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ هوائي اڏي ڏانهن وڃان ٿي. دروازي تي مونکي پوليس ملي ٿي. ”اسان کي تنهنجي پنجاب نيڪالي جا حڪم مليا آهن، پر جيڪڏهن تون اوڏانهن وڃڻ گهرين ٿي ته ڀلي وڃ.“ اهي مونکي چون ٿا. هاڻي هنن هڪ نئين کيڏ تي عمل ڪيو آهي. آئون ڀانئيان ٿي ، ته اُهي مونکي ڪاوڙائڻ گهُرن ٿا، ته جيئن آئون انهن حڪمن هوندي به وڃان ۽ حڪومت کي اهو چوڻ جو وجهه ملي ته، انهن اُن هنگامي کي ٻُنجي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، پر اهو هنگامو ڪيو هو. هنن جي اُن کيڏ ۾ شريڪ ٿيڻ کان مون انڪار ڪيو. پر هوائي اڏي تي آئون تڪڙ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي انهن ميمبرن سان مشورو ڪريان ٿي، جيڪي مون سان گڏ آهن. مونکي پڪ هئي، ته پنهنجن ساٿين کي اُهي آخري هدايتون ڏيڻ لاءِ، ته منهنجي گرفتاريءَ سبب اُهي ملڪ جي ڌار ڌار حصن ۾ پارٽيءَ جي سرگرم ڪارڪنن سان رابطو ڪن، ۽ جڏهن آئون 70 ڪلفٽن واپس وڃان، ته اتي پوليس منهنجي اوسيئڙي ۾ ويٺي هُجي.
جڏهن آئون 70 ڪلفٽن واپس موٽي اچان ٿي، ته اتان پوليس الوپ ٿي چُڪي آهي. اها نرالي خاصيت آهي. پر هندستاني ريڊيو غلطيءَ وچان منهنجي گرفتاريءَ جي ڄاڻ هلائي ٿو، جنهنڪري ٽيليفون اچڻ شروع ٿين ٿا. لياريءَ ۾ منهنجي گرفتاري خلاف احتجاجي جهيڙا پيا ٿين. منهنجي آڌرڀاءُ لاءِ فيصل آباد هوائي اڏي تي جيڪي ماڻهو آيا هئا، تن تي پوليس لٺيون پئي وسائي ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا گولا پئي اڇلائي. ته اهو آهي حڪومت جو ”وڏيون ٻرانگهون ڀري جمهوريت ڏانهن وڌڻ.“
آئون پوليس جو اوسيئڙو پئي ڪريان. پر ڪوبه ڪونه ٿو اچي. انهيءَ وچ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ ايم آر ڊيءَ جو هر هڪ اڳواڻ گرفتار پيو ٿئي. پهريون ڀيرو اهي سڀيئي جيل ۾ يا نظربند آهن ۽ آئون ٻاهر آهيان. حڪومت مونکي ڇُهڻ کانسواءِ پارٽيءَ کي نِپوڙڻ چاهي ٿي. ۽ اهڙيءَ طرح دنيا ۾ ۽ خاص ڪري آمريڪا ۾ بدنام ٿيڻ کان بچڻ گهري ٿي، جتي سرءُ مند ۾ يڪي امداد تي ووٽ ورتا ويندا. آئون پاڻ ان پنجاب نيڪاليءَ کي هڪڙو وجهه سمجهان ٿي، ته جيئن پاڪستان پيپلز پارٽيءَ پنهنجي رٿا پٽاندر حڪومت سان وقتائتو مقابلو ڪري سگهي. 70 ڪلفٽن تي صحافي اچي مڙن ٿا: ٽائيم مخزن جو راس منرو، بي بي سي ٽيليويزن جو هڪ ڪئميرامين، لائيف مخزن جو ايني فيڊيمن، جيڪا ريدڪلف کان منهنجي پراڻي ساهيڙي آهي ۽ فوٽوگرافر ميري ايلن مارڪ سان گڏ ڪراچي ۾ آئي آهي، ته جئين پاڪسان ۾ منهنجي واپسيءَ تي ڪو مضمون لکي سگهي. جنگ ۽ ڊان اخبارن جا تجربيڪار صحافي محمود شام ۽ حضور شاهه ٽپهريءَ کان اڳ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ ايم آر ڊيءَ جا اٽڪل هڪ هزار اڳواڻ ۽ ڪارڪن نظربند ٿي ويا آهن. پر آئون آزاد آهيان.
هڪڙو صحافي ڪراچي پريس ڪلب مان اچي ٿو. هن ٻُڌو آهي ته ايم آر ڊيءَ جو جلسو ڪراچيءَ ۾ سڀاڻي ٿيڻو آهي ۽ آئون ان ۾ شريڪ ٿينديس. آئون حيران ٿيان ٿي. مون ڪنهن به اُن رٿا جي تبديليءَ بابت ڪو مشورو نه ڪيو آهي. پر اها ڄاڻ پکڙجي وڃي ٿي. اُن رات بي بي سي پنهنجي پروگرام ۾ ٽي ڀيرا اها خبر ٻڌائي ٿي، ته آئون 14 آگسٽ تي ايم آر ڊيءَ جي جلسي ۾وينديس. آئون حڪومت کي يا ايم آر ڊيءَ کي چيڙائڻ نٿي گهران. پر آئون ڇا ڪريان؟ جيڪڏهن هاڻي آئون اتي نٿي وڃان ته مخالف چوندا، ته آئو مايوس ٿي وئي آهيان.
آئون پارٽيءَ جي هيٺئين سطح جي ڪجهه ماڻهن ڏانهن نياپو ڪريان ٿي، ته اُهي انهن ماڻهن سان ملن، جيڪي پوليس جي نظرن کان بچي ويا آهن، ۽ کين صبح جو 70 ڪلفٽن اچڻ لاءِ چون، ته جيئن اسين سڀيئي گڏجي جلسي ۾ وڃون.

14 آگسٽ 1986ع. پاڪستان جي آزاديءَ جو ڏينهن.
”جيئي ڀٽو! جيئي ڀيڻ بينظير!“ آئون صبح جو جڏهن ننڊ مان سُجاڳ ٿيان ٿي، ته 70 ڪلفٽن ٻاهران اُهي نعرا ٻُڌان ٿي. گهر اڳيان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا هزارين حامي اچي مِڙيا ٿيا آهن، جن کي پتو پيو آهي، ته آئون پارٽيءَ جي ٻين ميمبرن ۽ بي بي سيءَ جي ٽوليءَ سان گڏ ايم آر ڊيءَ جي جلوس ۾ شريڪ ٿينديس. ايتري ۾ هڪ نياپو ملي ٿو، جنهن مان پتو پوي ٿو ته آئون اڃا تائين ڇو گرفتار نه ٿي آهيان. حڪومت ڪنهن به فيصلي جي اهليت نه ساريندي، گذريل رات ايم آر ڊيءَ جي اعلان کان پوءِ، سعودي عرب ۾ ضياءَ کي ٽيليڪس موڪلي، منهنجي لاءِ پڇيو هو. هن جو جواب پاڪستاني وقت مطابق صبح جو نائين وڳي کان اڳ ڪونه پهتو هو. ”هن کي گرفتار ڪريو.“ ضياءَ واپس ٽيليڪس ۾ چيو. پر اوستائين پوليس کي همت ئي نه ٿي. ”پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا جيڪي حمايتي 70 ڪلفٽن ٻاهران بيٺا هئا، سي مونکي ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏين ها.“ پوءِ پوليس جي هڪ ماڻهوءَ مونکي ٻُڌايو هو. پوليس عوامي هجوم تي گوليون هلائڻ ۽ 70 ڪلفٽن چؤڌاري امڪاني ڦَڏي کان لهرائي ٿي. ڪلفٽن جي ايراضيءَ ۾ ڪيترن ئي سفيرن جا گهر پڻ آهن ۽ پوليس جي مرضي ڪانهي، ته هجوم مڇرجي سفارتخانا ساڙي پنهنجي ڪاوڙ ڪڍن.“
پوليس منهنجي ٺڪاڻي بابت به ڏاڍي مُنجهيل آهي. منهنجي ساهيڙي پشي رات جو 70 ڪلفٽن ۾ رهيل هئي. هوءَ صبح سوير ڪار ۾ چڙهي اتان هلي وئي هئي ۽ جاسوس ڪوبه فصلو نه ڪري سگهيا ته اها آئون گهر ۾ هيس يا نه. هڪ ڌُڪو اهو به هو، ته سفر تي بندش هوندي به آئون فيصل آباد کسڪي وئي آهيان. پوءِ به کين تُرت ڄاڻ پئجي وڃي ٿي.
”اوهان ڪيڏيءَ مهل وينديون؟“ ايم آر ڊيءَ جو هڪ اڳواڻ فون ڪري پڇي ٿو. ”اسين هتان ٻين بجي روانا ٿينداسين.“ آئون کيس ٻڌايان ٿي. ان کان ٿورو پوءِ مونکي ڄاڻ ملي ٿي، ته پوليس منهنجي گرفتاريءَ لاءِ ٻين بجي ايندي، جيتوڻيڪ هنن وٽ ڪوبه سبب ڪونهي. هوم سيڪريٽري جلوس تي پابندي وجهڻ جو ڪوبه اعلان نه ڪيو آهي.
اسين هڪ وڳي وڃڻ جو فيصلو ڪيون ٿا ۽ صحافي گڏ ٿين ٿا. مونکي اهو ياد ڪندي ڏک ٿئي ٿو، ته هارورڊ يونيورسٽيءَ ۾ آئون ورلي لائيف مخزن ۾ هڪڙو ڪالم پڙهندي هيس، جنهن جو عنوان هوندو هو: ”زندگي فلمن ڏانهن وڃي ٿي.“ هاڻي زندگي پاڪستاني پوليس سان مقابلي لاءِ وڃي ٿي ۽ پڪ گرفتار ٿيندي. مونکي ايني فيڊيمين جي ڳڻتي آهي. نئين دهلي لاءِ ٽائيم جو بيورو چيف راس منرو ننڍي کنڊ جي سياست جو ڄاڻُو آهي. ڪنهن کي به پتو ڪانهي ته اسين جڏهن 70 ڪلفٽن مان ٻاهر نڪرنداسين ته ڇا ٿيندو.
”قل هو الله احد“- چئو ته هو هڪ الله آهي. آئون گهر جي دروازي وٽ قرآن شريف جي آيت پڙهان ٿي. ايني فيڊيمين، راس منرو، بي بي سي ٽيليويزن جي ڪئميرامين، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا ڪجهه اڳواڻ ۽ منهنجي ساهيڙي پِشي هڪ پجيرو جيپ ۾ چڙهن ٿا. آئون پنهنجي گاڏيءَ ۾ ويهان ٿي، جنهن تي سياسي نعرن جون پَٽيون، لائوڊ اسپيڪر ۽ پيپلز پارٽيءَ جا جهنڊا لڳل آهن. سميعا، ڪجهه سياسي ڪارڪن ۽ فوٽوگرافر ميري ايلن مارڪ مون سان گڏ آهن. جيئن دروازا کلن ٿا ته، آئون گاڏيءَ جي ڇت واري دريءَ ۾ اُٿي بيهان ٿي. ”مارين گي، ماري جائين گي، بينظير ڪو واپس لائين گي،“ عوام جو هُجوم نعرا هڻندو، پجيرو جي چؤڌاري ڦِري وڃي ٿو. منهنجو بچاءُ دستو پنجن هزارن تائين پهچي ٿو.
هُوش. جڏهن اسين مڊايسٽ اسپتال ڀرسان پهچون ٿا، ته پوليس ڳوڙها آڻيندڙ گئس جي گولن جو پهريون حملو ڪري ٿي. ان ڏينهن ڪراچيءَ ۾ ٽي هزار گولا هنيا وڃن ٿا. جن مان ٽي سؤ رڳو ڪلفٽن جي رستي تي اڇلايا ويا آهن. ٻيو حملو اُن چؤنڪ وٽ ٿئي ٿو، جتي گهر ۾ ئي منهنجي گرفتاريءَ لاءِ ايندڙ پوليس عوامي هجوم ۾ ڦاسي پوي ٿي. پوليس پجيرو تائين پهچڻ لاءِ ڪوشش ڪندي، ماڻهن کي ڌَڪ هڻي ٿي ۽ گئس جا گولا اڇلائي ٿي. پجيرو ۾ مونکي ڪير ڇِڪي هيٺ ڪري ٿو ۽ ڇت جي دريءَ بند ڪري ٿو. اسان جو ساهه ٻُوساٽجي ٿو ۽ اسين کنگهڻ لڳون ٿا. اسين ليمون ۽ لوڻ ڦَڪيون ٿا ۽ پنهنجا مُنهن انهن آلن ٽوالن سان ڍڪيون ٿا، جيڪي اسان پاڻ سان گڏ آندا آهن. مونکي ٻيءَ گاڏيءَ ۾ ويٺل صحافين ۽ پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن جي ڳڻتي وڪوڙي وڃي ٿي.

ايني فيڊيمين:
ڳوڙها آڻيندڙ گئس جي دُونهين جا ڪَڪر ايڏا گهاٽا هئا، جو اسان کي درين مان ٻاهر نڪري نهارڻ سان به ڪجهه ڏسڻ ۾ نٿي آيو. اسان جي پجيرو گئس سان ڀرجي وئي هئي ۽ اسان اُن جي ڇت واري دريءَ کي بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر دريءَ جو طاق اڌ ۾ ڦاسي پيو. هُجوم پجيرو مٿان چڙهي ويو هو ۽ جڏهن دريءَ مان ڪيترائي هٿ اندر بينظير ويجهو ويٺل ڪنهن کي به ڇُهڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا، تڏهن صورتحال ويتر بگڙي وئي. نيٺ اسان هڻي ڌُڻي دري بند ڪئي. هاڻي اسين اندر ڳوڙها آڻيندڙ گئس ۾ وڪوڙجي وياسين. ٻئي ڏينهن اسان کي پتو پيو ته گئس جا اُهي گولا آمريڪا جي اسمٿ ۽ ويسن ڪمپنيءَ جا ٺاهيل هئا.
راس کي انهن گولن جي اڳي تجربو هو، تنهنڪري کيس سندن اثر کان بچڻ جي ڄاڻ هئي. اسان ٻُڪن ۾ پاڻي کڻي اکين کي هنيو ۽ رومال پُسائي هڪ ٻئي جون اکيون اگهيون. پر پوءِ به حالت ڏاڍي خراب هئي. پِشيءَ کي اڳيئي سَهڪو ٿيندو هو، پر اتفاق سان جيئن گئس جا گولا هلڻ شروع ٿيا، ته هوءَ پجيرو مان لهي، ڪنهن طرح اتان نڪري گهر هلي وئي. پر ٻيا سڀيئي ڪيئي هفتن تائين تڪليف ۾ هئا. آئون جڏهن گهر پهتيس، ته مونکي ڇاتيءَ ۾ گهُٽ ٿي، جيڪا ڊاڪٽر موجب ساهه ۾ گهڻي گئس ڇڪڻ سبب ٿي هئي. پر آئون سڀاڳي هيس. مون ٻڌو ته بشير رياض ڪيئي مهينن تائين بيمار هو.

ماڻهن. پوليس ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جي اُن ڏَچي ۾ ٻن پجيرو گاڏين جا ڊرائيور، پوليس کي مُنجهائڻ لاءِ چؤنڪ وٽان ٻن ڌار ڌار رستن ڏانهن وڃڻ شروع ڪن ٿا. ٻئي گاڏيون ڌار ڌار پُٺين رستن تان ايم آر ڊيءَ جي جلسي ۾ پهچڻ لاءِ لياريءَ ڏانهن وڃن ٿيون، جيڪو ڪراچيءَ جو غريب پُٺتي پيل علائقو ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو ڳڙهه آهي. پر جيئن پوليس جي نگاهه اسان جي لارين، ٽرڪن ۽ ڪارن واري وڏي جلوس تي پوي ٿي، ته اهي ريڊيي ذريعي اڳتي ٻُڌائين ٿا. تنهنڪري اسان جو رستو روڪيو وڃي ٿو. هڪ هنڌ اسين ٻي پجيرو گاڏيءَ سان ملون ٿا ۽ محمد علي جناح جي مقبري ڏانهن وڃڻ جو فيصلو ڪريون ٿا. اسان کي اوڏانهن به وڃڻ نٿو ڏنو وڃي. پوليس سان اسان جي تيز لِڪ لڪوٽي ٿئي ٿي. اسين واپس لياريءَ ڏانهن وڃون ٿا، ته اوچتو گاڏيءَ جو هڪ ٽائر ڦاٽي پوي ٿو. جيڪ وسيلي گاڏيءَ کي مٿي کڻڻ لاءِ وقت ڪونهي. تنهنڪري ڪيترائي ماڻهو گڏجي پجيرو جو اهو پاسو مٿي کڻن ٿا ۽ اهو ڦيٿو ڪڍي نئون ڦيٿو هڻن ٿا. پوليس جيئن اسان جي ڀرسان اچي ٿي، ته اسين اتان روانا ٿي وڃون ٿا.

راس منرو:
موٽرڪارن جو جلوس جڏهن لياريءَ جي وڏي عوامي چؤنڪ چاڪيواڙي چؤنڪ وٽ پهتو، ته اٽڪل ڏهن هزارن ماڻهن ۾ جلوس جي لهر ڊوڙي وئي. گهٽ ۾ گهٽ بينظير کي علامتي سوڀ ٿي هئي، جو هوءَ ان جاءِ تي پهچي وئي هئي. ۽ هن ٿورن منٽن لاءِ عوام کي خطاب ڪيو هو. ”اوهين سڀيئي منهنجا ڀائر ۽ ڀينرون آهيو.“ هن گاڏيءَ مان لائوڊ اسپيڪر تي وڏي آواز ۾ چيو. ”ضياءَ کي وڃڻ گهرجي. آزاديءَ جي اڄوڪي ڏينهن تي کِل جهڙي ڳالهه اها آهي، ته پاڪستان جي عوام کي ايتري به سياسي آزادي مليل ناهي، جنهن جي اهي آزاديءَ سان پڌرائي ڪري سگهن.“ هن جي انهن لفظن چوڻ وقت رُڳو ٻه سئو وال پري هڪ سڙندڙ بس مان دونهون مٿي آڪاشُ ڏانهن پئي ويو.

ايني فيڊيمين:
مونکي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ طرفان جهيڙي جو هڪڙو واقعو به ڏسڻ ۾ ڪونه آيو هو. سمورو ڦَڏو ته پوليس پئي ڪيو، جنهن ماڻهن مٿان لٺيون وسائي، کين ڇڙوڇڙ پئي ڪيو. جوان ڇوڪرن پنهنجيون ٻانهون مٿي کڻي، پاڻ کي لٺين جي ڌَڪن کان بچائڻ جي ڪوشس پئي ڪئي. هنن جڏهن بينظير جي پجيرو کي ڏٺو، تڏهن رتوڇاڻ ٿيل پنهنجيون ٻانهون گاڏيءَ جي درين سامهون ڏيڻ جون ڪوشسون ڪيون، ته جيئن بينظير کي ڏيکاري سگهن ته اهي هن لاءِ هر قرباني ڏيڻ خاطر تيار هئا. مون اوچتو بي بي سيءَ عيوضي اقبال جعفريءَ کي ڏٺو، جيڪو هُجوم سان گڏ پئي ڊوڙيو. گهڻي ڏاڍائي پئي ٿئي. هن مونکي ڏسي رڙ ڪندي چيو. مون هينئر پوليس کي ڏهن ورهين جي هڪ ٻار تي لٺيون وسائيندي ڏٺو آهي، جنهن کي پيپلز پارٽيءَ جي نشانن جون پَٽيون لڳل هيون. پوليس لياريءَ ۾ جڏهن بينظير کي ڏٺو، ته اوڏانهن ڌوڪي پئي ۽ گئس جا وڌيڪ گولا اُڇلائڻ لڳا.

ڊڪَ! ڊَڪ! آئون ڪنهن جي دانهن ٻُڌان ٿي. ڪو مونکي پجيرو ۾ هيٺ ڇِڪي ٿو. ڇو ته بلڪل اوڏيءَ مهل گئس جو گولو منهنجي مٿي ڀرسان تيزيءَ سان لنگهي ٿو. لڳي ٿو ته قذافي اسٽيڊيم ۾ امان ۽ مون تي جيڪو حملو ٿيو هو، هيءُ به اهڙو ئي حملو آهي. پوليس ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا گولا هٿيار طور واپرائي پئي. پوليس سان ڀريل گهڻي ۾ گهڻيون گاڏيون پيون پهچن. ”اسين پارٽيءَ اڳواڻ کي ڪنهن گهٽيءَ ۾ گرفتار ٿيڻ جي اجازت ڪونه ڏينداسين.“ پيپلز پارٽيءَ جو هڪ ڪارڪن رڙ ڪري چوي ٿو. هر طرف رڙيون ٿين ٿيون. پوليس کي روڪيو. پوليس کي روڪيو.
رستا بند ڪيا وڃن ٿا. ٽائرن ۽ ڪِن ڪِچري جي ڍِڳين کي باهه ڏني وڃي ٿي. اسين وري لياريءَ جي پُٺين گهٽين ڏانهن تيزيءَ سان نڪرون ٿا. گئس جي اثر سبب اسان جون اکيون ۽ نڙيون پيون سڙن. اسان پويان ايندڙ پوليس جي گاڏين تي ماڻهو پٿر ۽ سِرون اڇلائين ٿا. ”هن طرف! هيڏانهن!“ ماڻهو رڙيون ڪري اسان کي گهٽين ۾ ڦاسجڻ کان بچائين ٿا. جڏهن اسين ٿوريءَ دير لاءِ پوليس کان لڪي وڃون ٿا، تڏهن اسين هڪ ٽئڪسيءَ کي روڪيون ٿا. ڳوڙها آڻيندڙ گئس ۽ ڪِن ڪچري جو دونهون چَؤڏس آهي. ماڻهو رڙيون پيا ڪن. پوليس گاڏين جا سائرن پيا وڄن. منهنجي پجيرو ڪار هڪ ڀيرو وري اڳتي وڌي ٿي. پوليس جو ڌيان پاڻ ڏينهن ڇڪائڻ لاءِ سميعا منهنجو رَئو پاڻُ مٿي تي پائي اڳيئنءَ سيٽ تي ويٺي آهي. اسان جي ٽئڪسي ڊرائيور تي ايڏو ته ڀَؤ ڇانئجي وڃي ٿو، جو گاڏي هلائڻ وقت اُن جو دروازو بند ڪرڻ به کانئس وسري وڃي ٿو. ”تڪڙ ڇو ٿو ڪرين؟“ آئون هن کان پڇان ٿي.
هُو سوڙهين گهٽين مان ٽئڪسي ڏاڍي تيزيءَ سان هلائي ٿو. پر هو اسان پٺيان ايندڙ پوليس جي اڪيلي موٽر سائيڪل کان اڳتي نڪري نٿو سگهي. آئون هڪدم ڪار ۾ ويٺل پيپلز پارٽيءَ جي اڳواڻن سان مشورو ڪريان ٿي، ته اسان کي پريس ڪانفرنس ڪرڻ گهرجي، پر ڪٿي؟ مختلف هنڌن لاءِ تجويز ڏني وڃي ٿي. نيٺ آئون زور رکان ٿي ته اها ڪلفٽن تي ڪئي وڃي. جيتوڻيڪ آئون پاڻ پوليس جي حوالي ٿينديس، پر صحافين کي پنهنجي ئي گهر ۾ خطاب ڪرڻ گهران ٿي. ۽ جيڪڏهن مونکي گرفتار ٿيڻو آهي، ته گهر مان ئي گرفتار ٿينديس. پر اڃا تائين موٽر سائيڪل اسان پويان لڳل آهي. اسان کي ان کان پاڻ بچائڻو آهي. ”ساڄي پاسي هل.“ ميٽروپول هوٽل ڏانهن ويندڙ رستي سان ملندڙ هڪ گهٽيءَ ۾ آئون اوچتو ڊرائيور کي چوان ٿي. هو ڪار کي چرڙاٽ ڪرائيندي اوڏانهن موڙي ٿو ۽ هوٽل جي چؤڌاري ڦِري ٻئي رستي ڏانهن وڃي ٿو. اسين موٽڙسائيڪل کان گُسائي وڃون ٿا.
اسان کي ڪلفٽن ويجهو پهچندي هر پاسي رنڊڪون ۽ پوليس ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ڊرائيور هيسجي ڪار کي پٺتي موڙي ٿو. ”گاڏيءَ کي آرام سان اڳتي هلاءِ ۽ هڪڙي رفتار ۾ هل.“ آئون هن کي چوان ٿي. ”پوليس وارا هيڊي ٽوياٽا جي ڳولا ۾ ڪونهن.“ اسين جنهن وقت پوليس وارن جي قطارن جي وچ مان لنگهياسين، ته غريب ڊرائيور ڏڪيو پئي. منهنجي مٿي تي سميعا جو رَئو پيل آهي ۽ پوليس وارا مونکي ڪونه ٿا سڃاڻين. اسين ٿوريءَ دير لاءِ هڪ پارٽيءَ ڪارڪن جي گهر مُنهن ڌوئڻ لاءِ لهون ٿا.
”ڀاڙو ڪيترو ٿيو؟“ آئون پنهنجو ٻَٽون ڪڍي ڊرائيور کان پڇان ٿي. ”آئون ٽئڪسي ڊرائيور نه آهيان. هيءَ منهنجي پنهنجي ڪار آهي.“ هو اڃا تائين ڏڪندي جواب ڏئي ٿو. ”تون ٽئڪسي ڊرائيور نه آهين؟“ آئون اَويساهيءَ وچان کانئس پڇان ٿي ۽ سوچيان ٿي ته مون ڪيئن نه هن کي حُڪم ڏنا هئا: ”نه، آئون ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو حامي آهيان.“ هو جواب ۾ چوي ٿو. هو ڪنهن به رقم وٺڻ کان انڪار ڪندي هليو وڃي ٿو.

جڏهن اسين 70 ڪلفٽن تي پهچون ٿا، ته صحافي اڳواٽ ئي اتي ويٺا آهن. پريس ڪانفرنس هلندي مونکي ڄاڻ ملي ٿي، ته پوليس اچي وئي آهي. ”هنن کي اندر اچڻ ڏيو.“ آئون چوان ٿي. پرڏيهي صحافين اڳيان پوليس جون ٽي عورتون ڏڪنديون اندر اچن ٿيون ۽ مونکي غير قانوني جلسي جي ڏوهه هيٺ ٽيهن ڏينهن جي نظربنديءَ جو حڪمنامو ڏين ٿيون. آئون پنهنجا ڪپڙا ۽ ڏندڻ کڻان ٿي ۽ پوليس وارا مونکي پنهنجين گاڏين جي وڏي قافلي ۾ ٿاڻي ڏانهن وٺي هلن ٿا. اسان پٺيان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جون ايتريون ئي گاڏيون پيون اچن.
ٿاڻي تي مونکي ڄاڻ ملي ٿي، ته لاهور ۾ آزاديءَ ڏينهن واري جلوس ۾ ڇهه ماڻهو مارجي ويا آهن ۽ ڪيترائي گهائجي پيا آهن. هڪ ڀيرو وري حڪومت پنهنجا ڇاڙتا موڪلي اها رتوڇاڻ ڪرائي آهي. پارليامينٽ جي هاڻوڪن ميمبرن، ماڻهن جي هجوم تي ڪلاشنڪوف سان گوليون هلائي کين ماريو ۽ زخمي ڪيو آهي. پارليامينٽ ميمبرن تي ڪڏهن به الزام ڪونه آيا ۽ نه انهن پوليس وارن تي. جيئن پوءِ لاهور ۾ ڊان اخبار جي صحافيءَ مونکي ٻڌايو هو، ته پوليس وارا اسپتال جي ايمرجنسيءَ وارڊ ۾ ڪاهي پيا هئا ۽ انهن زخمين کي مار ڏيڻ لڳا، جن جا هٿ هنڌن سان ۽ اسٽريچرن سان ٻَڌل هئا. هڪڙي مسجد ۾ مولويءَ ماڻهن جون گئس لڳل اکيون ڌوئاريون، ته هن کي به ڪونه ڇڏيو ويو. پوليس وارا مسجد ۾ گهڙي ويا ۽ کيس مارڻ لڳا.
سنڌ ۾ پڻ گهڻو ڪَوس ٿيو آهي: سورهن ماڻهو مُئا آهن ۽ سوين زخمي ٿيا آهن. پوليس جا حملا نه رڳو لياريءَ جي پرامن مظاهرن تي ٿيا آهن، پر سڄي صوبي جي ننڍن شهرن ۾ ماڻهن تي به. سرحد ۾ به ضياءَ جي سپاهين مظاهرا ڪندڙن ماڻهن تي حملا ڪيا آهن ۽ اهي سڀيئي حملا پاڪستان جي آزاديءَ جي سالگرهه تي پرامن جلوسن ۾ شريڪ ٿيڻ سبب ڪيا ويا آهن.

مونکي ڪراچيءَ کان ٻاهر ٻارن جي جيل، لانڍي بورسٽل جيل ۾ موڪليو ويو هو. پوليس ايترن ته سياسي ڪارڪنن کي گرفتار ڪيو هو، جو ڪراچي سينٽرل جيل ۾ ڪا جاءِ خالي نه هئي. منهنجي گرفتاريءَ تي سڄي ملڪ ۾ احتجاج ٿيو، جنهن سبب صورتحال 1983ع ۾ آيم آر ڊي هلچل کان به وڌيڪ خراب ٿي وئي هئي. سنڌ ۾ پوليس ٿاڻن ۽ سرڪاري آفيسن توڙي ريلوي اسٽيشنن کي پڻ ساڙيو ويو. لياريءَ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حامين سڄو هفتو پوليس جي گولين ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جو مقبالو ڪيو. احتجاج ڪندڙ عوام کي سختيءَ سان چيڀاٽڻ لاءِ پوليس سان فوج به شامل ٿي وئي ۽ ٽيهن کان به وڌيڪ ماڻهو مارجي ويا. ان فساد جون جيڪي فلمون ميري ايلن مارڪ ٺاهيون هيون، تن کي ضبط ڪيو ويو.
حڪومت سياسي آزاديءَ کي جنهن بيدرديءَ سان چيڀاٽيو هو، تنهن خلاف عالمي ڪاوڙ هڪدم انگلينڊ ۽ جرمنيءَ مان اُٿي. آمريڪا مان سينيٽر ڪينيڊي ۽ سينيٽر پيل ۽ پڻ ڪانگريس جي رڪن سولارز اُن واقعي تي سخت ڳڻتي ڏيکاري سولارز ته خاص ڪري منهنجي لاءِ ڏاڍو ڪم ڪيو هو. ”جيڪڏهن حڪومت مخالف ڌر جي اڳواڻن کي نظربند رکندي ۽ پرامن سياسي گڏجاڻين جي اجازت ڏيڻ کان انڪار ڪندي رهي، ته پوءِ ڪانگريس ۾ ايندڙ مهينن ۾ وڌيڪ آمريڪي امداد ماڻڻ لاءِ پاڪستان جي دوستن تي سخت دٻاءُ پوندو.“ ايشين پئسفڪ معاملن جي هائوس سب ڪميٽيءَ جي اڳواڻ سولارز چتاءُ ڏنو. ”هن (جوڻيجو) ۾ مخالفن جي مقابلي ۽ ٻاهرين ملڪن جي تنقيد کان بچڻ جي همت آهي.“ اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ جي هڪ ميمبر چيو.
آگسٽ جي پڇاڙيءَ ڌاري جڏهن ضياءَ مڪي شريف مان موٽيو، ته هن آمريڪا جي مُک اداري ڪانگريس جي تنقيد کان پاڻ بچائڻ جي ڪوشش ڪندي، هڪدم پنهنجو بيان ڏنو. ”مس ڀٽو ڪو مسئلو ئي ناهي.“ هن نيويارڪ ٽائميز جي عيوضي اسٽيون ويزمين کي 26 آگسٽ تي ٻڌايو. ”پر اهو مس ڀٽي جو اجايو ۽ ناقابل عمل لوڀ ۽ اقتدار ماڻڻ جو ورتاءُ آهي، جيڪو اعتراض جوڳو آهي.“
هاءِ ڪورٽ ۾ 10 سيپٽمبر تي منهنجو مقدمو هلڻو هو. آئون ڪنهن به تُهمت کان سواءِ بند هيس. آزاديءَ جي ڏينهن وارو جلوس قانوني هو ۽ مون قانون جي ڪابه ڀڃڪڙي نه ڪئي هئي. 9 سيپٽمبر تي سنڌ مان هزارين ماڻهو عدالت ڏانهن اچڻ شروع ٿيا، ته جيئن ٻئي ڏينهن عدالت ۾ منهنجي حاضريءَ مهل اتي موجود هجن. اهو ڏسي حڪومت جهُڪي وئي. ”مون تنهنجي لاءِ مزيدار خبر آندي آهي. تون آزاد آهين.“ جيل سپرنٽينڊنٽ رات جي ساڍي نائين بجي منهنجي ڪوٺڙيءَ ۾ اچي مونکي ٻُڌايو. پر مونکي ڪوبه عجب نه ٿيو هو. آئون ته اڳواٽ سامان ٺاهي اتان وڃڻ لاءِ تيار ويٺي هيس.
منهنجي آزاد ٿيڻ کان پوءِ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ٿيندڙ گڏجاڻيءَ ۾ ٻئي قدم کڻڻ لاءِ ڏاڍيون جذباتي ڳالهيون ٿيون هيون. ڪجهه ڄڻن اُن ڳالهه تي زور ڏنو هو، ته هلچل جاري رکندي حڪومت کان ان رَتوڇاڻ جو پلاند وٺجي. هنن ٻڌايو ته حڪومت پهريون ڀيرو پنجاب ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن کي مظاهري جي ڏوهه ۾ قتل ڪيو آهي. ضياءَ کي هٽائڻ جو اهڙو وجهه وري ڪڏهن به نه ملندو. اسان کي هينئر پٺتي هٽڻ نه گهرجي.
”اسان سياست ذريعي پرامن تبديلي آڻڻ جو وچن ڪيو آهي.“ مون ان واعدي تي پابند رهن لاءِ زور ڏيندي کين ٻڌايو. ”پر حڪومت طاقت کان ڪم ورتو آهي. هاڻي مظاهرن جاري رکڻ سبب وڌيڪ رَتوڇاڻ ٿيندي. وڌيڪ ڏڦيڙ ٿيندو ۽ شايد معاملو انتهاپسندن جي هٿ چڙهي وڃي. آگسٽ ۾ اسان جي اخلاقي سوڀ ٿي آهي ۽ اسان امن جي جيڪا ذميداري کنئي آهي، تنهن تي اسان کي اَٽل رهڻ گهرجي.“ اُن گڏجاڻيءَ کان پوءِ تُرت مون ملڪ جو ٻيو دؤرو ڪيو ۽ عوام کي خبرداريءَ سان اڳتي وڌڻ جو نئون نياپو ڏنو.
مون 1987ع جو سال شروع ٿيندي ئي پاڻ ۾ ويساهه ڀانئيو. منهنجي سدائين اها سوچ رهي، ته نئون سال گذريل سال کان وڌيڪ سٺُو هوندو. مونکي ڪيترائي پُراميد اهڃاڻ پڻ ڏسڻ ۾ آيا. ڇهن ورهين جي عرصي ۾ آئون پهريون ڀيرو پاڪستان ۾ آزاد هيس ۽ سياسي سرگرمين تي ڊگهي پابنديءَ کان پوءِ اسان سياسي اداري طور پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي طاقت وڌائي پئي. اسان پارٽيءَ جي ميمبرن جو تعداد وڌائڻ جي مهم شروع ڪئي ۽ چئن مهينن ۾ ڏهه لک نون ميمبرن جي اسان وٽ داخلا ٿي. پاڪستان ۾ اهو غير رواجي تعداد هو، ڇو ته اسان وٽ پڙهيل ماڻهو ٿورڙا آهن. پوءِ اسان پنجاب ۾ پارٽيءَ جون چونڊون ڪرايون ۽ ننڍي کنڊ ۾ اهو انوکو مثال هو، جنهن ۾ چار لک ميمبرن پنهنجو ووٽ ڏنو هو. اسان پارليامينٽ ۾ مسلم ليگ جي مخالف ميمبرن سان به ڳالهيون شروع ڪيون ۽ انساني حقن خلاف حڪومت جي ڏاڍاين کي به لاڳيتو پڌرو پئي ڪيو.
ضياءَ اُن ڳالهه تي زور ڏيندو رهندو هو، ته اسين پلاند دوٺڻ لاءِ ٻاهر نڪتا هئاسين. هو اها ڳالهه خاص ڪري فوج جي ماڻهن کي ٻڌائي کين پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کان ڊَپُ ڏياريندو هو. پر اسان جي پارٽي پلاند وٺڻ جون نه، بلڪ قوم کي ترقيءَ وٺرائڻ جون ڳالهيون ڪندي هئي ۽ اها سڀني کي ڄاڻ هئي.
مون اها به گهُر ڪئي ته، پاڪستان کي اهڙي فوج جي گهُرج آهي، جنهن جو سياست سان ڪوبه لاڳاپو نه هجي. سياچن گليشيئر جي واقعي تي، جنهن ۾ پاڪستان گذريل ٽن ورهين ۾ چوڏهن سؤ چورس ميلن کان به وڌيڪ پنهنجو علائقو وڃائي ويٺو هو، ضياءَ هندستان سان جيڪا ڏيتي ليتي ڪئي هئي، تنهن تي به مون لاڳيتو تنقيد پئي ڪئي. انهن ڳالهين جو عوام تي به اثر ٿيندو رهيو. ڊسمبر مهيني ۾ هڪ ڏينهن آئون لالا موسيٰ ويس، ته جيئن اتي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ان سرگرم ڪارڪن جي مائٽن سان تعزيت ڪري سگهان، جنهن کي آزاديءَ جي ڏينهن قتل ڪيو ويو هو. لالا موسيٰ فوجي ڀرتيءَ جو ڳڙهه آهي. اسين جڏهن اتان لنگهياسين ته فوجين اسان کي ڏسندي ئي هٿ لوڏي اسان جو آڌرڀاءُ ڪيو ۽ اسان کي سوڀ جا اشارا ڪيا. هڪ ڀيرو وري مون جنرل ضياءَ جي احساسن کي چيڀاٽيو پئي.
”اسان کي سُڌ ملي آهي ته حڪومت اوهان خلاف قدم پئي کڻي.“ آئون جڏهن بابا جي جنم ڏينهن تي لاڙڪاڻي ويس، ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي هڪ همدرد ۽ فوج جي اڳوڻي برگيڊيئر مونکي ٻڌايو. ”اسين المرتضيٰ ۾ اوهان جي بچاءُ جا انتظام پرکڻ چاهيون ٿا.“ 5 جنوريءَ تي بابا جي سالگرهه ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اتي هزارين ماڻهو آيا هئا ۽ ڪابه اهڙي ڳالهه نه ٿي هئي، جنهن مان آئون ڪو جوکو ڀانئيان ها. ”المرتضيٰ ۾ بچاءُ جا انتظام ٺاهوڪا آهن.“ مون برگيڊيئر کي خاطري ڪرائي. ”پر انهن جي چڪاس ضروري آهي.“ هن مونکي خبردار ڪيو. پوءِ به مونکي ڊَپُ نه ٿيو. ”برگيڊيئر، اُن جي ڪابه گهُرج ڪانهي.“ مون کيس ورندي ڏني.
هڪ ٻيو چتاءُ راولپنڊيءَ مان پهتو، ۽ پوءِ لاهور مان. ”حڪومت فرضي قاتلاڻي حملي جي مشق ڪئي آهي.“ هڪ همدرد سرڪاري عملدار فون تي مونکي ٻڌايو. ”قاتل بلڪل تنهنجي ويجهو پهچي سگهي ٿو.“ مون پاڻ کي ڊَپُ کان بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. جيتوڻيڪ موت جو امڪان سدائين موجود هو، پر مون اُٽلندو سياسي معاملن تي ڌيان ڏيڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي.
انهن چِتائن سان گڏ پارٽيءَ جي همدردن پڻ منهنجي بچاءُ تي زور ڏنو. سرحد صوبي جي هڪ شخص مونکي ڪلاشنڪوف سميت ڇهه ماڻهو ڏيڻ گهريا هئا، پر مون انڪار ڪيو. آئون سدائين بندوق جي سوچ به ذهن ۾ ڪونه آڻيندي هيس ۽ مون پنهنجي بچاءُ ڪندڙ رضاڪارن کي هٿيارَ کڻڻ کان به منع ڪئي هئي. مونکي پنهنجي ان فيصلي تي تُرت شَڪ ٿيڻ لڳو هو.
جنوري 1987ع جي هڪ هفتي ۾ منهنجي ويجهن ماڻهن تي ٻه حملا ٿيا هئا. منهنجي بچاءُ ڪندڙ عملي جي هڪ ماڻهوءَ جي ڪار کي ڪراچيءَ جي هڪ اهڙي گهٽيءَ ۾ آڻي مٿس حملو ڪيو ويو هو، جتان نڪرڻ لاءِ ڪو ٻيو رستو ئي ڪونه هو. پر هن سان گڏ هٿياربند ماڻهو هئا، جن حملو ڪندڙن ماڻهن کي ڀڄائي، منور سهرورديءَ جي زندگي بچائي هئي. ايم آر ڊيءَ جو هڪ اڳواڻ فاضل راهو ايترو سڀاڳو ڪونه هو. 11 جنوريءَ تي هنکي پنهنجي ئي ڳوٺ ۾ ڪُهاڙيءَ سان قتل ڪيو ويو هو. ساڳئي وقت منهنجي پريس آفيسر ۽ اڳي لنڊن مان نڪرندڙ مخزن ’عمل‘ جي ايڊيٽر بشير رياض کي آڌيءَ رات جو فون تي ڌمڪيون ملڻ شروع ٿيون. ڇا اُهي سڀيئي ڳالهيون حڪومت طرفان مونکي ڊيڄارڻ لاءِ پئي ٿيون؟ ”اوهين هڪدم اختياريءَ وارن سان ملو.“ مون پنهنجي وڪيل کي چيو. ”هنن کي ٻڌايو وڃي ته، جيڪڏهن ڪا ڳالهه ٿي ته اُن جي ذميداري مٿن هوندي، اسين هنن کي اڳواٽ چتاءُ ڏيون ٿا.“
نيٺ اهو حملو 30 جنوريءَ تي ٿيو. منهنجو ارادو هو ته آئون لاڙڪاڻي وڃان، پر اهم ملاقات سبب مونکي اوڏيءَ مهل وڃڻ ۾ دير ٿي وئي هئي. گهڻو ڪري آئون پجيرو گاڏيءَ ۾ لاڙڪاڻي ويندي هيس، پر ساڳئي وقت ڪنهن اوچتي صورتحال سبب هوائي جهاز ۾ به جاءِ بُڪ ڪرائيندي هيس. سفر لاءِ اهو سُٺو حفاظتي انتظام هوندو هو. ضياءَ جي جاسوسن کي مُنجهائڻ لاءِ آئون هوائي جهاز ۾ جاءِ بُڪ ڪرائيندي هيس، پر وري رد ڪرائي ڇڏيندي هيس. آئون پنهنجي سفربابت پنهنجي عملي کي به ڪونه ٻڌائيندي هيس، ته جيئن ڀُل ۾ به اها ڳالهه پڌري نه ٿئي.
”بيبي صاحبا، هاڻي ته دير پئي ٿئي.“ منهنجي عملي جي هڪ ماڻهوءَ ٻن پهرن ڌاري مونکي چيو. ”جيڪڏهن اوهان سج لهڻ کان اڳواٽ ئي لاڙڪاڻي پهچڻ گهرون ٿيون، ته هينئر گاڏيون روانيون ٿيڻ گهرجن.“
”اوهين سڀيئي اڳواٽ هلو.“ مون عُرس کي چيو. ”مونکي گڏجاڻي ڪرڻي آهي ۽ آئون پوءِ ايندس. پوءِ اُهي گاڏيون ڪڏهن به لاڙڪاڻي ڪونه پهتيون.
گڏجاڻي هلندي عملي جو هڪ ماڻهو اهم نياپو کڻي ويو. آئون رُڳو ٻه لفظ ڏسي سگهي هيس. ”گوليون ۽ پجيرو“. اتفاق سان مون ان وقت پنهنجي حفاظتي عملي تي حملي ۽ ايم آر ڊيءَ اڳواڻ جي قتل بابت ڳالهايو پئي. لڳو ٿي ته اهو وقت بلڪل اچي ويو هو. ”مونکي معاف ڪجو.“ مون پنهنجن مهمانن کي ٻڌايو. ”تازو هينئر منهنجي گاڏيءَ تي حملو ٿيو آهي.“ پوءِ مون هڪدم پنهنجي عملي کي گهرائي کين هدايتون ڏنيون، ته ان واقعي جي پوليس ۾ رپورٽ ڪن ۽ منهنجن وڪيلن سان ملن ۽ پوءِ ڏاڍي سانت سان گڏجاڻيءَ ۾ وڃي ويٺيس.
ايندڙ ڪجهه ڏينهن ۾ جڏهن سچائيون پڌريون ٿيون، ته اهو واقعو ويتر ڀوائتو لڳو. ٻه گاڏيون ڏينهن ڏٺي جو مانجهند ويجهو رستي تان پئي ويون، ته اوچتو رستي ڀرسان اوسيئڙي ۾ ويٺل هڪ ماڻهو اشارو ڪيو. اهو ڏسي چار ماڻهو تيزيءَ سان نروار ٿيا، ۽ پجيرو تي اُن پاسي گوليون هلائڻ لڳا، جتي ماڻهو ويٺا هئا. عرس هڪدم اڳواٽ ئي 70 ميل في ڪلاڪ جي رفتار سان هلندڙ پجيرو کي گوليون جي اُن برسات مان تيزيءَ سان اڳتي ڪڍي ويو. منهنجي عملي جڏهن پٺيان ڏٺو، ته انهن ماڻهن پجيرو تي اڃا ائين گوليون پئي هلايون ۽ هنن ٻيءَ ڪار کي اتي بيهاري ورتو هو. ان ڪار ۾ ويٺل حفاظتي عملي جي ماڻهن ۽ ٻين کي بندوق جي دٻاءُ تي پاڻ سان وٺي ويا.
اها بيرحماڻي قتل جي سازش هئي. حڪومت جيتوڻيڪ دعويٰ ڪئي، ته اهو رستي تي عام ڦرلٽ جو واقعو هو، پر ايئن ڪونه هو. اهو حملو ان هنڌ کان پورا چاليهه ميل پري ٿيو هو، جتي ڌاڙيلن جي گهڻي اچ وڃ هوندي هئي. ڌاڙيل گهڻو ڪري رات جو حملو ڪندا هئا ۽ نه ڪي ڏينهن جو ٽين بجي. ڌاڙيل ڪنهن گاڏيءَ کي روڪي منجهس ويٺل ماڻهن کي ڦُريندا هئا ۽ نه ڪي گاڏيءَ تي گولين جو مينهن وسائيندا هئا.
قتل جي اُن ڪوشش جي خبر جئين پکڙي، ته سڄي ملڪ ۾ وري هنگاما شروع ٿي ويا. عوام جي ڪاوڙ ايڏي ته زبردست هئي، جو کين ماٺ ڪرائڻ لاءِ حڪومت پنهنجو پوليس انسپيڪٽر جنرل ان پاسي موڪليو، ته جيئن منهنجي عملي جا اغوا ٿيل ماڻهو موٽائي اچي. ان وچ ۾ وڌ ۾ وڌ ڄاڻ اسان تائين پهتي. جنهن وقت 70 ڪلفٽن مان پجيرو رواني ٿي هئي، ته واردات واري جاءِ تي هڪ ماڻهو کي ڏٺو ويو هو، جنهن وٽ ٻطرفو ريڊيو هو. ڪنهن هن شخص کي اُن ريڊيي تي ضرور اڳواٽ ٻُڌايو هوندو، ته پجيرو پنهنجيءَ منزل ڏانهن رواني ٿي وئي هئي ۽ ڪارن شيشن سبب سمجهيو ويو هو، ته اُن ۾ آئون ويٺل هيس.
مون حڪومت جي اُها دعويٰ مڃڻ کان بنهه انڪار ڪيو،ته ڌاڙيلن پاڻ اهو حملو ڪيو هو. ڌاڙيلن ته سڀني گاڏين کي بيهاري پوءِ ڦريندا هئا ۽ نه ڪي هڪ ڪار کي. ٻيو ته اُن ڪار اڳيان ويندڙ پجيرو ان واقعي واري هنڌ وٽان ڪنهن به نقصان کانسواءِ نڪري ويئي هئي. ڌاڙيل ڪنهن به عورت تي حملو پنهنجي بيعزتي سمجهن ٿا، تنهنڪري اها ڌاڙي جي رواجي ڪوشش نه هئي.
پوءِ وڌيڪ ڳالهيون ٻُڌڻ ۾ آيون.هڪ رات پهرين ڌاڙيلن جي ڳجهي خاص هنڌ ڏانهن هڪ ڪار وئي هئي، جتي ڌاڙيلن جي سردار سان ڳالهيون ٿيون هيون. ”سڀاڻي اسان کي زبردست ڪم ڪرڻو آهي.“ اها ڪار جڏهن واپس وئي ته، سردار پنهنجي ماڻهن کي چيو هو. ان بابت ٻيءَ ڳالهه جيڪا مشهور هئي. اها هي ته: حڪومت ڌاڙيلن کي ڌمڪيون ڏئي، اهو گندو ڪم کانئن ڪرايو هو. انهيءَ وچ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي عملي جا ماڻهو جنهن وٽ به هئا، تنهن شخص سندن آزاديءَ لاءِ ڀُنگ جي به گهُر نه ڪئي هئي. اغوا جي اها عام واردات ڪانه هئي.
پوءِ هڪڙي ڏينهن اُهي ماڻهو اوچتو ايئن آزاد ٿي ويا، جيئن اوچتو کين غائب ڪيو ويو هو. الله جا ٿورا جو کين ذرو به نقصان ڪونه ٿيو. پر هنن اسان کي جيڪا ماجرا ٻڌائي، تنهن مان اسان جي ان شڪ جي پٺڀرائي ٿي هئي، ته اُن واقعي ۾ حڪومت جو هٿ هو. ”اسين مس بينظير ڀٽي جي عملي مان آهيون.“ هنن اغوا ڪندڙ ماڻهن کي ٻڌايو هو، جن پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي جهنڊن ۽ پَٽين سان سينگاريل پجيرو گاڏي ڏٺي، جنهن جي ڇِت تي لائوڊ اسپيڪر پڻ لڳل هئا. ”اسين جنرل ضياءَ جا ماڻهو آهيون.“ اغوا ڪندڙ هنن کي جواب ۾ چيو. اُن ڏوهه جي سلسلي ۾ ڪي به ڌاڙيل گرفتار ڪونه ٿيا هئا.
وڌندڙ رتوڇاڻ واري سماج ۾، ماڻهن کي پاڻ ۾ ويڙهائڻ لاءِ حڪومت رتوڇاڻ جو هڪڙو ٻيو رستو ڳولي ورتو هو. حڪومت مجاهدن، بنياد پرست شاگردن ۽ مسلم ليگين کي هٿيار ڏنا هئا. پنهنجي اُن يقين جي برقراريءَ لاءِ ته پاڻ ’غير فوجي حڪومت‘ جو اڳواڻ آهي. ضياءَ پنهنجن مخالفن جي سدائين لاءِ خاتمي واسطي نجي لشڪر ٺاهيا هئا. 1987ع جو پهروين مهينو اڃا پورو ئي ڪونه ٿيو هو، ته مارشل لا جي ختم ٿيڻ کان پوءِ به پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي هڪ سرگرم ڪارڪن کي جيل ۾ ڦٽڪا هنيا ويا هئا ۽ ٻين سياسي مخالفن کي گولين سان ماريو ويو هو. منهنجي لاءِ اهو معاملو گهڻو ڏکيو ٿيندو پئي ويو، ته آئون پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي انهن نؤجوانن کي روڪيان، جيڪي پاڻ رتوڇاڻ تي مجبور ٿي ويا هئا.
پاڪستان ۾ حالتون تيزيءَ سان بگڙجنديون پئي ويون. فيبروري 1987ع ۾ لنڊن جي هڪ مخزن ’سائوٽ‘ پنهنجي اداريي ۾ لکيو. ”فوج پنهنجو ڀروسو وڃائي ويٺي آهي…“ اداريي ۾ لکيل هو. ”هاڻي ڀانئجي ٿو ته حڪومت جو انتظام به ڪونه رهيو آهي. جيتوڻيڪ حڪومت، فوج، پوليس، عدالت ۽ قانون تي عمل ڪرائيندڙ ادارا موجود آهن، پر اهي سڀيئي پنهنجي ئي مدار تي پيا ڦِرن … سڄو ملڪ فرقي بنديءَ علائقائي ۽ نسلي رڳڙن ۽ ڇڪتاڻ جي چنبي ۾ ڦاٿل آهي. امن ۽ قانون جو بنهه نالو نشان ڪونهي ۽ عام ماڻهن جي زندگي نشيدار شين ۽ هٿيار وڪڻندڙ ٽولين جي هٿ چڙهي وئي آهي.“
پاڪستان ڏڦيڙ ۽ وڳوڙن جي اوڙاهه ۾ ڪِرڻ وارو هو. ڀلا هاڻي پرڏيهي دشمن جي ڪنهن کي گهُرج هئي؟ ضياءَ ته اندران ئي ملڪ کي تباهه پئي ڪيو. وقت آهستي 1990ع ڏانهن وڌيو پئي، جنهن سال قومي چونڊن جو واعدو ڪيل هو. پر ٿورن ماڻهن کي يقين ٿي آيو، ته اهي چونڊون آزاد ۽ انصاف ڀريون ٿينديون.
مڪاني ادارن جون 1987ع جي سرءُ ۾ جيڪي چونڊون ٿيون هيون، سي خاص ڪري افسوسناڪ هيون. انهن چونڊن ۾ حڪومت جي وڻندڙ جماعت مسلم ليگ جي مخالف ڪندڙ چاليهه سيڪڙو اميدوار، جن جي عوام ڳجهي چونڊ ڪئي هئي، ته جيئن کين نااهل نه ڪوٺيو وڃي، تن جا ڪاغذ انهن سرڪاري ملازمن رد ڪري ڇڏيا، جن کي زوري نوڪرين تان لاهڻ جو ڊَپُ ڏنو ويو هو. چونڊن جي اعلان کان ٿورو اڳ ضياءَ هڪ قانون منظور ڪيو هو، جنهن هيٺ صوبائي حڪومت کي اختيار ڏنو ويو هو، ته اها ڪنهن به سرڪاري ملازم کي ڏهن ورهين کان پوءِ پينشن تي موڪلي سگهي ٿي، جيڪو فوجي بغاوت کان پوءِ جي مدت جو وقت هو.
باقي سَٺ سيڪڙو رهيل نشستن جي مقابلي ۾ به، جيڪڏهن اهو واقعي مقابلو به هو، حڪومت پنهنجي کيڏ ڏيکاري هئي. اسان کي ڄاڻ هئي ته، ووٽن جون فهرستون ڪُوڙيون هيون، سي ڪڏهن به سُڌاريون نه ويون. پر منجهن چونڊن واري ڏينهن کان هڪ ڏينهن اڳ تائين ڦيرگهير ٿيندي رهي هئي. چونڊن ۾ سوڀُ ماڻڻ لاءِ ضلعن کي اهڙن تَڪن ۾ ورهايو ويو هو، جن جي آبادي گهٽ ۾ گهٽ 600 ۽ وڌ ۾ وڌ 2600 تائين هئي ۽ ويچاريو ويو هو ته اتي حڪومتي جماعت مسلم ليگ کي سوڀُ ٿئي. اهي قاعدا لاڳيتو ڦيرايا پئي ويا. اميدوارن جي چونڊن تان هٿ کڻڻ جي تاريخ پهرين 19 نومبر تائين ۽ پوءِ 19 نومبر جي رات اها تاريخ 25 نومبر تائين وڌئي وئي. تنهنڪري هنن ٻين اميدوارن کان زوري هٿ کڻائي، انهن نشستن تي مسلم ليگ جي اميدوارن کي مقابلي بنا ڪامياب ڪرايو هو.
ووٽن ڏيڻ ۾ به کيڏ کان ڪم ورتو ويو هو. ووٽ ڏيڻ جا هنڌ سدائين عام جاين ۽ گهڻي آباديءَ وارن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ رکيا ويندا هئا. پر انهن چونڊن ۾ حڪومت بلڪل آخري وقت اعلان ڪيو، ته ووٽ ڏيڻ وارا هنڌ ڇڊي آباديءَ وارن علائقن ۾ مسلم ليگي ميمبرن جي گهرن ۾ پڻ هوندا، جتي ماڻهن کي ويندي ڊپ ٿيندو هو. حڪومت چونڊن واري ڏينهن مخالف ڌر کي اڳواٽ ٻڌائڻ کانسواءِ ووٽ ڏيڻ جي هنڌن ۾ ڦيرگهير ڪئي، جنهن سبب اسان جي حامين لاءِ پنهنجو ووٽ ڏيڻ ناممڪن بڻجي ويو هو. ڪيترا ووٽ ڏيندڙ ته انهن هنڌن تي پهچي به ڪونه سگهيا هئا. چونڊن کان ٻه ڏينهن اڳ اليڪشن ڪميشن پنهنجي عملي کي مختلف جاين تي پهچائڻ لاءِ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حامين جي جيپن، ڪارن ۽ ٻين گاڏين کي پنهنجي قبضي ۾ ورتو هو. ۽ مسلم ليگ ميمبرن جي گاڏين کي ته هٿ به نه لاٿو ويو هو.
ووٽن ۾ حڪومت طرفان اهڙي ڌانڌلي ۽ بي ايمانيءَ کان پوءِ به مسلم ليگ گهريل نتيجا ماڻي نه سگهي هئي. لاڙڪاڻي ۾ اسان جي تَڪ مان، جتي جوڻيجي جا مائٽ رهندا هئا، مسلم ليگ کي اُن دعويٰ جي ڳڻتي ٿي پئي هئي ته، ڀٽو وارا ته پنهنجي گهر جي تَڪ مان به چونڊن ۾ سوڀارا نٿا ٿي گهن. جڏهن اسان جي اميدوارن کي رشوت ڏيڻ ۽ ڊيڄارڻ ۾ کين سوڀُ نه ٿي، تڏهن هنن اُن علائقي ۾ رهندڙ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ماڻهن جا ڇهه سو پڪا ووٽ ڪَٽي ڇڏيا هئا. پوءِ به اها نشست اسان کٽي هئي.
پهرئين ڏاڪي وارين چونڊن کان پوءِ، جن ۾ ڪائونسلرن جي چونڊ ٿي هئي. ٻئي ڏاڪي جون چونڊون ٿيون هيون، جن ۾ ڪائونسلرن ضلعن ۽ ميونسپالٽين جي چيئرمين جي چونڊ هئي. ٻئي ڏاڪي جي انهن چونڊن ۾ پڻ کيڏ ڏيکاري وئي هئي. اسان جي اڪثريتي علائقن ۾، حڪومت پنهنجي جُڙتو اليڪشن ڪميشن عملي ذريعي اسان جي ڪائونسلرن کي نااهل ڪوٺي، مسلم ليگ کي اڪثريت ۾ آندو هو. پر جتي هنن جي حساب ۾ غلطيون ٿي ٿيون، ته اُتي هنن مورڳو چونڊن نتيجن ۾ ڦيرگهير ڪئي هئي، جتي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي پسند جي اميدوار کي چيئرمين چونڊيو ويو هو. ووٽن جي ڳڻپ کانپوءِ ضلعي جي ڪمشنر، جيڪو اليڪشن آفيسر پڻ هو، سو پنهنجي دفتر مان هليو ويو هو، ۽ پوءِ جڏهن هو آيو ته هن ٻيهر ڳڻپ جي گهر ڪئي هئي. حيرت جهڙي ڳالهه ته ڪيترائي ووٽ رد ٿيل نڪتا، جنهن سبب مسلم ليگي کي ڪامياب ڪوٺيو ويو هو. ان تي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪائونسلرن جڏهن ضلعي ڪمشنر وٽ اعتراض ڪيو، تڏهن هن معافي وٺندي پنهنجي بيوسي ڏيکاري.
شهدادڪوٽ ميونسپالٽيءَ ۾ حڪومت وري ٻيا اُپاءُ ورتا هئا: ميونسپالٽيءَ چيئرمين جي چونڊن جي رات پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ٻن ڪائونسلرن کي اغوا ڪيو ويو. پيرا مليٽري گروه مگسي فورس جا ڪجهه ماڻهو ٻين ڪائونسلرن جي گهرن ۾ ڪاهي پيا هئا ۽ کين ڌمڪايو ويو هو، ته جيڪڏهن اوهان مان ڪنهن هڪ به سڀاڻي مسلم ليگي اميدوار جي مقابلي ۾ بيهڻ جو فارم ڀريو، ته اوهان کي اغوا ڪيو ويندو ۽ بينظير اوهان کي هٿ ڪري نه سگهندي. ان ڌمڪيءَ کان ڊڄي هنن چونڊن جو فارم ڪونه ڀريو ۽ مسلم ليگ کي ڪامياب ڏيکاريو ويو.
حڪومت 1987ع جي مڪاني چونڊن ۾ پنهنجي شاندار سوڀُ جو ڏاڍو ڍنڍورو پئي ڏنو. جڏهن اسان مٿن ڌانڌليءَ جو الزام مَڙهيو، ته هنن جواب ۾ چيو: ”انگور کَٽا آهن.“

”سچائيون ڦِرنديون رهن ٿيون.“ بابا 1971ع ۾ گڏيل قومن جي اداري ۾ تڏهن دليل ڏيندي چيو هو، جڏهن اوڀر پاڪستان ۾ ڍاڪا تي هندستاني فوجن جو قبضو ٿيڻ وارو هو. هُن دليل ڏيندي چيو: نازي فوجون هڪ ڀيري ماسڪو جي دروازن تائين پهچي ويون هيون، فرانس تي جرمنيءَ جو قبضو ٿي ويو هو، چين جپان جي قبضي ۾ هليو ويو هو ۽ ايٿوپيا تي فاشسٽ قبضو ڪري ويا هئا پر اهڙين ”سچائين“ کي مڃڻ بدران انهن ملڪن جو عوام جنگ جوٽي بيٺو ۽ هنن تاريخ جو وهڪرو ڦيرائي ڇڏيو هو. هن سلامتي ڪائونسل ۾ جيڪا تقرير ڪئي هئي، تنهن مون ارڙهن ورهين جي يونيورسٽيءَ جي شاگردياڻيءَ تي گهرو اثر ڇڏيو ۽ ايندڙ ورهين ۾ جنرل ضياءَ جي ظلم ۽ پيڙا کي سَهڻ جي مون ۾ سگهه ڏني هئي. ”سچائيون ڦِرنديون رهن ٿيون.“ مون بابا کي اهو چوندي ٻُڌو.
سوچون سَپنا ٿي سگهن ٿيون. يا اُهي اڳڪٿيون ٿي سگهن ٿيون. پاڪستان سان پيار ڪندڙ هر فرد اسان جي ملڪ ۽ عوام لاءِ مهانَ ۽ خوشحال مستقبل جا سَپنا ڏسڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهي. پر ان سوچ جي بچاءُ لاءِ سخت اُپاءُ وٺڻ گهڻا ضروري اهن. سال 2000ع جي شروع ٿيڻ کان اڳ پاڪستان جي هاڻوڪي آدمشماريءَ جو انگ ڏهن ڪروڙن مان وڌي پندرهن ڪروڙ پنجاهه لک تائين پهچڻ جي اميد آهي. اها پوري چوئيتاليهه سيڪڙو وڌيل آبادي پندرهن ورهين کان گهٽ ڄمار جي هوندي. هاڻوڪي حڪومت جي غلط پاليسين سبب اُن وقت صحت، رهائش ۽ اچ وڃ جون گهٽ ۾ گهٽ سهوليتون ڏيڻ به ناممڪن ٿي پونديون.
گهٽ ۾ گهٽ اندازن پٽاندر پاڪستان جي شهري آبادي اڄ کان ٽيڻي هوندي، هن وقت پاڪستان جي پنجاسي کان نوي سيڪڙو آباديءَ کي اُجرو ۽ صحتمند پاڻي ڪونه ٿو ملي. آباديءَ جو ساڳيو سيڪڙو مناسب صفائي ۽ پاڻيءَ جي نيڪال کانسواءِ شهر جي اونداهن علائقن ۾ عارضي جڳهين ۾ رهي ٿو. بلوچستان جي ڪجهه ايراضين ۽ سرحد صوبي ۾ ماڻهو اڃا تائين غارن ۾ رهن ٿا. پوءِ به حڪومت جي سالياني بجيٽ جو رُڳو 5. 0 في سيڪڙو گهرن ٺهرائڻ لاءِ رکيل آهي.
عوام کي پڙهيل بنائڻ بدران حڪومت کين اُن عمل کان پري رکي ٿي. خواندگيءَ جي منظور ٿيل عالمي معيارن پٽاندر نوي سيڪڙو پاڪستاني اڻپڙهيل آهن. هڪ ٻئي معيار پٽاندر جنهن ۾ هر اُن فرد کي پڙهيل سمجهيو وڃي ٿو، جيڪو پنهنجو نالو لکي سگهي ٿو، سي ٽيتاليهه سيڪڙو اڻپڙهيل آهن. پوءِ به پنجن کان ڏهن ورهين جي ڄمار وارن ٻارن جو رُڳو پنجيتاليهه سيڪڙو اسڪولن ۾ داخلا وٺي ٿو، جن مان به پنجن مان چار ٻار ڏهن ورهين جي ڄمار تائين پهچڻ کان اڳواٽ خراب مالي حالتن سبب تعليم ڇڏي وڃن ٿا. اهي انگ اکر نه رڳو ڀوائتا آهن، پر سخت نقصان رسائيندڙ پڻ. پاڪستان هينئر هر سال پنهنجي آباديءَ ۾ پندرهن لک اڻ پڙهيلن جو واڌارو پيو ڪري. جنرل ضياءَ جي راڄ ۾ خواندگيءَ جي شرح وڌڻ بدران گهٽجي پئي.
وڏو الميو اهو آهي، ته اسان جون گهُربل قومي گهُرجون صحيح ڪونهن. ضياءَ جي حڪومت ۾ ملڪي بچاءُ تي ٻِيڻ کان به وڌيڪ خرچ اچي ٿو، جنهن سبب ٻين ڏکڻ ايشيائي ملڪن کان اسان جي فوج جو في سيڪڙو خرچ وڌيڪ آهي. تعليم، رهائش ۽ صحت تي اسان جو في سيڪڙو خرچ گهڻو گهٽ آهي. گڏيل قومن جي ٻارن واري اداري جي رپورٽ پٽاندر پاڪستان ۾ 1980ع جي ڏهاڪي ۾ هر سال جيڪي چاليهه لک ٻار ڄاوا هئا، تن مان اٽڪل ڇهه لک ٻار هڪ ورهيه جي ڄمار تائين پهچڻ کان اڳ ۾ ئي مري ويندا، جڏهن ته ست لک پنجاهه هزار ٻار پنجن ورهين جي ڄمار کان اڳواٽ ئي مري ويندا، مغربي ملڪن ۾ ايترن ٻارن جي ڄمڻ جي انگن بجاءِ هر سال پاڪستان ۾ اٽڪل ست لک وڌيڪ ٻار مرن ٿا. پوءِ به عوام کي پنهنجي آئيندي لاءِ ٿورڙي يا ڪنهن به شنوائيءَ جو حق مليل ڪونهي.

آزاد ۽ منصفاڻيون چونڊون. اسين اڃا تائين اُن ڏينهن لاءِ جدوجهد پيا ڪريون. جڏهن پاڪستان ۾ جمهوريت موٽي ايندي.ان لاءِ بابا پنهنجي زندگي ارپي هئي ۽ هن غريب ۽ امير کي – مرد ۽ عورت کي، سڀني نسلي گروهن ۽ مذهبي اقليتن کي آئيني برابري ڏني هئي. هن تعليمي ۽ اقصادي ترقيءَ ذريعي سڄي ملڪ کي فائدو پهچايو هو ۽ اُن آبادي ءَ کي جمهوريت جو حق ڏنو هو، جيڪا ان کان محروم هئي. هُن پنهنجي سَپني جي آخري قيمت به چُڪائي هئي.
”جهنم جهڙي ظلم ۽ ڏاڍ جي راڄ تي سولائيءَ سان سوڀ نٿي ٿئي، پوءِ به اسان جي آسُ آهي ته مخالفت جيتري سخت هوندي، سوڀُ به اوتري ئي شانائتي ٿيندي.“ 1976ع ۾ ٽامس پين پنهنجي ڪتاب "the American Crises" (آمريڪي گهوٽالو) ۾ لکيو هو. پاڪستان ۾ اسين مارشل لا جو جهنم اڪري آيا آهيون ۽ اسين هر اُن ظلم کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار آهيون، جيڪو اڃا به اسان لاءِ اوسيئڙي ۾ آهي. اسان سختيون سَٺيون آهن ۽ قربانيون ڏنيون آهن، اسان پنهنجن خانداني ڀاتين کي مرندي ڏٺو آهي ۽ ٻين خاندانن جي ٻارن ۽ مائٽن جون تعزيتون ڪيون آهن. ممڪن آهي ته اهڙيون حالتون ٻيهر جنم وٺن. پر ان سموري عرصي ۾ اسان جمهوريت جي لاٽ روشن رکي آهي. ڪابه سوڀُ ان ڏينهن کان وڌيڪ شاندار نه هوندي، جڏهن نيٺ آمر اوچتو الوب ٿي ويندو ۽ هڪ ڀيرو وري پاڪستان ۾ جمهوريت جو سَپنو سچائيءَ جي روپ ۾ نروار ٿيندو.

آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

ڌرتيءَ ڌيءُ