وزيراعظم ۽ پُڄاڻي
پاڪستاني عوام عملي طور عورت کي وزيراعظم چونڊڻ بابت ساڙ ۽ متڀيد وارين ڳالهين کي رد ڪيو هو. اُهو هڪ مهانَ اعزاز هو ۽ اوتري ئي مهانَ ذميداري به هئي. آئون ڀانئيان ٿي ته پنهنجي عهدي جو قسم کڻڻ، جادوئي ۽ موهيندڙ گهڙي هئي. آئون مُقدر جي طاقتن کي ساريان ٿي، جن مونکي اُن عهدي تائين ۽ اُن جاءِ تي اُن گهڙيءَ پهچايو هو. مون اُنهن سڀني ماڻهن کي ياد ڪيو، جيڪي منهنجي اڳيان آيا هئا، جن ڀوڳيو هو، جن کي ماريو ويو هو، جلاوطن ڪيو ويو هو ۽ مونکي اهڙا ٻيا به ڪيترائي ماڻهو ياد آيا، جن کي جمهوريت جي سوڀُ لاءِ قتل ڪيو ويو هو. مون خاص طور، پنهنجي بابا کي به ياد ڪيو.
مون هن سياسي ڪردار لاءِ تمنا نه ڪئي هئي، مون اهو عهدو نه گهُريو هو. پر مُقدر جي طاقتن ۽ تاريخ جي قوتن مونکي اڳتي ڌِڪيو هو، ۽ مون پاڻُ کي رعايت ماڻيل ۽ اچرج ۾ ڀانئيو هو. منهنجي چونڊ جو مسلمان دنيا تي گهڻو اثر ٿيو هو. عورت جو ڪردار سندس گهر جي چؤديواريءَ ۾ هئڻ جي تبليغ ڪندڙ مُنجهيل مُلن واريءَ اُن سوچ کي بلڪل رد ڪيو ويو هو. پاڪستان ۽ اُن سان گڏ سڄي مسلمان دُنيا باهمت نئين نظريي جي ڪنڌيءَ تي بيٺل هئي، جتي جنسي برابريءَ جو اصول سچ پئي بڻيو.
ضياءَ طرفان پنهنجي هڪڙي گهاٽي دوست کي مون بابت هڪ سال اڳ چيل اها ڳالهه ساريندي، ’منهنجي زندگيءَ جي سڀ کان وڏي غلطي بينظير ڀُٽو کي جيئرو ڇڏڻ آهي.‘ مون ڏٺو ته، منهنجي حيثيت ۽ منهنجو ڪردار منهنجي مُقدر جو حصو آهن. منهنجي چونڊ سڀني عورتن کي همت ڏني ۽ اسلام جي جديد تشريح واري عڪس کي وڌايو ويجهايو ۽ پاڪستاني عوام کي بهتر زندگيءَ جي اُميد ڏني. منهنجي ڪاميابي افغانستان مان سوويت فوجن جي نڪرڻ ۽ سمورن کنڊن ۾ ڪيترين ئي آمراڻين حڪومتن جي تختي اونڌو ڪرڻ لاءِ هلايل مشهور هچل سان هڪجهڙائپ رکندڙ هئي. آئون نيٺ ٿائيلينڊ، ڏکڻ ڪوريا، نائيجيريا ۽ مراڪش ملڪن جي ڪيئي اڳواڻن سان مليس، تن مونکي ٻُڌايو ته، جيل ۾ بند هئڻ مهل ۽ بغاوتن دؤران منهنجي آتم ڪهاڻيءَ پڙهڻ سان کين اُتساهه مليو هو.
پاڪستان ۾ ۽ پرڏيهه ۾ ڪيئي ماڻهن، عوامي طاقت ۽ اوچتو اُٻڙڪا ڏيئي ڦاٽندڙ عوامي حرارت بابت غلط اندازا لڳايا هئا، جنهن کي آمريت جي ڏهاڪن دؤران دٻايو ويو هو. مون جيئن وزيراعظم جو قسم کنيو، ته مونکي يقين ٿيو ته هاڻي حڪومت ڪنهن به رُڪاوٽ کانسواءِ عوامي مسئلا سُلجهائڻ تي ڌيان ڏيئي سگهي ٿي. پر مون هڪدم سمجهيو ته آئون غلطيءَ تي هئس. صدر سميت اُهي ماڻهو، جن منهنجي چونڊ جي مخالفت ڪئي هئي، سي مونکي ڪمزور ڪرڻ ڏانهن جهُڪاءُ رکندڙ هئا.
هڪڙي واقعي سموري سُر تال ۽ ڪردار جي جوڙجڪ ڪئي. قسم کڻڻ واريءَ تقريب ۾، صدر عهدي جو قسم نرالي انداز سان پڙهڻ لڳو، ڪيڏيءَ مهل تمام تِکو، ته ڪيڏيءَ مهل وري سُست، ۽ هُو اَڌ دَمن تي به نه پئي بيٺو. اهو ڄڻ ايئن ٿي لڳو ته، هُن مونکي چيڙائڻ ۽ سڄيءَ دُنيا جي عوام آڏو خوار ۽ بيعزتو ڪرڻ پئي گهُريو. هُن جي مڪر ۽ کيڏ کي سمجهندي، آئون شانَ، مانَ ۽ مهانتا سان قسمنامو پڙهڻ لڳيس، ته جيئن منهنجي ملڪ جا ماڻهو، جن منهنجي ڪُلهن تي انهن واعدن جي پوراءُ لاءِ ذميداري وڌي هئي، سي منهنجو ساڻن ڪيل واعدو ٻُڌي سگهن.
جيئن مون پنهنجي عهدي جو قسم کڻي پُور ڪيو ته، مون فوجي جنرل جا نِراس مُک ۽ ڪامورن جا ڊِنل چهرا ڏٺا، جيڪي نون ۽ پُراڻن حُڪمن وچ ۾ گهيريل هئا. پر مون اُن وڏي ڪمري ۾ ٻيو به گهڻو ڪجهه ڏٺو، جنهن ۾ منهنجي ماءُ جو مُک ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن جا خوشيءَ ۾ فخر سان ٻهڪيل مُکڙا به هئا. مون جيئن قسم کنيو، ته هڪدم جهاڙُولن واري ڪمري هيٺان ’جيئي ڀُٽو، جيئي ڀُٽو‘ جا نعرا گوُنجڻ لڳا. مون اُن گهڙيءَ ڀانئيو ته بابا پنهنجي حياتي اجائي قربان نه ڪئي هئي. پاڪستاني عوام مون جهڙيءَ پنجٽيهن ورهين جي ناتجربيڪار عورت کي ووٽ ڏيندي ساڻس گڏ بيٺو هو. آئون اُنهن جي محبت ۽ وفاداريءَ سبب دنيا جي سڀ کان ننڍيءَ ڄمار واريءَ چونڊيل وزيراعظم بڻجي ويس.
حڪومت جي اوائلي ڏينهن ۾ کنيل اُنهن اُپائن کي نسبتي سياستَ جي اڀياس سان سمجهندي، جن ڪردار ۽ لاڙن کي ٺاهيو ۽ تبديليءَ جي ابتدا جو اشارو ڏنو هو، مون پاڪستان ۽ دنيا ڏانهن جوهر ۽ علامت ۾ واضح اشارو موڪلڻ جو تحرڪ ورتو. منهنجي حڪومت جي 1989ع جي پهرين هفتي ۾، آئون اُنهن ڳالهين کي عمل ۾ آڻڻ لڳيس، جن لاءِ تبليغ ڪندي رهي هئس… مون هڪدم پورهيت يونينن کي قانوني رُوپ ڏنو، جن تي ضياءَ جنتا بندش وڌي هئي. مون شاگرد يونينن تان پابندي ختم ڪئي. مون غير سرڪاري تنظيمن سميت انساني حقن ۽ عورتن جي حقن لاءِ پاڻُ پتوڙيندڙ گروهن جي آزاد سرگرميءَ تي مڙهيل شرطن ۽ پابندين کي هٽايو. (آئون سرگرم غير سرڪاري تنظيمن ڏانهن فوجي جنتا ۽ اينٽيليجنس جي مخالفت جي سطح تي اچرج ۾ پئجي وئي هئس. انهن کي اِها هورا کورا هئي ته، ڪجهه غير سرڪاري تنظيمون ’سرمايدار دُنيا‘ جون جاسوس ٿي سگهن ٿيون.) مون آزاد، کُليل سنسر کان پاڪ پرنٽ ۽ اليڪٽرونڪ ميڊيا بحال ڪيو. مون پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو رياستي ميڊيا کي آزاد ڪيو. جن تي مخالف سياسي جماعتن جي باقاعدي، لڳاتار ۽ ڪاٽَ ڇاٽ توڙي روڪٿام کانسواءِ پُهچ هئي.
مون پنهنجي عهدي وقت امن جو ورثو پوئتي ڇڏڻ لاءِ پنهنجو وقت سيڙائڻ جو به فيصلو ڪيو. ڊسمبر 1988ع ۾، جنهن مهيني ۾ آئون وزيراعظ۾ چونڊجي آئي هئس، مون وزيراعظم راجيو گانڌيءَ ۽ سندس سُندر زال سونيا گانڌيءَ جو اسلام آباد ۾ آڌرڀاءُ ڪيو. انٽر سروسز انٽيليجينس (آءِ. ايس. آءِ) اهو مؤقف پکيڙڻ ۾ رُڌل هئي ته آئون هندستان ڏانهن ’نرمي‘ رکان ٿي، جنهن سان اسان جو ڪشمير مامري تي تڪرار هلندڙ هو. پر مون انهن جي هٿن ۾ کيڏڻ کان انڪار ڪيو. ۽ مونکي پنهنجو ڪم ڪرڻو پيو. مون وزيراعظم راجيو گانڌيءَ ۽ ڏکڻ ايشيائي ملڪن جي علائقائي تنظيم (سارڪ) جي ٻين اڳواڻن سان پُختا سرگرم لاڳاپا جوڙڻ لاءِ پنهنجين ڪوششن تي ڌيان ڏنو.
جڏهن سارڪ اڳواڻَ اسلام آباد جي ڦوهارن وارن سُندر نظارن وچ ۾ هڪڙي ماڳ تي گڏ ٿيا، ته مون کين ٻُڌايو ته، ڪيئن يورپي ڪامن مارڪيٽ ۽ پوءِ يورپي يونين تحت يورپ جون اثرائتيون ۽ سوڀاريون ڪاميابيون ٿيون آهن. مون تجويز ڏني ته، اسان کي پاڻ ۾ گڏجي سارڪ کي ثقافتي تنظيم مان هڪڙي معاشي طاقت ۾ بدلائڻ گهُرجي. آئون سارڪ ۾ نئين چونڊيل، ڄمار ۾ ننڍي ۽ اڪيلي عورت وزيراعظم هئس، ۽ آئون شرميلي نه هئس، تنهنڪري مون پنهنجي مؤقف تي وڌيڪ زور ٿي ڏنو. سمورا اڳواڻ جوشيلا هئا. معاشي سهڪار کي مڃتا ڏيندي، مون تجويز ڏني ته، اسان جي ملڪن وچ ۾ پارليامينٽري ميمبرن ۽ ججن جهڙن چونڊيل گروهن کي مُفت ويزا جي سهولت ڏيڻ کپي. اسان جي گڏجاڻي ڏکڻ ايشيائي اوليتي محصول معاهدي جي تجويز تي ختم ٿي. (منهنجي ٻيءَ حڪومت ۾ مونکي اُن معاهدي ۾ سُڌارو آڻڻ جو اعزاز آهي.)
مون راجيو گانڌيءَ کي چيو ته، هُن جي ماءُ اندرا گانڌي ۽ منهنجو بابا اُن عمل تي ڏاڍا سُرها ٿيندا. هُنن نِڊرتا سان 1972ع ۾ شملا معاهدي تي صحيون ڪيون هيون، جيڪو ٻالڪپڻ ۾ منهنجي سامهون ٿيو هو. آئون ۽ راجيوَ گانڌي سياسي جائنشينيءَ ۾ ٻالڪ هئاسين، جن جي والدين کي قتل ڪيو ويو هو. اسان ٻئي ڄڻا نؤجوان ۽ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي کان پوءِ ڄاول ٻارَ هئاسين. تنهنڪري منهنجي ۽ آصف لاءِ راجيو ۽ سونيا سان ڳالهائڻ سولو هو. جڏهن راجيوَ گانڌيءَ کي قتل ڪيو ويو ته آئون ڊِڄي ويس ۽ مونکي ڏاڍو ڏُک ٿيو ۽ آئون هُن جي ڪرياڪرم جون رسمون نڀائڻ لاءِ هندستان ويس.
سارڪ سربراهي ڪانفرنس کان پوءِ، منهنجي ۽ راجيوَ گانڌيءَ وچ ۾ نجي ۽ گڏيل مفادن بابت ڳالهيون ٿيون. مون هُن کي ياد ڏياريو ته هندستان وڏو مُلڪ آهي، تنهنڪري هُن کي پاڪستان سان سرچاءُ جي ڏس ۾ وڏيءَ دل جو مظاهرو ڪرڻ جي گهُرج آهي. مون ياد ڪيو ته ڪيئن هُن جي ماءُ اولهه پاڪستان جي 1971ع جي جنگ ۾ وڃايل علائقن تان غير مشروط طور فوجون هٽائي، شملا معاهدو ڪيو هو. شملا معاهدي جو رُوح اڃا برقرار هو. ڇڪتاڻ، تاءُ ۽ چِڙ وارين سرگرمين هوندي به هندستان ۽ پاڪستان ٻنهي ملڪن 1972ع کان پوءِ ڪا مڪمل جنگ نه ڪئي هئي.
ضياءَ دؤر ۾ پاڪستان جي هٿن مان سياچن گليشيئر هندستان جي هٿن ۾ هليو ويو هو. جنرل ضياءَ جيتوڻيڪ اها دعويٰ ڪندي ته ’سياچن تي ڪجهه نٿو ڦُٽي‘ پاڻُ تان شرمندگي لاهڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سندس اُن عمل سان ماڻهن ۽ خاص ڪري فوجَ کي ڏاڍو ڏُک پهتو هو. اسان جا سپاهي، جن کي اسان ’جوان‘ سڏيون ٿا، سي چونڊ مُهم دؤران مونکي هٿن جي اڱرين سان سوُڀ جو ٺاهيل نشان ڏيکاريندا رهيا هئا، جنهن عمل سان اُنهنجي جنرلن جي مؤقف بجاءِ سندن سماجي پاڙن جي عڪاسي نروار پئي ٿي. مونکي پتو هو ته، سڄو پاڪستان ۽ فوجَ به، پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ ڪافي عرصي کان رهيل مامرن جو عزتدار ۽ منصفاڻو سُلجهاءُ پئي چاهيو. راجيو گانڌي راضپو ڏيکاريو ته اسان کي اعتماد بحال ڪرائڻ جي پروگرام جي گهُرج آهي. اسان ڪيتريون ڪميٽيون ٺاهيون، ۽ ڏکڻ ايشيا ۾ اعتماد جي بحاليءَ جي معاهدي تي پهرين صحيح ڪئي، جنهن معاهدي ۾ اهو ڄاڻايل هو ته، ٻئي مُلڪ هڪٻئي جي جوهري ماڳن تي حملو نه ڪندا. اسان گڏيل مفادن پٽاندر فوج ۾ ڪٽوتي ۽ ٻيهر فوجن جي مقرريءَ بابت معاهدن تي به صحيون ڪيون، ۽ اسان ٻنهي ملڪن وچ ۾ واپاري پابنديون کڻڻ وارن معاهدن تي به صحيون ڪيون. نيٺ، گليشيئر بابت اسان ٻنهي ملڪن جي مؤقف تي ڪنهن تعصب کانسواءِ ڪارگل تان ملڪي فوجن جي واپسيءَ واري معاهدي جي موادَ تي صحيون ٿيون. (پر اسان ٻنهي ڄڻن مان اصل ۾ ڪوبه اقتدار ۾ نه رهيو، جو اصلي طور اُن دستاويز تي صحيون ڪري.) آئون ڪڏهن ڪڏهن سوچيان ٿي ته، ڏکڻ ايشيا ۽ امڪاني طور سڄي دنيا گهڻي مختلف جاءِ بڻجي وڃي ها، جيڪڏهن راجيو گانڌي جيئرو رهي ها ۽ مونکي پنهنجي حڪومت جو مُدو پُورو ڪرڻ ڏنو وڃي ها. اسان هڪٻئي کي سمجهيو هو، ۽ ٻئي گڏجي ڪم ڪري ٿي سگهياسين.
منهنجي پهرين حڪومت جي اوائل ۾، آئون پاڪستان کي ماضيءَ جيان برطانوي ڪامن ويلٿ جو ميمبر ڪرائڻ جو فيصلو ڪري چُڪي هئس. برطانوي حڪومت طرفان افغان جنگ دؤران ۽ جمهوريت جي بحاليءَ ۾ پاڪستان جي پُٺڀرائيءَ سبب منهنجي پارٽي اهو فيصلو ڪرڻ تي مجبور ٿي. آئون ۽ راجيو گانڌي ڳالهيون جاري رکڻ لاءِ 1989ع ۾ ملائيشيا جي شهر لئنگڪاويءَ ۾ ڪامن ويلٿ جي رٿيل گڏجاڻيءَ ۾ ملڻ جو پروگرام جوڙيو هو، پر هندستان ۾ وقت کان اڳ چونڊن اُن عمل ۾ رنڊڪ وڌي، ۽ پوءِ راجيو گانڌيءَ کي ڏُکاري انداز ۾ قتل ڪيو ويو. هُن جي قتل کان پوءِ، پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ لاڳاپا بگڙيا.
مون هندستان جي نئين وزيراعظم وي. پي. سنگهه ڏانهن هندستان سان سُٺا لاڳاپا رکڻ جي خواهش جي اظهار لاءِ هڪڙو وفد موڪليو. پر، وزيراعظم سنگهه پاڪستان تي والاريل ڪشمير ۾ بغاوت ۽ رتوڇاڻ پکيڙڻ جا نامناسب الزام هڻڻ لڳو. (جيتوڻيڪ پاڪستانين جي ڪشميرين سان همدردي هئي، پر اُن وقت اُها اُڀريل بغاوت مقامي سطح جي ۽ برلن ديوار ڊهڻ واري واقع کان پوءِ سڄي دنيا ۾ ٿيل اُٿل پُٿل ۽ اُڀار سان ٺهڪجندڙ هئي. تنهن وقت اهو لڳو ٿي ته آزاديءَ جون قوتون اڳتي پيون وڌن. جيڪڏهن خودمختياريءَ واري هلچل پولينڊ، هنگري ۽ اوڀر جرمنيءَ ۾ وڌي ويجهي پئي ته، پوءِ ڪنهن کي ڪشمير ۾ اُن اُڀار تي ڇو پئي اچرج ٿيو؟)
مون هندستاني وزيراعظم کي ٻُڌايو ته، پاڪستان اُن ڏس ۾ ذميدار آهي. مون هُن کي افغان، عربن ۽ پاڪساني ويڙهاڪ گروهن طرفان 1990ع ۾ مليل آڇ واريءَ ڳالهه نه ٻُڌائي. آءِ. ايس. آءِ جي سُٺن عملدارن کي ڪَتب آڻيندي. هنن مونکي ٻُڌايو ته، ’هڪ لک ويڙهاڪ مُجاهد‘ (جنهن اصطلاح سان آئون هڪ کان وڌيڪ ڀيرا متعارف ٿي چُڪي هئس) ڪشمير جي آزاديءَ واريءَ هلچل جي مدد لاءِ ڪشمير ۾ وڃڻ لاءِ تيار هئا، ۽ ڪنهن قدر وڏيءَ هندستاني فوج کي شڪست ڏيڻ تي پُراميد هئا. اهو ڄاڻندي ته قوم کان ٻاهر مختلف قومن طرفان پُٺڀرائي ۽ مدد ڪشميري ماڻهن جي مدد بجاءِ کين نقصان ئي پهچائيندي، مون اُن ويچار تي روڪ وڌي. مون آءِ ايس آءِ ۽ فوج کي ٻُڌايو ته اُهي ورهايل ڪشمير کي ڌار ڪندڙ ڪنٽرول لائين تي بيٺل فوجن کي هدايتون ڏين، ته ڪوبه افغان مُجاهد پاڪستاني حدن مان ڪشمير ۾ نه وڃڻ کپي.
مون سمورن سياسي قدين کي ڇڏڻ جي جيڪا ڪارروائي ڪئي، تنهن جا منهنجي ڪُٽنب تي تُرت ۽ ذاتي اثر پيا هئا. مون نه رڳو سمورن سياسي قيدين کي ڇڏڻ جو حُڪم ڏنو، پر صدر غلام اسحاق خان کي عام معافيءَ ڏيڻ جي صلاح به ڏني هئم. اُن معافيءَ ۽ ڇُوٽ ۾ منهنجي ڀاءُ مير مرتضيٰ ڀٽي سميت هزارين ٻيا ڪارڪن ۽ اڳواڻ به شامل هئڻ واريءَ ڳالهه کي ڄاڻندي، صدر اسحاق خان اسان جي خاندان ۾ ڏڦيڙ ۽ ڏار وجهڻ جو ٻج پوکڻ جو فيصلو ڪيو. هُن رُڳو شرطي معافي ۽ ڇُوٽ ڏيڻ جي منظوري ڏني، جنهن جو مطلب هو ته منهنجي ڀاءُ تي اڃا به ڪجهه خاص شرطن پٽاندر عدالتن ۾ ڪيس هلائي سگهجن ٿا. اهڙيءَ ريت سمورن عملي مقصدن لاءِ، منهنجو ڀاءُ مرتضيٰ ڀُٽو، نواز شريف حڪومت ۾ جيل جي ڌمڪيءَ کي مُنهن ڏيڻ کانسواءِ مُلڪ ۾ موٽي نه سگهيو. (نواز شريف تي پنجاب جو ضابطو هو، ۽ هُو فوجي اسٽيبلشمينٽ جي هٿ ۾ کيڏيو پئي) مون جيئن ته هر ممڪن ڪوشش ڪئي ۽ منهنجي ڀاءُ کي پاڪستاني پاسپورٽ به ڏنم، پر هُن جو پاڪستان موٽڻ وارو عمل اڃا به جوکي ۽ رولڙي ۾ هو.
مون مُرتضيٰ کي ٻُڌايو ته آئون وزيراعظم مارگريٽ ٿيچر سان هُن بابت ڳالهائي چُڪي آهيان. هڪڙي وڻندڙ ۽ چمڪندڙ ڏينهن تي چيڪرس ۾ ٽِڙيل ۽ مهڪيل گُلن واري باغيچي ۾ پسار ڪندي، مون مارگريٽ ٿيچر سان مرتضيٰ ڀٽو جي لنڊن ۾ رهڻ واري امڪان تي ڳالهايو. اها وزيراعظم ٿيچر جي مهرباني هئي، جنهن منهنجي وينتيءَ کي مڃيو. پوءِ به مرتضيٰ چُرپر کان لاچار هو. هُن چيو. ”آئون نٿو ڄاڻان ته، فوج ۾ موجود مُلا ڪيتري عرصي تائين توکي اقتدار ۾ رهڻ ڏيندا. تنهنڪري منهنجي لاءِ وچ اوڀر ۾ رهڻ ۽ پنهنجي جدوجهد جاري رکڻ ٺيڪ ٿيندو.“ مونکي ڀروسو آهي ته، جيڪڏهن مرتضيٰ ڀٽي کي منهنجي حڪومت جي اوائل ۾ پاڪستان موٽڻ جي اجازت ڏني وڃي ها، ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ٻنهي ڌُڙن وچ ۾ پوءِ اُڀريل اندروني ڇڪتاڻ ۽ تاءُ کان بچي سگهجي ها.
منهنجي وزيراعظم واري دؤر ۾، اسان جمهوريت جو ٻج پوکيو ۽ اُنهن جمهوري ادارن کي تاتيندي، سنڀال ڪندي ۽ اَڏيندي وڌايو ويجهايو، جيڪي اوائل ۾ ڪمزور بڻيل هئا، پر اُها اُميد ضرور هئي ته، اُهي هڪڙي ڏينهن مُستقل طور آزاد ۽ منصفاڻي سياسي سرشتي ۾ اُسرندا ۽ وڌندا ويجهند.ا مونکي سيکاريو ويو هو ته، اسلام انصاف ۾ يقين رکي ٿو، جيڪو سُڌريل سماج جي سرگرميءَ لاءِ ضروري عنصر آهي. تنهنڪري مون آزاد عدليا جي پيڙهه وارو پٿر رکندي، قانوني سرشتي ۽ انتظامي سرشتي وچ ۾ عليحدگيءَ جو حُڪم ڏنو.
پر اسان معاشي سطح تي جيڪو ڪم ڪيو، سو حقيقت ۾ غير معمولي ۽ انقلابي هو. انگلينڊ ۾ منهنجي جلاوطنيءَ دؤران مون ڏٺو ته وزيراعظم ٿيچر جي پاليسين ڪيئن نئون وچيون طبقو ٺاهيو هو. منهنجي حڪومت ۾ پاڪستان، ڏکڻ ايشيا ۽ وچ اوڀر جي ملڪن ۾ پهريون مُلڪ بڻجي ويو، جنهن ۾ سرڪاري ادارن کي نجي تحويل ۾ ڏيڻ جي سرگرمي شروع ٿي هئي. اسان پنهنجن مالياتي ادارن کي به ضابطي ۾ آندو ۽ نوان سُٺا قائدا جوڙيا. اسان معيشيت کي عدم مرڪزيت وارو بڻايو ۽ ڪامورڪي رشوت مان آزاد ڪرايو. جنهنڪري، نيٺ پنجن هزار ڊالرن کان مٿي ڪنهن به قرض لاءِ مالياتي وزير کان منظوري وٺڻي پوندي هئي.
اسان پاڪستان ۾ ڳوٺن کي بجليءَ ڏيڻ لاءِ فنڊ ڏنا، تنهن وقت اها ناقابل قبول حالت هئي، جو سڄي سال ۾ رڳو 260 ڳوٺن کي بجلي ڏني ويندي هئي، جڏهن ته مُلڪ ۾ اٽڪل اَسي هزار اهڙا ڳوٺ هئا، جن ۾ بجلي نه هئي. اسان رستا ٺهرائڻ ۽ پنهنجي ماڻهن کي صاف ۽ پيئڻ لائق پاڻيءَ پهچائڻ لاءِ فنڊ ڏنا. عام ماڻهو هڪڙي ٽيليفون لڳرائڻ لاءِ ويهن ورهين تائين اوسيئڙو ڪندا هئا، ۽ مونکي اچرج هوندو هو ته ماڻهو قرضن، ٽيليفونن ۽ بجليءَ کانسواءِ ڪيئن ٿا ڪاروبار ڪن. مون وزارت کي اُهي مامرا سُلجهائڻ جو حُڪم ڏنو. اسان 1989ع ۾ فائبر آپٽڪ ڪيبل لنڪ متعارف ڪرايو. اسان موبائيل فون متعارف ڪرايا. اسان پاڪستان ۾ سي. اين. اين جا پروگرام ڏيکاري، پرڏيهي دنيا لاءِ عوام جا ذهن کوليا، جيڪا تنهن وقت رڳو ٻين ملڪن جي هوٽلن ۾ هلندي هئي. مون تڏهن جيڪا ڪوشش ڪئي پئي، تنهن موجب پاڪستان کي تڪڙو جديد دؤر ۾ داخل ڪرڻو هو.
اسان جي سُڌارن کان لنئوايو نه ويو.عالمي بئنڪ ۽ عالمي مالياتي فنڊَ جهڙن ادارن اسان جي ڪوششن کي واکاڻيو. گڏيل عرب امارتن جي صدر هز رائيل هائينيس شيخ زيد بن سلطان النهيان سخاوت ڪندي ملتان آئل ريفائينري جوڙڻ لاءِ اسان جي مدد ڪئي. اسان بلوچستان ۾ گوادر بندرگاهه، مڪران سامونڊي ڪناري سان گڏوگڏ آرسي ڊي هاءِ وي، اورماڙا نيول، پسني ۽ غازي بروٿا ڊئم، سيندڪ سون ۽ ٽامو منصوبو به جوڙيو. اسان مُلڪ ۾ سياحت لاءِ دروازا کوليا ۽ ملڪ ۾ موجود قيمتي پٿرن جي کاڻين کي نجي ملڪيت ۾ ڏنو ۽ سندن برآمد کي همٿايو.
اسان ملڪ ۾ سيڙپڪاريءَ ٿيڻ لاءِ سيڙپڪاريءَ جي ٿڏي تي سرگرميءَ لاءِ سهوليتون ڏنيون. اسان نجي سيڙپڪار بئنڪن، مڪمل بئنڪن ۽ انشورنس ڪمپنين کي قانوني مڃتا ڏني ۽ مونکي انتهائي گهڻو فخر آهي ته، اسان سماجي حصي ۾ سيڙپڪاريءَ کي گهڻو وڌايو، ۽ پنهنجن ماڻهن لاءِ بهترين مثال جوڙيندي، منهنجي پهرين دؤر ۾ 18000 پرائمري ۽ سيڪنڊري اسڪول ٺهيا.
معاشي ترقي انتهائي شاندار ۽ نسبتي تڪڙي هئي. پاڪستان ۾ پرڏيهي ۽ نجي سيڙپڪاري وڌي. غير روايتي شين جي برآمد ۾ پنجويهه سيڪڙو واڌ ٿي. اسان آمريڪا سان پاڪستان جي ٽيڪسٽائيل معاهدي ۾ سُڌارو آندو، جنهن سان پاڪستان جي ڪپهه برآمد ۾ شاندار ڇال ۽ اُڀار ۾ مدد ملي.
بهرحال. مونکي سڀني کان وڌيڪ جنهن عمل تي فخر آهي، سو عورتن ۽ ڇوڪرين جي اُنهن حقن جي واڌ ويجهه ۾ ڪاميابيءَ هئي، جنهن کان اسان جي سماج ۾ گهڻي عرصي کان لنوايو ويو هو ۽ کين اڪثر کُلي عام بيعزتو ڪيو ويندو هو. مون پنهنجي ڪابينا ۾ ڪيئي عورتن کي مقرر ڪيو ۽ عورتن جي وزارت جوڙي اسان يونيورسٽين ۾ عورتن جا اڀياسي پروگرام جوڙيا.اسان جيلن ۾ بند عورتن لاءِ کين قانوني مشوري تائين سُٺي پهچ ۽ نمائندگيءَ تائين رسائيءَ جي خاطري ڪئي.
اسان رُڳو عورتن کي قرض ڏيڻ واسطي عورتن جي ترقياتي بئنڪ ٺاهي، جتان لاءِ اهل عورتن کي به قرض ڏنا ويندا هئا. اسان خانداني منصوبا بندي، خوراڪ بابت صلاحڪاري ۽ ٻار جي نگهداشت ۾ ڄم روڪ وارين سرگرمين ۾ عورت جي سکيا ۽ مدد لاءِ ادارا جوڙيا ۽ اسان عالمي راندين ورن موقعن ۾ عورتن جي شرڪت کي قانوني حيثيت ڏني ۽ کين همٿايو، جن راندين وارن موقعن تي ضياءَ جي فوجي آمريت وارن ورهين ۾ بندش وڌي ويئي هئي.
اها اهڙي سماج ۾ پُختي ابتدا هئا، جتي ڪيئي ورهين کان سماج ۾ عورتن جي حيثيت کي دٻائڻ لاءِ اسلام کي غلط انداز ۾ ڪَتب آندو ويو هو.
اسان مهانَ سياسي ۽ مالياتي رنڊڪن هوندي به اُهي سڀ ڪاميابيون ماڻڻ ۾ سوڀارا ٿياسين. جڏهن آئون پهريون ڀيرو وزيراعظم جي آفيس ۾ ويس، ته مون کان رُڳو هڪڙي ڊپٽي سيڪريٽريءَ کانسواءِ سمورو عملو ڄڻ لاتعلق بڻيل هو. مون هڪدم لنڊن هڪڙو وفد موڪليو ته، اُهي اُتي وڇي اڀياس ڪن ته برطانوي وزيراعظم جي 10 ڊائونگ اسٽريٽ آفيس ۾ ڪيئن ڪم ڪيو وڃي ٿو، ته جيئن منهنجي آفيس ۾ مناسب انداز سان سرگرمي ڪئي وڃي. گڏوگڏ ڪيترن ڏينهن تائين ڪو هڪڙو فائيل به منهنجي آفيس ڏانهن نه موڪليو ويو. ڪابينا سيڪريٽريءَ کي اُهي سمورا فائيل پريذيڊنسيءَ ڏانهن موڪلڻ جو حُڪم مليل هو.
منهنجي پهرين دؤر ۾ شايد سڀ کان وڌيڪ اهم ۽ ڏُکيو مامرو پاڙيسري افغانستان جي صورتحال هئي. 1979ع ۾ سوويت يونين طرفان افغانستان ۾ فوجي والار کانپوءِ، پاڪستان مجاهدن جي مدد لاءِ اڳتي آيل آمريڪا سان گڏيل سهڪار پٽاندر ڪم ڪيو هو. آمريڪا طرفان افغانستان ۾ مداخلت جو مُک مقصد سندس سرد جنگ جي نِجي حڪمت عمليءَ واري سرگرمي هئي. آمريڪا، افغانستنا ۾ سوويت يونين جي مالياتي وسيلن کي کوکلو بنائڻ ۽ مقصد جي ناڪاميءَ واري طريقي کي پرکيو هو، تنهنڪري هُن سوويت يونين جي غلط اندازا لڳايل فوجي ڪاهه ۽ والار کي سرد جنگ جي شطرنج واري چالَ پنهنجي فائدي لاءِڪَتب آڻڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. آمريڪي حڪومت افغانين، پاڪستاني آءِ ايس آءِ ۽ فوجَ کي متبادل طور ڪَتب آڻي، افغانستان ۾ سوويت يونين خلاف خوني ۽ ڪامياب جنگ وڙهي هئي، جنهن عمل نيٺ 1990ع ۾ سوويت رياست جي ڀڃ ڊاهه ۾ پنهنجو ڪردار نڀايو.
پاڪستان جو افغانستان ۾ مفادَ وڌيڪ مُنجهيل، ڳُتيل ۽ گهڻ پاسائون مامرو هو. افغانستان جو پاڪستان سان ٻنهي مُلڪن وچ ۾ ڊيورنڊ لائين طور مشهور سرحد تي گهڻي عرصي کان تڪرار رهندو آيو آهي. گڏوگڏ پختونن جي مُک عنصرن 1947ع ۾ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي مهل پاڪستان ٺهڻ جي به مخالفت ڪئي هئي. سردار، نواب ۽ رعايتون ماڻيل افغاني، هندستان سان گهڻو ويجهو هئا، تنهنڪري پاڪستاني عوام ۾ افغانستان بابت شڪ ۽ مونجهارا موجود هئا. افغانستان جي صدر دائود 1970ع ۾ اسان جي قبائلي علائقن ۾ بغاوت وارين سرگرمين جي پُٺڀرائي ڪئي هئي، جنهن سان اسان ڊيورنڊ لائين جي ٻنهي پاسن کان ردعمل بغاوت طور مُنهن ڏنوهو. پر ٻنهي ملڪن وچ ۾ سرحد وارو تڪرار رولڙي ۾ رهيو.
افغانستان مان فيبروري 1989ع ۾ جنيوا ۾ ڪيل ڳالهين جي شرطن پٽاندر سوويت يونين فوجن جي نيڪاليءَ سان، پاڪستان عبوري افغان سرڪار جي جوڙجڪ واريءَ سهولت ۾ مدد ڪئي هئي. جنرلن سفارش ڪئي ته، اسان صدر طور افغان اڳواڻ سياف تي هٿُ رکون ۽ حڪمتيار وزيراعظم ٿئي. مون اُن عمل کي نه مڃيو. ”اسان کي توهان جي مؤقفَ ۽ منهنجي سرڪار جي مؤقف وچ ۾ سرچاءُ ڪرڻو پوندو.“ مون فوجي جنتا کي ٻُڌايو. ”آئون ڪنهن معتدل نمائندي جي صدر طور پُٺڀرائي چاهيان ٿي، ۽ وري توهان ڪنهن ٻئي کي پنهنجي پسند موجب وزيراعظم بڻائي سگهو ٿا.“ اسان جي شفقت سان، افغان گروهن افغان عبوري سرڪار جي اڳواڻن طور صدر مُجددي ۽ وزيراعظم سياف کي مڃيو.
مون هن عمل کي سؤکو نه ڀانئيو. اسان پريزيڊنسيءَ ۾ ڊگهيون گڏجاڻيون ڪيون، جتي اسان عوامي اسيمبليءَ لاءِ افغان گروهن وچ ۾ سُهمت ۽ سرچاءُ جي ڪوشش ڪئي. مختلف موقعن تي جنهن مهل ٻانگ ايندي هئي ته سمورا مرد ٻاهر هليا ويندا هئا ۽ آئون پوئتي اڪيلي رهجي ويندي هئس. اُهي نه چاهيندا هئا ته، ڪا عورت ساڻن گڏ نماز پڙهي. مون اِن عمل کي اچرج مان ڏٺو، ڇو ته سعودي عرب ۾ مسلمانن لاءِ مُقدس ماڳ ڪعبي ۾ عورتن توڙي مردن لاءِ سڀني جي گڏجي نماز پڙهڻ جو رواج آهي، ۽ گڏوگڏ مديني شهر ۾ مسجدِ نبويءَ ۾ به عام طور سڀيئي گڏجي نماز پڙهن ٿا.
سعودي انٽيليجينس سربراهه شهزادو ترڪي بن فيصل ۽ ايراني پرڏيهي وزير لڳاتار ايندا رهندا هئا. مون هر وقت سرچاءُ لاءِ ڪوشش ڪئي، پر منهنجون انٽيليجينس ايجنسين مونکي ٻُڌائينديون هيون ته، سعودين اُن سرچاءُ کي نه پئي مڃيو، ڇو ته اُن سان شيعن کي وڌيڪ حصو ڏنو ٿي ويو يا وري ايرانين اُهو نه ٿي چاهيو، ڇو ته اُن سان سُنين کي وڌيڪ حصو ڏنو پئي ويو. روم ۾ جلاوطن افغان بادشاهه مون کي ۽ منهنجي ساٿين کي فطري غير جانبدار شخصيت ٿي ڏسڻ ۾ آئي. پر ايرانين، بادشاهه کي پسند نه ٿي ڪيو. مون افغان گروهن وچ ۾ ٿيندڙ ڳالهين جي سرگرميءَ ۾ گهڻو وقت سيڙايو. مون اڪثر اهو سمجهيو ته، اُهي انٽيليجنس ايجنسين کان مُک ڳالهيون پُڇندا هئا، تنهنڪري اُهي ڪنهن سرچاءُ تي پُهچي نه ٿي سگهيا. بهرحال، انٽيليجنس ايجنسين اُن ڳالهه تي زور ڏنو ته اُن عمل سان افغاني سُهمت نٿا ٿي سگهن. تنهنڪري اسان کي مڪر سان ڪردار نڀائڻو پوندو. مونکي افغانين لاءِ ڏک ٿيو. اُهي طاقتور پرڏيهي طاقتن وچ ۾ پيڙهيل هئا، ۽ اُهي جيڪڏهن سندن مُربين واري مؤقف يا ڪردار کان ٿِڙيا ٿي ته مري کپي ٿي سگهيا.
سوويت يونين جي پرڏيهي وزير شيورڊناڊزي کي پاڪستان اچڻو پيو. اسان کي ڄاڻ ڏني ويئي ته هُن چاهيو ٿي ته پاڪستان ۾ سوويت يونين، افغانستان ۾ سوويت يونين واريءَ صورتحال کان پوءِ پيدا ٿيل حالتن سان مُنهن ڏيڻ لاءِ سياسي منصوبي تي گڏجي ڪم ڪن. اُن معاهدي ۾ اهو ڄاڻايل هوندو ته، صدر نجيب سوويت يونين کي شرمندگيءَ کان بچائڻ لاءِ مناسب وقفي کان پوءِ پنهنجو عهدو ڇڏيندو. پاڪستان کي سندس سرحدن تي موجود ٽيهه لک افغان پناهگيرن جي حفاظت ۽ بچاءُ جي پُرامن تبديليءَ سان نظم ضبط واري طريقي سان واپس موٽڻ ۽ سندن حياتين جي ٻيهر بحالي توڙي سُڌاري کي هٿ ۾ وٺڻ جي اجازت ملندي. آئون اُن تجويز تي سوويت پرڏيهي وزير سان گڏ وڌيڪ جاکوڙڻ جي حمايت ۾ هئس، پر آرمي جنتا ۽ انٽيليجنس ادارن کي اُن عمل سان ڪو ناتو نه هو. منهنجي انٽيليجنس سربراهه هڪ ڀيري مونکي چيو. ”ڪابل هڪ هفتي ۾ فتح ٿيندو.“ مون پاڪستان لاءِ صدر نجيب کان عبوري افغان سرڪار ڏانهن طاقت جي ڏاڪيدار تبديليءَ جي موٽ ۾ ڊيورنڊ لائين جي مڃتا واري مطالبي تي زور ڏنو. پر مونکي ٻُڌايو ويو. ”اسان ڊيورنڊ لائين کي مڃڻ نٿا گهُرون. افغان عوام اسان جا مسلمان ڀائر آهن، ۽ اسان جي ٻنهي ملڪن وچ ۾ ڪي به سرحدون نه هئڻ کپن.“
جڏهن مون پرُامن سُلجهاءَ پٽاندر ڪابل ۾ شيورڊناڊزي سان طاقت جي ڏاڪيدار تبديليءَ واري عمل تي زور ڏنو ته، منهنجي اينٽيليجنس سربراهه چيو، ”وزيراعظم، ڇا توهان پنهنجن ماڻهن ۽ افغان مُجاهدن طرفان سندن ڏنل قربانين سان ڪابل ۾ فاتحاڻي انداز ۾ داخل ٿيڻ ۽ گڏجي مسجد ۾ نماز پڙهڻ جي اُن حقيقي عمل کان انڪار ڪندؤ؟“ اُن جذباتي مطالبي پنهنجو ڪم ڪيو. مون سوويت والار خلاف مزاحمت مهل انيڪ حياتين ۽ عورتن توڙي ٻارڙن طرفان آڇيل ۽ نڇاور ڪيل قربانين بابت سوچيو. بيشڪ، افغان جماعتون ۽ اسان جي فوجي جنتا، ڪابل ۾ سندن ڪاميابيءَ سان فتح کي صحيح ثابت ڪرڻ جون حقدار هيون، جنهن بابت مونکي پڪ ڏني وئي هئي ته، اُهو ڪجهه ڏينهن ۾ ٿيندو، ۽ اهو ته ڪابل شهر به ڪجهه ڏينهن ۾ فتح ٿي ويندو.
بهرحال، ڪابل هڪدم فتح نه ٿيو. اهو هڪ هفتي ۾ به فتح نه ٿيو. اهو مهينن ۾ به فتح نه ٿيو. تُرت ’انٽليجنس سدورن‘ مون سان ملڻ لاءِ موٽ کاڌي. ڇا آئون پاڪستاني سپاهين کي ڪابل واريءَ جنگ ۾ شامل رکي، افغان عبوري حڪومت ۾ شرڪت جي اجازت ڏئي سگهان ٿي؟ مون سختيءَ سان اُن تجويز کي رد ڪيو. ”مونکي اِهو ڪڏهن به ٻُڌائڻ نه کپندو هو ته، ڪابل جي فتح ٿيڻ ۾ هڪ هفتو لڳندو. آئون پاڪستاني فوجَ کي افغانستان ۾ ملوث ڪري نٿي سگهان. اسان جنهن گهڙيءَ ايئن ڪيو ته، افغاني اسان جي خلاف ٿي ويندا. اِهو غير ضروري عمل آهي.“
”وزيراعظم، افغاني پاڪستان ۽ افغانستان وچ ۾ الحاق لاءِ معاهدي تي صحين لاءِ تيار آهن. اُهي سامياواد نظام ڊاهڻ لاءِ الحاق واري ماهدي جي حصي طور اسان کان مطالبو ڪندا. اسان جي وچ ۾ ڪابه سرحد نه هوندي.“
مون افغانستان سان الحاق واريءَ سوچ کي رد ڪيو. ”اُن عمل سان هندستان کي افغانستان ۾ دخل ڏيڻ جو بهانو ملي ويندو. ۽ آمريڪا، سعودي ۽ ايرانين جي حمايت کانسواءِ، اُهو عمل اسان تي وڏيون مصيبتون آڻيندو.“ مون وراڻيو.
”پر افغان عبوري حڪومت، پاڪستان سان الحاق چاهي ٿي، ۽ اُن تي سڀاڻي صحيون ٿي سگهن ٿيون.“ منهنجي جنرلن مونکي ٻُڌايو.
”آئون اهو نٿي ڪري سگهان.“ مون وراڻيو. مون کين ڄاڻايو ته، پاڪستان لاءِ اُٿيل ردعمل وڏو هاڃيڪار ۽ موتمار ٿيندو. اسان طرفان وسعت پسنديءَ وارو عمل سڄيءَ دنيا کي ڊيڄاريندو، ۽ اُهي اسان کي ڪمزوريءَ ڏانهن وٺي ويندا.
مُجاهدَ آمريڪي سفير جي هٿيار ۽ ناڻي سميت پناهگيرن جي انساني بنيادن تي واهر وارين عالمي امدادي ڪوششن کي هڪدم بند ڪرڻ وارين خطرناڪ چتائن تي ڊنل ۽ مُنجهيل هئا. افغان پناهگيرن جو وڏو مسئلو هو، پر افغان عبوري حڪومت ۽ فوجي اسٽيبلشمينٽ ۾ سندن فوجي ساٿاري اڃا به ڪابل ڏانهن سوڀاري فوجي ڪاهه واري تجويز تان هٿ کڻڻ کان لاچار هئا. گڏوگڏ فوجي بغاوت وسيلي صدر نجيب کي حڪومت تان لاهڻ جي ڪوشش باوجود، هُو ڪابل ۾ حڪومت سان چُهٽيل رهيو.
فوجي اسٽيبلشمينٽ کي افغان عبوري سرڪار جي حمايت واريءَ وابستگيءَ کي پنهنجين صفن سميت عام ماڻهن آڏو به عقل ۽ حقيقت پسنديءَ ڏانهن سمجهڻو پيو. اهو سڀ ’حڪمت عمليءَ جي وسعت‘ واريءَ سوچ جي اُڀرڻ مهل ٿيو. افغان عبوري حڪومت جوڙڻ واري ويڙهه جي جوڙجڪ هرگز افغانين کي فائدو پهچائڻ لاءِ سامياواد حڪومت مان ڇوٽڪاري ماڻڻ جي حدبنديءَ واري دائري منجهه نه ڪئي وئي هئي.اُن جي ٻيهر جوڙجڪ پاڪستان جي پنهنجن قومي مفادن جي دائري منجهه رهندي. اُن دعويٰ سان ڪئي ويئي هئي، ته افغانستان سبب مليل حڪمت عمليءَ واريءَ وسعت جي پاڪستان کي ضرورت آهي.
بدقسمتيءَ سان پاڪستان وٽ تاريخي طور پنهنجي اهڙي حڪمت عمليءَ جي وسعت ڪڏهن به نه رهي هئي، جيئن افغانستان جي سوويت يونين ۽ اُلهندي ملڪن جي سرمايدار دنيا وچ ۾ ’غير جانبدار رنڊڪ واري ملڪ‘ طور رهي هئي. پر تاريخ کي وساريو ويو هو، ۽ تُرت حڪمت عمليءَ جي وسعت واري سوچ کي مشهوري ملڻ لڳي.
جنرل ضياءَ الحق 1980ع جي سموري ڏهاڪي ۾، پاڪستان تي لوهي ڏنڊي سان حڪمراني ڪئي هئي، پر هو ساڳيءَ وقت آمريڪا جي بانسري ساڻس گڏ به وڄائيندو رهيو. آمريڪا کي جيستائين پاڪستان جي سوويت يونين خلاف جهادين جي حمايت رهي (۽ گهڻو ڪري آءِ ايس آءِ جي حمايت)، تيستائين آمريڪا ضياءَ آمر تي جمهوريت آڻڻ لاءِ دٻاءُ نه وڌو. رُڳو جڏهن 1988ع ۾ افغانستان ۾ جنگ پنهنجا تَڏا ويڙهڻ لڳي، ته آمريڪا جا جمهوريت وارا مفادَ وري ٻيهر ڪَر کڻي جاڳي پيا. پر اُن ڏهاڪي ۾ نه رڳو پاڪستان ۾ وڏي تباهي اچي چُڪي هئي، پر آمريڪا، مسلمان اُمه ۽ ٻي عالمي برادريءَ جي ڊگهي مُدتي حڪمت عمليءَ وارن مفادن کي به ڌڪ پهتو هو.
پاڪستان جو فوجي آمر جنرل ضياءَ جماعت اسلامي جي مذهبي اڳواڻ ۽ عالمي مسلمان ڀائيچاري جي مُک عالم مولانا مودوديءَ سان گهڻو ويجهو هو. جڏهن سوويت يونين افغانستان تي فوجي چڙهائي ڪئي ته، جنرل ضياءَ، جماعت اسلاميءَ ۽ اُن وسيلي مسلمان ڀائيچاري ڏانهن مدد لاءِ مُنهن ڪيو. هُن مولانا مودوديءَ جي مذهبي لکڻين کي آرمي تعليمي نصاب ۾ متعارف ڪرايو ۽ اُنهن مذهبي لکڻين کان فوج ۽ تعليمي ادارن کي صاف ڪيو، جيڪي معتدل هيون. اسلامي جمهوري اتحاد کي هڪدم مذهبي مرڪز جوڙي ’جُڙتو دانشور‘ ڊاهڻ لاءِ فنڊ ڏنا ويا، جيڪي حڪومت کي صلاح ڏيڻ لڳا ته دَرس جي نعري هيٺ پناهگير ڪئمپن ۾ ٻارن کي پرڀائڻ لاءِ ڪيئن انتها پسند مدرسا جوڙڻ لاءِ فنڊ ڪتب آندا وڃن، فنڊ گڏ ڪرڻ واريون سرگرميون مڙني مسلمان ملڪن ۾ وڌايون ويون، جتي همدردي رکندڙ ماڻهو تعليم، صحت ۽ غريب توڙي ضروتمندن جي خوراڪ لاءِ چندو ڏيندا هئا. اها رقم اُنهن سياسي مدرسن ڏانهن وڃڻ لڳي، جيڪي تعليم ۽ پناهگير ڪئمپن مان آندل يتيم ٻارن کي خوراڪ کارائڻ جي دعويٰ ڪندا هئا، پر سچائي اها آهي ته اُنهن نفرت ۽ دهشتگرديءَ کي مذهبي هوا پئي ڏني.
عالمي فنڊَ ملڪ ۾ ڪاهي پيا، پر اُها رقم آءِ ايس آءِ مرڪز ڏانهن منتقل ڪئي ويئي. ضياءَ زور ڏنو ته، سي آءِ اي ۽ ٻين جماعتن توڙي ملڪن طرفان ڏنل فَنڊ سندس فوجي حڪومت ڏانهن ويندا، جنهن سان مجاهدن جو ننڍي پئماني تي انتظام ڪيو ويندو. آمريڪا هنن جي حُڪم کي مڃيو. اُن عمل سان پاڪستاني فوجي حڪومت کي سڀ کان وڌيڪ نظرياتي انتها پسند، مذهبي بنياد پرست ۽ رت پياڪ گروهن کي ڀرتي، سِکيا، فنڊ ڏيڻ ۽ هٿياربند ڪرڻ لاءِ چونڊڻ جي اجازت ملي ويئي. اُها حڪومت آزاد انساني جاسوسي اداري کانسواءِ سي آءِ اي کي به پوئتي ڇڏي ويئي.
هي اهو فيصلو هو، جنهن جو دليل پٽاندر ننڍڙن مُدتي مقصدن جي شرطن ۾ دفاع ٿي سگهي ٿو. پر اُن جا ڊگهي مُدت وارا نتيجا موٽ ۾ سڄيءَ دنيا کي پنهنجي ڀَوَ ۾ وٺندا.
آئون جڏهن جون 1989ع ۾ آمريڪا ويس، ته صدر بُش ۽ سندس گهر واريءَ طرفان منهنجي اعزاز ۾ وائيٽ هائوس ۾ ڏنل شاهاڻي مانيءَ واري موقعي تي ماڻهن ۽ خاص ڪري پريس گهڻو ڌيان ڏنو هو. آمريڪي ڪانگريس جي گڏيل ويهڪ طرفان تاڙين جي گونج سان مليل آڌرڀاءُ منهنجي (۽ منهنجي مُلڪ لاءِ به) عظيم موقعو هو. پر اُن سفر دؤران جيڪو ٻيو ڪجهه ٿيو هو، تنهن لاءِ آئون ڀانيان ٿي ته اهو سڀ کان وڌيڪ اهم هو. جڏهن آئون صدر جارج ايڇ. ڊبليو بُش سان وائيٽ هائوس ۾ اڪيلائيءَ ۾ مليس، ته مون پنهنجي ڳڻتين بابت کيس ڄاڻُ ڏني. مون اهو ڄاڻايو ته افغانستان ۾ سوويت يونين سان انتهائي اثرائتي انداز سان جنگ جي عام جوش ۽ جذبي ۾، اسان جي مُلڪن مجاهدن جي سڀ کان وڌيڪ انتهاپسند عنصرن کي طاقتور بنائڻ جي حڪمت عمليءَ وارو جيڪو فيصلو ڪيو، سو شايد پوءِ ضابطي کان ٻاهر نڪري وڃي. مون ڏُک ۾ صدر بش کي چيو، ”محترم صدر، مونکي افسوس آهي ته اسان اهڙو جن تخليق ڪيو آهي، جيڪو مستقبل ۾ وري اسان سڀني کي پريشاني ۽ تڪليف ۾ وجهي سگهي ٿو.“
بدقسمتيءَ سان اُهو جن تخليق ٿي چُڪو هو. آمريڪي سوويت يونين کي افغانستان ۾ شڪست ڏيڻ واري جُزوقتي مقصد پوري ٿيڻ کان پوءِ افغانستان مان هليا ويا. جمهوريت شايد سُٺو موقعو بڻجي ها، پر اُن جي فوجي تباهيءَ کان بچاءُ جي پائيداريءَ لاءِ عالمي امداد جي گهُرج الوپ هئي. سوويت يونين جي وڃڻ ۽ برلن ديوار ڊهڻ سان يورپ ۾ آيل ڊرامائي تبديلين سان، دنيا جو ڌيان بدلجي چڪو هو.
جيتوڻيڪ ڪجهه ماڻهو تنهن وقت اُن ڳالهه کان آگاهه هئا، پر افغانستان جي سوويت يونين والار جي پُڄاڻيءَ سان، اسلام جو نالو ڪَتب آڻي اولهه جي سرمايدار ملڪن تي حملن جو پڪو عهد ڪندڙ انتهاپسندن طرفان نئين جنگ جي شروعات جو پَڙهو ملي چڪو هو. انهن معتدل پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ مونکي مسلمان دنيا ۾ ۽ تصوراتي مسلمان دُنيا منجهه رهندڙ ماڻهن جي مذهبي جذبن کي ڀڙڪائڻ تي ٻَڌل فتح جي سپنن لاءِ خطرو سمجهيو ٿي. سوويت يونين فوجن کي افغانستان مان زبردستي ٻاهر ڌِڪڻ ۽ نيٺ سُپرپاور ملڪ جي ٽُٽڻ جي تجربي انتها پسندن کي وڌيڪ هُشي ڏني. هنن سوچيو ته اُهي واقعي اولهندي سرمايدار دنيا تي قبضو ڪري سگهن ٿا.
اُلهندي سرمايدار ملڪن جي اڳواڻن ۽ ايجنسين جي عملدارن منهنجي جمهوري حڪومت کان وڌيڪ جنرلن سان گڏ رهڻ کي آسودو ۽ مناسب سمجهيو. آئون شهيد ذوالفقار علي ڀُٽي جي ڌيءَ هئس، جنهن کي توڙي جو اُهي سماجواد مشعل بردار اڳواڻ ۽ پاڪستان جي نيوڪليائي پروگرام جي ابي طور ياد رکن ٿا. گڏوگڏ منهنجن ڀائرن افغانستان ۾ سوويت يونين جي فوجي والار دؤران الذوالفقار تنظيم جوڙي هئي.
اُلهندي سرمايدار ملڪن جي حمايتي سمجهيو ويندڙ هڪڙي پاڪستاني جنرل مونکي چيو، ”تنهنجي فوجَ سوويت يونين کي شڪست ڏني آهي، ۽ توهان وٽان هڪڙي حُڪم تي، اسان آمريڪا کي به شڪست ڏيئي سگهون ٿا.“ مون پنهنجو ڀَؤ پنهنجي هڪڙي سفارتڪار کي ٻُڌايو. هُو تڪڙو هليو ويو ۽ وڃي آمريڪي سفير کي اُها سڄي ڳالهه ٻُڌايائين. جنهن وري کيس چيو، ”اها ڳالهه سچ ٿي نٿي سگهي. اُهو جنرل ته شراب پيئي ٿو.“ مون سمجهيو ته، شراب پيئڻ ڪنهن قدر معيار جو ماپو بڻجي ويو آهي، جنهن وسيلي اُلهندي سرمايدار مُلڪن جا ماڻهو فيصلو ڪن ٿا، ته ڪير ڪهڙي اسلامي مؤقف ۽ ويچار تي بيٺل آهي.
منهنجي سرڪار جي پهرين هفتي ۾، جڏهن آئون لاهور ۾ لٿيس ته، گُلن جي ڪونڊيءَ ۾ رکيل هڪڙو بم هٿيڪو ڪيو ويو، جنهن کي منهنجي اُتان لنگهڻ مهل ڦاٽڻو هو. ماڻهن کي منهنجي خلاف ڪرڻ لاءِ اجاين ۽ ڪُوڙن افواهه ڦهلائڻ وسيلي روڊن تي آڻڻ جون هر ڀيري ڪوششون ڪيون ويون. هنن جي هڪڙي واهيات تُهمت اها هئي ته مون پيرس مان مٿي تي ويڙهڻ لاءِ چادر ورتي هئي، توڻي پاڪستان ۾ ماڻهو غريب هئا. پر سچ اهو آهي ته مون پنهنجو مٿو ڍَڪڻ لاءِ هڪڙي چادر ڪراچيءَ جي بازار مان ورتي هئي، ۽ آئون پاڪستاني عوام جي ٿورائتي آهيان، جن اهڙين واهيات ۽ اجائين تُهمتن کي رد ڪيو ۽ اُهي مون سان گڏ ٿي بيٺا، ڇو ته مون پاڪستاني سماج ۾ تبديليءَ آڻڻ واريون سرگرميون پئي ڪيون.
منهنجي چونڊجڻ جي مهيني ۾، آءِ ايس آءِ جو برگيڊيئر امتياز ۽ سندس ڊپٽي ميجر عامر منهنجن پارليامينٽرين ميمبرن سان رابطا ڪري، کين پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ڇڏڻ لاءِ چوڻ لڳا. هنن جو وڻندڙ مؤقف اهو هو: ”ڪوبه هُن کي وزيراعظم جي عهدي تي ڏسڻ نٿو چاهي. آمريڪا کي هوءَ نٿي وڻي، فوجَ کيس نٿي چاهي ۽ ايستائين هُن جو مُڙس به تنهن وقت کيس ڇڏي ڀڄي ويندو، جڏهن هوءَ وزيراعظم جي عهدي تان هٽندي.“
هُنن جو افغانستان ۾ هلندڙ جهادَ سان گڏ حتمي منصوبو اُلهندي سرمايدار ملڪن جي طاقت ۽ معيار تي ضابطو آڻڻ هو، پر اُهي حڪومتي ضابطو منهنجن هٿن ۾ هئڻ مهل ظاهري طور آزاديءَ سان اُهو ڪجهه ڪري نه پيا سگهن. آءِ ايس آءِ وارن آمر ضياءَ الحق جي ’سياسي پُٽ‘ نواز شريف کي وزيراعظم بنائڻ جو واعدو ڪيو. نواز شريف کي اڳ ۾ ئي پنجاب جو وڏو وزير بڻايو ويو هو، جنهن اعلان ڪيو ته هُو منهنجي حڪومتي ضابطي کي ايئن للڪاريندو، جو آئون سڄي قوم جي نه، پر رُڳو راڄڌانيءَ جي نالي ماتر وزيراعظم رهجي وينديس.
منهنجي سياسي بنياد ۽ ڳڙهه سان مُنهن ڏيڻ لاءِ اينٽيليجنس رسائيءَ کي وسعت ڏيڻ خاطر، آءِ ايس آءِ جي اڳواڻ تجويز ڏني ته آئون ’تسلسل’ جي خاطريءَ لاءِ ’اينٽيليجنس ڪَور‘ جوڙيان. مونکي ٻُڌايو ويو ته، پُراڻن رياستي عملدارن جون سموريون ترقيون آءِ ايس آءِ وسيلي جاچنا کان پوءِ ٿيڻ کپن. مون کين اهو ٻُڌائيندي اُن تجويز کي رد ڪيو ته، ”جنرل ضياءَ، سوويت يونين ۽ هندستان جي ٻن محاذن تي جنگ کي مُنهن ڏنو هو، تنهنڪري هُن کي ڳوٺ جي سطح تائين ڌار فوجي ڪَور جي گهُرج نه هئي، تنهنڪري آئون به ڪا نئين ڪَور ٺاهڻ نٿي گهُران.“ آءِ ايس آءِ اهو چوندي اصرار ڪيو ته، ”آءِ ايس آءِ جي وسعت ۽ ساڳين عملدارن جي تسلسل کانسواءِ، ملڪ جي نظرياتي سرحدن جي بچاءُ جو ضابطو برقرار رکڻ ڏکيو آهي.“ مونکي ’رياست منجهه رياست‘ ٺاهڻ کي بااختيار ۽ قانوني بنائڻ لاءِ چيو پئي ويو، جيڪي هوند پاڪستان ۾ ايندڙ عام چونڊن سميت زندگيءَ جي هر رُخ ۾ هٿُ چُراند ۽ رنڊڪ وجهن ها. مون انڪار ڪيو. بهرحال، منهنجي حڪومت ڊهڻ کان پوءِ، عبوري وزيراعظم غلام مصطفيٰ جتوئي آءِ ايس آءِ وارن اڳيان جهُڪي ويو، ۽ هُن سندن منصوبن کي عمل جي ڇُوٽ ڏني.
جنرلن جي سياسي مخالفت باوجود، مون فوج جي صفن ۽ عهدن کان گهڻي حمايت وٺڻ جي ڪوشش ڪئي. جڏهن جنرل مرزا اسلم بيگ سان آئون 23 مارچ 1989ع تي پهرئين ’مارچ پاسٽ پريڊ‘ تي ويس، ته فوجين جي خاندانن منهنجي ڪار جي چؤڌاري گڏ ٿي، ڪار کي آهستي ٿيڻ تي مجبور ڪندي، ڀلوڙ آڌرڀاءُ ڪيو هو. جنرل مرزا اسلم بيگ شفقت جي عام نماءُ جو هيراڪ نه هو، تنهن ڳڻتيءَ مان پُڇيو. ”ڇا پيو ٿئي؟“ منهنجي مليٽري سيڪريٽري جواب ڏنو، ”وزيراعظم سان ملي فوجي خاندانَ خوش ٿيا آهن.“ اسلم بيگ سُرهو نه ٿيو. ۽ جيتوڻيڪ جنرلن ۽ فوج ۾ موجود ڪجهه عملدارن وچ ۾ محاذ آرائيءَ جي ٻن ڏهاڪن باوجود، منهنجي ملڪ جي عظمت ۽ عزت سان خدمت ڪندڙ هزارين فوجين ۽ افغان جهادي ڀوُت واري وبا ۾ ورتل ڳڻپ جيترن عملدارن وچ ۾ تميز رکي، جن منهنجي مخالفت ڪئي هئي.
مون ڪاميابيءَ سان عورت وزيراعظم چونڊجڻ سبب اسلامي ملڪن جي تنظيم طرفان پاڪستان جي معطليءَ جي سفارش وارين ڪوششن کي ناڪام بڻايو. مختلف مسلمان ملڪن جا مذهبي عالمَ منهنجي چُونڊ سبب ميدان ۾ ٽُپي پيا هئا، ۽ مختلف فتوائون ڏيڻ ۾ رُڌل هئا. اها منهنجي لاءِ بدقسمتيءَ واريءَ فتوا هئي، جو سعودي مذهبي باني عالم شيخ باز، اها فتوا ڏيڻ پسند ڪئي ته، مسلمان قوم جي اڳواڻيءَ لاءِ ڪنهن عورت جي چونڊ غير اسلامي آهي. بهرحال، آئون خوشقسمت هئس، جو يمن، شام، مصر ۽ عراق جهڙن ملڪن جا عالمَ، جتي سيڪيولر حڪومتون هيون، مونکي بچائڻ لاءِ اڳتي آيا.
بهرحال، اُساما بن لادن اڃا 1989ع ۾ القائدا نه جوڙي هئي، پر مون سندس نالو پهريون ڀيرو تڏهن ٻُڌو، جڏهن هُن منهنجي پهرئين حڪومت کي ڊاهڻ لاءِ عالمي امداد ڏني هئي. هُو جيتوڻيڪ فيبروري 1989ع ۾ سوويت يونين فوجن جي افغانستان مان هليو وڃڻ کان پوءِ سعودي عرب ڏي موٽي ويو هو، پر جڏهن مون مئي مهيني ۾ آءِ ايس آءِ تي پنهنجو اختيار ۽ ضابطو رکيو، ته هنن وري کيس ٻيهر پاڪستان ڏانهن گهُرائي ورتو. اُساما بن لادن کي آءِ ايس آءِ (جنهن سان هُن جا ڊگهي عرصي کان ۽ ويجها لاڳاپا هئا) وارن منهنجي جمهوري حڪومت ڊاهڻ ۽ پاڪستان ۾ مذهبي نظام آڻڻ ۾ مدد لاءِ چيو. اُساما بن لادن منهنجي خلاف اسيمبليءَ ۾ عدم اعتماد تحريڪ جي ڪاميابيءَ خاطر، منهنجن پارليامينٽري حمايتن کي خريدڻ لاءِ اٽڪل هڪ ڪروڙ ڊالرن (هاڻي ٻاهٺ ڪروڙ رپيا) جي رقم ڏني هئي.
افغانستان جي سوويت يونين فوجن سان جنگ بند ٿيڻ سان، اُساما بن لادن جي اوچتي پاڪستاني سياست ۾ مداخلت کي اُهو اوائلي اشارو سمجهڻ کپي ها، ته هُن جو ۽ ٻين جهاد جي حمايت ڪندڙن جو اصل مقصدَ، ڪنهن مسلمان مُلڪ مان رُڳو سوويت يونين فوجن کي ٻاهر ڌِڪڻ کان وڌيڪ ۽ گهڻو وسيع هو. سچ اهو آهي ته، اِهو اصل ۾ مذهبي انتها پسندن جي ضابطي تحت يورپ، ايشيا ۽ آفريڪا کنڊ ۾ ڦهليل مسلمان رياستن جو خلافت بابت بگاڙيل مؤقف هو.
ڪنهن موقعي تي آمريڪا ۽ اُلهندي جي سرمايدار ملڪن جا ويجها دوست رهندڙ مُجاهد، هاڻي پنهنجن مُربين خلاف ٿي بيٺا هئا. هنن ڪنهن قدر اهو سوچيو هو ته، اُهي آمريڪا تي قبضو ڪري سگهن ٿا، جيتوڻيڪ ڪابل تي قبضو به غلط ثابت پئي ٿيو.
اُن دؤر ۾ مونکي هڪڙي ڄاڻُ ملي ته هڪڙو سعودي جهاز انبن جي دَٻن سان گڏ پاڪستان ۾ لهي چڪو آهي. جيئن ته سعودي عرب ۾ اَنب نه پر کجيون ٿين ٿيون، تنهنڪري اها ڳالهه بلڪل شڪي هئي. شهري اينٽيليجنس کي پتو پيو ته، انهن دَٻن ۾ انب نه، پر ڪنهن قدر پئسا هئا. مون سعودي بادشاهه فهد کان حمايت وٺڻ تي سوچيو. جڏهن آئون ساڻس مليس، ته هُن بابا جي واکاڻ ڪئي ۽ هُن ياد ڏياريو ته ڪيئن هُن بابا جي حياتيءَ بچائڻ لاءِ ڪوشش ڪئي هئي. هُن چيو ته بابا جو قتل ’ناانصافي‘ هو، ۽ هُو منهنجي پيءُ جي ڀاءُ جهڙو هو، تنهنڪري هُن مون کي پنهنجي ڌيءُ جيان ڀانئيو. سو، مون پنهنجي قانون واري وزير کي بادشاهه کان پڇڻ لاءِ سعودي عرب موڪليو ته،”ڇا هُو پنهنجي ڌيءُ کان ڪاوڙيل هو، جو پاڪستان ۾ هن جي مخالفن جي مالي امداد لاءِ سعودي ناڻو موڪليو اٿس.“ بادشاهه منهنجي وفد کي خاطري ڪرائي ته، ناڻي جي تبديليءَ وارو عمل سرڪار سان ڪو واسطو نٿو رکي، پر هُن اهو ڄاڻايو ته، ”ڪجهه ماڻهو افغان جهاد سان کَري ويا آهن.“ تنهنڪري سندن ذاتي ناڻو موڪليو ويو هو. بادشاهه جي صلاحڪارن مان هڪڙي ڄڻي اُن ناڻي جي سُڃاڻپ ڪندي چيو ته اُها رقم اُساما بن لادن جي هئي.
آئون آمريڪي سفارتي آفيس ۾ ويس ۽ ذاتي طور صدر جارج بش سان مليس. مون صدر کي ٻُڌايو ته مجاهدن جي اڳي حمايت ڪندڙ فوجي ويڙهاڪ عملدار، انتها پسندن ۽ پاڪستان ۾ ٻوڏ جيان ايندڙ پرڏيهي ناڻي جي مدد سان منهنجي حڪمت کي ڊاهڻ جون ڪوشش پيا ڪن. مون ڄاڻايو ته بادشاهه فهد جي هڪڙي صلاحڪار، اُساما بن لادن نالي سعودي واپاريءَ جي سُڃاڻپ ڪئي آهي.
اسلامي جمهوري اتحاد جي آءِ ايس آءِ ۽ بن لادن جي حمايت سان آندل عدم اعتماد واريءَ تحريڪ پهرين نومبر 1989ع تي ٻارهن ووٽن سان ناڪام ٿي. پر اُن عمل سان آءِ ايس آءِ / پرڏيهي انتهاپسندَ اتحادين سان محاذ آرائي ۽ مداخلت واري انداز جو طريقو جُڙيو، جيڪو هوند پاڪستان ۽ سڄي دنيا کي ڪيئي ڏهاڪن تائين مفلوج بڻائيندو رهندو.
منهنجي فوجي مرڪز ۾ وڃڻ مهل، فوجي سربراهه جنرل مرزا اسلم بيگ مونکي فوجي مامرن بابت ڄاڻُ ڏيندو هو. هُن تجويز ڏني ته، جيڪڏهن فوج کي اهو شڪ ٿئي ته، ڪو امڪاني حملو ٿيندو، ته پوءِ سرڪار کي ’اڳرائيءَ واري بچاءَ‘ ۾ ملوث ٿيڻ جي اجازت ڏيڻ کپي. اهو اڳواٽ احتياط طور حملي جو اظهار هو.هُن چيو ته، جيڪڏهن اسلام آباد ’اڳرائي ڪندڙ بچاءَ‘ تي هليو وڃي ته پوءِ اُن سان والاريل ڪشمير جي راڄڌانيءَ سرينگر تي به قبضو ڪري سگهجي ٿو. پوءِ ’هڪ لک ويڙهاڪ مجاهدن‘ جي آڇ ٿي، جيڪي سرينگر تي قبضي لاءِ اسان جي مدد لاءِ تيار هئا. (اُساما بن لادن سعودي بادشاهه فهد کي اُها ساڳي آڇ تڏهن ڪئي هئي، جڏهن عراق 1990ع ۾ ڪويت تي فوجي ڪاهه ڪئي هئي. مون جيان بادشاهه فهد به اُن آڇ کي پسند نه ڪيو. ان عمل جي نتيجي ۾ اُساما بن لادن، سعودي بادشاهه سان کُلي عام ٽڪراءُ ۾ آيو)
جنرل اسلم بيگ مونکي ٻُڌايو، ”وزيراعظم، توهان بلڪل حُڪم ڏيو، ۽ توهان جا ماڻهو سرينگر تي وڃي قبضو ڪندا، ۽ توهان کي اسان مهانتا ۽ سوڀُ جو تاج پارائينداسين.“ مون سوچيو ته، هُو سچائيءَ جي سموري سوچ وڃائي چُڪو آهي.
’افغان مُجاهد‘ جو اصطلاح پاڪستان ۾ مختلف گروهن کي پاڻ ۾ گڏائيندڙ هڪڙو ڍرو اصطلاح آهي، جنهن ۾ افغان، عرب ۽ ٻين ملڪن جا گروهه شامل آهن، جن افغان جهاد ۾ حصو ورتو هو، سي ڪشمير ۾ اُٿيل بغاوت ۾ مدد لاءِ اُتي وڃڻ لاءِ به خواهشمند هئا. مون ڪشميري بغاوت ۾ غير ڪشميري ويڙهاڪن جي ملوث ٿيڻ واري عمل کان انڪار ڪندي، اُن سوچ کي رد ڪيو.
مونکي اهو ڏسڻ ۾ آيو، ۽ کُڙڪ پيئي ته، فوجي سربراهه، سوويت يونين فوجن خلاف افغان جهاد وڙهندڙ جنرل حميد گُل ۽ ٻين جي اثر هيٺ گهڻو ويجهو ٿيندا پئي ويا. اُنهن وٽ ٻٽاڪي ۽ لٻاڙي سوچ هئي، تنهنڪري اُهي سوويت يونين فوجن جي شڪست کي، رُڳو جهادين جي ويڙهُو رڙَين سان نه، پر آمريڪي اسٽنگر ميزائيلن، عالمي مالياتي امداد، سفارتڪاري ۽ سياستَ جي نڀايل ڪردار سان ٿيڻ واريءَ سچائيءَ کي مڃڻ لاءِ تيار نه هئا. آئون اُن سوڀُ جي ٻٽاڪي ڪهاڻين تي ڀروسي لاءِ تيار نه هئس، جنهن عمل کي مون پنهنجي ملڪ لاءِ خواري ٿي سمجهيو، تنهنڪري آئون اُن خاطريءَ لاءِ محتاط هئس، ته جيئن فوجَ سمجهي ته، حڪومت هندستان سان جنگ جي حمايتي نه آهي.
چونڊيل حڪومت جي ضابطي کي مفلوج بنائڻ جي هڪڙي ٻيءَ ڪوشش ۾، جنرل اسلم بيگ ڪنهن ملڪ جي جنگ ۾ وڃڻ وارين سرگرمين ۾ تبديلين آڻڻ جي تجويز جو فيصلو ڪيو. اسان ڪابينا جي بچاءُ ڪميٽيءَ جي هنگامي گڏجاڻي ڪئي. منهنجي گهرو وزير، فوجي سربراهه کي ڪَڙڪي سان چيو، ”سياستدانن کي جنگ جا فيصلا ڪرڻ کپن، ڇو ته اُهي عوام جا چونڊيل نمائندا آهن.“ ڪمري ۾ ماٺار ڇانئجي ويئي. سرڪاري ملازم عام طور فوجين جون جُتيون چَٽڻ تي مجبور هئا، ۽ جنرل کُلي عام سياسي اڳواڻن کي بيعزتو ڪندا هئا. مون جنرل اسلم بيگ کي ڪچهريءَ لاءِ منهنجيءَ آفيس ۾ گهُرايو. مون ڏٺو ته هو اڃا به اُتي ڪيل تقرير تي چِڙيل هو. مون پنهنجي تجربي پٽاندر سمجهيو ته، هي ڪابينا جي بچاءَ واري ڪميٽيءَ جي ميمبرن اڳيان، پنهنجي ڀانئيل جُڙتو بيعزتيءَ جو حڪومت کان پلاند ضرور وٺڻ جي ڪوش ڪندو. بدقسمتيءَ سان، آئون غلط نه هئس.
جنرلن حڪومت جي سرگرميءَ جي اهليت کي متاثر ڪرڻ جي ڪوشش خاطر آئيني، ادارتي ۽ سياسي ذريعن ڏانهن لاڙو رکيو. اُنهن ۾ اسان جي مٿان يزيدي تلوار جيان لٽڪيل اٺين ترميم تحت سرڪار ڊاهڻ وارو صدر جو آئيني اختيار به شامل هو. اُن عمل ۾ پنجاب ۾ نواز شريف کي ڪَتب آڻڻ جي کُلي بغاوت به شامل هئي. پر حڪومت هلائڻ جي منهنجي اهليت خلاف هڪڙي ٻي رٿا به گهَڙي ويئي هئي، جيڪا وڌيڪ ذاتي ۽ پلاند سان ڀرپور هئي.
مون تي ڪيل حملا رُڳو منهنجي ايمان، پاڪستان سان سچائيءَ يا واشنگٽن کان آزاديءَ تائين محدود نه هئا. پر منهنجي ڪردار ۽ خاندان جي ساک خلاف سوچي سمجهيل مُهم هلائي وئي، جيڪا چونڊن ۾ کٽي وڌيڪ عام بنجڻ کان گهڻو اڳ، آءِ يس آءِ منهنجي ڪردار ڪشي ۽ ساکُ جي بدناميءَ واري طريقيڪار ۽ سوچيل سمجهيل ’ذاتي تباهيءَ جي سياستَ‘ واريءَ سازش گهڙي، ۽ اهو مفروضو گهڙيو ويو ته منهنجي سرڪار بدعنوان هئي. منهنجو واپاري مُڙس اُن سازش جو مُک نشانو هو، هيءَ اها حڪمت عملي هئي، جو شايد مونکي ڪنهن مرد وزيراعظم خلاف استعمال ڪيو وڃي ها.
ذاتي ڪردار ڪشيءَ جي سياستَ، ويڙهاڪ ۽ رُجعت پسندن لاءِ سگهارو هٿيار هو. اُن دؤران جيتوڻيڪ مون تي ڪا خاص ڳالهه ثابت نه ٿي، ۽ ڪا تُهمت به نه بيٺي، پر هڪڙي منفي سوچ پيدا ڪئي وئي هئي. پاڪستان جي آڊيٽر جنرل جي رپورٽ باوجود، جنهن ۾ اهو پڌرو ڪيو ويو ته، رياستي فَنڊ مُبينه طور مونکي حڪومت مان ڌِڪڻ ۽ حملي لاءِ استعمال ٿيا هئا. مون لاڳاتار اهڙن مامرن بابت سوالن کي مُنهن ڏيڻ جو سلسلو رکيو.
عدالتي ڊيڄارڻ وارن ورهين ۽ پوءَ ايندڙ پاڪستاني آمرن طرفان منهنجي ساک کي، پاڪستان ۾ توڙي پرڏيهه ۾ نقصان پهچائڻ خاطر لڳاتار ڪُوڙ ٻٽاڪ جي پرچار باوجود، منهنجي يا منهنجي مُڙس خلاف لڳايل ڪو هڪڙو الزام به عدالتن ۾ ثابت ٿي نه سگهيو. پر جڏهن هڪڙيءَ تُهمت رد پئي ٿي، ته وري ٻيو الزام مڙهيو ٿي ويو. جيئن هڪڙي عدالت مان ضمانت منظور پئي ٿي، ته اُها وري ٻي عدالت ۾ رد پئي ٿي. منهنجو مُڙس ۽ آئون نيٺ پنهنجي وطن ۾ جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ ويڙهه کي وڌيڪ وقت ڏيئي سگهڻ بجاءِ سڄي مُلڪ جي عدالتن ۾ پاڻ مٿان لڳل الزامن جي بچاءُ لاءِ، پنهنجي توانائي سيڙائڻ لڳاسين. اسان تي سياست تان هٿ کڻڻ لاءِ دٻاءُ وڌو پئي ويو، يا وري اها ڪوشش پئي ٿي عدالتي مداخلت وسيلي تباهه ٿي وڃون، ته جيئن قومي حڪومت جوڙڻ لاءِ جيڪا قوت وڃي باقي رهي، سا رُڳو فوجي اسٽيبلشمينٽ هجي.
اهو رڳو منهنجي لاءِ نه هو ته، اينٽيليجنس عملدارن ۽ سندن انتها پسند ساٿارين تباهيءَ آڻڻ جي ڪوشش پئي ڪئي. اهو جمهوريت لاءِ پاڪستان ۾ پاڙُن هڻڻ ۽ ڪامياب ٿيڻ جو موقعو به آهي. جمهوريت، سازشين ۽ مفاد پرست ٽولن جي غير قانوني مفادن کي روڪٿام جو وسيلو آهي، جنهنڪري اها جديد دؤر ۾ فوجي آمرن لاءِ سڀ کان وڏي ڳڻتي آهي.
پاڪستان ۾ جمهوري قوتون سدائين ڊنل رهيون آهن، ته فوجي اسٽيبلشمينٽ آئين ۾ ڄاڻايل اٺين ترميم کي واپرائي، سندن چونڊيل حڪومتن کي ڊاهي ڇڏيندي. 1985ع کان وٺي، محمد خان جوڻيجو، نواز شريف ۽ منهنجي هر هڪ چونڊيل حڪومت کي معياري ’بدعنواني ۽ نااهليت‘ وارن الزامن پٽاندر، ڪنهن مناسب مواد کانسواءِ اٺين ترميم وسيلي ڊاهيو ويو آهي. منهنجي سرڪار کي 6 آگسٽ 1990ع تي ڊاهيو ويو (عراق جي ڪويت تي فوجي ڪاهه جي بهاني پٽاندر ٻه ڏينهن اڳ). آمريڪا ۾ اي بي سي نيوز جي صحافي پيٽر جيننگس ڏاڍي مناسب طور، اُن عمل کي ’آئيني پوشاڪ پاتل فوجي پُٺڀرائي واريءَ بغاوت‘ ڪوٺيو. هڪ پيڙهيءَ ۾ ٻيو ڀيرو، منهنجي بابا جي حڪومت ڊاهڻ لاءِ آيل فوجي بغاوت جي رُڳو تيرهن ورهين کان پوءِ، مون ڏٺو ته فوجَ وري هڪ ڀيرو ٻيهر وزيراعظم هائوس کي گهيرو ڪري ويئي هئي.
پاڪستان ۾ 1990ع ۾ ٿيل چونڊون مذاق هيون. پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي هزارين ڪارڪنن کي ڪنهن تُهمت کانسواءِ جيلن ۾ واڙيو ويو هو. انيڪ ڪارڪنن تي تشدد ٿيو، ڪجهه غائب ٿيا ۽ ٻين کي وري قتل ڪيو ويو. اسان جي ڪنهن به ميڊيا تائين پُهچ نه هئي. نواز شريف جي چونڊ مُهم لاءِ ڪروڙين رپيا مُلڪ ۾ ٻوڏ جيان پئي آيا. آءِ ايس آءِ طرفان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي اميدوارن ۽ ڪارڪنن کي ٽوڙڻ تي مجبور ڪرڻ لاءِ سياسي ڪارڪنن جي هٿن ۾ لکين رپيا ڏنا پئي ويا. ڊائريڪٽر جنرل آءِ ايس آءِ اسد دراني پوءِ عدالت ۾ مڃيو ته، 1990ع جي چونڊن ۾ منهنجي خلاف ڪَتب آڻڻ لاءِ اٽڪل ڇهه ڪروڙ رپيا ورهايا ويا هئا. پوءِ به مون چئني صوبن ۾ سڄي ملڪ ۾ وڏا عوامي جلسا ڪيا، پنجاب جي ٻهراڙيءَ وارن علائقن ۾ منهنجي چونڊ مُهم دوران ماڻهن جي مليل موٽ ڏاڍي سوڀاري رهي هئي چونڊن جا اندازا ڏاڍا همٿائيندڙ هئا، ۽ اندازو هو ته اسان 1988ع ۾ کٽيل سيٽن جيتريون سيٽون يعني 92 سيٽون کٽينداسين. پڇاڙيءَ ۾، عالمي پريس اسان جي پارٽيءَ جي موٽ بابت غير رواجي تخمينا پئي لڳايا، ۽ اُميد پئي ڏيکاري ته اسان واضح اڪثريت سان کٽينداسين. پر بيشڪ، اهو جنرلن جو منصوبو نه هو. فوجي بغاوتن کي جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ حُڪم نٿو ڏنو وڃي. 1990ع جون چونڊون اعلان ٿيڻ سان ئي ڌانڌليون شروع ٿي چُڪيون هيون- منهنجي رياستي ميڊيا تي اچڻ کان انڪار ڪيو ويو، حڪومتي ناڻو اسان خلاف ڪَتب آندو ويو، ووٽر لسٽن ۾ هيراڦيري ڪئي ويئي، مرضيءَ جا سُڃاڻپ ڪارڊ جاري ڪيا ويا. پولنگ اسٽيشنن جي جاين ۾ تبديليون ڪيون ويون. ووٽن جي پيتين کي اڳواٽ ڀرڻ ۽ پڇاڙيءَ ۾ ووٽن جي ڳڻپ مهل منصوبو ٺاهيا ويا هئا. آمريڪي جاچنا ڪندڙ عملدارن چونڊن کان اڳ ۾ ٿيل ڌانڌلين جي رپورٽن تي وڌيڪ ڌيان ڏنو. جڏهن ته ڪامن ويلٿ ۽ سارڪ جي نمائندن وري چونڊن ۾ پوندڙ ووٽن ۽ ووٽن جي ڳڻپ تي ڌيان ڏنو. ڪنهن به حالت ۾، ڪنهن اداري به، هن ڪارروائيءَ جي منظوري يا قانوني حيثيت لاءِ مُهر نه هنئي.
اسان 24 آڪٽوبر 1990ع تي پاڪستان ۾ چونڊن جي ڌانڌليءَ جا گهڻا ڏُکارا نمونا ڏٺا. آءِ ايس آءِ، پاڪستان جي سڀ کان وڏي جماعت ۽ سڄي پاڪستان جي چئني صوبن ۾ وڏي سگهه رکندڙ قومي جماعت پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کي قومي اسيمبليءَ ۾ کٽڻ لاءِ رڳو ٿورڙيون 44 سيٽون مس کڻڻ جي ’اجازت‘ ڏني. مُشاهدو ڪندڙن چونڊن ۾ ٿيل ڌانڌلين تي واويلا ڪئي، ۽ انگن اکرن جا ماهر اُن نتيجي تي پهتا ته آءِ ايس آءِ جي حمايتي پاڪستان مسلم ليگ لاءِ قومي ووٽن جي شرح جي ست ۽ تيرهن سيڪڙي وچ ۾ اٽڪل پنجهٺ لک ووٽرن سان ڌانڌلي ٿي هئي فوجي جنتا نواز شريف کي قومي اسميبليءَ ۾ ٻين جماعتن سان عام حالت ۾ سرچاءُ يا معاهدي جي ڪنهن گهُرج ۽ ڪنهن رڪاوٽ کانسواءِ حڪومت جي سائي جهنڊي ڏيکاري. چونڊن جي بي شرمائيءَ واري نتيجي پٽاندر پاڪستان مسلم ليگ کي قومي اسيمبلي ۾ 207 سيٽن مان 106 سيٽون ۽ ملڪ جي چئني صوبن ۾ چئني صوبن جون حڪومتون ڏنيون ويون. مونکي مخالف ڌُر جي جماعتن جو اڳواڻ چونڊيو ويو.
آئون قومي اسيمبليءَ ۾ ڏينهن پٺيان ڏينهن، مهينن پٺيان مهينا، نواز شريف سرڪار جي آمراڻن اُپائن کي بيٺي للڪاريندي رهيس. برطانيا جي مهان پارليامينٽري نموني ۾، مخالف ڌر جي اڳواڻ طور آئون سرڪاري عملدارن ۽ وزيراعظم کان به سوال پُڇندي ۽ ساڻن بحث ڪندي هئس. آئون اُهو اختيار استعمال ڪري منهنجي حڪومت جي سماجي، معاشي ۽ ساسي حاصلات جي تحفظ لاءِ ڪوشش ڪندي رهيس. اهو سولو مامرو نه هو. نئين سرڪار انهن سماجي سُڌارن کي ختم ڪيو، جيڪي مون پنهنجي حڪومت ۾ شروع ڪيا هئا. سينسرشپ وري لڳائي ويئي. شاگرد يونين تي وري پابندي مڙهي وئي. مخالف ڌُر جي ميڊيا تائين پُهچ کي روڪيو ويو. نئين بجيٽ ۾ زور ڏيندي، سماجي شعبي جي فنڊن کي غير ترقياتي شعبن ۾ لڳايو ويو، جنهن سبب سڀ کان وڌيڪ نقصان تعليم واري شعبي جو ٿيو. اسان جي حڪومت طرفان پاڪستان ۾ عورتن ۽ ڇوڪرين لاءِ شروع ڪيل ڪيئي سُڌارن کي ختم ڪيو ويو، جنهن ۾ عورتن جي صحت ۽ آباديءَ جي واڌ ويجهه وارا مرڪز شامل هئا.
آءِ ايس آءِ پنهنجا چيڙائيندڙ حملا لڳاتار مون تي ڪندي رهي. هاڻي ڊيڄارڻ ۽ ڌمڪين واريءَ مُهم جا گهڻا رُخ هئا. انهن هوائي جهاز جي اغوا ۾ مونکي ڦاسائڻ جي ڪوشش ڏانهن به لاڙو رکيو. اينٽيليجنس سروس جي عملدارن راولپنڊي ۾ ڀرتي ڪندڙ شعبي وسيلي، جهاز اغوا ڪندڙن کي ڀاڙي تي ملازم رکيو. هُنن اُنهن ڀرتين کي، منهنجي ڀاءُ جي تنظيم سان منهنجو ناتو جوڙيندي. اُن سازش جو حصو هئڻ طور ’الذوالفقار‘ ميمبرن جي فرضي سُڃاڻپ ڏني. ۽ اُن وسيلي اسان ٻنهي جو جهاز جي اغوا واري واقعي سان ناتو جوڙڻ جي ڪوشش ڪئي.
پوءِ، 26 مارچ 1991ع ۾ سينگاپور ايئرلائين جي هڪڙي جهاز کي سنگاپور ايئرپورٽ تي اغوا ڪيو يو، جنهن ۾ 129 مُسافر سوار هئا. اهو منصوبو غلط ٿيو، ڇو ته آئون لاڙڪاڻي ۾ هئس، ۽ سڄي رات اُتي ترسي هئس. جڏهن جهاز اغوا ٿيو ۽ آئون لاڙڪاڻي ۾ هئس، ته ڊپٽي ڪمشنر مون وٽ گهر آيو. هُن مون کي جاڳائڻ تي اصرار ڪيو، ڇو ته اغوا ڪندڙن منهنجي طرفان کين نه روڪڻ تائين، سڀني مسافرن کي مارڻ جي ڌمڪي ڏني هئي. اها سموري سازش گهَڙيل ۽ جُڙتو هئي، ته جيئن اهو تاثر ڏنو وڃي ته جهاز اغوا ڪندڙن منهنجن حُڪمن تي عمل پئي ڪيو.
اتفاق سان، منهنجن مُحافظن مونکي جاڳائڻ کان انڪار ڪيو، جنهن مهل مقامي ضلعي انتظاميا ساڻن کِٽراڳ پئي ڪيو، ته اوڏيءَ مهل سنگاپور اختيارن جهاز تي جُلهه ڪئي ۽ اغوا ڪندڙن کي ماري وڌو. جڏهن سنگاپور اختيارن طرفان مُئل اغوا ڪندڙن جون تصويرون پڌريون ٿيون، ته سندن اصل خاندان پنهنجن مُئلن جا لاش وٺڻ لاءِ اڳتي آيا. پوءِ ميڊيا کي پتو پيو ته، اهو ڦُريل سُڃاڻپ ۽ جُڙتو واقعو هو، ۽ اهو ته الذوالفقار جو جهاز جي اغوا واري واقعي سان ڪوبه واسطو نه هو. اصل ۾ اُهي انٽيليجنس سروس وارا ئي هئا، جيڪي الذوالفقار ڪارڪنن جي نالن کان واقف هئا، ۽ انهن سازش جوڙڻ مهل اغوا ڪندڙن لاءِ پاسپورٽ ۽ ٽڪيٽون به ورتيون هيون.
هڪ ورهيه پوءِ اُهي ڪُڌي عمل تي لهي آيا. 1992ع ۾ مونکي مارڻ جي هڪڙيءَ ٻيءَ ڪوشش ڪئي وئي. آئون جنهن مهل لاڙڪاڻيءَ ۾ گهر ڏانهن موٽيس پئي، ته هڪڙو راڪيٽ لانچر منهنجي ڪار تي اُڇلايو ويو. پر اُهو منهنجي گاڏيءَ کي لڳڻ بجاءِ مون سان گڏ ايندڙ پوليس وئن کي وڃي لڳو ۽ افسوس سان ڇهه پوليس وارا مُئا.
منهنجي مخالف ڌر جي اڳواڻ واري اوائلي دؤر ۾، مون منهنجي سرگرميءَ واريءَ زندگيءَ جي نئين حصي جي ذميداري کنئي. آئون سڄيءَ دنيا ۾ خاص طور آمريڪا ۾ تقريرون ڪرڻ لڳيس. اُن عمل سان مونکي پاڪستان ۾ جمهوريت جي حالت بابت رايا جوڙيندڙن سان ڳالهائڻ جو وجهه ملڻ لڳو، ۽ ايئن پرنٽ توڙي اليڪٽرونڪ پريس، آمريڪا ۾ ڪانگريس جي نمائندن توڙي سينيٽرن سان ملڻ، ۽ برطانيا ۽ يورپ جي پارليامينٽرين سميت پرڏيهه ۾ رهندڙ پاڪستانين سان به ملڻ جو موقعو ملندو هو، ته گڏوگڏ پاڪستان ۾ جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ زور ڏيڻ جي ڪوشش به ڪندي هئس. (آئون اڄ به يورپ، ايشيا ۽ اُتر توڙي ڏکڻ آمريڪا ۾ لڳاتار ليڪچر ڏيان ٿي.)
آئون ڀانئيان ٿي ته قومي اسيمبليءَ ۾ ڪيل ڪم ۽ پرڏيهه ۾ منهنجن ليڪچرن ۽ لکڻين سان پاڪستان ۾ جمهوريت جي پوئتي موٽ واري عمل ڏانهن وري ٻيهر ڌيان ڏيارڻ ۾ ڪاميابي ٿي آهي. انهن ڳالهين تي سوچيندي ويچاريندي نواز شريف قومي اسيمبليءَ ۾ پنهنجيءَ وڏي اڪثريت باوجود پاڻ کي تمام تيزيءَ سان هيڪلو ڀانئيو ۽ نيٺ هُو اُن فوجي اسٽيبلشمينٽ سان ٽڪراءُ ۾ آيو،جنهن کيس تخليق ڪيو هو. گڏوگڏ انيڪ دهشتگرد ڪارروايون مختلف کنڊن ۾ واقع ٿيڻ لڳيون.
مونکي پڪ آهي ته، دهشتگرديءَ جي جنگ جو دؤر اصل ۾ 1990ع ۾ پاڪستان ۾ ٿيل چونڊن جي نتيجي ۽ نواز شريف حڪومت جوڙجڪ سان لاڳاپيل آهي. دهشتگرديءَ وارين ڪاررواين کي جيتوڻيڪ 2001ع ۾ ورلڊ ٽريڊ سينٽر تي ٿيل ٻئي حملي تائين مڪمل طور مڃيو نه ويو هو، پر اُهو عمل اسلام ۽ اُلهندي سرمايدار مُلڪن وچ ۾ چيڙائيندڙ پرتشدد ڪارروائين جو وسيلو بڻجي ويو هو، جنهن کي هارورڊ جي سيموئيل هنٽنگٽن ’تهذيبن جو ٽڪراءُ‘ ڪوٺيو هو. تاريخي المياتي تباهيءَ چرپر ۾ اچي چُڪي هئي.
نواز شريف پنهنجي اوائلي انتظاميا ۾، سياسي اتحاد نالي جُڙيل اسلامي جمهوري اتحاد جي اصل خالق ۽ اڳوڻي آءِ ايس آءِ برگيڊيئر امتياز کي سرڪاري وفاقي انٽليجنس ايجنسيءَ جو اڳواڻ بڻايو هو. قومي اسيمبليءَ ۾ ۽ چئني صوبائي اسيمبلين ۾ پنهنجي لوهي جَڪڙ باوجود نواز شريف جو پنهنجي اقتدار ۽ اختيارن جي وڌيڪ مضبوطيءَ ۽ مستقبل ۾ سگهارين مخالف ڌرين جي وسيلن جي تباهيءَ جو ارادو هو. هُن برگيڊيئر امتياز کي صدر غلام اسحاق خان ۽ مون بابت ماٺ ۾ خاص طور ٻن سياسي مقصدن تي لڳايو.
نواز شريف جي پهرين ڀيري وزيراعظم ٿيڻ وقت صدر سان اُڀرندڙ اختلاف، غير متوقع طور دل جي دؤري ۾ فوت ٿيل جنرل آصف نواز کان پوءِ، چيف آف آرمي اسٽاف طور جائنشين جي چونڊ تي عوامي طور هڪدم اُٻڙڪا ڏيئي سامهون آيا. نواز شريف ۽ غلام اسحاق خان طرفان ٽيليويزن تي هڪٻئي خلاف بغاوت جي الزامن جي مٽاسٽا کانپوءِ، نواز شريف حڪومت کي غلام اسحاق خان گهر ڀيڙو ڪيو. هڪ ڀيرو ٻيهر آئيني بغاوت جي رواجي طاقت کي واپرائي، نواز شريف تي ’بدعنواني ۽ بدانتظامي‘ جا الزام مڙهيا ويا.
نواز شريف جي نيڪاليءَ کان پوءِ شروع ٿيل چونڊ مهم دؤران، سلامتيءَ وارن ادارن ۾ ويڙهاڪ فوجين سان منهنجي اوائلي محاذ آرائي وري ٻيهر ميدان تي نروار ٿي. 1993ع ۾ هُنن وٽ مونکي وزيراعظم جي عهدي کان پري رکڻ لاءِ وڌيڪ سڌا ۽ واضح منصوبا هئا. آءِ ايس آءِ هاڻي مخالف ڌر کي فنڊ ڏيڻ وسيلي اقتدار کان مونکي پري رکڻ جي ڪوششن ۾ مطمئن نه هئي. هاڻي، انهن مونکي مستقل طور منظر تان هٽائڻ چاهيو ٿي. يعني هنن نيٺ خلافت جي سندن سَپني ۾ رنڊڪ سمجهي، مونکي هٽائڻ جو فيصلو ڪيو. اهڙيءَ ريت 1993ع ۾ سرءُ مُند ۾ منهنجي قتل جو حُڪم ڏنا ويا، ۽ چونڊيل قاتل پاڪستاني هو. جنهن جا افغان جِهاد دؤران آءِ ايس آءِ سان ناتا هئا. هن جو نالو رمزي يوسف هو.
اسان هاڻي جيئن ته سڀُ ڄاڻون ٿا، ته ان کان اڳ 26 فيبروريءَ تي ساڳيءَ سال کان اڳ رمزي يوسف نيويارڪ ۾ ورلڊ ٽريڊ سينٽر تي پهرين حملي ۾ حصو وٺي چڪو هو. القائدا جي پهرئين حملي جو مقصد پهرين ٽاور کان پوءِ ٻيو ٽاور ڊاهڻ هو، ته جيئن هزارين آمريڪين کي ماريو وڃي. فيبروري واري واقعي کان پوءِ يوسف رمزي آمريڪا مان ڀڄي نڪتو، ۽ پاڪستان موٽي آيو. ستن مهينن کان پوءِ کيس مونکي مارڻ جو حُڪم ڏنو ويو. هُڻ 1993ع جي چونڊ مُهم دؤران مونکي ٻن ڌار ڌار موقعن تي مارڻ جي ڪوشش ڪئي.
سيپٽمبر مهيني ۾، هُن ٻن ٻين ساٿين سان گڏجي ريموٽ ڪنٽرول سان ڦاٽندڙ موتمار بم منهنجي گهر جي اڳيان گهٽيءَ ۾ لِڪائي رکيو هو. هُن منهنجي ڪار گئريج مان نڪرڻ مهل اُن بم کي ڦاڙڻ جو منصوبو جوڙيو هو. هُن جيئن بم جا اوزار لڳائڻ جي ڪوشش پئي ڪئي ته، گشت ڪندڙ هڪڙي پوليس گاڏي هُن کي روڪيو ۽ کانئس پُڇيو ته هو ڇاپيوڪري. هُن چيو ته هو پنهنجي وڃايل چاٻيءَ کي ڳولي پيو، جيڪا گهٽيءَ ۾ وڃائجي ويئي هئي. پوليس کي شڪ جاڳيو ۽ جنهن هُن کي هڪدم اُتان هليو وڃڻ جو چيو. ظاهري طور يوسف رمزي اُن رات کان هڪدم پوءِ هٿيارن جي صفائيءَ جي ڪوشش مهل زخمي ٿي پيو ۽ علاج لاءِ اسپتال ۾ ويو. اسپتال ۾ رکيل رجسٽرڊ مان پتو پيو ته، هُن جي آڱر غير وضاحتي طريقي سان ساڳيءَ رات ختم ٿي ويئي هئي.
پنهنجي فيصلي تي اَٽل يوسف رمزي ۽ سندس گروهه پنهنجي چاچي خالد شيخ محمد ۽ سندن پُٺي ٺپريندڙن وٽان مونکي مارڻ جي مليل واضح هدايتن کان پوءِ وري پنهنجي ڪم ۾ جُنبي ويو. جيئن هاڻي اسان کي پتو آهي ته، خلد شيخ القائدا جو چيف ايگزيڪيوٽو بڻجي ويو هو، ۽ اُن تي وال اسٽريٽ جرنل بيورو جي صحافي اڳواڻ ڊينيئل پرل جو ڪنڌ ڌڙ کان ڌار ڪرڻ واري واقعي ۾ ذاتي طور شڪ هو. (هو هاڻي آمريڪي تحويل ۾ آهي). اُنهن هڪ ڀيرو ٻيهر مونکي مارڻ جو منصوبو جوڙيو، پر هن ڀيري اها سازش پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي مختلف عنصرن کي هڪٻئي خلاف آڻڻ واري ثانوي سياسي مقصد سان گڏجي، ڳوڙهي انداز سان جوڙي ويئي هئي.
القائدا ۽ اينٽيليجنس ايجنسين طرفان جوڙيل منصوبو مونکي مارڻ تي ٻَڌل هو، ۽ اهو ڏيکارڻ هو ته اُن واقعي ۾ ڄڻ منهنجو ڀاءُ ملوث هُجي. مونکي نشتر پارڪ ڪراچيءَ ۾ هڪڙي چونڊ مهم جي وڏيءَ جلسي کي خطاب لاءِ اچڻو هو. خالد شيخ القائدا جا انيڪ اهڙا موتمار هٿيار ڏيڻ جو انتظام ڪيو، جيڪي رمزي يوسف کي پشاور کان جهاز وسيلي ملڻا هئا، جيڪي وري هڪڙي ڏينهن منهنجي قتل لاءِ ريل وسيلي ڪراچيءَ ۾ پهچڻا هئا. اها سازش تنهن وقت ناڪام ٿي، جڏهن ريل حيدرآباد شهر ۾ بيٺل رهي، ۽ اُهي هٿيار عوامي ريلي ختم ٿيڻ تائين نه پهتا.
بدقسمتيءَ سان رمزي يوسف کي پاڪستان ۾ فيبروري 1995ع ۾ جهليو ويو، ۽ هُن کي پڪ هئي ته کيس مونکي مارڻ جي ڪوشش تي گرفتار ڪيو پيو وڃي، تنهنڪري هُن پاڪستاني وفاقي انويسٽيگيٽو ايجنسيءَ (ايف آءِ اي) کي ٻُڌايو ته، ”کيس مونکي پنهنجين نظرن اڳيان هٽائڻ جو حق آهي، پر هٿيارَ وقت تي نه پهتا.“ هُن کي پوءِ منهنجن حُڪمن تي ڏوهارين جي مٽاسٽا واري معاهدي پٽاندر آمريڪا کي سونپيو ويو.
قومي اسيمبليءَ جي 1993ع وارين چونڊن ۾، اسان مرڪز ۾ حڪومت ۽ پنجاب اسيمبليءَ ۾ اُنهن اتحادين سان گڏجي سرڪار ٺاهي، جن کي نواز شريف ۽ انتهاپسند منهنجي پهرين حڪومت کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ ڪَتب آڻي چڪا هئا. منهنجي حڪومت خلاف 1990ع ۾ ٿيل پهرين فوجي بغاوت کان پوءِ بلڪل ٽن ورهين ۾، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ پاڪستان جي حڪمران جماعت طور وري ميدان تي موٽي آئي. آئون وري ٻيهر وزيراعظم بڻجي ويس.
پهرئين دؤر ۾ وزيراعظم طور خدمتن جي غير معمولي موقعن کي ڏسي، مون پاڪستان جي پورهيت طبقي جي عام زندگيءَ کي سُڌارڻ ۽ خطرناڪ عالمي صورتحال جي سُڌاري ۾ مدد لاءِ هر هڪ ڏينهن وڌيڪ ڪم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.
مون جيئن ٻئي ڀيري وزيراعظم طور قسم کنيو ته، مون پاڪستان کي سامهون آيل ڪيئي للڪارن بابت سوچيو. منهنجو مُلڪ دهشتگرد رياست جي اعلان ٿيڻ واريءَ ڪنڌيءَ تي پهچي چڪو هو، ڪراچيءَ ۾ فوجي آپريشن هلندڙ هو، ۽ پاڪستان ڏيوالپڻيءَ جي ڪناري تي به پهتل هو. اُهي گهڻ پاسائتا قومي گهوٽالا هئا.
مون هاڻي پاڪستان کي جديد دؤر ۾ وٺي وڃڻ لاءِ امڪاني طور اثرائتين ۽ تڪڙين سرگرمين جي ڪوشش ڪئي. اوائلي مهينن ۾، منهنجي حڪومت تمام جوش ۽ جذبي وارو سماجي ائڪشن پروگرام (سيپ) جوڙيو ۽ اُن تي عمل ڪرڻ لڳي، جنهن جا مقصدَ تعليم، تعميرات، صحت، صفائي، بنيادي ڍانچي ۽ عورتن جي حقن وارن شعبن ۾ تيز گهريلو ڏيهي ترقي هئا. سوشل ائڪشن پروگرام جي مُک ڳالهه سرڪاري- نجي ڀائيواري هئي، جنهن پٽاندر مرڪزي حڪومت کان فنڊن جي غير معمولي سطح واري ذميداري، عالمي ترقياتي تنظيم کان قرض ۽ وسعت ۾ آيل پاڪستاني نجي شعبي جي مدد ڪرڻي هئي.
منهنجي نئين حڪومت جي بلڪل پهرئين سال ۾، اسان پرڏيهي سيڙپڪاريءَ تحت مُلڪ ۾ويهه بلين ڊالرن جا ريڪارڊ ٽوڙ پئسا آندا، جيڪا رقم پاڪستان جي گذريل چاليهن سالن ۾ آيل سيڙپ جي ڀيٽ ۾ رُڳو هڪڙي سال ۾ آئي هئي. هن نئين پرڏيهي سيڙپڪاريءَ جي اسي سيڪڙو رقم بجليءَ جي پيدوار ۾ خرچ ٿيل هئي، جنهن جو مقصد ملڪ ۾ بجليءَ جي بنديءَ جي خاتمي واريءَ ذميداري نڀائڻ ۽ معيشيت کي تڪڙو ترقي وٺرائڻ هو.
اسان اسٽاڪ ايڪسچينج قانونن کي جديد بنايو ۽ اسٽيٽ بئنڪ پاڪستان کي ڪمپيوٽرائزڊ ڪيو. اسان سڄيءَ ايشيا ۾ بجلي پيدا ڪندڙ شعبي ۾ سيڙپڪاريءَ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ اگهن تي ڳالهين ٻولهين مهل ملڪ مان بجليءَ جي کوٽ ختم ڪئي.
اسان نجڪاريءَ واري عمل سان اُهي وڏا قرض موٽائڻ ۽ وياج جي شرح گهٽائڻ لڳاسين، جن سان مُلڪ اڳيئي مُنهن ڏنو پئي. پاڪستان جي تاريخ ۾ اسان جي پهرين حڪومت هئي، جنهن نه رڳو وياج پر اصل مُوڙيءَ به موٽائي. اسان صنعت ۽ توانائيءَ وارن شعبن جي نجڪاري شروع ڪئي، ته جيئن پنهنجو بنيادي معاشي ڍانچو ترقيءَ جو اهل ٿئي ۽ جديد دنيا سان چٽاڀيٽي ڪري. اسان ڏيهي قرض گهٽائڻ لاءِ ٺوس فيصلا ڪيا. اسان غير ترقياتي خرچن ۾ ٽن بلين رپين جي ڪٽوتي ڪئي، جيڪا رقم تڏهن اسان جي محصولن جو هڪ ڀاڱي ٽيون حصو هئي. اُهي جٽادار فيصلا ڪيا ويا، جنهن سان پاڪستان خوشحال ٿيڻ لڳو ۽ معاشي اؤسر ٿيڻ لڳي.
جڏهن آئون ايگزم بئنڪ جي صدر سان مليس، ته هُن مونکي ٻُڌايو ته هُو پاڪستان ۾ اسان طرفان متعارف ڪرايل جٽادار وڏن معاشي سُڌارن سبب منهنجي قيادت هيٺ ٿيندڙ سيڙپڪاريءَ کان خوش ٿيو آهي. برٽش ايڪسچيڪر جي چانسلر مونکي ٻُڌايو ته ڪيئن اسان محصول کي ٻيڻو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا هئاسين.
اسان چوڻ کان وڌيڪ ڪم ڪيو هو. منهنجي ٻيءَ حڪومت ۾ ترقيءَ جي شرح ٽيڻي ٿي ويئي هئي. زرعي ترقي ٻُڙي منجهان ست سيڪڙو ٿي ويئي هئي. سيرپڪاريءَ سان ترقي ٿي، جنهن وري موٽ ۾ روزگار پيدا ڪيو، جنهن جي پاڪستان ۾ نؤجوانن لاءِ گهڻي گهُرج هئي. اسان ڪمپيوٽر هنري سکيا کي وڌايو، ۽ سافٽ ويئر پارڪ ٺاهڻ لڳاسين. علائقي ۾ اسان جي پهرين حڪومت هئي، جنهن اسلام آباد ۾ نئون ڪمپيوٽر شهر ٺاهڻ لاءِ هڪ ڪمپنيءَ کي دعوت ڏني. (بدقسمتيءَ سان منهنجي حڪومت ڊهڻ سان، سافٽ ويئر پارڪَ واري منصوبي ۾ دير ٿي ۽ هندستان اُهو منصوبو بنگلور ۾ شروع ڪيو.) عالمي سٽي منصوبو 1997ع ۾ به رد ٿيو. پر گڏيل عرب امارتن ۾ 2000ع ۾ دبئيءَ ۾ گهر اڏڻ جي ابتدا کان پوءِ اسلام آباد حڪومت 2006ع ۾ گهر ٺهرائڻ جو اُهو منصوبو شروع ڪيو، جيڪو اسان يارهن ورهيه اڳ رٿيو هو.
اسان هڪ لک عورتن جي سگهاريءَ فوج کي سکيا ڏيڻ لڳاسين، ته جيئن آباديءَ جي ڀلائيءَ واري رٿابندي ۽ سندن ٻارن جي سُٺي پالنا لاءِ عورتن کي تعليم ڏني وڃي، نتيجي ۾ آباديءَ جي واڌ ۾ لاٿ ٿي، ۽ ننڍپڻ ۾ ٻارن جي موت ۾ گهٽٽائي آئي.
منهنجن تجربن ۾ هڪڙو عجيب تجربو تڏهن ٿيو، جڏهن اسان آيوڊائيزڊ لوڻ جو فيصلو ڪيو. اهو عمل ذهني حفاظني جي بگاڙ، ڪَنٺ ۽ نَڙيءَ جي غدود جي سوڄ وارن مامرن جي روڪٿام لاءِ ڪيو ويو هو. پر مذهبي جماعتون (جن کي پاڪستان ۾ فوجَ جي ’بي‘ ٽيم سمجهيو وڃي ٿو) ڪهاڻيون ڦهلائڻ لڳيون ته، آيوڊائيزڊ لوڻ واپرائيندڙ ڪوبه ماڻهو سُنڍ بڻجي ويندو. مونکي اِن ڳالهه تي ڏاڍو ڏُک ٿيو، ته اسان قوم طور پنهنجن ٻارن جي غذائي سگهه کي متاثر ڪندڙ مامرن سميت ڪنهن سادي مامري کي به سياست جي وَر چاڙهي ڇڏيون ٿا.
منهنجي حڪومت عورتن خلاف متڀيد جي خاتمي واري ڪنوينشن تي صَحي ڪئي. سڄي مسلمان دنيا جي عورتن کي همٿائڻ لاءِ، اسان مسلمان عورتن جي اولمپڪس ۽ عالمي پارلياماني يونين پٽاندر مسلمان عورتن جي پارليامينٽري يونين جي ميزباني ڪئي. منهنجي حڪومت عورتن ۾ ڀروسو آڻڻ لاءِ خاص پوليس ٿاڻا جوڙيا، ته جيئن اُتي عورتون سندن خلاف ٿيل ڪنهن به ڏوهه جي رپورٽ داخل ڪن. گڏوگڏ ملڪ جي عدالتن ۾ پهريون ڀيرو عورت ججن کي مقرر ڪيو. اسان ٻارن جي تحويل ۽ خانداني مامرن سان لاڳاپيل مامرن جي ٻُڌڻيءَ لاءِ عورت ججن جي ماتحت هلندڙ فيملي عدالتون جوڙيون.
اسان وڏي پئماني تي اسڪول ٺهرائڻ ۽ کين جديد بنائڻ واري پروگرام تي زور ڏيندي، ٽيهه هزار نوان سرڪاري اسڪول ٺهرايا، جنهن سان ٻنهي حڪومتن جي دؤرن ۾ اهو تعداد 48 هزار پرائمري ۽ سيڪنڊري اسڪولن تائين وڃي پهتو. اُن ڳالهه کي سمجهندي ته پڙهيل ٻارن جي ضمانت جو بهترين طريقو اهو آهي ته اُن جي ماءُ به پڙهيل هجي، تنهنڪري اسان عورتن لاءِ خاص سهولت ڏيندڙ تعليمي پروگرام شروع ڪيا.
جڏهن منهنجي ڊاڪٽر مونکي پنهنجي ڌيءُ آصفا کي پوليو جا ڦُڙا پيارڻ جي صلاح ڏني، ته مون کانئس پاڪستان ۾ پوليو جي شرح بابت پُڇيو. پتو پوڻ تي آئون ڊڄي ويس ته، پوليو سان ڄمندڙ پنجن ٻارن مان هڪڙو ٻار پاڪستان جو آهي، تنهنڪري منهنجي حڪومت پاڪستان جي سمورن ٻارن کي رضاڪار بنيادن تي پوليو جا ڦُڙا پيارڻ وارو وسيع پروگرام شروع ڪيو. مون ذاتي طور اُن مهم جي اڳواڻي ڪئي.
اُن جو نتيجو پاڪستان مان پوليو جو خاتمو هو ۽ وڏي پيماني تي ننڍپڻ ۾ ٻارن جي موت واري عمل ۾ گهٽتائي آئي. عالمي صحت تنظيم، حڪومت جي صحت واري شعبي ۾ ڪيل خدمتن جي مڃتا ۾ مونکي سونو ٻِلو ڏنو. اسان پاڪستان ۾ واپار ۽ بلڪل ٻهراڙيءَ وارن اسڪولن ۾ به ڪمپيوٽر ڏيئي، تيزيءَ سان پاڪستان کي ٽيڪنالاجي ڪميونيڪيشن دؤر ۾ ڇال ڏياريو. عالمي پورهيت تنظيم جي رپورٽ مطابق، پاڪستان جي تاريخ ۾ سڀ کان وڌيڪ روزگار جا موقعا منهنجين حڪومتن جي دؤر ۾ پيدا ٿيا.
اسان جي ڪوششن جو مرڪزي نُقطو پاڪستان کي اُسريل عالمي معيشيت جي بلڪل مرڪز ۾ مستحڪم ڪرڻ جي خواهش هئي ۽ آئون ان ڏس ۾ پنهنجين ڪوششن جي ڪاميابيءَ تي سدائين فخر ڪنديس، جو اسان منهنجي ٻيءَ حڪومت ۾ دنيا جي ڏهين وڏي ۾ وڏي اُسرندڙ مالياتي مارڪيٽ بڻجي ويا هئاسين. منهنجي پهرئين حڪومتي دؤر ۾، آئون وچ ايشيائي جمهوري ملڪن لاءِ بئنڪاري سهولتون ۽ ايئر لائين اُڏامن جي ابتدا ڪري چُڪي هئس. هاڻي اسان انهن سان پنهنجن معاشي لاڳاپن تي وڌيڪ زور ڏنو. اُهي اُن لاءِ فڪر مند هئا ته اسان سندن لاءِ متبادل واپاري رستا کوليون.
اهو ڏيهي محاذ تي سرگرمين جو واچوڙو هو، ۽ گڏوگڏ عالمي برادريءَ ۾ پنهنجي ساک جي ٻيهر بحاليءَ جو پروگرام به هو. آمريڪا طرفان نيوڪليئر پروگرام سبب فوجي امداد جي بندش ۽ 1992ع ۾ اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ طرفان پاڪستان کي دهشتگرديءَ جي رياستي حمايت ڪندڙ طور فهرست ۾ داخل ٿيڻ سبب، پاڪستان گهڻو ڀوڳي چڪو هو. اُنهن تُهمتن سان پاڪستان جي ساک سڄيءَ دنيا ۾ داغدار ٿي هئي.
واشنگٽن ڏانهن 1995ع ۾ ڪيل سفر ۾، اسان صدر بل ڪلنٽن سان مثبت نجي گڏجاڻين جو سلسلو شروع ڪيو. صدر ڪلنٽن نؤجوان، ٺاهوڪو ۽ پنهنجيءَ يادداشت ۾ اچرج ۾ وجهندڙ ذهين هو. هُن اُن اهميت کي سمجهيو پئي، جيڪا مون کيس ٻُڌائي پئي. مثال طور پاڪستن ايف 16 ويڙهاڪ جهازن لاءِ اڳيئي رقم ڏيئي چڪو هو، پر جهازن سميت رقم به روڪي وئي هئي. ڪلنٽن پوءِ اسان جي مؤقف کي بلڪل ايئن ساڳين لفظن ۾ مڃيو. هُن مڃيو ته پاڪستان کي جهاز يا وري رقم واپس ملڻ کپي، ۽ هن چيو ته هو ان ڳالهه جي آمريڪي ڪانگريس کي به تجويز ڏيندو، هن چيو، ”جهاز يا وري رقم موٽائي ڏني وڃي. اها سادي ڳالهه آهي. اهوئي انصاف آهي.“
منهنجي 1993ع ۾ چونڊجڻ جي هڪ سال کان پوءِ، مون ڪراچيءَ ۾ رتوڇاڻ واري اُن فوجي آپريشن کي بند ڪيو، جنهن کي مون کان اڳ واري وزيراعظم شهر ۾ امن جي بحاليءَ لاءِ ناڪاميءَ کان پوءِ شروع ڪيو هو. مون ماڻهن کي اپيل ڪئي ته اُهي دهشتگردن جي گرفتاريءَ ۾ حُڪومت جي مدد ڪن.
ماڻهن مثبت موٽ ڏني. تُرت اسان کي خاص ۽ گهُربل اينٽيليجنس ڄاڻ ملڻ لڳي ۽ اسان ڪنهن گهيري يا جاچنا جي ڪارروائيءَ کانسواءِ دهشتگردن کي جهلڻ ۾ اهل ٿيڻ لڳاسين. اُترين علائقن ۾، پاڪستان پيپلز پارٽي ماڻهن کي چونڊيل ڪائونسل جوڙيندي ووٽ ڏيڻ جو حق ڏنو، ته جيئن اُهي پنهنجن ترقياتي مامرن کي پاڻُ سُلجهائين. اسان قبائلي علائقن ۾ رستا ٺهرائڻ لڳاسين، ۽ قبائلي ڪائونسل جي جوڙجڪ، علائقي ۾ انساني حقن جي بحاليءَ، ترقيءَ ۽ نمائندگيءَ جي تجويزن جو اڀياس ڪرڻ لڳاسين.
ڪشميري بغاوت هندستاني فوجن تي جُلهون ڪندي به هيٺاهين سطح تي هلندي رهي، پر هندستان ۽ پاڪستان وچ ۾ اُن ڏس ۾ تڪرار نه وڌيو. مونکي پتو هو ته، اسان کي غربت، بيمارين ۽ جهالت خلاف وڙهڻ لاءِ ڏکڻ ايشيا ۾ امن جي گهُرج هئي. ڪشمير تي اسان جي اختلافي مؤقفن پرڏيهي سيڪريٽري ڊڪشٽ سان قبرص ڪامن ويلٿ ڪانفرنس ۾ ملي چڪي هئس، ۽ اسان هندستان – پاڪستان ڳالهين لاءِ ٻن ڌار ڌار ايجنڊائن تي راضي ٿيا هئاسين. انهن ٻن نُقطن ۾ پهريون ڪشمير جو مامرو هو ۽ ٻيو نُقطو هندستان- پاڪستان جي گڏيل مامرا هئا.منهنجي حڪومت سارڪ محصول معاهدي ۾ سُڌارو آندو، جنهن تي مون پنهنجي پهرئين حڪومتي دؤر ۾ ڪم ڪيو هو. منهنجي تجارتي وزارت جو هندستان جي وسعت ۾ ايندڙ واپار تي سخت مؤقف هو.
آل پارٽي حُريت ڪانفرنس جوڙي ويئي، ته جيئن ڪشميري هڪ آواز ٿي پنهنجو مؤقف سامهون آڻين. مراڪش ۾ اسلامي سربراهه ڪانفرنس دؤران، هڪڙو آل پارٽي حُريت ڪانفرنس رابطا گروپ جوڙيو ويو. مون تڏن فخر ڀانئيو، جڏهن اسلامي سربراهه ڪانفرنس جي اڳواڻن 1997ع ۾ رٿيل ٻي اسلامي سربراهه ڪانفرنس جي گڏجاڻي اسلام آباد ۾ ڪوٺائڻ جي تجويز مڃي.
بهرحال، انتهاپسندن پنهنجي ڪاررواين تان هٿُ نه کنيو هو. هنن 1994ع ۾ پاڪستان جي شاندار قومي اسيمبليءَ عمارت کي ساڙڻ جي ڪوشش ڪئي. ۽ اسڪولي ٻارن سان ڀريل هڪڙيءَ بس کي اغوا ڪيو. هنن مصري سفارتخاني تي بم اُڇلايا. 1995ع ۾ رمزي يوسف جي گرفتاريءَ ۽ پُڇاڳاڇا کانپوءِ، اسان کي اهڙن جُڙتو مدرسن جي وڏي پئماني تي ڳُجهيءَ ثقافت جو پتو پيو، جن نؤجوانن کي نفرت سان ڀرپور موادَ پئي پڙهايو ۽ نؤجوان دهشتگردن کي فوجي سِکيا ڏني پئي. اسان اهڙن مدرسن کي سرڪاري تحفظ، ضابطي ۽ قائدي هيٺ آندو، ۽ انهن لاءِ حساب، سائنس ۽ اَدب پڙهائڻ لازمي ڪوٺيو. حڪومت اُنهن مدرسن تي زور ڏنو ته، اُهي نؤجوان شاگردن کي ’هندو، عيسائي، يهودي ۽ شيعن سميت ٻئي هر ڪنهن مُرتد کي مارڻ‘ لاءِ مذهب جي سندن تشريح پٽاندر ذهني طور سِکيا ڏيڻ ۽ تيار ڪرڻ وارو عمل بند ڪن. جڏهن پشاور ۾ اسلامي يونيورسٽيءَ منهنجن اهڙن حُڪمن کي ٿُڏيو ته، اُن کي بند ڪيو ويو. اُن عمل سان انتهاپسند ڊڄي ويا، جيڪي نيٺ مدرسن کي رجسٽرڊ ڪرائڻ لڳا. اسان کي پتو پيو ته، اُنهن مدرسن ۾ ڇويهه مختلف ملڪن جي ’طالبن‘ کي پڙهايو ٿي ويو.
جڏهن آئون ٻارڙي هئس، تنهن وقت اسلام بابت هر هڪ جي تشريح بابت مسلمانن وچ ۾ سَهپ هوندي هئي. ضياءَ جي فوجي بغاوت ۽ سوويت يونين فوجن خلاف افغان جهاد کان پوءِ هڪ نئي، خطرناڪ ۽ اَسهپ سوچ جي وڌڻ ويجهڻ جو وجهه مليو. ضياءَ طرفان پُٺڀرائي ڪيل خاص مڪتب، مسلمانن وچ ۾ خيالن جي ڏي وٺ کي برداشت نٿو ڪري، ۽ اُهي دينياتي انفراديت وارن خيالن کي گهُٽڻ لاءِ طاقت واپرائين ٿا. اُهي اسلام جي اُبتڙ تبليغ ڪن ٿا ته، عورتون پنهنجو مُڙس نٿيون چونڊي سگهن. اُن مڪتب فڪر جي مؤقف پٽاندر، جيڪڏهن عورتون پنهنجي پسند جو مُڙس چونڊين ٿيون، ته سندن مائٽن تي اهو فرض آهي، ته اُهي کين قتل ڪن. گڏوگڏ مذهبي انتهاپسندن جي اها سوچ به آهي ته، انهن سڀني ماڻهن کي قتل ڪيو وڃي، جيڪي اسلام جي سندن پاران ڪيل تشريح جو انڪار ڪن ٿا. انهيءَ عمل فرقيوار فسادن کي وڌايو آهي.
اسلام جي اُن انتهاپسند تشريح جون پاڙون انهن خاص مدرسن وسيلي وڌيڪ سگهاريون پيون ٿين، جيڪي رُڳو ڪنهن جي ذهني ڏيوالي کانسواءِ ٻيو ڪجهه نٿا ڪن ۽ اُنهن کي افغانستان ۾ سوويت يونين فوجن جي والار دؤران ٺاهيو ويو هو. اهڙا مدرسا انهن روايتي مدرسن کان مختلف آهن، جيڪي ٻارن کي قرآن پڙهڻ سيکارين ٿا ۽ گڏوگڏ حساب، فلسفو، قانون ۽ علم نجوم به سيکارين ٿا. مجاهدن جا انتها پسند ۽ آءِ ايس آءِ طرفان ٺاهيل سخت مؤقف رکندڙ مدرسا نه رڳو اولهندي وارن سرمايدار ملڪن تي حملا ڪن ٿا، پر اُهي ٻين مسلمانن کي به نشانو بنائين ٿا. اُساما بن لادن به مُلا عمر جهڙن ٻين مولوين جي اُن مڪتب فڪر سان ناتو رکي ٿو، جيڪي عالمي دهشتگرديءَ ۾ ملوث آهن. دهشتگرديءَ ۾ ملوث اهڙا عنصر، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ ۽ مسلمان دنيا ۾ اهڙين ٻين جمهوري قوتن کان ڊڄن ٿا.
پر يروشلم جو مسلمان فاتح صلاح الدين ۽ اَڻ ورهايل هندستان جي مغل شهنشاهن جي اسلام جي تاريخي ۽ سَهپ واري تشريح تي اهي ماڻهو قبضو پيا ڪن، جيڪي اُن کي پنهنجي رعيت ڀانئين ٿا، ته جيئن مذهب جي نالي ۾ اُن کي پنهنجن مقصدن واري پوشاڪ پارائين.
اهڙا مذهبي انتهاپسند گروهه شايد لنڊن ۾ ڊورشيسٽر هوٽل ٻاهران يا ڪنهن ٻئي هنڌ گڏ ٿيندا، ۽ منهنجي خلاف نعرا هڻندا. هڪ ڀيري جڏهن انهن انتها پسندن لنڊن ۾ رات جو نعرا هڻندي منهنجي ننڊ ڦِٽائي، ته مون ڀانئيو ته انگلينڊ ۾ به هنن جو چڱو تعداد موجود آهي. جيئن ته انتها پسند اولهندي سرمايدار ملڪن تي حملي واري پنهنجي خواهش بلڪل نٿا لڪائين، تنهنڪري آئون پرڏيهه ۾ سندن پهچ بابت به ڳڻتي ۾ وٺجي وئيس، جڏهن ٻئي ڏينهن آئون برطانوي وزيراعظم جان ميجر سان مليس، ته مون کيس ٻُڌايو ته شايد هُن کي انهن مسجدن کي چڪاسڻ کپي، جتي امام (جنهن افغانستان مجاهدن جي حمايت ڪئي هئي) تبليغ ڪن ٿا، جو شايد اُهي پاڪستاني لڏي آيلن ۽ برطانوي پاڪستانين جي ٻئي نسل ۾ تشدد ۽ نفرت جي تبليغ ڪندا هُجن. مونکي ياد آهي، ته اوڏيءَ مهل هُن جون اکيون اچرج مان ڦاٽي ويون هيون. پاڪستان ۾ انتهاپسندن جوخطرو منهنجي آڏو پڌرو هو، ڇو ته مونکي روزانو دهشتگردن ۽ انتهاپسندن سان مُنهن ڏيڻو پوندو هو. پر اهو اڃا اولهندي سرمايدار ملڪن لاءِ اَڄاڻ هو. اهو تُرت تبديلي آڻيندو.
اهو انتهاپسندن لاءِ غيرعقلي نه هو، ته اُهي مونکي سندن خواهشن ۾ رڪاوٽ طور ڏسن. هنن منهنجي مخالف ڪئي، ڇو ته اُنهن پاڪستان تي مڪمل ضابطو چاهيو ٿي، ۽ کين اُن جي گهُرج به هئي. تنهنڪري انتهاپسندن پنهنجيون توانائيون سيڙايون ۽ منهنجين پاليسين جي ڪمزوريءَ لاءِ پنهنجا وسيلا ڪتب آندا، ۽ منهنجي ٻنهي حڪومتن مان جند ڇڏائي. آئون واقعي سوچيان ٿي ته، ڪنهن قدر ڪيڏو نه اتفاق آهي. جو سڀ کان وڏيون دهشتگرد ڪارروايون تڏهن ٿيون، جڏهن کين جمهوري پاڪستاني حڪومتن سان ڪو سرچاءُ نه ڪرڻو پوندو هو، ۽ جڏهن اُهي ڪنهن چڪاس يا نظراندازيءَ کانسواءِ سرگرميون ڪندا هئا. انهن واقعن ۾ 1993ع ۽ 2001ع ۾ ورلڊ ٽريڊ سينٽر تي ٿيل حملا، بمبئي بم ڌماڪا، هندستاني پارليامينٽ تي حملو، آفريڪا ۾ آمريڪي سفارتخاني تي حملو ۽ يمن ۾ آمريڪي سفارتخاني تي حملو شامل آهي. منهنجو ويساهه آهي ته، جيڪڏهن منهنجي حڪومت کي 1996ع ۾ ڪمزور ڪري نه ڊاهيو وڃي ها ته پوءِ طالبان، اُساما بن لادن کي افغانستان کي پنهنجو ڳڙهه بنائڻ، سمورن مسلمان ملڪن مان کُلي عام ڀرتيءَ ۽ نؤجوان ماڻهن کي سکيا ڏيڻ ۽ 1998ع ۾ آمريڪا خلاف جنگ جي اعلان جي هرگز اجازت نه ڏين ها.
منهنجي حڪومت جي ٻئي دؤر ۾ مونکي هڪ ڀيرو وري جنرل هيڊڪوارٽر ۾ سلامتيءَ بابت ڄاڻُ ڏيڻ لاءِ گهُرايو ويو. ڊائريڪٽر مليٽري آپريشن ميجر جنرل پرويز مُشرف (جيڪو بيشڪ پوءِ چيف آف آرمي اسٽاف ٿيو ۽ اقتدار ڦٻائي صدر بڻيو) مونکي ڄاڻُ ڏني.
اهو تڏهن ڀوائتو سَپنو پئي لڳو، جنهن مهل مون پهريون ڀيرو ٻُڌو ته، جيڪڏهن مون حُڪم ڏنا ته پوءِ پاڪستان ڪيئن نه سرينگر تي قبضو ڪندو. مُشرف بريفنگ جي پُڄاڻي انهن لفظن سان ڪئي ته جنگبندي واقع ٿيندي ۽ پاڪستان، هندستان جي والاريل ڪشمير جي راڄڌاني سرينگر جي ضابطي ۾ هوندو. مون هُن کان پُڇيو. ”۽ پوءِ ڇا ٿيندو؟“ هو منهنجي سوال تي اچرج ۾ پئجي ويو ۽ چيائين. ” پوءِ اسان پاڪستان جو جهنڊو سرينگر پارليامينٽ تي لڳائينداسين.“
”۽ پوءِ ڇا ٿيندو؟“ مون جنرل کان پُڇيو.
”پوءِ توهان گڏيل قومن جي اداري ۾ ويندؤ، ۽ کين ٻُڌائيندؤ ته سرينگر هاڻي پاڪستان جي ضابطي ۾ آهي.“
”وري پوءِ ڇا ٿيندو؟“ مون وري کانئس پُڇيو. مون ڏٺو ته جنرل مُشرف ان چيڙائيندڙ سوال ۽ ٽوڪ لاءِ تيار نه هو، ۽ وائڙو پئي ٿيو. هُن چيو، ”۽ … توهان نئين جاگرافيائي سچائين کي سندن سامهون آڻي، هنن کي دنيا جي نقشي ۾ تبديليءَ لاءِ چوندو.“
”۽ ڇا توکي اها سُڌ آهي، ته گڏيل قومن جي اداري ۾ مونکي ڇا چوندا؟“ مون جنرل مشرف کي سِڌو سندس اکين ۾ ڏٺو، جنهن مهل فوجي سربراهه خاموشيءَ سان ڀرسان ويٺو ۽ ڪمري ۾ ماٺار ڇانئجي ويئي، ۽ اشارو ڪندي چيائين. ”اُهي اسان جي نِندا ڪندي سلامتي ڪائونسل جي قرارداد منظور ڪندا، ۽ مطالبو ڪندا ته اسان يڪ طرفا طور سرينگر مان پنهنجون فوجون واپس ڪڍون. ۽ اسان کي پنهنجي ڪوششن ڪجهه به پلئه نه پوندو، پر رُڳو بيعزتي، ويڳاڻپ ۽ خواري ئي پلئه پوندي.“ پوءِ مون تڪڙ ۾ اُها گڏجاڻي ختم ڪئي.
انتهاپسندن طرفان منهنجي حڪومت کي ڊاهڻ جي ڪوششن جو نتيجو سيپٽمبر 1995ع ۾ بريگيڊيئر منتصر طرفان فوجي بغاوت جي ڪوشش ۾ ظاهر ٿيو. اُن گروهه اسلام آباد ۾ ڳجهي طريقي سان هٿيار پهچايا پئي. هنن فوجي جنرل هيڊڪوارٽر تي هڪ گڏجاڻيءَ دوران قبضي ۽ سمورن جنرلن کي مارڻ جو منصوبو ٺاهيو هو. اُن عمل کان پوءِ هنن جو ارادو هو ته، هو مونکي چون ها ته جنرل مون سان ملڻ چاهين ٿا، پوءِ مونکي جنرل هيڊڪوارٽر ۾ وٺي وڃن ها، ۽ مونکي به ماري ڇڏين ها.
جڏهن جنرل هيڊڪوارٽر تي قبضي ۾ واپرائڻ لاءِ رٿيل هٿيارن کي سرحد کان اسلام آباد ڏانهن اچڻ مهل رستي ۾ روڪيو ويو، ته گروهه دعويٰ ڪئي ته اُهي ڪشميري مُجاهد آهن. پر مقامي پوليس، جيڪا چونڊيل سرڪار سان وفادار هئي، تنهن آءِ ايس آءِ سان گڏجي جاچنا جو فيصلو ڪيو. آءِ ايس آءِ سربراهه هنن جي گرفتاريءَ جو حُڪم ڏنو ۽ هڪڙي تحقيقاتي ٽيم جوڙي ويئي.
جنرل وحيد ڪاڪڙ تنهن وقت آرمي سربراهه هو. هُن مون سان ملاقات لاءِ چيو. ۽ مون کيس پنهنجي وزيراعظم واري آفيس ۾ ملاقات لاءِ گهُرايو. سازش جي تفصيل پڌرائيءَ کانپوءِ هن ٻڌايو، ”وزيراعظم، توهان ڏاڍيون سڀاڳيون آهيو.“
آئون لکيل ’قوم ڏانهن تقرير‘ کي ڌيان سان پڙهڻ لڳيس، جنهن کي سازش ۾ شريڪ ميجر جنرل ظهيرالسلام عباسي اڳ ۾ لکي چُڪو هو. هُن جي تقرير سڀني مسلمانن کي گڏجڻ جي اپيل ’اسلامي انقلاب‘ جي لفظن سان شروع ٿيل هئي. جيڪو اڳ ۾ ئي اچي چڪو هو. هُن اعلان ڪيو ته، هاڻي اسلامي دنيا ۾ ڪي به سرحدون نه هونديون، ۽ اهو ته پاڪستان ۽ افغانستان وچ ۾ سرحدون ختم ٿي وينديون، ڇو ته اسان اسلام پٽاندر هڪ قوم آهيون. مون سمجهيو ته اهو نئين ٻوليءَ ۾ سنواريل پُراڻي الحاق واري سوچ هئي. بيشڪ ويڙهاڪن جو يقين هو ته، اُهي افغانستان وسيلي وچ ايشيائي ملڪن ۾ ويندا، ۽ پوءِ اُتان ترڪي ۽ يورپ جي ڪناري چيچنيا تائين ويندا ۽ ايئن اسلام ڦهلبو. اهو القائدا جهڙيءَ تنظيم جو خلافت واريءَ سوچ جو نقل هو.جنرل وحيد ڪاڪڙ مونکي ٻُڌايو. ”وزيراعظم، آئون هنن تي بغاوت لاءِ فوجي عدالتن ۾ مقدما هلائيندس ۽ کين ڦاهي ڏيندس.“ (سازشين کي جنرل مشرف جي دؤر ۾ آزاد ڪيو ويو.)
آئون فوج ۾ انتهاپسندن جي داخلا بابت ڳڻتيءَ ۾ هئس، ۽ مون جنرل وحيد ڪاڪڙ کي 1995ع ۾ سندس عهدي تان ريٽائر ٿيڻ کان پوءِ به پنهنجون ذميداريون جاري رکڻ لاءِ چيو. بدقسمتيءَ سان وحيد ڪاڪڙ پنهنجي چيف آف آرمي اسٽاف طور ميعاد وڌائڻ واريءَ منهنجيءَ تجويز کي نه مڃيو.
هڪڙي اڳوڻي آءِ ايس آءِ عملدار ميجر عامر تحريڪ نفاذ شريعت محمدي نالي سان ويڙهاڪ تنظيم ٺاهي چڪو هو، جيڪا سرحد صوبي ۾ سرگرم هئي. اُن تنظيم 1996ع ۾ مالاڪنڊ ۾ هٿياربند بغاوت کي هُشي ڏني هئي. مذهبي ويڙهاڪن پوليس ٿاڻن تي قبضو ڪيو ۽ منهنجي پارٽيءَ سان لاڳاپيل پارليامينٽر کي قتل ڪيو. منهنجي سرڪار هنن جي حرڪتن آڏو جهُڪڻ کان انڪار ڪيو. اسان ويڙهاڪن جي گرفتاريءَ ۽ مالاڪنڊ ۾ امن ۽ قانون جي بحاليءَ ۾ سوڀارا ٿيا هئاسين. پريس رپورٽن پٽاندر، انهن باغين جو هڪڙو مُک اڳواڻ مولانا لياقت 30 آڪٽوبر 2006ع ۾ باجوڙ واقعي ۾ مارجي ويو. جڏهن ته سندس ٻيو هٿياربند ساٿي ڀڄڻ ۾ ڪامياب ٿيو. جڏهن مونکي دهشتگردي دٻائڻ لاءِ طاقت واپرائڻي پئي، ته مون اهوئي ڪيو، جيڪو ڪرڻ گهُربو هو، ڇو ته مونکي ماڻهن جي حمايت هئي. ڏيهي توڙي پرڏيهي دهشتگرديءَ جي ڪارروائين ۾ گهٽتائي آئي هئي.
جنوري 1996ع ۾ آئون اڪوڙا ڊيم جي افتتاح لاءِ بلوچستان ويس. اهو منهنجو بلوچستان جي عوام سان کين پيئڻ جو صاف پاڻيءَ ڏيڻ جي واعدي جو پوراءُ هو. هڪڙي مُک صحافيءَ مونکي ٻُڌايو ته هُن کي فوجي مرڪز ۾ گهُرايو ويو هو، جتي کيس ٻُڌايو ويو ته، ”فوج بينظير مان جند ڇڏائي پئي.“ ۽ هڪڙو فائيل مونکي ڏنائون، جنهن ۾ رکيل بدعنوانين جي ڪهاڻي تي لکڻ لاءِ چيائون.
مارچ ۾ نوڪريءَ تي موجود هڪڙي فوجي ميجر مونکي ڄاڻايو ته، منهنجي حڪومت ڊاهڻ لاءِ اينٽيليجنس طرفان ڪمزور ڪندڙ مڪمل پروگرام جُڙي چڪو آهي. هڪ مهيني کان پوءِ هڪ ٻئي فوجي عملدار مونکي ٻُڌايو ته، عملدار ڪنهن نبيري لاءِ سُپريم ڪورٽ سان رجوع پيا ڪن. آئيني گهوٽالو پيدا ڪرڻ جي موٽ ۾، صدر منهنجي حڪومت ڊاهڻ جو حوالو ڏيئي سگهي ٿو، ۽ چيف جسٽس سان کيس عبوري وزيراعظم بنائڻ جو واعدو ڪيو ويو هو.
منهنجي ٽيم ۽ مون ڪجهه فوجي عملدارن جي بدلين وارو معاملو آرمي چيف جنرل ڪرامت سامهون آندو، پر هُو ايئن ڪرڻ کان لاچار هو.پر اُن بجاءِ هُن منهنجي طرفان اُن ڊائريڪٽر جنرل مليٽري آپريشنَ جنرل محمود جي شڪايت تي استعيفيٰ آڇي، جنهن لاءِ مونکي پڪ هئي ته اُن سرگرميءَ سان منهنجي خلاف مُهم پئي هلائي.
فوج ۽ اينٽيليجنس ايجنسين ۾ تبديليون 1995ع جي پڇاڙيءَ ۾ ٿي چڪيون هيون، جنهن مهل جنرل وحيد ڪاڪڙ رٽائر ٿيو هو ۽ جنرل جاويد اشرف کي آءِ ايس آءِ مان بدلي ڪيو ويو. سو عمل منهنجي ٻيءَ حڪومت لاءِ موت جو پڇاڙڪو ڌَڪُ هو.
جنرل وحيد ڪاڪڙ جي رٽائر ٿيڻ کانپوءِ، ويڙهاڪ فوجين صدر کي پنهنجي پاسي ڪري ورتو ۽ منهنجي حڪومت ڊاهڻ لاءِ سازش جوڙي. آگسٽ 1996ع ۾ صدر جي هڪڙي ويجهي ماڻهوءَ مونکي ٻُڌايو ته، فوجي اينٽيليجنس کيس صدر ڏانهن نياپو پهچائڻ لاءِ چيو آهي. منهنجي حڪومت کي اُن ڌمڪيءَ تحت ڊاهڻ جو نياپو اهو هو ته، ”جيڪڏهن هو ايئن ٿو ڪري ته پوءِ فوج، صدر ۽ وزيراعظم ٻنهي مان ڇوٽڪارو ماڻيندي.“
جيڪڏهن فوجَ سان نبيرڻ ۽ کين مُنهن ڏيڻ وارو آئيني اختيار صدر وٽ هئڻ بجاءِ مون وٽ هُجي ها، ته آئون قانوني حڪومت خلاف ٿيندڙ سازشن ۾ ملوث عملدارن خلاف انتظامي ڪارروائيءَ جو حُڪم ڏيان ها. پر صدر اينٽيليجنس جنرلن جي چڪر ۾ اچي ويو.
صدر اُن ڀروسي ۾ پاڻُ کي ڀنڀلائي چُڪو هو ته فوج جي پُٺڀرائي سان هو ڪيئي ڏهاڪن تائين صدر جي عهدي تي رهندو. اهو به امڪان آهي ته صدر اينٽيليجنسن ادارن کان ڊڄي ويو هُجي. آءِ ايس آءِ جي اڳوڻي جنرل حميد گُل آگسٽ 1996ع ۾ آرمي سربراهه سان به ملاقات ڪئي. هُن جنرل جهانگير ڪرامت کي چيو، ”صدر وزيراعظم کي لاهڻ لاءِ تيار آهي. پر هُن کي شڪ آهي ته آرمي سربراهه وزيراعظم کي به گهڻو ويجهو آهي. جيڪڏهن اها ڳالهه نه آهي ته پوءِ، فوجي سربراهه کي وزيراعظم لاهڻ وارو مامرو صدر اڳيان رکڻ کپي.“
جنرل محمود کان صدر جي مائٽ ڏانهن ۽ جنرل حميد گُل جو آرمي سربراهه ڏانهن موڪليل ٻنهي نياپن کان پوءِ، مون اهو نتيجو ڪڍيو ته، دوکي واري راند کيڏي پيئي وڃي. مون ڳڻ ڳُوت ڪئي ته، صدر کي حڪومت نه ڊاهڻ جي نيجي ۾ فوج طرفان هٽائڻ جون ڌمڪيون ڏنيون پئي ويون. جڏهن ته موٽ ۾ فوج جي سربراهه کي به ڌمڪيون ڏنيون پئي ويون، ته هو پاڻ به جيئن ته وزيراعظم کي گهڻو ويجهو آهي، تنهنڪري صدر کيس به سندس عهدي تان هٽائي سگهي ٿو. آئيني طور صدر وٽ آرمي سربراهه جي تنهن وقت مقرريءَ ۽ هٽائڻ جو اختيار هو.
مليٽري اينٽيلجنس جو اڳواڻ جنرل محمود، جنرل مشرف جي فوجي بغاوت پويان مُک ڪردار هو، ۽ اهو پوءِ آءِ ايس آءِ جو سربراهه بڻيو هو. هُن کي 11 نومبر تي آمريڪا ۾ ورلڊ ٽريڊ سينٽر تي ٿيل حملن کانپوءِ عالمي دٻاءُ تحت سندس فوجي عهدي تان رٽائر ڪيو ويو هو.
هن مُنجهيل سياسي غير يقينيءَ واريءَ حالت جي وچ ۾، هڪ ڀيرو ٻيهر الميو منهنجي خاندان تي اچي ٽُٽو. منهنجي پيءُ کي آمر ضياءَالحق قتل ڪرايو هو. منهنجي ڀاءُ شاهه نواز کي فرانس ۾ زهر ڏيئي ماريو ويو، ۽ پوءِ 20 سيپٽمبر 1996ع تي منهنجو خاندان قتل جي هڪٻئي واقعي سان وڌيڪ لُڙهي ويو. منهنجو ڀاءُ مرتضيٰ ڀٽو ڪراچيءَ ۾ پنهنجي گهر آڏو پوليس مقابلي ۾ قتل ٿيو. آئون خاص طور وائڙي ۽ منجهيل هئس، ڇو ته اسان سياسي وڇوٽيءَ جي ڪجهه ورهين کان پوءِ تازو پاڻ ۾ سرچاءُ ڪيو هو، جنهنڪري هاڻي خاندان وري هڪٻئي جي ويجهو ٿيندو پئي ويو.
هاڻي ڀُٽي خاندان جا سڀيئي ڀاتي فوت ٿي چُڪا هئا. منهنجي بابا جي خاندان مان هاڻي جيڪو وڃي بچيو هو، سو امڙ نُصرت، منهنجي ڀيڻ صنم ۽ آئون هئس. اسان گهري صدمي ۾ هليا وياسين. امان مرتضيٰ جي شهادت واري واقعي کان پوءِ ڄڻ ذهني توازن وڃائي چُڪي هئي، ۽ کيس ويسر جي بيماري ٿي پيئي جو هوءَ ڪنهن کي سُڃاڻي به نه ٿي سگهي.
مون شڪ ڪيو ته مرتضيٰ ڀٽو جو قتل منهنجي حڪومت کي ڪمزور ڪرڻ ۽ ڊاهڻ جي سازش جو حصو هو.
مرتضيٰ ڀٽي جي شهادت جي ڪجهه هفتن کانپوءِ، آئون گڏيل قومن جي جنرل اسيمبليءَ کي خطاب ڪرڻ لاءِ نيويارڪ ويس. مون امان کي پاڻ سان گڏ آندو هو، ڇو ته آئون هُن کي سندس اهڙيءَ حالت ۾ پويان ڇڏي نه پيئي سگهيس. اسان گهري صدمي ۾ ورتل خاندان هئاسين، ۽ اهو سفر ڏاڍو ڏُکيو ۽ ڏُکارو هو. منهنجي حڪومت کي ڪجهه ڏينهن ۾ ڊاهڻ جو ڦهليل افواهن، ڀاءُ جي قتل ۽ امان جي تيزيءَ سان بگڙجندڙ حالت سبب مون سڄو بار پنهنجن ڪُلهن تي ڀانئيو. پوءِ به آئون جنرل اسيمبليءَ اڳيان پهتيس ۽ پاڪستان جي عالمي مؤقف واري سخت تقرير ڪئي. جنهن ۾ پاڪستان ۽ ڪشمير ۾ جمهوريت ۽ انساني حقن جي بحاليءَ لاءِ اپيل ڪيل هئي. پر منهنجي دل تقريرن ۾ نه هئي. منهنجي دل ٽُٽي چُڪي هئي.
اسان جي نيويارڪ مان موٽڻ کان هڪدم پوءِ، مون ڏٺو ته اسان جا ٽيليفون جنرل گُل طرفان ذاتي طور مانيٽر ڪيا پيا وڃن. آئون صدارتي ساٿارين ۽ مخالف ڌُرين جي نمائندن وچ ۾ اسلام آباد ۾ واضح طور ٿيل گڏجاڻيءَ جي رپورٽ وٺڻ لاءِ بچاءُ واري سيڪريٽري کي فون ڪري چُڪي هئس، جيئن مون فون بند ڪيو ته، بچاءَ واري سيڪريٽريءَ کي جنرل گُل فون ڪيو، ۽ کيس ٻُڌايائين، ”ته پوءِ هاڻي وزيراعظم گڏجاڻيءَ ۾ ٿيل ڪارروائيءَ بابت ڄاڻڻ گهُري ٿي، ها، ها، ها.“
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ، 4 نومبر 1996ع واري رات آمريڪي صدارتي چونڊن جي سياسي ڍَڪُ تحت، پاڪستاني صدر منهنجي حڪومت کي ڊاهي ڇڏيو، هڪ ڀيرو ٻيهر روايتي سازشي اٺين ترميم تحت ’بدعنواني ۽ بدانتظامي‘ جا حوالا ڏنا ويا هئا. تڪليف ۽ گهاوَ سان گڏ بيعزتيءَ شامل ڪرڻ لاءِ هُن پوءِ منهنجي ڀاءُ جي قتل ۾ ملوث هئڻ واري زهريلي ۽ سازشي ڪُوڙ پٽاندر منهنجي مُڙس کي گرفتار ڪيو. (سُپريم ڪورٽ جي جج جي اڳواڻيءَ ۾ 1997ع ۾ جوڙيل عدالتي ٽربيونل منهنجي مُڙس کي اُن الزام کان آجو ڪوٺيو هو.)
فوجي ويڙهاڪن پوءِ قومي احتساب بيورو نالي هڪڙي محاذ آرائيءَ واري تنظيم جوڙي ضياءَ جي دؤر کان وٺي پاڪستان پيپلز پارٽي سان وڙهندڙ رٽائر جنرلن کي منهنجي خاندان ۽ جماعت خلاف جُڙتو ۽ گهَڙيل مُقدمن جو ڪم ڏنو ويو. دهشت جون واڳون ڇُوٽ ڇڏيون ويون. منهنجي حڪومت جي عملدارن جي گرفتاريءَ، سندن گهرن جي ڀڃ ڊاهه ۽ سندن خاندانن کي ذهني صدمو پهچائڻ لاءِ ڇاپا مار ڪارروايون شروع ڪيون ويون.
اڪثر پاڪستانين کي بيشڪ پتو هو ته، اُهي الزام رُڳو سياسي حربي طور لڳايا ويا هئا، پر منهنجي مُڙس کي بدعنوانيءَ، اغوا ۽ قتل جي ڪوريئڙي واري ڄار جهڙن الزامن سبب اٺن ورهين تائين ڪنهن ثابتيءَ، شاهدي يا سندس خلاف آيل ڪنهن فصلي کانسواءِ جيل ۾ رکيو ويو.
مون پنهنجيءَ دِل ۾ ڄاتو ٿي، ته هُن جو اڪيلو ڏوهه اهو هو ته، هو منهنجو مُڙس هو.
اها يادگيري ڏاڍي چيڙائيندڙ آهي ته، منهنجي حڪومت کي ڊاهڻ واريءَ ڪاروائيءَ کان پوءِ، صدر پاڪستاني فوج کي ’قومي بچاءُ ۽ سلامتي ڪائونسل‘ جي نالي ۾ اختيارن جي ورڇ وارن لاڳاپن کي قانوني روپ ڏيڻ وسيلي پنهنجو حصو ڏنو هو. اُن ڪائونسل ۾ صدر،وزيراعظم، ڪابينا جا وزير، جوائنٽ چيفس چيئرمين، ٽنهي هٿياربندن فوجن جا اڳواڻ شامل هئا.هن نئين ڪائونسل پاڪستاني فوج کي باضابطا پاليسيءَ جو ڪردار ڏنو، جنهن لاءِ کين ڪافي عرصي کان سِڪ ۽ اُڪير هئي، ۽ جنهن عمل جي مون سدائين مزاحمت ڪئي هئي.
نواز شريف گروهه کانسواءِ پاڪستان جي سمورين سياسي جماعتن پاڪستان جي حڪومتي ادارن تي سرگرم فوجي بغاوت جي سخت مخالفت تي ڳالهايو. نواز شريف نئين انتظامن جو ’سڪيلڌو پُٽ‘ بڻجي ويو هو، سو اڪيلو اهڙيءَ جماعت جو اڳواڻ هو، جنهن فوج جي ماتحت ڪائونسل کي مڃيو هو. اهو 1997ع جي چونڊن جي اُهڃاڻ ۽ اڳ ۾ لکيل نتيجو هو.
۽ اهو بلڪل پڌرو هو، ته منهنجي ڀاءُ مرتضيٰ جي شهادت واري واقعي، جنهن منهنجي حڪومت کي سازش تحت ڊاهڻ جو اشارو ڏنو هو، جي ڪجهه ڏينهن کانپوءِ طالبان ويڙهاڪن ڪابل ڏانهن اڳرائي ڪئي، ۽ افغان حڪومت جو مڪمل ضابطو پنهنجي تحويل ۾ ورتو ۽ افغانستاني عوام تي پنهنجي آمراڻي ظالم حڪومت مڙهيائون. آءِ ايس آءِ ويڙهاڪ فوجي عملدارن هڪ ڀيرو ٻيهر ’حڪمت عمليءَ جي وسعت‘ واري نظريي تي اصرار ڪندي، طالبان وارن منصوبن ۾ مونکي رنڊڪ سمجهي، منهنجي حڪومت ڊاهڻ کان پوءِ افغانستان ۾ پنهنجي بنياد پرست اتحادين تان سموريون پابنديون هٽائي ڇڏيون. انهن پابندين جو ڪيئي ورهين تائين تمام گهڻو انومان، اشارو مقصد ٿئي ها، جيڪو هلندو رهيو.
1996ع جي چونڊن ۾، 1990ع وارين چونڊن کان به وڌيڪ بدعنواني ۽ اڳواٽ ڌانڌلي رٿيل هئي. جڏهن سڀ ڪجهه چيو ۽ ڪيو ويو ته، پوءِ منهنجي جماعت کي قومي اسيمبليءَ ۾ 207 سيٽن مان رُڳو 18 سيٽون ۽ نواز شريف کي 137 سيٽون ڏنيون ويون. مون وري مخالف ڌر جي بينچن تان ويڙهه لاءِ سَندرو ٻَڌو.
بهر حال، جڏهن صدر طرفان پارليامينٽ کي ڊاهڻ واري بدنام اٺين ترميم واري اختيار جي خاتمي تي نواز شريف راضي ٿيو، جنهن گهڻي عرصي کان پاڪساني جمهوريت کي نقصان پهچايو هو، ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جماعت جي مفادن کان مٿانهون سوچي قانون بنائڻ تي حمايت ڪئي. نواز شريف پنهنجي ذاتي بچاءُ لاءِ ائين ڪيو هو، پر پاڪستان پيپلز پارٽيءَ اٺين ترميم جي خاتمي لاءِ سُٺيءَ حڪومت طور حمايت ڪئي.
پر نواز شريف جا اڪثر مقصد سماجي ۽ سياسي ردعمل ۾ هئا. پاڪستان پوئتي پئي ويو. نواز شريف پنهنجي ’اسلاميات‘ بِل کي آئيني ڍَڪُ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. ۽ طالبان واري سماج کي واکاڻڻ لڳو، جنهن سماج کي پوءِ پاڪستان ۾ آڻڻو هو. مخالف جماعتن هُن تي مُلا عمر جيان ’اميرالمؤمنين‘ بنجڻ جي ڪوشش جو الزام هنيو.
4 نومبر 1996ع تي منهنجي حڪومت ڊهڻ سان، طالبان هاڻي گهڻ پاسائين حڪومت لاءِ اُن افغان معاهدي تي صَحين کان انڪار ڪيو، جنهن تي اسان گڏيل قومن جي خاص نمائندن سان گڏجي ڪم ڪيو هو. اُن معاهدي تي 7 نومبر تي صَحيون ٿيڻيون هيون، پر حڪومت ڊهڻ سبب اُهو ايئن نه ٿي سگهيو. نواز شريف جي حڪومت ۾ طالبان پنهنجو رنگ ۽ ڪردار مٽايو. هنن ايراني سفارتڪار کي قتل ڪيو. ۽ 1998ع ۾ اُساما بن لادن کي پنهنجي ڌرتيءَ تان اولهندي سرمايدار ملڪن خلاف جنگ جوٽڻ جو اعلان جي اجازت ڏني. طالبان پنهنجي پاڻ کي قومي افغان سرڪار کان گهڻ قومي حڪومت ۾ بدلائي چُڪا هئا. جنهن تحت افغاني علائقي کي ٻين ملڪن خلاف تشدد جي ڪارروائين لاءِ استعمال ڪرڻ جي اجازت ڏني ويئي هئي.
مون مخالف ڌُر جي اڳواڻ طور پاڪستاني پارليامينٽ مان تقرير ڪندي اسلام آباد تي زور ڏنو ته، اُهي طالبان کي ڌمڪي ڏين، ته جيڪڏهن اُهي عالمي لاڳاپن وارن اصولن جي پاسداري ڪندا ته ساڻن لاڳاپا ٽوڙيا ويندا.مون چيو ته ’حڪمت عمليءَ جي وسعت‘ واري پاليسي پاڪستان لاءِ ’حڪمت عمليءَ وارو خطرو‘ بڻجي سگهي ٿي.
منهنجي جماعت سينيٽ ۾ پنهنجي پارليامينٽري طاقت ڪَتب آڻي، نواز شريف کي مذهب جو نالو واپرائي (هينئر به اسان مذهب کي ذاتي مفادن لاءِ استعمال ڪيون ٿا.) قانونن وسيلي پاڪستان کي مذهبي حڪومت ۾ بدلائڻ وارو عمل ۾ رُڪاوٽ وڌي هڪ ڀيرو ٻيهر آئون پاڪستاني جمهوريت جي نياپي کي زنده رکڻ لاءِ وڏي پيماني تي پرڏيهه جا سفر ڪرڻ لڳيس.
اها خوشقسمتيءَ هئي، جو اپريل 1999ع ۾ مون پرڏيهه ۾ ليڪچر پئي ڏنو. منهنجي گرفتاريءَ جو حُڪم ڏنا ويا. منهنجا ٻار ۽ آئون عرب امارتن ۾ دُبئي ڏي منتقل ٿياسين، جتي اڄوڪي ڏينهن تائين آئون هينئر به جلاوطنيءَ ۾ رهان ٿي.
اهو چيو وڃي ٿو ته، ’سِج هيٺان ڪابه شيءِ نئين نه آهي.‘ جڏهن اها ڳالهه پاڪستان ۾ سياست تي لاڳو ڪجي ٿي، ته اها واقعي صحيح ڌُن ڀانئجي ٿي. جارج آرويل جي ناول ’اوڻيهه سؤ چوراسي‘ جيان دوست، اتحادي ۽ دُشمن مٽجندا سَٽجندا رهن ٿا ۽ اُڇلون توڙي بولاٽيون کائيندا رهن ٿا. نواز شريف جو پاڪستاني فوج ۽ آءِ ايس آءِ سان ’مطلبي ساٿ‘ گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪيو. اُهي ظاهري طور ڪارگل علائقي ۾ ٿيل جهيڙي تي پاڻُ ۾ وڙهي پيا ۽ هڪٻئي تي غلط حڪمت عملين ۽ مُهم جوئيءَ جا الزام هڻڻ لڳا.
سچائي اها آهي ته پاڪستان ۽ هندستان ڪارگل تڪرار مهل نيوڪليائي ويڙهه تي ڳنڀيرتا سان ويجهو پهتا هئا. جنهن جو نتيجو نيٺ نواز شريف خلاف فوجي بغاوت نڪتو. ڪارگل هماليا ۾ جنگي حڪمت عمليءَ واري اوچي فوجي چوڪي آهي، جنهن تان ڪشمير ماٿريءَ واري حصي تي دفاعي نطر رکي سگهجي ٿي، ۽ اُتي سياري ۾ ڪوبه ماڻهو نه رهندو هو. پاڪستان ۽ هندستان جا فوجي جَٿا هر ڀيري اونهاري ۾ پنهنجي جاءِ والاريندا هئا.هن ڀيري ڪشميري مجاهدن، هندستان جي تحويل واري چوڪيءَ تي اَڻ والار واري وقت قبضو ڪيو. اُن عمل ڪارگل تڪرار کي وڌايو.
جڏهن مڪمل جنگ ڇِڙڻ جو خطرو ٿيو ته، نواز شريف هڪدم جنگ بند ڪرائڻ ۾ آمريڪي مدد وٺڻ لاءِ واشنگٽن ڏانهن ڀڳو.هُن کي صدر ڪلنٽن کان جيڪو مانُ مليو، سو عوام آڏو ڪپڙا لاهڻ جي خُواري ۽ ڪارگل مان پاڪستاني فوجن کي هڪدم هٽائڻ جو مطالبو هو. نواز سرڪار تڪڙ ۾ ڪنهن حڪمت عمليءَ جوڙڻ کانسواءِ فوجون هٽائي ڇڏيون. نتيجي ۾ جڏهن هندستاني فوجين چوٽين جو قبضو ٻيهر ورتو ته، سوين پاڪستاني سپاهي مارجي ويا. آرميءَ سان لاڳاپيل هڪڙي دوست مونکي ٻُڌايو ته، مارجي ويل فوجين جا لاش برفاني ڄميل پيتين ۾رکيا ويا، تڪرار دؤران وڏي پئماني تي فوجين جي مارجڻ واريءَ خبر لڪائڻ لاءِ لاش وقفي سان سندن مائٽن ڏي موڪليا ويا.
وزيراعظم جي اُن دعويٰ سان الزامن واري راند شروع ٿي، ته هُن کان مجاهدن جي ڪارروائيءَ سان لاڳاپي ۾ مشورو نه ورتو ويو هو، ۽ وري جنرلن موٽ ۾ چيو ته، هُن کي مڪمل ڄاڻ ڏني وئي هئي، ۽ هو اُن ڪارروائيءَ جو حمايتي هو. نوازشريف ڪارگل ڪارروائيءَ شروع ڪرائيندڙ پاڪستاني فوجين جي احتساب لاءِ دٻاءُ ۾ اچي ويو، ۽ هُن دعويٰ ڪئي ته انهن فوجين، هُن خلاف اهو ڪم ڪيو هو. وزيراعظم ۽ فوجي سربراهه جنرل مُشرف وچ ۾ لاڳاپا کُلي وڇوٽيءَ واري نُقطي تائين بگڙي ويا. اهو پڌرو هو ته، اهو عمل هاڻي رتوڇاڻ جي واريءَ سطح تائين پهچي چڪو آهي، ۽ انهن منجهان ڪو هڪڙو ڄڻو باقي رهندو.
نواز شريف 12 آڪٽوبر 1999ع تي جنرل مُشرف کي اوڏيءَ مهل عهدي تائين هٽايو. جنهن مهل هو پرڏيهي دؤري تان اُڏام وسيلي پاڪستان پئي موٽيو. نواز شريف هُن جي جهاز کي ايئرپورٽ تي لهڻ جي اجازت نه ڏني، ۽ نتيجي ۾ فوج ڪراچيءَ ۾ ايئرپورٽ جو گهيرو ڪيو، ۽ مُشرف کي بچايو، جنهن جي جهاز ۾ ٻارڻ ختم پئي ٿيو، ۽ جهاز ڪِرڻ جو خطرو هو. مُشرف هڪدم فوجي حڪمرانيءَ جو اعلان ڪيو، وزيراعظم کي گرفتار ڪيو ۽ حڪومت ۽ قومي اسيمبليءَ کي ڊاهي ڇڏيائين. هن ڀيري ڪنهن به آئيني پنجوڙ جو بهانو نه هو. اِهو فوجي بغاوتن جو پُراڻو نمونو هو.
مُشرف جمهوريت جي بحاليءَ جو واعدو ڪيو، پر اهو پُورو نه ٿيو. جنرل ضياءَ جي اسلام خاطر ريفرينڊم پٽاندر صدر ٿيڻ جو بلڪل ساڳيو انداز واپرايو، جنرل مشرف پنهنجي صدارتي عُهدي لاءِ ريفرينڊم ڪرايو.سڀيئ عالمي ۽ ڏيهي مُشاهدو ڪندڙ جيتوڻيڪ اُن ڳالهه تي سُهمت آهن، ته بلڪل ڪجهه سيڪڙو مس ووٽ مليا هئا، پر مُشرف دعويٰ ڪئي ته پاڪستاني ووٽرن جي ستر سيڪڙو شرح رهي، ۽ اٺانوي سيڪڙو ماڻهن کيس ووٽ ڏنو هو. اهو سمورو عمل جمهوريت بجاءِ اقتدار جي ذاتي لوڀُ هئي، پر عالمي برادري اسلامي دهشتگرديءَ جي وڌندڙ خطري تي زور ڏيئي، پنهنجيون اکيون ٻُوٽي ويهي رهي.
جُڙتو ريفرينڊم کان پوءِ ڌانڌلين واريون پارليامينٽري چونڊون ٿيون. مونکي مُشرف جي ٽياڪڙن طرفان چونڊن ۾ نه بيهڻ جا ڪيئي نياپا مليا، پر آئون پاڪستاني عوام سان پنهنجي سچائيءَ نڀائڻ واري فيصلي تي اَٽل هئس، جيڪي مون سان گڏ بيٺل هئا، جڏهن مون رضا ڪاراڻي طور پاسيرو ٿيڻ کان انڪار ڪيو، ته پوءِ منهنجي خلاف ڪيئي عدالتي فيصلا ڏنا ويا، جو نيٺ مونکي پارليامينٽ ۾ چونڊجڻ کان روڪيو ويو. (مشرف 2006ع ۾ ڇپيل پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ کُلي عام مڃيو آهي ته، هُن منهنجي وزيراعظم طور امڪاني چونڊجڻ جي رستا روڪ لاءِ قانوني طريقي سان جُزوي دٻاءُ وڌو هو) پابنديءَ جي غير قانوني عمل خلاف منهنجي چونڊ پٽيشن، 2002ع جي چونڊن جي ڪيئي ورهين کان پوءِ به پاڪساني عدالتن ۾ رولڙي ۾ پيل آهي.
عوام اُن پابنديءَ باوجود مون سان گڏ بيٺو رهيو، جنهنڪري پاڪستان پيپلز پارٽيءَ چونڊن ۾ پيل ووٽن مان سڀني کان وڌيڪ ووٽ کنيا. بهرحال، پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽن تي چونڊيل ڪيترائي پارليامينٽري ميمبر دٻاءُ ۽ رشوت آڏو جهُڪي ويا. لوٽا ٿيندڙن تان بدعنوانيءَ جا الزام اوچتو رات وچ ۾ واپس ورتا ويا، کين ٺيڪا ڏنا ويا، ڪابينا ۾ مُک وزارتون ڏنيون ويون. منهنجي جماعت جي طاقت گهٽجي ويئي. آءِ ايس آءِ سربراهه چونڊيل پارليامينٽرين کي اسلام آباد ۾ آءِ ايس آءِ مرڪز ۾ اچڻ جو حُڪم ڏنو. آءِ يس آءِ سربراهه جنهن مهل مُک ڪُرسيءَ تي ويٺو هو، تنهن مهل سندس ٿاڦيل وزيراعظم ظفر الله جمالي سندس پويان رکيل ڪُرسيءَ تي ويٺل هو. پارليامينٽرين کي ظفر الله جماليءَ کي ووٽ ڏيڻ جو حُڪم ڏنو ويو، جيڪو ’چونڊيل‘ وزيراعظم هو.
ڪنهن سزا جي فيصلي کانسواءِ ڇهن ورهين کان جيل ۾ باندي بڻيل منهنجو مُڙس اُن مطالبي کي رد ڪرڻ تي اَٽل هو، ته آئون چونڊون وڙهڻ تان پاڻمرادو هٿ کڻي وڃان. اها ڳالهه واقعي ڏاڍي شاندار هئي ۽ مونکي گهڻو فخر ٿيو. هُو مشرف جي جيلن ۾ ٻن ورهين کان وڌيڪ رهندي، ۽ هُو اٽڪل مُئل آهي، پر اسان مضبوط هئاسين، جو هُن آڻُ مڃڻ کان انڪار ڪيو هو.
پاڪستان ۾ مذهب جي نالي ۾ سياست ڪندڙ جماعتن ٽن ڏهاڪن کان ملڪ ۾ ٿيندڙ اسان جي قومي چونڊن ۾ ڪڏهن به تيرهن سيڪڙو کان وڌيڪ ووٽ نه کنيا هئا. پر 2002ع جي چونڊن ۾ نيويارڪ ۽ واشنگٽن تي ٿيل دهشتگرديءَ جي حملن واري هڪ سال کانپوءِ نتيجو اهو نڪتو، جو کين بنياد پرست مذهبي جماعتن جي اتحاد طور سرحد ۽ بلوچستان جون صوبائي حڪومتون سونپيون ويون. اُن گروهه کي متحده مجلس عمل جو نالو ڏنو ويو، پر پاڪستان ۾ گهڻا ماڻهو اُن اتحاد کي ’مُلا مليٽري اتحاد‘ ڪوٺين ٿا. اُها اسلامي شوريٰ، مسلمان عالمن جي شوريٰ، پاڪستاني عالمن جي اسيملي ۽ اسلام لاءِ هلچل تي مشتمل آهي. انهن جماعتن اڳوڻين چونڊن ۾ گهٽ ووٽ کنيا هئا، پر هاڻي اوچتو هنن کي ٻن صوبن ۾ حڪومتون ۽ اچرج جي حد تائين قومي اسيمبليءَ ۾ 63 سيٽون ڏنيون ويون هيون.
آئون چونڊن کان پوءِ ايندڙ جُڙتو ’چونڊ نتيجن‘ کي ڏسندي، مشرف جي ٺڳيءَ جي ٺاهه ۾ نزاڪت جي کوٽ تي اچرج ۾ هئس. چونڊن ۾ بنياد پرستن مُلن جي اوچتو ’اُڀار‘ ۽ حمايت واري عمل وسيلي، هُن اولهندي سرمايدار مُلڪن ڏانهن ڇِتو نياپو موڪليو پئي. بنيادي طور هُن عالمي برادريءَ کي ريجهائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي، ته هو نيوڪليائي هٿياربند پاڪستان تي بنياد پرستن جي قبضي ۾ اڪيلي رُڪاٽ هو. پاڪستاني دانشور حُسين حقاني اُن عمل تي تنقيد ڪندي، ڳالهه جي پاڙ تائين پهچي، بلڪل صحيح لکيو هو: ”چونڊيل حڪومتن ۽ اختيارن کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ اڳوڻن ڏهاڪن ۾ بنياد پرستن کي ڪَتب آڻڻ کان پوءِ، پاڪستاني جنرلَ هاڻي کين خطرو ڪوٺين ٿا، جنهن خلاف عالمي برادري خاص طور آمريڪا کي پاڪستاني فوجين جي مدد ڪرڻ کپي، ته جيئن اُهي ملڪ تي ضابطو برقرار رکن.“
بدقسمتيءَ سان اڃا به ڪجهه ماڻهو آهن، جيڪي هڪ ڀيرو ٻيهر اُن مِڪر ۽ دوکي جا هيراڪ آهن ۽ منجهس چاهه رکن ٿا.
جڏهن 1995ع ۾ منهنجي حڪومت رمزي يوسف کي جهيلو هو، ته هُن وٽ آمريڪي تجارتي جهازن کي اغوا ڪرڻ ۽ کين هٿيار طور عمارتون ڊاهڻ لاءِ واپرائڻ جون رٿائون موجود هيون. القائدا وٽ ساڳئي ڏينهن تي پئسفڪ سمنڊ مٿان ڪيئي تجارتي جهازن کي وڏي پيماني تي دهشتگرد حملن لاءِ اغوا ڪرڻ جو منصوبو هو. عالمي دهشتگرديءَ جي هن نئين نسل واضح طور بسن يا خاص مقصد پٽاندر قتل لاءِ آپگهاتي بمن جي پراڻي اصول وارو ڪردار نه نڀايو هو. اُهي وڏي پئماني تي ماڻهو قتل ڪندڙ هئا، جن جا مقصد وڏي پئماني تي امڪاني سياسي قتل هئا.
آئون 11 سيپٽمبر 2001ع تي ڇرڪي وئي هئس ۽ منهنجو هنياءُ ڏَري پيو هو، پر حقيقت ۾ صدمي ۾ نه هئس ته القائدا هن سطح جي ڪجهه واقعن جي ڪوشش ڪندي، پر آئون رُڳو ان ڳالهه تي اچرج ۾ هئس، ته اها واقعي ڪامياب وئي هئي.
اهو مذهب کي سياست ۾ وِچڙائڻ جو هاڻي بدترين مامرو هو. القائدا ۽ سندس اتحادي، آمريڪي جهازن جي اغوا جيان بلڪل اسلام جي تشريح به اغوا ڪرڻ جي ڪوشش جيان پيا ڪن. بلڪل ايئن جيئن هنن لنڊن ۽ ميڊرڊ ۾ ريلن ۾ عام معصوم ماڻهن کي بمن سان ماريو هو. سياست ۾ مذهب جي مداخلت ۽ واهپو 1980ع ۾ تڏهوڪي فوجي آمرن استعمال ڪيو هو، ۽ هاڻي اُن کي وري القائدا ايڪيهين صديءَ ۾ استعمال ڪري ٿي.
سچائي اها آهي ته عام ماڻهن کي مارڻ واري عمل کي واضح طور قرآن شريف ۾ منع ڪوٺيو ويو آهي. پر سياسي انتها پسند اُن ڳالهه کان نٿا ڊڄن اها مذهبي سوچ نه، پر اُنهن مُلن واري سوچ آهي، جيڪي پنهنجن ذهنن ۾ جهيڙاڪ سياسي اقتدار جي اُڪير رکن ٿا.
نيويارڪ ۾ باهه ۾ ٻرندڙ ورلڊ ٽريڊ سينٽر جي ٻن ٽاورن کي ڏسڻ مون لاءِڏکارو عمل ته هو پر اهو سمجهندي ته، هزارين ماڻهو ٻيا به موت جي خطرناڪ طريقن سان مرن پيا، هي ڏک به ان جو حصو سمجهڻ کپي. هارورڊ ۾ ۽ پوءِ آڪسفروڊ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندي، مون آمريڪا ۽ برطانيا کي پنهنجو ٻيو وطن سمجهيو هو. 7 جولاءِ 2005ع ۾ لنڊن ۾ پڌري ٿيل هڪڙيءَ ٻي مصيبت کي ڏسندي، منهنجي دل وري ٻيهر پڄرڻ لڳي، ۽ سڀ کان وڌيڪ بدترين ڳالهه اها هئي ته اهو سڀ ڪجهه اسلام جي نالي ۾ ٿيو پئي، ۽ اُن جو ناتو اڪثر سِڌو منهنجي وطن پاڪستان سان جوڙيو پئي ويو. تجزيو ڪندڙ پُڇڻ لڳا، ”ڇو اِن عمل جو پاڪستان سان تعلق آهي؟ ڇو هر هڪ دهشتگرد سازش ۽ ڪارروائيءَ سان پاڪستان جو تعلق هجي ٿو؟“
پاڪستان ۽ اولهندي سرمايدار ملڪن خلاف دهشتگرد سازشن ۽ حملن وچ ۾ لاڳاپي جي اٽوٽ طريقي ۾ ڪو اتفاق نه آهي. منهنجي لاءِ اهو طريقيڪار ڏک سان لاڳاپيل آهي، جنهن خراب نتيجي بابت اولهندي جي سرمايدار ملڪن اڪثر اک ٻوٽ ڪئي آهي، جنهن پٽاندر پاڪستاني فوجي حڪومتن کي، سندن آمرن طرفان واضح طور اولهندي وارن سرمايدار ملڪن جي مقصدن جي پُٺڀرائي ڪرڻ تائين، پاڪستاني عوام جي جمهوري خواهشن کي دٻائڻ جي اجازت ڏني وڃي ٿي.
آمرن سان اُن ناچ نچڻ جا ٻيهر ڦَل مليا آهن، پر هن وقت تباهي اڻ ويساهه لائق آهي.
1970ع واري ڏهاڪي جي پڇاڙيءَ ۾ ۽ 1980ع جي سڄي ڏهاڪي ۾، جيستائين آمر ضياءَالحق آءِ ايس آءِ کي افغانستان ۾ سي آءِ اي جو ڀرجهلو ٿيڻ جي اجازت ڏني هئي، تيستائين کيس ’دادلو ٻار‘ بنايو ويو هو. آءِ ايس آءِ ۽ سي آءِ اي جي اتحاد، مجاهدن وٽ نه رڳو جديد هٿيار ۽ ٽيڪنالوجي پهچائي، پر اُن عمل منهنجي وطن کي پرامن قوم مان هيروئني، اسلام کي بنياد پرست بڻائيندڙ ۽ ڪلاشنڪوف واري پُرتشدد سماج ۾ بدلايو، ۽ سماجي شعبي جي وسيلن جا پئسا وري فوجي مقصدن لاءِ ڪَتب آڻڻ سبب پاڪستاني سماج ۾ جَڏائي جا نتيجا نڪتا، جيڪي اڃا پڌرا پيا ٿين.
سرڪار جئين تعليم، صحت ۽ تعميرات توڙي سماجي خدمتن وارن شعبن مان پنهنجي ذميداريءَ تان هٿ کنيو، ته ماڻهو پنهنجي پُٺڀرائي ۽ مدد لاءِ ٻين هنڌن ڏانهن ڏسڻ لڳا. اُن طريقي جو واضح اشارو پاڪستان جي چئني صوبن ۾ هزارن جي تعداد ۾ سياسي مدرسن جو ڦهلاءُ هو.
اڄ به اسلام جو نالو واپرائيندڙ بنيادپرستن جو ڍانچو ٽن تنظيمن تي جُڙيل آهي: مذهبي جماعتون سندن سياسي پُٺڀرائي ڪن ٿيون. سياسي مدرسا ٻين مذهبن ۽ اسلام جي مختلف مڪتبه فڪرن خلاف نفرت ۽ اَسهپ جو ماحول پيدا ڪن ٿا. جڏهن ته لشڪر طيبه ۽ حرڪت الاسلام جهڙا ويڙهاڪ گروهه نؤجوان ڀرتي ڪن ٿا ۽کين هٿياربند سکيا ڏين ٿا. ڪجهه ماڻهن لاءِ اُهي ڀرتيون ’نيڪ مقصد‘ آهي، پر ٻين لاءِ اُهو عمل روزگار جو ذريعو به آهي. (مثال طور، هڪڙي قبائلي اڳواڻ مونکي ٻُڌايو ته، ”افغانستان جو صدر حامد ڪرزئي پنهنجن سپاهين کي مهيني ۾ ستر ڊالر ڏئي ٿو، جڏهن ته طالبان پنهنجن مُجاهدن کي پگهار طور هڪ سؤ ڊالر ڏين ٿا.“)
سوويت يونين فوجن جي 1989ع ۾ نيڪاليءَ کان پوءِ افغانستان ۾ جمهوريت کان اولهندي سرمايدار ملڪن جي لاتعلقيءَ ۽ سڀ کان وڌيڪ بنياد پرست مجاهدن جي سگهاري ٿيڻ سبب، ڪجهه سياسي ۽ بنياد پرست مذهبي تحريڪون، پاڪستان ۾ پنهنجو سلسلو اڃا به جاري رکيو اچن. هنن اولهندي سرمايدار ملڪن خلاف مُقدس جنگ وڙهڻ جو پڪو پهه ڪيو آهي. ۽ اُهي فوجي آمرن جي دؤر ۾ وڏن ويجهن ۽ وڌيڪ سگهاريون ٿين ٿيون.
اها ڳالهه ڏاڍي ڏُکاري آهي ته، جو آئون اُن عمل کي آمريڪا طرفان آمر جنرل ضياءَ جيان فوجي آمر پرويز مشرف بابت غلط اندازن جو ورجاءُ سمجهان ٿي. ضياءَ جي پاڪستان ۾ جمهوريت خلاف فوجي بغاوت جي ٻن ڏهاڪن کان پوءِ، هڪڙي ٻئي آرمي چيف اسٽاف هڪ چونڊيل سرڪار خلاف وري فوجي بغاوت ڪئي آهي.
۽ اڳوڻي آمريت جي اڳواڻيءَ کان پوءِ، نئين پاڪستاني آمر به اولهندي سرمايدار ملڪن سان، دهشتگرديءَ خلاف عالمي جنگ ۾ اتفاقي ۽ ڪٿيل پر حتمي منافقيءَ واريءَ حمايت پيو ڪري، انهيءَ عمل آمريڪا ۽ برطانيا کي اُن آمر جي سياسي پُٺڀرائيءَ سبب ڌپارو ۽ کوکلو ڪيو آهي، جنهن مهل طالبان پاڪستان جي قبائلي علائقن ۾ وري ٻيهر منظم پيا ٿين ۽ پاڙيسري افغانستان ۾ نيٽو فوجين کي قتل پيا ڪن.
هوڏانهن، ويڙهاڪ مرڪز اڃا به سلامت آهن. ڪجه موقعن تي ويڙهاڪ اڳواڻن کي گرفتار به ڪيو وڃي ٿو، ۽ وري پوءِ جيئن عالمي ڌيان انهن تان هٽي ٿو، ته کين آزاد ڪيو وڃي ٿو. آئون ڀانئيان ٿي ته، فوجي آمريت لڳاتار مخالف اڳواڻن تي دٻاءُ وجهندي رهي ٿي، سياسي جماعتن ۾ ڀڃ ڊاهه ڪري ٿي، پريس تي پابنديون مڙهي ٿي ۽ پاڪستان ۾ هڪ پوري نسل تائين انساني حقن جي لتاڙ ڪري ٿي.
فوجي حڪومتن جو مقصد اُن ڳالهه کي يقين بنائڻ آهي ته، حڪومتن جوڙڻ ۾ اينٽليجنس ادارن جو ڪوبه متبادل نه آهي، جنهنڪري اُهي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي مخالفت ڪن ٿا. فوجي حڪومتن جا حمايتي شايد صدر جان ايف ڪئنيڊيءَ جي 1961ع ۾ هڪڙي افتتاحي تقرير جا اُهي لفظ ورجائي سگهن ٿا:”جيڪو به ماڻهو شينهن جي پٺيءَ تي سوار ٿئي ٿو، سو اندر ۾ عام طور سُرهو رهي ٿو.“
منهنجي جنرل مُشرف سان پهرين ملاقات تڏهن ٿي، جڏهن تُرڪيءَ جي فوجي وفد طرفان پاڪستان ۾ اچڻ دؤران، هُن تُرڪي ٻوليءَ جي ترجمان طور پنهنجا فرض نڀايا هئا.مون هن کي پنهنجي مليٽري سيڪريٽري بنائڻ کان لاچاري ڏيکاري هئي. اسان ابتدا ۾ هُن جي ترقيءَ کان انڪار ڪيو هو، ڇو ته هُن جا مهاجر قومي مووميٽ (هاڻي متحده قومي موومينٽ) جهڙي نسلي تنظيم، جيڪا وقت تي وڳوڙ ۽ رتوڇاڻ به ڪرائيندي رهي ٿي، تنهن سان شڪي ، پر اڻ ثابت ٿيل لاڳاپا هئا. مونکي ياد اچي ٿو ته، منهنجي هُن سان ٿيل آخري گڏجاڻي وڌيڪ اهم هئي. جڏهن 1996ع ۾ هُن مون کي ڪشمير لاءِ جنگي منظر بابت ڄاڻُ ڏني هئي.
جنرل مشرف جي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي رستا روڪ ۽ ٻيهر چونڊن ۾ کٽي اچڻ کان مونکي روڪڻ جي عزم ۽ جُنون جي نتيجي ۾ ملڪ اندر سياسي ادارا ڪمزور ٿيا آهن ۽ سياسي جماعتن ۽ شهري ادارن ۾ جمهوري ڍانچي جي تباهيءَ به ٿي آهي. گڏوگڏ هُن جي بجيٽ جي اوليتن سبب سماجي شعبي کان فوج ڏانهن فنڊ منتقل ٿيا آهن، جنهن سبب حالت اها وڃي بيٺي آهي، جو لکين پاڪستاني غربت جي ليڪ کان به هيٺ زندگي گذارين پيا.
اسان کي چڱيءَ ريت پتو آهي ته جنرل مشرف کي قتل ڪرڻ جون ڪيئي ڪوششون ٿيون آهن. پر اِها اُميد ڪجي ٿي ته هاڻي مٿس وڌيڪ ڪو حملو نه ٿيندو ۽ اُهي رڳو ڌمڪيون ئي رهنديون. پاڪستان ۾ جٽادار جمهوريت آڻڻ جي لاچاريءَ جا خطرناڪ نتيجا نڪري سگهن ٿا.
مشرف حڪومت پاڪستاني سرحدن جي اهڙن ڪيترن علائقن ۾ پنهنجي ذميداريءَ تان هٿ کڻي چُڪي آهي، جن علائقن لاءِ اُها دعويٰ ڪري ٿي، ته اُهي علائقا حڪومت جي ضابطي ۾ اچڻ جهڙا نه آهن. اها ڳالهه اچرج ۾ وجهندڙ نه آهي ته اُساما بن لادن کي اڃا نه جهليو ويو آهي. اهو ويچار ته پاڪستان جي اُهي وسيع علائقا ضابطي ۾ اچڻ جهڙا نه آهن. سو پاڻُ بيوقوفاڻو ۽ امن جي بحاليءَ لاءِ فوجون موڪليون هيون. هاڻي جنرل مشرف جي حڪومت دهشتگردن کي انهن علائقن ۾ حُڪمرانيءَ جي اجازت ڏئي ڇڏي آهي. هن جي حڪومت انهن انتهاپسندن سان ’جهٽ‘ بڻيل آهي، جيڪي معصوم عورتن، ٻارن ۽ ماڻهن خلاف سڄي يورپ، آمريڪا ۽ پاڪستان ۾ جهازن، ريلن ۽ بسن جتي سازش وسيلي حملا ڪن ٿا. جيڪڏهن ڪا عورت وزيراعظم سندن اهڙي ڳانڍاپي ۾ ڏار وجهي ٿي، ته مٿس ڪمزور ۽ نااهل هئڻ جو الزام هنيو وڃي ٿو، پر هي جنرل اهو عمل ڇُوٽ سان ڪري ٿو. عورتن طرفان وڏيون ٻرانگهون ڀري اڳتي اچڻ باوجود، مرد ۽ عورت اڳواڻن جي ڪردار جي جائزي وارو ٻِٽو معيار اڃا به واضح طور برقرار آهي.
جنرل مُشرف دهشتگرديءَ خلاف جنگ جي واضح حمايت جو ڏيکاءُ ڪري ٿو، ته جيئن واشنگٽن ۽ لنڊن جو آشيرواد وٺي سگهي. پر هُن جون پاليسيون اولهندي سرمايدار ملڪن جي دُشمنن کي به طاقتور بڻائين ٿيون، ۽ ڏيهه ۾ اَسهپ ۽ پرڏيهه ۾ اولهندي سرمايدار ملڪن ۾ سندن خلاف جنگ جي تبليغ ڪندڙ خطرناڪ سياسي مدرسا، جن تي ضابطو آڻڻ لاءِ مون وزيراعظم طور ورهيه لڳايا، ۽ ڪجهه موقعن تي کين وائکو به ڪيو هو، تن ۾ وري هاڻوڪي پاڪستاني فوجي آمريت تحت واڌ ٿي آهي، ۽ اُهي ڦهلجن پيا.
آئون ڀانئيان ٿي ته، اهي هن دنيا جا ضياءَ ۽ مُشرف آهن، جن پرڏيهين خلاف نفرت ۽ پاڪستانين ۽ اولهندي سرمايدار ملڪن ۾ وڃي رهندڙ پاڪستانين خلاف اَڍنگي سلوڪ واريءَ سوچ کي هوا ڏني آهي. اهو اڪثر چيو وڃي ٿو ته، چونڊن کي پنهنجي قيمت چُڪائڻي پوي ٿي. ٺيڪ آهي، آئون اُن ڳالهه ۾ سُڌارو آڻيندس، ته ’فوجي بغاوتن کي به پنهنجو ڏنڊُ ڀرڻو پوي ٿو.‘ اظهار راءِ جي جمهوريت پسند روپ کي دٻائڻ سميت وڌيڪ انتهاپسند کي هوا ڏيڻ ۽ غلط واهپي ۽ اسلام جي ناقابل حمايت جوڳي تشريح سان بڻيل مُرڪب جا واقعي نه رڳو پاڪستان، پر سڄي دنيا تي اثر ٿيا آهن. تنهنڪري آئون واقعي اچرج ۾ نه آهيان ته دهشتگرديءَ جي سمورين ڪارروائين جو سدائين پاڪستان سان ناتو ڀانئجي ٿو. اسان ڇو اچرج کائون؟ انتهاپسنديءَ کي فوجي حڪمرانن سدائين وڌايو ويجهايو، طاقتور بڻايو ۽ استعمال ڪيو آهي.
جيئن ته آئون 2007ع ۾ پاڪستان ۾ غير يقيني مستقبل ۾ موٽڻ لاءِ تيار آهيان، تنهنڪري آئون مڪمل طور اُن جوکم کي سمجهان ٿي، جيڪو نه رڳو پاڻ واسطي ۽ پنهنجي مُلڪَ لاءِ پر دُنيا لاءِ به آهي. آئون ڀانئيان ٿي، ته مونکي گرفتار ڪري سگهجي ٿو. آئون اهو به ڀانئيان ٿي ته آگسٽ 1983ع ۾ منيلا ۾ بينينواڪيٺو جي قتل جيان، مونکي به هوائي اڏي تي لهڻ مهل قتل ڪري سگهجي ٿو. بهرحال، القائدا مونکي قتل ڪرڻ لاءِ ڪيئي ڀيرا ڪوشش ڪئي آهي، ته پوءِ هاڻي آئون اهو ڇو سوچيان ته اُهي منهنجي جلاوطنيءَ جي خاتمي بعد، مُلڪ ۾ اچي جمهوري چونڊن وڙهڻ کان روڪڻ لاءِ مونکي قتل ڪرڻ جي ٻيهر ڪوشش نه ڪندا؟ پر آئون اهو ئي ڪجهه ڪريان ٿي جيڪو مونکي ڪرڻو هُجي ٿو، تنهنڪري مون پاڪستان جي عوام سان ڪيل واعدي جي پوراءُ لاءِ واپس موٽي، سندن جمهوري خواهشن پٽاندر ساڻن گڏ بيهڻ جو عزم ڪيو آهي.
آئون پاڪستان جي سڀني ٻارن لاءِ جوکم کڻان ٿي.
اهو ذاتي اقتدار لاءِ نه آهي. اهو عمل مرد ۽ عورت جي سلامتيءَ ۽ عظمت توڙي آزاديءَ ۾ رهڻ جي حق لاءِ، سادي شائستگيءَ ۽ عزت وارو آهي. ۽ هاڻي، هن خطري، انتهاپسنديءَ ۽ دهشتگرديءَ جي نئين دؤر ۾، اڃا ڪنهن ٻيءَ ڳالهه لاءِ آهي. پاڪستان ۾ جمهوريت رڳو پاڪستانين لاءِ نه، پر اها سڄيءَ دنيا لاءِ اهم آهي. منهنجي پياري مذهب جي غلط واهپي ۽ بنياد پرستيءَ واري تشريح جي دؤر ۾، اسان کي سدائين اهو ياد رکڻ کپي، ته جمهوري حڪومتون دهشتگرديءَ کي طاقتور نٿيون بڻائين. تحفظ نٿيون ڏين ۽ نه ئي دهشتگردن کي پناهه ڏين ٿيون. فوجي آمريت کان آجو جمهوري پاڪستان ئي عالمي دهشتگرديءَ جو زهريلو ناسُور ۽ وبا هرگز نه بڻبو.
تنهنڪري آئون هاڻي هڪ ٻيءَ چونڊ مُهم جي اڳواڻيءَ لاءِ جلاوطنيءَ مان موٽڻ جي رٿا ٺاهيان ٿي. آئون وينتي ڪريان ٿي ته، جمهوري دنيا اهو مطالبو ڪري ته جنرل مشرف آزاد ۽شفاف چونڊن جو معيار مهيا ڪري، سمورين سياسي شخصيتن ۽ جماعتن کي آزاديءَ سان چونڊن ۾ حصي وٺڻ جي اجازت ڏئي، عالمي مُشاهدو ڪندڙن کي چونڊن جو جائزو وٺڻ، ووٽ پوڻ ۽ ووٽن جي ڳڻپ جي اجازت ڏئي، ۽ وڏيءَ ڳالهه اها ته هُو چونڊن کان پوءِ آيل چونڊ نتيجن جو پابند رهي. آئون ڄاڻان ٿي ته اها ڳالهه تصوراتي، ۽ ڪنهن قدر غير تصوراتي به ڀانئجي ٿي، پر بهرحال انهن گذريل ورهين کانپوءِ، مون اڃا پنهنجو ايمان برقرار رکيو آهي ته وقت، انصاف ۽ تاريخ جون قوتون جمهوريت جي پاسي آهن.
ڪجهه ماڻهو شايد اهو نه سمجهن، ته ڪهڙو جذبو مونکي پنهنجي حياتيءَ کي هن ايڏي وڏي خطرناڪ ۽ غير سُڌريل ۽ مُبهم موڙ تي اڳتي وٺي آيو آهي. انيڪ ماڻهن گهڻيون قربانيون ڏنيون آهن، ڪيئي مُئا آهن، ۽ ڪيئي ماڻهو مونکي پنهنجي آزاديءَ جي رُهيل اُمنگ سمجهن ٿا، ۽ منهنجي لاءِ اهو اهم آهي، ته هاڻي ويڙهه بند ٿي. مونکي ڊاڪٽر مارٽن ليوٿر ڪنگ جا لفظ ياد اچن ٿا: ”اسان جي حياتين جي اُن ڏينهن پُڄاڻيءَ جي ابتدا ٿيڻ لڳي ٿي،جڏهن اسان اُنهن مامرن ۽ ڳالهين تي ماٺ رهون ٿا ۽ چُپ ڪريون، جيڪي واقعي اسان سان لاڳاپيل ۽ اهم هُجن ٿيون.“ الله ۾ مڪمل ويساهه سان آئون پنهنجو مُقدر عوام جي هٿن ۾ ڏيان ٿي.