6
ايمرالد بُڌا، يعني زمرد، قيمتي پٿر مان ٺهيل گوتم ٻڏ جو مجسمو، تنهن کي ٿائي يعني ٿائلينڊ جي ماڻهن جي ٻولي ۾ ”ڦرا ڪائيئو مورا ڪوٽ“ ۽ ”ڦرا فوڌا مهامني رتنا پتيميڪون“ به چوندا آهن، تنهن مجسمي کي ٿائلينڊ جي بادشاهت جي بچاءَ جو وسيلو يا حفاظتي تدبير تصور ڪيو وڃي ٿو. هن مجسمي گوتم ٻڌ کي جوڳ پچائڻ لاءِ پلٿي ماري يعني هڪ ٽنگ ٻيءَ ٽنگ تي رکي ويٺل گهڙيل هي مجسمو 26 انچ ڊگهو اوچو ۽ اوڻيهه انچ ويڪرو آهي. جنهن مندر ۾ هي مجسمو رکيل آهي. تنهن مندر جو نالو ”زمرد مان ٺهيل گوتم ٻڌ جي مجسمي وارو مندر“ رکيو ويو آهي. اهو مندر بئنڪاڪ جي شهر ۾ موجود بادشاهي محل جي ڀرسان ئي اڏيل آهي. تاريخي ماخذن مان معلوم ٿئي ٿو ته اتر ٿائلينڊ ۾ موجود ”لانا“ بادشاهت ۾ هي مجسمو سن 1434ع ۾ منظر عام تي آيو. هي مجسمو لڀجڻ جي باري ۾ هڪ احوال موجب چيانگ راءِ علائقي جي بانس واري ٻيلي ۾ موجود سنياسي فقيرن جي مڙهي/آشرم ۾ کنوڻ ڪرڻ سان اهو مجسمو ڏسڻ ۾ آيو. جنهن تي اسٽوڪو پلستر جو تھه چڙهيل هو. اهو مجسمو اتان کڻي اچي هڪڙي راهب جي گهر ۾ رکيو ويو. تنهن راهب ڪجهه ڏينهن گذرڻ کان پوءِ ڏٺو ته انهيءَ مجسمي جي نڪ تان اسٽوڪو پلستر لهي وڃڻ سبب نڪ چمڪندڙ سائي رنگ جي پٿر زمرد جو ٺهيل آهي. مجسمو سازي جي ڪن تاريخدانن جو خيال آهي ته هن مجسمي جو بڻ بنياد لانا واري رياست/حڪومت سان وابسته آهي. لانا رياست جي بادشاھ سام فينگ ڪائن هي مجسمو پنهنجي گاديءَ واري شهر چيانگ ماءِ ۾ آڻڻ ٿي گهريو. پر مجسمو کڻي ايندڙ هاٿي لڳاتار ٽي ڀيرا چيانگ ماءَ شهر جي بدران هڪ ٻئي شهر ليمپينگ شهر وڃي پهتو. تنهن ڪري انهيءَ کي قدرتي فيصلو مڃيندي مجسمي کي ليمپنگ شهر ۾ هڪ مندر جوڙائي ان ۾ ئي سانده 32 سالن تائين رکيو ويو. پوءِ سن 1468ع ۾ لانا جي بادشاھ، تلوڪا اهو مجسمو کڻائي اچي چيانگ ماء شهر جي هڪ وڏي ٻوڌي مندر جي هڪ جاري ۾ رکايو. جيڪو اتي سن 1552ع تائين رکيو هو. انهي سال 1552ع ۾ اهو زمرد جو ٺهيل مجسمو اتان کڄي لان زينگ رياست جي گادي واري شهر لئانه پريبنگ آيو. انهي کان ڪجهه سال اڳ لان زينگ رياست جي ولي عهد، شهزادي، سڌارٿ کي لانا جو بادشاھ کي نرينو اولاد ڪونه هو ۽ سڌا ٿيرٿ سندس ڏوهٽو هو. تنهن ڪري لانا جي اميرن کيس بادشاهي ڏني. ڪجهه وقت کان پوءِ سندس پي قوٿيسرٿ وفات ڪئي ته هو واپس پنهنجي وطن آيو ۽ اهو گوتم ٻڌ وارو زمرد جو مجسمو به کڻائي آيو. سن 1564ع ۾ بادشاھ سڌا ٿيرٿ، برما وارن جي حملن کان بچڻ واسطي پنهنجي راڄڌاني ويئن ٽئين شهر کي بنايو ۽ زمرد جو مجسمو به اتي آندو ويو. اهو مجسمو ايندڙ 214 سالن تائين انهي ئي شهر ۾ رکيل هو. سن 1779ع ۾ ٿائيلينڊ جي سالار، چائو ڦِرايا چڪري، چڙهائي ڪري ويئين تيئن شهر تي قبضو ڪيو ۽ ٻئي اسباب سان گڏ زمرد جو ٺهيل گوتم ٻڌ وارو مجسمو به پنهنجي ملڪ آندو ۽ ملڪ جي نئين گادي واري شهر ٿون بُورِي ۾ هڪڙي مندر ۾ سجايو. تنهن کان پوءِ سالار چائو ڦريا چڪري، حڪومت تي قبضو ڪري پنهنجي شاهي گهراڻي چڪري طرفان حڪومت ڪرڻ لڳو، جيڪو هن پاڻ مقرر ڪيو هو ۽ هو پاڻ کي ”بادشاھ رام پهريون“ سڏائڻ لڳو. تنهن کان پوءِ هُن، مينام چائو ڦرا ندي جي پراڙ، موجوده بيئنڪاڪ شهر واري ڀيڻيءَ تي پنهنجي نئين راجڌاني قائم ڪئي. اتي هن عاليشان محل جوڙايو ۽ ان سان گڏ هي مندر به جوڙايو. جنهن ۾ زمرد جو ٺهيل گوتم ٻڌ وارو مجسمو به رکيل آهي. هي مندر 1784ع ۾ تيار ٿيو ۽ ان ۾ زمرد جو ٺهيل گوتم ٻڌ وارو مجسمو 22 مارچ 1784ع ۾ وڏي شان ۽ مان سان آڻي آويزان ڪيو ويو.
گوتم ٻڌ جي زمرد پٿر مان گهڙيل هن مورتي واري ديومالائي ڪهاڻي جو ذڪر ٽن قديم ڪتابن، جهڙوڪ: 1. Jinakalamali
2. Amarakata Buddha Rupanidana ۽ خصوصاً 3. Ratanabimbavamsa ۾ ملي ٿو. ڪتاب نمبر 3 گوتم ٻڌ جي زمرد مان گهڙيل هن بت بابت لکيل تاريخ جو ڪتاب آهي. اهو ڪتاب، برهماراج پنا نالي هڪ ٻڌ پندرهين صدي عيسوي ۾ لکيو هو، جنهن ۾ معروضي حقيقتن سان ڪافي مفروضا ملائي هن مجسمي بابت ڏند ڪٿا تيار ڪئي وئي آهي. انهي موجب هي مجسمون هڪڙي ٻڌ درويش 43 ق. م ڌاري ڀارت جي شهر پٽاليپترا معني موجوده شهر پٽنا ۾ رهندي گهڙيو هو. انهي جو نالو، ”نگسينا“ هو. گوتم ٻڌ کي نرواڻ حاصل ٿيڻ کان پنج سئو سال پوءِ، درويش، گنسينا کي جڏهن هندو مذهب جي ديومالا موجب وشنو ڀڳوان ۽ اندا ديوي جي مدد ميسر ٿي، تڏهن سندس بيان موجب سندس گروءَ جي اڳڪٿي موافق هن گوتم جي اها سهڻي مورتي گهڙي. انهي مورتي سبب، پنجن ملڪن، 1 لنڪا دويپا يعني سريلنڪا 2 راملڪا 3 دواراوتي 4 چيانگ مائي ۽ 5 لان چانگ يعني لائوس ۾ ٻڌ مذهب جي اهميت ۽ افاديت ۾ تمام گهڻو واڌارو ٿيو. ڏند ڪٿا موجب پٽاليپترا شهر ۾ ٽي سئو سالن تائين رکڻ کان پوءِ اتي پيدا ٿيل گهرو ويڙهه جي نذر ٿيڻ کان بچائڻ واسطي هي زمرد جي ٺهيل مورتي، سريلنڪا ۾ آڻي محفوظ ڪئي وئي، جتان کيس برما جي بادشاھ انورُٿ، برما ۾ ٻڌ ڌرم کي هٿي ڏيڻ واسطي گوتم ٻڌ جي تعليمات جا ڪتاب ۽ اها مورتي برما آڻڻ لاءِ سريلنڪا ڏانهن پنهنجو سفارتي وفد موڪليو. برمي بادشاھ جي گُهرَ قبول ڪندي، وفد کي سموريون گهربل شيون ڏنيون ويون. تن ۾ زمرد پٿر مان گهڙيل گوتم ٻڌ جو اهو سهڻو مجسمو به شامل هو. اتفاق سان سخت طوفان لڳڻ سبب واٽ وڃائي واپس ورندڙ برمي وفد وارو جهاز ، برما کان به پري وڃي، ڪمبوڊيا جي ڪناري ڀيڙو ٿيو. وري جڏهن ٿائيلينڊ وارن اينگڪور واٽ سن 1432ع ۾ قبضو ڪيو، تڏهن هنن اهو زمرد جو ٺهيل مجسمو اول ايوڌيا شهر ۾ پوءِ ڪيمفائينگ شهر ۾ آخر چيانگ رائي شهر آندو ويو، جتي شهر جي حڪمران اهو مجسمو لڪائي ڇڏيو، تان جو اهو وري سن 1434ع ۾ لڌو ويو. گوتم ٻڌ جو اهو مجسمو سائي رنگ جي هڪ سهڻي قيمتي پٿر مان گهڙيل آهي. پر ڪي ماهر انهي پٿر کي زمرد نه پر يشب يا يشم پٿر ڄاڻائين ٿا، ته ڪي وري انهيءَ کي سنگ ريشم يا سنگ مردار ٻڌائين ٿا. جڏهن ته انهي مجسمي جي پٿر جو رنگ سائو يا سبز هئڻ ڪري، گهڻا محقق انهي کي زمرد پٿر بيان ڪن ٿا ۽ عام طور تي انهي بت کي زمرد مان ٺهيل بت سڏيندا آهن. تنهن کان سواءِ انهي بت جي پٿر جي ڪا سائينسي تپاس ۽ تحقيق ٿيل ڪانهي ته اهو پٿر ڪهڙو آهي. گوتم ٻڌ جو هي زمرد پٿر مان گهڙيل بت 48 سينٽي ميٽر برابر 19 انچ ويڪرو ۽ 66 سينٽي ميٽر، برابر 26 انچ ڊگهو يعني اوچو آهي. هن مورتي ۾ گوتم ٻڌ کي ويٺل ڏيکاريو ويو آهي ۽ سندس ساڄي ٽنگ کاٻي ٽنگ جي مٿان رکيل ڏسجي ٿي. هن مورتي جي گهاڙيٽي مان اندازو لڳايو ويو آهي ته اها مورتي چيانگ مائي يا چيانگ سائي جي ڪاريگر سنگ تراشن مان ڪنهن نه ڪنهن هڪ شاھ ڪاريگر سنگ تراش جي دل جان سان ٿيل محنت جو عجيب شاهڪار آهي ۽ پندرهين عيسوي صدي کان وڌيڪ آڳاٽي گهڙيل ڪانه ٿي ڀائنجي. جڏهن ته مجسمي ۾ گوتم ٻڌ جي نهايت گهري سوچ ويچار واري انداز بابت ويچار ڪرڻ سان محسوس ٿو ٿئي ته اهو هندستان يا سريلنڪا ۾ گهڙيل آهي. زمرد مان گهڙيل هن مورتي کي سون سان ٺهيل ٽن مختلف نمونن جي لباسن ۽ هيرن ۽ جواهرن سان جڙيل ڪيترن ئي سونن زيورن سان ملبوس ڪيو ۽ سينگاريو ويندو آهي. انهن لباسن مان ٻه لباس بادشاھ رام پهرئين جوڙايا هئا. انهن مان هڪڙو لباس اونهاري جي مند لاءِ ۽ ٻيو ساوڻ جي مند لاءِ مخصوص ٿيل آهي. ٽيون لباس بادشاھ، رام ٽئين جوڙايو هو، جيڪو سياري جي مند ۾ پهرايو ويندو آهي. هن مورتي کي لباس پهرائڻ ۽ زيورن سان سينگارڻ واري رسم، ٿائي لينڊ جو بادشاھ يا سندس بدران شاھي خاندان جو ڪو ٻيو اهم فرد سرانجام ڏيندو آهي. اها رسم قمري سال جي چوٿين اٺين ۽ ٻارهين مهيني جي پندرهين تاريخ تي هڪ شاندار تقريب جي صورت ۾ ادا ڪئي ويندي آهي. ٿائيلينڊ ۾ قديم دؤر کان ڪل ٽي مندون رواج ۾ هيون. تنهن ڪري ايمرالڊ بڌا کي به هر مند ۾ مخصوص لباس پهرايو ويندو آهي. گرم يعني اونهاري جي مند لاءِ مقرر لباس ۾ هڪ تاج نما چوٽيارو ٽوپ، سينه يا ڇاتي پوش، ڪلهو بند يا ڪمربند بند پٽو، بازو بند، چوڙا، چوڙيون، هار ۽ ٻيا شاهي سينگار جا اسم شامل آهن. اهي سڀ شيون سون جون ٺهيل آهن. جن تي هيرا جواهر جڙيل آهن ۽ مٿن مينا ڪاري به ٿيل آهي. ساوڻ جي مند لاءِ مخصوص لباس ۾ هڪ سونو ٽوپ جنهن تي نيلم قيمتي پٿر جا هيرا جڙِيل آهن، هڪ سونو بوڇڻ نما پٽو جيڪو هڪ ڪلهي تي رکيل هوندو آهي. ٿڌي يعني سياري جي مند لاءِ مخصوص لباس ۾ هيرن سان جڙيل چُهنبيارو سونو تاج ۽ سون جي تارن سان ٺهيل ۽ هيرن سان مڙهيل ڏُند واري شال آهي جيڪا مورتي کي پهريل ساوڻ رت واري لباس مٿان اوڍائي وڃي ٿي. جيڪي لباس ۽ آرائش واريون شيون ۽ زيور وغيره، مورتي کي پهريل نه هوندا آهن.اهي بادشاهي محل جي هڪ پويلئين ۾ قائم، شاهي نوادرات واري عجائب گهر ۾ آويزان ڪري عوام جي نمائش لاءِ رکيل آهن. آڳاٽي دؤر ۾ بينڪاڪ شهر کي ڪالرا ۽ ..... جي موزي مرضن کان بچائڻ واسطي زمرد مان ٺهيل گوتم جي انهي مورتي کي مندر مان ٻاهر ڪڍي سڄي شهر جي سڀني گهٽين مان گشت ڪرايو ويندو هو پر بادشاھ رام چوٿين انهي مورتي جو گشت بند ڪرائي ڇڏيو ۽ چيو ته گهٽين ۾ گشت دؤران مورتي کي نقصان رسڻ جو انديشو آهي ۽ ٻيو هي ته سموريون بيماريون، بيمارين جي جيوڙن مان پيدا ٿين ٿيون. بد روح يا ڪا به شيطاني قوت ڪابه بيماري پيدا نه ٿي ڪري سگهي، ۽ نه ئي وري گوتم ٻڌ جي ڪاوڙ يا ناراضپي ڪري ڪا بيماري پيدا ٿئي ٿي. بادشاھ رام پهريئين ايمرالڊ بڌا کي سال ۾ ٻه ڀيرا هڪ دفعو گرمي واري مند جي شروعات ۾ ۽ ٻيو دفعو ساوڻ جي مندي ۾ لباس پهرائڻ واري مذهبي رسم چالو ڪئي ۽ بادشاھ رام ٽئي سال ۾ ٽيو ڀيرو سياري جي مند شروع ٿيڻ وقت انهي مورتي کي اڃا به مختلف قسم جو لباس پهرائڻ جي رسم چالو ڪئي. لباس بدلائڻ واري رسم ۾ بادشاھ پهرين انهي چبوتري تي چڙهي ويندو آهي جنهن ته تي گوتم جي اها مورتي رکيل آهي ۽ هو مورتي کي ڪپڙي سان چڱي طرح اگهي مٽي مر لاهي صاف ڪندو آهي ۽ مورتي کي پاتل سونو تاج لاهيندو آهي پوڄا شروع ڪندو آهي. انهي دؤران سندس معاون شخص مورتي جو لباس بدلائڻ وارو عمل ڪندو آهي. تنهن کان پوءِ بادشاھ هن رسم واري تقريب ۾ شريڪ عوام تي پاڪ پاڻي جي ڇٽڪار ڪندو آهي. اڳي پاڪ پاڻي جا ڇنڊا فقط شاھي خاندان جي افراد ۽ اميرن کي هنيا ويندا هئا. زمرد واري گوتم ٻڌ جي مورتيءَ واري مندر ۾ چڪري گهراڻي جي قيام وارو ڏينهن قومي تهوار طور ٻين جڳهين سميت ايمرالڊ ٻڌا ٽيمپل ۾ هڪ شاندار تقريب جي صورت ۾ ملهايو ويندو آهي، جنهن دؤران بادشاھ، راڻي، شاھي خاندان جا افراد وزير اعظم دفاع واري کاتي جي وزير سميت سمورا ڪامورا ۽ ٻين کاتن جا مک ملازمين هن مندر ۾ منعقد تقريب ۾ شامل ٿي گهربل پوڄا ڪندا آهن.
ايمرالڊ بُڌا ڏسي پوءِ اسان وڃي هتي جي مک بازار ۾ خريداري ڪئي، جنهن ۾ ٿائيلينڊ جا روايتي ثقافتي سامان ۽ گهر وارن لاءِ ٿائيلينڊ جو سلڪ خريد ڪيو، جيڪو ڏاڍو مهانگو هو. اهو سلڪ سڄي دنيا ۾ ڏاڍو مشهور آهي. سنڌ جي شهر نصرپور، ٿر ۽ بدين ضلعن ۾ مرد توڙي عورتون هٿ سان هلندڙ آڏاڻن تي کيس ۽ کٽ تي وڇائڻ لاءِ ٻڪرين جي ڏاس ۽ رڍن جي اُن مان کرڙيون ۽ سياري ۾ اوڍڻ لاءِ شالون ٺاهيندا آهن. سڄي سنڌ ۾ عورتون هٿ سان رليون به ٺاهينديون آهن. اهي سڀئي هٿ جون ٺهيل شيون مهانگيون وڪامجن ٿيون. اسان وٽ ٻني ۽ جنهاڻ ۾ سومرا شادي لاءِ ڪنوار جو جيڪو چولو ذريءَ سان ڀرائيندا آهن، اڄڪلهه اهو چولو به لک روپين کان مٿي کائي ويندو آهي. ڪنهن زماني ۾ شاديءَ ۾ گهوٽ ۽ ڪنوار لاءِ ڪاريگر موچي جُتو ۽ جُتي ٺاهي ڏيندا هئا. اهي به ڏاڍا مهانگا هوندا هئا. اٽلي ۾ چمڙي جو سامان ڏاڍو مهانگو، پر سٺو هوندو آهي. هندستان ۾ بنارسي ڪپڙو به ڏاڍو سُٺو آهي، جنهن ۾ بنارسي ساڙهي جو ته جواب ڪونهي. منيٰ ۽ آئون جڏهن انڊيا وياسين ته منيٰ دهلي جي ڪلاٿ مارڪيٽ مان، وڏي شوق سان بنارسي ڪپڙا خريد ڪيا. افغانستان ۾ ٺهندڙ غاليچا به سڄي دنيا ۾ مشهور آهن. اسان هتان سڌا پنهنجي هوٽل تي آياسين. سڄي ڏينهن جي هل هلان ڪري ٿڪي پيا هئاسين، آئون اچڻ شرط سمهي پيس ۽ ڪافي دير سان اٿيس، ان مهل ڪيسرا سئنگ جاد به ڊيوٽي پوري ڪري اچي وئي ۽ رات هت ترسي پئي. ٻئي ڏيهاڙي آرتوار هو. تنهن ڪري صبح سوير اسان سڌا پتايا وڃڻ واري شٽل ڪيبن ۾ چڙهي پتايا روانا ٿي وياسين. شٽل سروس ون وي هئي اسان واري شٽل ڪيبن ۾ اٽيچڊ باٿ روم به هو. اسان بيئنڪاڪ کان پتايا، سهڻن وڻن ٽڻن سان سينگاريل شاھراھ تان وڃي رهيا هئاسين. بس اندر سڀ جا سڀ ٽوئرسٽ غير ملڪي، سي ڪي ته پنهنجي ملڪ مان ئي جوڙا جوڙا ٿي آيا هئا. ته ڪي وري هت پنهنجي لاءِ جوڙيوال هٿ ڪري آيا هئا اڪثر ٽوئرسٽ جوڙا بس اندر هڪ ٻئي کي ڀاڪرن ۾ ڀري چمي رهيا هئا، ته ڪي وري فلمون ڀري رهيا هئا. ته ڪي جوڙا پاڻ ۾ ڳالهائي رهيا هئا. هڪ اڪيلو سياح هو. اهو وري ڪتاب پڙهي رهيو هو، جيڪو شايد يورپيئن هو. ڇو ته يورپين ماڻهن کي پڙهڻ جو اڃا به ڏاڍو شوق آهي. اقوام متحده جي هڪ رپورٽ مطابق، هڪ اسرائيلي شهري هڪ سال ۾ چاليھه ڪتاب پڙهي ٿو، يورپين ماڻهو هڪ سال ۾ پنجٽيھه ڪتاب پڙهي ٿو ۽ مسلمان ملڪن جو شهري هڪ سال ۾ صرف هڪ ڪتاب پڙهي ٿو. انهيءَ رپورٽ ۾ اڳتي لکيل آهي ته يورپ جو هڪ ماڻهو هڪ سال ۾ ٻه سئو ڪلاڪ پڙهي ٿو ۽ ڪنهن مسلمان ملڪ جو شهري سڄي سال ۾ صرف ڇھه منٽ پڙهي ٿو. مسلمانن جي پاڪ ڪتاب قرآن شريف جو پهريون ئي لفظ آهي ”اِقراءِ“ معنيٰ پڙهه، پر پاڻ مسلمان پنهنجي پاڪ ڪتاب جي انهي حڪم کان ڪيترو نه پري ٿي ويا آهيون. ٿوري دير ۾ ڏٺم ته ڪيسرا منهنجي ڪلهي تي سمهي پئي ته ڄڻ منهنجي من اندر گلاب ٽڙي پيا، چون ٿا ته مرد اهڙو پاور فل ڪڏهن به ڪونه هوندو آهي، جهڙو هو ڪنهن عورت جي ڀاڪرن ۾ هوندو آهي. ننڊ مان جاڳي ته اسان رستي تي موجود ريسٽارنٽ تان کائڻ لاءِ ڪجهه سامان پيڪ ڪرايو هو. سو کولي کائڻ لڳاسين، جنهن ۾ ٿائي مصالحن ۾ ٺهيل ڪڪڙ جا ننڍا ننڍا ٽڪرا سلاد ۽ ڊبل روٽي هئي، ٻه سيون اپ جا ٽن به هئا. مونکي ڪڪڙ تمام گهٽ وڻي، سو مون صرف سلاد ۽ ڊبل روٽي کاڌي، اڄڪلهه دنيا ۾ ڪڪڙ جي گوشت جو تمام گهڻو استعمال آهي. اسان جي ڳوٺ ۾ به ڪڪڙ جي گوشت جا پنج دڪان آهن. قرباني واري عيد کان ڪجهه ڏينهن اڳيان ۽ پويان، ڪراچي ۾ ڪڏهن ڪڏهن ته ٻاڪري گوشت جو ڪلو ساڍا اٺ سئو رپيا ۽ ڪڪڙ جي گوشت جو ڪلو ٻه سئو رپيا ملي. اسان ننڍا هوندا هئاسين تڏهن ڪڪڙ جو استعمال تمام گهٽ هوندوهو. ڪڪڙ تڏهن کائبو هو جڏهن ماڻهو بيمار ٿئي، يا ڪڪڙ بيمار ٿئي. پر هاڻ ته پاڪستان جي کاڌي ۾، منهنجو اندازو آهي ته ٻوڙ طور سٺ سيڪڙو ڪڪڙ جي گوشت جو استعمال ٿيندو هوندو. بئنڪاڪ ۽ پتايا وچ ۾ بس کي ٻه ڪلاڪ کن لڳي ويا هوندا. اڄ سنڊي آهي، تنهن ڪري رش به آهي. شٽل اسانجي هوٽل جي ويجهو ئي، پنهنجي جڳهه تي بيٺي، ته مسافر ٽيڪسي ڪري پنهنجي منزل ڏانهن روانا ٿي ويا. جيئن ته اسان جي هوٽل ويجهو هئي ۽ اسان وٽ تمام مختصر سامان هو، تنهن ڪري اسان پنڌ ئي پنڌ هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين. هوٽل جي بُڪنگ اسان بينڪاڪ مان ئي فون تي ڪرائي ڇڏي هئي. مون پنهنجو نالو ٻڌايو ته مونکان پاسپورٽ وٺي، ضروري داخلا کانپوءِ مونکي واپس ڏنائون. اسان کي معذرت سان چيائون ته توهان لائونج ۾ ٿورو ويٽ ڪيو. اسان توهان کي جلد ڪمرو صاف ڪري ٿا ڏيون. سبب اهو ٻُڌايائون ته اڄ سنڊي ڪري رش آهي ۽ چيڪ آئوٽ ٽائيم ٻارهن آهي. هينئر ٻارهن پيا ٿين.
جيئن جيئن سياح ڪمرا خالي پيا ڪن. تيئن تيئن اسان اهي ڪمرا صاف ۽ ٺيڪ ڪري ايندڙ سياحن جي حوالي ڪندا وڃون. اسان کي جئين ڪمرو ڏنائون ته اسان ڪمري ۾ تمام ٿورو وقت آرام ڪري، ٻاهر گهمڻ لاءِ نڪري وياسين. دنيا جي وڏن شهرن ۾ جيئن ته جڳهه ٿوري هوندي آهي. تنهن ڪري اُت هوٽل بلڊنگس ننڍيون هونديون آهن. پر شهر کان پري، بيچز ۽ هل اسٽيشن تي جيئن ته جڳهه ڪافي هوندي آهي. تنهن ڪري اُت هوٽلون تمام ڪشاديون هونديون آهن، انهن اندر ڪمرا، هال ۽ باغيچا به وڏا هوندا آهن. پتايا بيچ تي به ڪيئي وڏيون هوٽلون ۽ ڪيسينو وغيره ٺهيل آهن. انهن اندر سياحن جي وندر جو هر سامان ميسر هوندو آهي. پتايا ته دنيا جي مشهور بيچز ۾ ڳڻي وڃي ٿي ۽ ٿائيلينڊ ته ويٽنام جنگ بعد مسلسل سياحن جي توجهه جو مرڪز رهيو آهي. ٻيو ته اڄڪلهه يورپ ۽ آمريڪا جي ويزا نه ملڻ ڪري ۽ هي ملڪ سستي هئڻ ڪري سڄي دنيا جا سياح ۽ خاص ڪري پاڪستاني سياح ته وڃن ئي ٿائلينڊ، سنگاپور، ملائيشيا، دبئي ۽ ترڪي. پر ترڪي ۽ دبئي هاڻ ڪافي مهانگا ٿي ويا آهن. تنهن ڪري سياح وڏي تعداد ۾ اڄڪلهه انهن ملڪن ڏانهن وڃن، جت هوٽلون، کاڌو، عياشي، بدمعاشي تمام سستي آهي. جڏهن چاليھه سال اڳ آئون پهريون دفعو بئنڪاڪ ويو هوس، تڏهن هي ملڪ هر ڳالهه ۾ پاڪستان کان به وڌيڪ سستو هو. پتايا ۾ سمنڊ اندر موٽرسائيڪل نما گاڏيون ۽ مٿي آسمان ۾ اڏامڻ لاءِ لغڙ ميسر آهن. جن ۾ ماڻهو چڙهي سمنڊ مٿان اڏامن ۽ سمنڊ اندر ئي هيٺ پاڻي ۾ لهن پيا. اسان به اتي هڪڙي بينچ تي وڃي ويٺاسين ۽ آسمان ۾ اڏامندڙن ۽ موٽر سائيڪل نما سوارين تي پاڻي اندر هلندڙ ماڻهن کي ويهي ڏسڻ لڳاسين. ٿائي ڪُشتيءَ جو رواج سڄي ٿائيلينڊ ۾ عام آهي. مردن کان سواءِ ٿائيلنڊ ۾ عورتن جي ڪُشتي راند به مقبول عام آهي. انهي راند کي ملڪي توڙي غير ملڪي شوق سان ڏسندا آهن. اسان هتان فري ٿي پوءِ هت ئي موجود هڪ ٿيٽر ۾ ڊانس شو ڏسڻ وياسين. جنهن ۾ انگريزي گانن تي تمام لاجواب ڊانس ٿئي. هن ٿيٽر ۾ ٿائي لوڪ ناچ ۽ گانا به ڏيکارين. هن فن جي نمائش ڪندڙ فنڪارائون تمام حسين ۽ جميل هونديون آهن، جن سان گڏ هر ماڻهو پنهنجو فوٽو ڪڍرائي ساڻن مذاق ڪن ڪي ماڻهو ته کين ڪمرن تي به وٺي وڃن. هي عورت نما فنڪارائون سڀ جا سڀ کدڙا هوندا آهن. پر محسوس ڪونه ٿيندو آهي. اسان هن پروگرام کان پوءِ بيچ تي اچي هڪ ٿائي هوٽل تي ماني کاڌي. مون فش فرائي وٿ رائيس جو آرڊر ڏنو ڪيسرا سنيڪ هيڊ يعني نانگن جي سسين جو ڪنهن آئٽم لاءِ چيو. منهنجي زندگي ۾ هي پهريون ڀيرو هو، جو مونسان گڏ ڪنهن دوست اهڙي کاڌي جو آرڊر ڏنو هجي. يورپ يا فار ايسٽ ۽ هاڻ انڊيا ۾ به پورڪ يعني سوئر جو گوشت هر هنڌ ملندو آهي. انگريزن جي دؤر حڪومت ۾ سڄي هندستان ۾ ريل گاڏي اندر به بريڪ فاسٽ توڙي لنچ ۽ ڊنر ۾ سوئر جو گوشت لازمي طور ڏنو ويندو هو. جيڪڏهن مسلمان سوئر جو گوشت ڪونه کائيندو هو، تڏهن به کيس انهيءَ جا پيسا ڀرڻا ئي پوندا هئا، ڇو ته مسافر ڪو به هڪ ٻوڙ گهرائي نٿي سگهيا. ريلوي جي قانون موجب مسافر کي مڪمل بريڪ فاسٽ، لنچ يا ڊنر جو آرڊر ڏيڻو پوندو هو ۽ ان جو مڪمل بل ادا ڪرڻو پوندو هو. اڄ به پاڪستان جي ريل گاڏي منجهه ائين ئي آهي، پر سوئر جو گوشت شامل ڪونهي. انگريز دؤر ۾ ريلوي بورڊ جي ڪيترن ئي مسلمان ميمبرن انهي رويي خلاف اعتراض ڪيو پر انگريز سرڪار مڃيو ڪونه! انگريز دؤر حڪومت ۾ سرڪاري ۽ وڏن ماڻهن جي دعوت ختم ٿيڻ کان پوءِ ”لانگ لو اوَرِ ڪُئين“ موڪلائڻ مهل ضرور چئبو هو، ته خبر پوي ته اسان انگريزن جا غلام آهيون. مون به نانگن جون سسيون کائڻ وقت ڪيسرا ڏانهن نهاريو به ڪونه، متان سندس لبڙن کي چمڻ چوسڻ مهل ڪراهت ٿئي، تنهن ڪري ماني کائڻ مهل، آئون صرف بيچ ڏانهن نهاري رهيو هوس. جت ڪيئي حسين جميل مختلف ملڪن جا جوڙا هڪ ٻئي کي ڀاڪر پائي، نوجواني جو ڀرپور مظاهرو ڪري رهيا هئا. ڪي ته تقريباً ڪپڙن کان آجا ٿي سمنڊ اندر اهڙي نموني سان حرڪتون ڪري رهيا هئا، ڄڻ ته اهي پاڻيءَ اندر ڪا واردات ڪندا هجن. هڪ دفعو ڪيوُ گارڊن لنڊن جي هڪ ڪنڊ ۾ وڻن جي جهڳٽن اندر ڇوري ۽ ڇوريءَ کي صفا هڪٻئي جي مٿان چڙهندي ۽ لهندي به ڏٺم، جيڪي ٻئي اگهاڙا اگهاڙا هئا. پر هيءَ سمنڊ جو ڪنارو هو، جت سوين ٻيا به ماڻهو ناڪافي لباس ۾ هئا. مختصر لباس پائي بيچز يا نائيٽ ڪلبس ۾ وڃڻ ته اڄڪلهه دنيا ۾ هڪ فيشن آهي. اسپين ۾ ته ماڻهو مختصر ڪپڙا پائين باقي ڪڇي کان سواءِ ٻئي سڄي بدن تي جنهن ۾ ڪن، نڪ، ڳلون هٿن ۾ عجيب قسم جا زيور پائين. مون ڪيسرا ۾ ڏٺو، ته هو به بيچ تي ڇورن ۽ ڇورين جا اهي منظر ڏسي رهي هئي، شيمپيئن جا ڍڪ ڀريندي مون ڏٺو ته هن جي روشن ۽ چمڪدار اکين سان گڏ، هن جي انگ انگ ۾ محبت جي باھ ٻري هئي ۽ هن جون محبت ڀريون اکيون ڄڻ ته باھ کي اجهائڻ لاءِ مونکي گهوري رهيون هيون. اسان انهيءَ باھ کي اجهائڻ لاءِ پنهنجي ڪمري تي پهچي، روح رچينديون ڪندي ڪندي نيٺ سمهي پياسين.
ڪيسرا کي ڊيوٽي ڪرڻ لاءِ صبح نوين بجي هوٽل تي پهچڻو هو، تنهن ڪري صبح سوير اسان شٽل ۾ بيئنڪاڪ لاءِ ٻه سيٽون بڪ ڪرايون. اها شٽل پتايا کان مسافر کڻي بيئنڪاڪ ايئرپورٽ تي لاهيندي آهي ۽ اتان ٻيا مسافر کڻي اچي پتايا پهچائيندي آهي. اها پتايا واري هوٽل جي شٽل هئي، جيڪا پوري سوا ڇهين بجي صبح جو هوٽل وٽان رواني ٿي، منجهس گهڻو ڪري سڀ چائنيز ۽ يورپيئن مسافر هئا. جاپاني سياح سڀ جوان هئا، پر يورپيئن گهڻو ڪري سڀ پوڙها هئا، يورپ جا ماڻهو، جواني ۾ خوب ڪمائيندا آهن ۽ رٽائرڊ ٿيڻ کان پوءِ رڳو پيا گهمندا آهن. يورپيئن پوڙها جوڙا گهڻو ڪري زال مڙس هوندا آهن. منجهن ايڪڙ ٻيڪڙ پوڙهيون مايون اڪيليون به هونديون آهن. اهي ٽوئر دؤران ڇڙهن جوان ڇوڪرن سان ڪمپني ڪرڻ لاءِ ڪوشان رهنديون آهن. اڪثر انهن جو ڪم ٿي ويندو آهي. پر پوءِ اهو جوان ڇوڪرو سڄي ٽوئر ۾ سڀني جي اک ۾ هوندو آهي. ٻيا جوڙا لڪي لڪي مٿانئس پي کلندا آهن. اهڙن نوجوان ڇوڪرن جي اڪثريت نيگروز جي هوندي آهي. ڪڏهن ڪڏهن ته اهي نيگرو جوان انهن پوڙهين کي ڦُري چٽ ڪري ڇڏيندا آهن. آئون پنهنجي سڄي زندگي ۾ هڪ ٻن ٽوئرن کان سواءِ گهڻو ڪري سڄي فيملي سان گڏ هوندو آهيان. نه ته گهڻو ڪري آئون ۽ منيٰ ئي هوندا آهيون. اسان جي شٽل پتايا کان بيئنڪاڪ جي موٽر وي تي هلي ته صبح جي وقت ۾ هر منظر ڏاڍو لاجواب لڳي رهيو هو. رستي جي ٻنهي پاسن کان تمام سرسبز آبادي هئي ۽، رستي جي ڪنارن تي عاليشان گهآٽن گلن سان ڇانئيل وڻن جون قطارون هيون. اهي وڻ جهڙو ڪر اسان سان گڏ ڊوڙي رهيا هئا. رستي جي ڀرسان ڪٿ ڪٿ ننڍيون ننڍيون نديون پئي وهيون، ته ڪٿ ڪٿ شفاف پاڻي سان ٽمٽار ڍنڍون موجود هيون. جن جي پاڻي ۾ وڻندڙ پکي تري رهيا هئا ته ان سان گڏ انهن ڍنڍن مٿان هوا ۾ به سوين سهڻا پکي اڏامي رهيا هئا. اسان انهن حسين منظرن کي ڏسندا لطف وٺندا رهياسين. هن شٽل ۾ گهڻي تعداد ۾ مسافر ستل هئا، پر جيئن ريل گاڏي، بس توڙي هوائي جهاز ۾ سفر دؤران مونکي ننڊ بلڪل ڪانه اچي، تنهن ڪري آئون حَسين ماڻهن جي وچ ۾ ۽ ٻاهرئين حسين منظرن مان لطف وٺندي ڏاڍي سڪون سان وڃي رهيو هوس. اڄڪلهه دنيا اندر ٽوئرسٽ بسون به ڪنهن ننڍي جهاز کان گهٽ ڪونه آهن. پاڻ وٽ ڏھ ٻارنهن سال اڳ پوليس فائونڊيشن وارن حيدرآباد کان ڪراچي بس سروس شروع ڪئي، انهن جي بسن ۾ سفر دؤران مسافرن کي چپس، جوس ۽ ڪولڊ ڊرنڪ مفت ۾ ڏيندا هئا. انهن بسن ۾ ڊرائيورکان سواءِ ٻيو سڄو اسٽاف ننڍين نيٽين حسين عورتن تي مشتمل هوندو هو. اهي بسون هاڻ نظر ڪونه ٿيون اچن. دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن هاڻ سياحن لاءِ ڊبل اسٽوري بسون گرمين ۾ مٿان ڇت بغير هونديون آهن، ۽ سياح به مٿي وڃي ويهن ۽ کليل ڇت کي وڌيڪ پسند ڪن. هڪ دفعو جرمني ۾ رائن ندي ۾ هڪ بوٽ ۾ سير پئي ڪيوسين انهي بوٽ جي ڇت شيشي سان ڍڪيل هئي، ان وقت برسات پئي وسي. اسان انهي منظر کي ڏاڍو انجواءِ ڪيو. منيٰ کي ته اهو منظر ڪڏهن وسريو ئي ڪونهي!
هن سال يعني اٺ آگسٽ 2017ع ۾ جرمني وياسين تڏهن به پاڻ چيائين ته پاڻ وري به شيشي واري ڇت واري بوٽ ۾ چڙهي سير ڪريون، پر مون کيس چيو ته سوئٽزرلينڊ ۽ اٽلي ۾ پنهنجي گهمڻ جا هن کان به وڌيڪ سٺا پروگرام اڳ ۾ ارينج ٿيل آهن، ٻيو ته پاڻ هينئر جرمني جي ٻئي ڀاڱي ۾ سفر ڪنداسين. هن ڀيري اسان جڏهن جرمني جي بليڪ فاريسٽ مان پنهنجي ڪار ۾ سفر ڪري رهيا هئاسين، ته فيس بڪ تي اسان کي گهمندو ڏسي، امداد حسيني اسان لاءِ هي شعر چيو:
دنيا سوڙهي ٿي ويئي، دل جو انت نه ڇيھه،
يار پليجا پاڻ کي ڏيھه لڳي پرڏيھه.
امداد حسيني جو ڳوٺ ٽکڙ، اسان جي ڳوٺ ٻني کان وايا ملاڪاتيار، ڪو سورهن ميل کن مس ٿيندو. سندس مٽ مائٽ ٻني کان هڪ ميل کن مفاصلي تي ڳوٺ راهوٺ ۾ رهن جڏهن ڪنهن زماني ۾ راهوٺ سندس اچڻ ٿيندو هو ته پاڻ اسان وٽ ٻني به ضرور ايندو هو. اسانجو انهي وقت کان واسطو آهي، جيڪو اڄ تائين برقرار آهي. منهنجي ٻن ڪتابن جي مهورت واري تقريبن مان هڪ ۾ پاڻ چيف گيسٽ هو، ته ٻي تقريب جي صدارت ڪئي. پاڻ ڪافي وقت حيدرآباد ۾ رهيو، پر هاڻ پاڻ ۽ سندس گهر واري ادي سحر امداد اچي ڪراچي وسائي آهي ۽ اسان به ڪراچي ۾ رهون، تنهن ڪري قسمت سانگي ات به ملاقات ٿي ويندي آهي. پاڻ جڏهن سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ۾ ملازم هو ۽ اعجاز منگي سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري هو، تڏهن پاڻ مونکي چيائين ته تون پنهنجا ٻه ڪتاب ڏي ته آئون ادبي بورڊ مان ڇپايان، پر مون کيس ڪتاب ڏيڻ کان انڪار ڪيو. مون پنهنجو ڪوبه ڪتاب، سنڌي لينگويج اٿارٽي، سنڌي ادبي بورڊ، سنڌي ڪلچرل ڊپارٽمينٽ يا ڪنهن به ٻئي سرڪاري اداري مان ڪونه ڇپايو آهي. انهن ادارن تي مونکان وڌيڪ ٻين ليکڪ دوستن جو حق آهي. جيڪي پاڻ مرادو ڪتاب ڇپائڻ جي قابل نه آهن.
اسان هي حسين نظارا ڏسندا بئنڪاڪ پئي وياسين آئون سوچيان ٿو ته انسان پنهنجي سُک لاءِ ڪيترن ئي ٻين انسان جو سُک ڦٽائي ٿو! انسان ذات جي سموري تاريخ انهن ظلمن جي دکدائڪ داستانن سان ڀري پئي آهي. يورپ جي هڪڙي بِنهه ننڍڙي ملڪ مقدونيا جو حاڪم، سڪندر مقدونيا مان نڪري ڪاهون ڪندو مسلسل ملڪ فتح ڪندو اچي سنڌ ۾ ڪڙڪيو، انهيءَ سموري جنگ ۽ جدل ۾ هن ڪيترن ئي لکن انسان جو سُک ڦٽايو ۽ ناحق قتل ڪيا. تنهن سبب هو سڪندر اعظم سڏائڻ ۽ پڏائڻ لڳو. هندستان جي شھنشاھ، اشوڪ، ڪلانگا وٽ ٿيل فقط هڪڙيِ جنگ ۾ هڪ لک ماڻهو ماريا. جواهر لال نهرو پنهنجي ڪتاب ”گلمپسز آف ورلڊ هسٽري“ ۾ لکيو ته انهي جنگ کان پوءِ اشوڪ ٻي ڪابه جنگ ڪانه ڪئي ۽ هندو مذهب ترڪ ڪري ٻڌ مذهب اختيار ڪيو ۽ پاڻ ٻڌ ڀڪشو ٿي ويو. چين ۾ مائوزي تنگ ڪروڙ ماڻهو مارايا. اسٽالن به روس ۾ لکين ماڻهن کي مارايو. اٽليءَ ۾ مسوليني به چار لک ماڻهو قتل ڪرايا، هٽلر ٻي عالمي جنگ ۾ لکين ماڻهن کي مارايو. موجوده دؤر ۾ آمريڪا سڄي دنيا اندر سڌي ۽ اڻ سڌي ريت ايران ۽ عراق ۾ پابنديون هنيون ته ڪيترا ٻار دوائون نه هئڻ ڪري مئا، انڊونيشيا ۾ سوهارتو پنج لک ماڻهو ماريا، پر هٽلر ۽ اسٽالن جيترا ماڻهو آمريڪا به ڪونه ماريا هوندا! آئرش آرمي وارن سئو سالن ۾ سڄي انگلينڊ اندر سوين بم ڌماڪا ڪيا، جنهن ۾ هزارين ماڻهو مئا، سڄي دنيا جي تاريخ انهن خوني بادشاھن ۽ حاڪمن جي حملن ۽ قتل و غارت جي دکدائڪ واقعن سان ڀري پئي آهي.
اسان جي شٽل بيٺي ته صرف اسان ٻه مسافر هتي لٿاسين ۽ ٽيڪسي ۾ چڙهي پنهنجي رهائش واري هوٽل آياسين. مون پنهنجي رزرويشن ڏيکاري، ڪمري جي چاٻي وٺي ڪمري تي آيس، فون جو پلگ ڪڍي سمهي رهيس ۽ وڃي شام ڌاري اک کلي ته ٽيلي ويزن کولي انگريزي چينل ڏسڻ لڳس ۽ فون ڪري روم سروس وارن کي چانھه لاءِ چيم، ته ڪيسرا جو فون آيو ۽ پاڻ چيئين ته اڄ آئون ڪلاڪ ڊيوٽي کان اڳ ايندس ۽ توکي منهنجو ڳوٺ گهمائڻ وٺي هلندس، جيڪو هتان هڪ ڪلاڪ جي پنڌ تي آهي. پوءِ واپس بيئنڪاڪ شهر اينداسين، مون چيو ته ٺيڪ! پاڻ ڊيوٽي ختم ڪري آئي ۽ اسين هڪ بس ۾ چڙهي سندس ڳوٺ وياسين. ڳوٺ ۾ سڀ گهر ٿائي اسٽائيل جا هئا، هوءَ مونکي سندس گهر وٺي آئي، جتي هن مونکي سندس ماءُ ۽ سندس منگيتر سان ملايو. انهن کي انگريزي جو هڪ لفظ به ڪونه ٿي آيو، پر منهنجي ڏاڍي قرب ساڻ آجيان ڪيائون. ڪيسرا جو منگيتر کانئس به ننڍو هو. ڪيسرا منهنجو تعارف ڪرائيندي کين ٻڌايو ته هي مهمان پاڪستاني آهي ۽ هت گهمڻ آيو آهي. اهو ٻڌي هو ڏاڍا خوش ٿيا. آئون هنن لاءِ هڪ ڪيڪ سوکڙي طور وٺي آيو هوس، اهو کين ڏنم ته پاڻ ٺري پيا. سندس ماءُ ٿائي ٻولي ۾ مونسان ڳالهيون ڪرڻ لڳي. ڪيسرا ٻڌايو ته امان چئي ٿي ته ڪيسرا اڃا ننڍي هئي، ته سندس پيءُ وفات ڪري ويو. پوءِ مون کيس ماءُ جي پيار سان گڏ پيءُ جو پيار به ڏنو. مون کيس چيو ته پنهنجي ماءُ کان پڇ، ته آئون ڪيسرا کي پاڪستان وٺي وڃان؟ انهي تي ڪيسرا کلي کڻي ماٺ ڪئي. هنن مونکي انناس جو جوس پياريو ۽ هڪ ننڍي گفٽ به ڏني. تنهن پڄاڻان اسان هنن کان موڪلائي واپس بيئنڪاڪ آياسين. هوٽل تي پهچي، ڪسرا کان پڇيم ته هن کان اڳ به تون پنهنجي ڪنهن غير ملڪي دوست کي پنهنجي گهر وٺي وئي هئين يا نه؟ پاڻ ڪجهه دير چپ رهڻ کان پوءِ وراڻيائين ته ڪافي سال اڳ هڪ آمريڪن دوست کي به گهر وٺي آئي هيس. ٻئي ڏينهن آئون صبح سوير تيار ٿي بس ۾ چڙهي روز گارڊن گهمڻ ويس، جيڪو بينڪاڪ کان 32 ڪلوميٽر پري هو. هي هڪ لاجواب تفريح گاھ هو. جت گاف ڪورس ٿائي ناچ ٿائي باڪسنگ ڏاڍي وڻندر وندر ۽ ورونهن آهي. هتي مردن واري باڪسنگ کان سواءِ عورتن واري باڪسنگ جا پڻ نهايت لطف اندوز مقابلا ٿيندا آهن. هتي ڪڪڙن جي ويڙھ پڻ ٿيندي آهي. سياحن جي رهائش جو به عاليشان بندوبست ٿيل آهي. آئون ٽڪيٽ وٺي، ٿائي عورتن جي باڪسنگ واري هڪ ننڍي اسٽيڊيم ۾ وڃي ويٺس، هي اسٽيڊيم راند ڏسڻ وارن سان تقريباً سڄو ڀريل هو. اهڙي قسم جي سياحتي مقام تي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ مقامي ماڻهو هوندو آهي. عورتن جي ڪشتي جو مقابلو شروع ٿيو، ته ڏسندڙن کي ڏاڍو مزو آيو. ننڍين نيٽين ۽ حسين جميل رانديگر ڇوڪرين، نهايت مختصر لباس ۾ هشاش بشاش ٿي جڏهن ڪشتي شروع ڪئي ته ماڻهن ڪُشتي ۾ گهٽ پر رانديگرياڻين جي جسمن جي جاگرافي ۾ گهڻي دلچسپي ورتي. راند جي هر رائونڊ جي شروعات سيٽي وڄائي پئي ڪيائون. هت رات جي ڪشتي لاءِ به روشني جو زبردست بندوبست ٿيل هو. ڪشتي کان پوءِ اتي ٿائي ناچ جو پروگرام شروع ٿيو. اهو به هڪ لاجواب پروگرام هو. ناچ جي آخري آئٽم ۾ ناچو ڇوڪرين اسٽيج تان هلي اچي، ناچ ڏسندڙن مان ڪنهن هڪ کي هار ٿي پاتو ته انهي شخص پنهنجي سيٽ تان اُٿي اچي اسٽيج تي انهي رقاصه سان گڏ ڊانس ٿي ڪئي. انهيءَ ڊانس تي سڀني تماشبينن اٿي بيهي ٿي تاڙيون وڄايون. هت ٻه ٽي ڪلاڪ گذاري پوءِ روزگارڊن جي صاف سٿرين لانن تي چڪر لڳائي اچي هڪ ٿائي ريسٽورنيٽ ۾ لنچ ڪئي هت هوٽل ۾ به ڏاڍي رش هئي. ماني کائي آئون بس اسٽاپ تي آيس، ات بس ۾ چڙهڻ لاءِ مسافرن جون وڏيون وڏيون قطارون لڳيون پيون هيون، پر هر مسافر سڪون سان آهستي آهستي چڙهندو ويو. ائين آئون به هڪ بس ۾ چڙهي اچي بينڪاڪ پهتس. اڄ منهنجي بينڪاڪ ۾ آخري رات هئي، ٻئي ڏينهن سينگاپور وڃڻو هوس. تنهن ڪري ڪيسرا سان تقريباً سڄي رات روح رچنديون ڪندي گذاري. واقعي ٿائي حسينه اندر ۾ مکڻ وانگر وگهرندي آهي ٻاهر گلاب وانگر ٽڙندي آهي. آئون پنهنجي پروفيشنل محبوبه کي ستل ئي ڇڏي، ٽيڪسيءَ ۾ بينڪاڪ ايئرپورٽ پهتس، جتان ٿائي ايئر لائين جي فلائيٽ ۾ سنگاپور روانو ٿي ويس. هڪ ڪلاڪ چاليهه منٽن جي فلائيٽ دؤران موسم ٺيڪ ڪانه هئي. مسافرن کي هر هر ٿي سيڪيورٽي بيلٽ ٻڌرايائون فلائيٽ ۾ اسان کي انگريزي کاڌو ڏنائون. سنگاپور جو هي چانگي ايئرپورٽ انهي سال ئي ٺهي تيار ٿيو هو ۽ آئون جڏهن هي سٽون سن 2018ع جي مارچ مهيني ۾ لکي رهيو آهيان، تڏهن به چانگي ايئرپورٽ کي سڄي دنيا جي هوائي اڏن ۾ پهريون نمبر هوائي اڏو قرار ڏنو ويو آهي. هن ايئرپورٽ منشيات جي سمگلنگ روڪڻ لاءِ ڪتن ۽ ٻين طريقن سان تمام گهڻي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي ته جيئن ڪنهن به طريقي سان سنگاپور ۾ منشيات داخل نه ٿي سگهي. ڪسٽم ۽ اميگريشن وارن کان واندو ٿي، دنيا جي هن حسين شهر ۾ ٽيڪسي وسيلي پنهنجي رهائش واري هوٽل ڏانهن راهي ٿيس.