تعارف ۽ باب: 1
ڪتاب جو عنوان پڻ اهڙي ئي تصور کي ظاهر ڪري ٿو. لفظ "هومو" انسان جي حياتياتي نالي "هومو سيپينز" منجهان ورتل آهي، جنھن جو مطلب آهي ماڻھوءَ جو نسل، جڏهن تہ لفظ "ڊيئس" وري لاطيني زبان ۾ خدا يا ديوتا جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيندو آهي. موضوع جي لحاظ کان هي ڪتاب انسان-پسنديت جي نظرئي جي اشتراڪي، آزاد-خيالي ۽ ارتقائي حوالن سان تشريح ڪري ٿو.
ڪتاب جو پھريون باب "نئين انساني ايجنڊا" جيڪو سڀني حصن کان مقدم رکيو ويو آهي، مقدمي جي حيثيت رکي ٿو. هن ۾ هڪ غير اهم مخلوق يعني انسان جو غير اهم ۽ معمولي حيثيت مان لافاني بڻجڻ ۽ خدائي صفتن حاصل ڪرڻ تائين جي سفر کي سوڙهو ڪري بيان ڪيو ويو آهي.
پروفيسر هرارِي مطابق ماضيءَ ۾ انسان ذات کي درپيش مصيبتن جھڙوڪ ڏُڪارن، وبائن ۽ جنگين تي هن مِلينيم دوران اڄ جو انسان ڄڻ تہ انھن کي وس ۾ ڪرڻ ۽ انھن تي ضابطي حاصل ڪرڻ تائين اچي پھتو آهي. هاڻي هو انھن مصيبتن کي خدائن جي ناراضگي نہ ٿو سمجهي، پر پنھنجي صلاحيتن لاءِ للڪار ٿو سمجهي. ان ڪري مستقبل جا انسان اهڙين مصيبتن کي قسمت ۾ لکيل هجڻ بدران انھن کي سائنس ۽ ٽيڪنالاجي وسيلي ختم ڪرڻ، توڙي اڳواٽ روڪڻ لاءِ وڌيڪ بھتر طريقن سان منھن ڏيڻ جي قابل هوندا.
هن حصي ۾ ليکڪ ماضي جي وبائن جھڙوڪ ماتا، سارس، ايبولا، سُوائِن فِلُو ۽ ڪاري موت يا پليگ (هي بيماري Yersenia Pestis بيڪٽيريا جي ڪري ٿئي ٿي جيڪا چچڙن وسيلي جانورن کان انسانن تائين پکڙجي ٿي) جي تباھہ ڪارين جا انگ اکر پيش ڪري ٿو. هن وقت اهي وبائون يا تہ ختم ٿي چڪيون آهن يا وري ضابطي هيٺ اچي چڪيون آهن. هيٺ انھن وبائن تحت دنيا ۾ ٿيندڙ موتن جي تعداد جا انگ اکر ڏجن ٿا:
• پليگ يا ڪارو موت ...............75 ملين کان 200 ملين موت
• پھرين جنگِ عظيم (1914= 1918 تائين) .....40 ملين موت
• اسپينش فِلُو...................................................50 ملين موت
• اسپينش فِلُو (فقط انڊيا ۾)...............................15 ملين موت
• ايڊز (AIDS)...............................................30 ملين موت
ماضي ۾ موت جي انھن انگن اکرن جي ڀيٽ ۾ اڄڪلھہ (2012) جي سالانہ صورتحال ڪجهہ هن ريت آهي:
• دنيا ۾ ٿيندڙ ڪل سالانہ موتن جو تعداد...........56 ملين موت
• فقط جنگين ۾..............120،000 (هڪ لک ويھہ هزار موت )
• فقط جرمن ۾ ٿيندڙ موت...............500،000 (پنج لک موت )
• فقط خودڪشين ۾ موت.................800،000 (اٺ لک موت )
• فقط شگر بيماري جا موت........... 1500،000 (15 لک موت )
اڄڪلھہ ڏڪار اصولي طور تي ختم ٿي چڪو آهي، ڇو تہ مجموعي طرح سان موجودہ ڏڪار اسان جي پيداواري وسيلن جي هٿراڌو غير منصفانہ ورڇ جي ڪري موجود آهي، نہ تہ ان جي ابتڙ دنيا ۾ اڄ جو وڏو مسئلو غذائي قلت نہ پر ضرورت کان وڌيڪ کاڌو واپرائڻ ۽ ٿولھہ (Obesity) آهي. هن وقت ڏڪار ۽ غذائي قلت سان گهٽ، پر ٿولھہ ۽ گهڻو کائڻ جي ڪري وڌيڪ موت ٿين ٿا؛ جنگ ۽ دهشت گرديءَ جي ڪري گهٽ، پر خودڪُشين جي ڪري گهڻا موت ٿين ٿا؛ وبائن جي ڪري گهٽ، پر سافٽ ڊرنڪس (تکن مٺن بوتلن ۽ شربتن) پيئڻ ۽ جنڪ فوڊس يا سڻڀن کاڌن کائڻ جي ڪري وڌيڪ موت ٿين ٿا؛ ۽ القائداه ۽ ٻين دهشتگرد تنظيمن جي دهشتگردي جي ڪري گهٽ، پر ڪوڪا ڪولا پيئڻ سان وڌيڪ موت ٿين ٿا!
هاڻي دنيا جي معيشت بلڪل تبديل ٿي چڪي آهي. اڳ ۾ مادِي وسيلا يعني سون، اناج ۽ تيل اهم هئا، هاڻي وري دنيا جي معيشت علم ۽ تحقيق تي انحصار ڪري ٿي، ۽ ان چوڻيءَ ۾ وري روح ڦوڪجي ويو آهي تہ علم چوري نہ ٿو ٿي سگهي! ڇو تہ تيل ۽ گئس جي ذخيرن تي تہ حملو ۽ قبضو ٿي سگهي ٿو پر قومن جي ڏاهپ ۽ علم چورائي نہ ٿا سگهجن! انڪري علم ۽ تحقيق ۾ اڳتي وڌندڙ قومون ترقي ۾ پڻ اڳتي آهن.
دهشتگرد اصل ۾ ڪمزور قوتون آهن، جيڪي بذاتِ خود گهڻو ڪجهہ نہ ٿا ڪري سگهن پر اهي فقط بدحواسي ۽ خوف جي فضا پيدا ڪري حڪومتن کان وڏا نقصان ڪرائيندا آهن. انھن دهشتگردن جو مثال هڪ مَک وانگر آهي جيڪا چائينا شاپ ۾ ڪجهہ بہ نقصان نہ ٿي ڪري سگهي، پر جيڪڏهن اها مک هڪ پاڏي جي ڪَنَ ۾ گهڙي وڃي ۽ اهو پاڏو ڇتو ٿي چائينا شاپ ۾ اندر داخل ٿي وڃي تہ اهو ان دوڪان جو تهس نهس ڪري ڇڏيندو.
هن وقت جڏهن انسان ڏڪار، وبا ۽ جنگ تي ضابطو حاصل ڪري چڪو آهي تہ ان جو اهو مطلب قطعي طور نہ وٺجي تہ اسان جو آئيندو يا مستقبل محفوظ بڻجي چڪو آهي ۽ انسان ذات لاءِ بقا جو ڪو بہ خطرو موجود نہ آهي. هڪ پاسي اسان جي صنعتي ترقي مختلف ٻارڻن جي مرهونِ منت آهي، تہ ٻئي پاسي هن هٿراڌو ترقي اسان جي بقا لاءِ ايترا تہ وڌيڪ خطرا پيدا ڪري ڇڏيا آهن جيڪي شايد ائٽمي جنگين، بيمارين، وبائن ۽ ڏڪارن جي مجموعي نقصانن کان بہ تمام وڌيڪ آهن. مثال طور، ماحولياتي گدلاڻ، مسلسل وڌندڙ عالمي گرمي جو درجو ۽ ماحولياتي يا آبھوائي تبديليون مستقبل جا اهڙا خطرا آهن، جيڪي مرڳو هن سموري ڌرتيءَ تي هر قسم جي زندگي ۽ مخلوق ختم ڪري سگهن ٿا، پر تنھن هوندي بہ دنيا جي سطح تي انھن جي روڪٿام لاءِ مؤثر اپاءُ نہ پيا ورتا وڃن.، پر جيئن تہ مٿين خطرن ۽ مصيبتن جو ظھور هڪدم ٿيڻو نہ آهي، ان ڪري اڄ جو انسان پنھنجي موجودہ تناظر ۾ ڏڪارن، وبائن ۽ جنگين تي ضابطي کان پوءِ هن وقت تائين جي اڻٽر حقيقت سمجهيو ويندڙ "موت" تي ضابطي ۽ فتح لاءِ پنھنجا پرڙا کولي رهيو آهي. اڄ انسان موت کي اڻٽر نہ ٿو سمجهي ۽ نہ ئي ان کي معنيٰ ڏيڻ ۾ پنھنجي توانائي خرچ ڪرڻ کي بھتر سمجهي ٿو، پر اڄ اهو موت کي جسم اندر مختلف ٽيڪنيڪل نقصن جي ڪري پيدا ٿيندڙ حالت سمجهي ٿو. اهو هينئر هن ڪوشش ۾ آهي تہ زندگي جا سڀ ٽيڪنيڪل نقص ختم ڪري موت کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري وٺي. ان ڪري سندس اڳئين منزل لافانيت، ديرپا خوشي ۽ پاڻ کي خدائي صلاحيتن سان ليس ڪرڻ آهي. ٻين لفظن ۾ ڀولڙن جي هڪ عام جنس يا مخلوق ارتقا ۽ لياقتن جي فطري چونڊ وسيلي، پنھنجي جسم ۽ ذهن کي بھتر بڻائيندي، فاني منجهان لافاني ۽ خدا جھڙو بڻجڻ جي ڪوشش ۾ آهي!
انسان جي هي آئندہ منزل ايڪيھين صدي جي ايندڙ ٻن يا ٽن ڏهاڪن دوران برپا ٿيندڙ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي انقلاب واري دؤر ۾ هڪ پاسي پنھنجي ڊِي اين اي (DNA) ۾ نينو ٽيڪنالاجي روبوٽن ۽ سپر ڪمپيوٽرن جي نيٽورڪن وسيلي موجود ناقص ۽ بيمار جِينز (Genes) کي ٺيڪ ڪرڻ يا تبديل ڪرڻ واري صلاحيت ماڻي وٺندو، تہ ٻئي پاسي ماحولياتي اثرن جي ڪري جسم ۾ خرابي يا بيماري پيدا ٿيڻ شرط ئي ان کي ختم ڪرڻ جي صلاحيت پڻ ماڻي وٺندو. نتيجي ۾ هُو فطري موت کي تسخير ڪري وٺندو. دنيا ۾ هن قسم جون صلاحيتون ۽ فائدا فقط ٽيڪنالاجي ۾ ترقي يافتہ ملڪن جا حڪمران ۽ سائنسدان طبقا حاصل ڪري سگهندا ۽ نتيجي ۾ اهي پاڻ کي سدا جوان، سدا حَسين ۽ سدا حيات بڻائي ڇڏيندا. ٻئي پاسي ان دؤر ۾ انسان-پسندي ۽ جمھوري رويا مٿئين حڪمران طبقي جي مفادن وٽان رهي نہ سگهندا، ڇو تہ ايندڙ معاشري ۾ موجودہ پيشيورانہ مھارتون رکندڙ ماڻھو جھڙوڪ استاد، ڊاڪٽر، انجنيئر، ڊرائيور ۽ موسيقار وغيرہ گهربل نہ هوندا. اهو ان ڪري جو انھن جي جاءِ تي بھتر خدمتون ڏيندڙ ۽ گهٽ خرچ گهرندڙ خودڪار روبوٽ ساڳئي ڪم لاءِ ميسر هوندا ۽ ڪم پيا ڪندا. نتيجي ۾دنيا ۾ اربين ماڻھو "بيڪار ماڻھن جو وڏو ٽولو" بڻجي ويندا. ان دؤر ۾ حڪمرانن کي آزاد ووٽرن جي بہ ضرورت نہ رهندي، ڇو تہ خدائي صفتن سان مالا مال حڪمران لامحدود بِگ ڊيٽا ۽ بايو سينسرز وسيلي عوام جي سوچ، جذبن ۽ نفرتن وغيرہ تي پڻ ضابطو رکي چڪا هوندا. ان دؤر ۾ حڪمرانن کي موجودہ فوجي دستن ۽ سپہ سالارن يا جرنيلن جي بہ ضرورت نہ رهندي، ڇو تہ اهو ڪم پڻ انھن جا روبوٽ ۽ ڊُرون وڌيڪ مؤثر نموني ڪري سگهندا. جيڪڏهن ويجهي مستقبل ۾ ائين نہ بہ ٿيو تڏهن بہ ان کان ڪجهہ گهٽ ڪاميابي تہ ضرور ملڻي آهي، يعني انسان پنھنجي عمر ۾ ٻيڻ يا ٽيڻ جيترو اضافو تہ ضرور حاصل ڪري سگهندو ۽ مٿيان مسئلا ننڍي پيماني تي ڪَرُ ضرور کڻندا.
خوشيءَ جي حوالي سان هراري جو خيال آهي تہ ان جو مدار فقط اسان جي حاصلات ۽ ڪاميابين سان نہ آهي، پر هڪ جيترو اسان جي حاصلات ۽ اميدن تي آهي، ۽ اهڙي توازن تي آهي. بدقسمتي سان اسان جون اميدون اسان جي ڪاميابين ۽ حاصلات سان گڏو گڏ وڌنديون رهنديون آهن. ان ڪري جيڪڏهن تاريخ جي سفر جو جائزو وٺنداسين، تہ اسان جو اڄ جو عام انسان بہ پراڻن بادشاهن کان وڌيڪ آسائشون ۽ سھولتون روزانہ واري عام زندگي ۾ ماڻي ٿو، پر پوءِ بہ سندس خوشي گهٽجندي پئي وڃي. خوشي ۽ ڏک ڪجهہ بہ نہ آهن پر اهي اسان جي جسمن ۾ پيدا ٿيندڙ وقتي محسوسات آهن، جن جو جٽاءُ 10 کان 15 منٽن تائين رهي ٿو.
اسان جي لافانيت ۽ ابدي سُرور جي خوابن جي ساڀيان لاءِ هن دؤر جو انسان پاڻ کي خدائي صفتن وارو سپر انسان بڻائڻ جي چڪر ۾ لڳو پيو آهي. سندس هن خواب جي تعبير هنن ٽن طريقن سان ممڪن آهي: بايو انجنيئرنگ، سائيبورج انجنيئرنگ ۽ غير انساني يا مشيني انجنيئرنگ. هن وقت تائين اسان جو جيڪو جسم آهي اهو چار ارب سالن جي گهربل ۽ بھتر صلاحيتن جِي فطري چونڊ ۽ ارتقاء جي عمل وسيلي هڪ گهرڙي واري جاندار ايموبا کان ميمل تائين يا ماڻھو تائين جي مرحلن مان گذري چڪو آهي. هن ڊگهي ڊوڙ ۾ اسان جي ڊِي اين اي ۾ تمام ٿورڙيون تبديليون واقع ٿيون آهن، جن موٽ ۾ وري انسان کي حيرت انگيز طور تي ڪارناما ڪندڙ بڻائي ڇڏيو آهي. هاڻي جڏهن بايو انجنيئرنگ وسيلي ڊِي اين اي ۾ ڪيتريون ئي تبديليون ڪرڻ ممڪن بڻجي چڪو آهي، تہ ان جي نتيجي ۾ خبر نہ آهي تہ اڄ جو انسان سڀاڻي ڇا ڇا ڪندو ۽ ڪٿي ڪٿي پڄندو؟ سائيبورج انجنيئرنگ واري طريقي مان مراد آهي تہ اسان پنھنجي نامياتي يا قدرتي جسم کي مشيني ۽ غير نامياتي شين يعني مختلف ڪمپيوٽرن، اوزارن ۽ مشينن سان ڳنڍي ڇڏيون. هن طريقي سان اهي مشينون هڪ ئي هنڌ يا دنيا جي مختلف هنڌن تي اسان لاءِ هڪ کان وڌيڪ هٿن، ٻانھن، اکين يا وري رت ۾ ڪروڙين نينو روبورٽن وسيلي اسانجي جسم ۽ ذهن کي طاقتور ترين بڻائي سگهن ٿيون. اهڙا تجربا هن وقت ڀولڙن تي ڪامياب ٿي چڪا آهن. ٽئين ۽ آخري طريقي يعني غير نامياتي يا مشيني سطح تي هٿراڌو ذهانت کي استعمال ڪندي هڪ اهڙي مشيني مخلوق ٺاهي سگهجي ٿي، جيڪا هڪ پاسي عام انسان کان جسماني طور تي هزارين دفعا مضبوط هجي، تہ ٻئي پاسي اها ذهني طور تي عام ماڻھو کان لکين ۽ ڪروڙين دفعا وڌيڪ ذهين هجي. اها مشيني مخلوق سپر ڊيٽا جو تجزيو ڪرڻ ۽ ان منجهان لاڳاپيل ذهانت وارا فيصلا ڪرڻ جي قابل هوندي، يعني ڄڻ تہ خدائي طاقتن جي حامل هوندي.
هرارِي مطابق چاهي نتيجا ڪھڙا بہ سامھون اچن يا رڪاوٽون ڪھڙيون بہ ڇو نہ پيش اچن، انسان جي اها ڊوڙ جاري رهندي، چاهي ان کي روڪڻ جي ڪوشش ڇو نہ ڪئي وڃي. اهو ان ڪري تہ ڪوبہ ترقي يافتہ ملڪ نہ چاهيندو تہ اهو بايو ٽيڪنالاجي ۽ هٿراڌو ذهانت جي شعبن ۾ ڪو پوئتي هجي. هن سلسلي ۾ ملڪن ۽ ادارن جو مؤقف اهو هوندو تہ اهي بيمارين جو علاج ڳولڻ ۽ انھن کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رُڌل آهن. اهو بلڪل ممڪن آهي تہ ويجهي مستقبل ۾ گهربل ذهني ۽ جسماني صلاحيتن وارا جينيٽيڪلي انجنيئرڊ ٻار مختلف مارڪيٽن يا ادارن ۾ وڪري لاءِ موجود هوندا. ان ڪري ايندڙ دؤر ۾ ترقي يافتہ ملڪن جا حڪمران ۽ سائنسدان ضرور پاڻ کي لافاني بڻائي ڇڏيندا؛ هن وقت توڙي ايندڙ دؤر ۾ انسان پنھنجي لافاني بڻجڻ، ابدي سُرور حاصل ڪرڻ ۽ آفاقي يا خدائي صلاحيتون حاصل ڪرڻ وارن خوابن جي تعبير لاءِ جاکوڙ جارِي رکندو، چاهي ان ۾ انسان ذات کي ڪيڏو بہ نقصان ڇو نہ پوي. زميني حقيقتون تہ ان طرف ئي اشارو ڪري رهيون آهن. هن مسئلي تي بين الاقوامي سطح تي غور و فڪر ٿيڻ گهرجي. پر ٻئي پاسي اهو بہ ممڪن آهي تہ مستقبل جي دنيا ۾ تباهي نہ هجي ۽ زندگي وڌيڪ بھتر هجي ڇو تہ دنيا ۾ تبديلي کي اڪثر پسند نہ ڪيو ويندو آهي ۽ ان جي مخالفت ڪئي ويندي آهي ۽ نتيجي ۾ ٿي سگهي ٿو تہ اهو سڀ ڪجهہ نہ بہ ٿئي...!
◙