باب پنجون: منفرد جوڙو
ان ڪري مذهب ۽ سائنس جي حيثيت هڪ زال ۽ مڙس جي جوڙي وانگر آهي جنھن جا ساٿي تاريخ جي گذريل 500 سالن جي ساٿ کان پوءِ بہ هڪ ٻئي کي اڃان پُورو سمجِهي نہ سگهيا آهن ۽ وقتي طرح سان هڪ ٻئي سان پيا وڙهندا رهيا آهن.
هر مذهب وٽ پنھنجِي پنھنجِي ڪھاڻي آهي. مذهب جو اهم موضوع خدا جو تصور نہ آهي، پر انساني رابطو آهي جيڪو کين هڪ گڏيل ۽ عام مقصد لاءِ اجنبي ماڻھن کي جوڙي رکي ٿو. جڏهن تہ روحانيت وري هڪ اهڙو سفر آهي، جيڪو پانڌيئڙن کي اڻ ڏٺل ۽ پُرخطر راهن ۽ سوالن جي جوابن جي ڳولا ڏانھن وٺي وڃي ٿو، جتي کين جڏهن ذرو بہ پراپت ٿئي ٿو تہ پُوڄارو پُر ٿِي وڃي ٿو. روحانيت جا اهم سوال هي رهيا آهن: آئون ڪير آهيان؟ زندگيءَ جِي معنيٰ ڇا آهي؟ نيڪي ڇا آهي؟ روحانيت مادِي جسم جي تسڪين کان بالاتر ٿي زندگي ۽ ڪائنات جي معنيٰ ۽ وُسعت جي سچائي کي پرکيندڙ آهي. ان ڪري اڪثر ڪري روحانيت جا پانڌيئڙا مذهبي ڪھاڻين جي سچائيءَ کان باغي ٿي ويندا آهن، ڇو تہ ڳُوڙِهي سوچ انھن جي ذهنن تان مختلف جھالتن ۽ ظلمن جي پردا هٽائيندِي رهندِي آهي. اهو سفر انفرادي طور مثبت نتيجا ڏيندڙ آهي، جڏهن تہ اجتماعي طور تي انساني تعاون جي فضا قائم رکڻ لاءِ اِهو موزون نہ آهي. ڇو تہ ان لاءِ اسان وٽ هر ڳالھہ جي متعلق پڪن ۽ پختن جوابن واريون ڪھاڻيون هجڻ گهرجن نہ ڪِي انھن جي خلاف ڪي سوال.
مذهبي ڪھاڻيون گهڻو ڪري ٽن حصن تي ٻڌل هونديون آهن:
• اخلاقي فيصلا جيئن: "انساني زندگي مقدس آهي"
• حقيقت تي ٻڌل بيان جيئن: "انساني زندگي حمل قرار پائڻ سان شروع ٿئي ٿي"
• اخلاقي ۽ حقيقت تي ٻڌل بيان جي پاڻ ۾ ڀيٽ جيئن: "توهان حمل کي ڪنھن بہ صورت ۾ ضايع نہ ٿا ڪري سگهو چاهي اهو هڪ ڏينھن جو ئي ڇو نہ هجي،"
مذهب ۽ سائنس بظاهر پاڻ ۾ ٽڪراءُ وارِي حالت ۾ نظر اچن ٿا، پر حقيقت ۾ اهي ٻئي تاريخ جي سفر ۾ هڪ ٻئي جا ساٿي ۽ ڀرجهلا رهيا آهن. مذهب هم آهنگِي ۽ تعاون پيدا ڪرڻ چاهين ٿا تہ جيئن سماجي ڍانچو برقرار رهي ۽ ان ۾ بِگاڙ پيدا نہ ٿئي. جڏهن تہ سائنس وري طاقت چاهي ٿي تہ جيئن بيمارين جو علاج ڳولي سگهجي، جنگيون وڙِهي سگهجن ۽ جهجهي مقدار ۾ کاڌو پيدا ڪري سگهجي. ماڻھو انفرادي طور ڀلِي معروضي سچائي تائين پھچڻ چاهيندا هجن، پر اجتماعي طرح سان مذهب ۽ سائنس ٻَئِي سچائي جي ڀيٽ ۾ طاقت کي ۽ هم آهنگي کي ئي ترجيح ڏين ٿا. ان ڪري سچائيءَ تائين پھچڻ جو فقط هڪ ئي رستو وڃِي بچي ٿو، جيڪو آهي روحانيت ۽ روحاني سفر. ايڪيھين صدي تائين انساني تاريخ جو سفر مذهبِي، اشتراڪِي، سرمايہ دارِي ۽ نسلي برترِي (نازِي اِزم) جي لاهين چاڙهين کان ٿيندو انسان-پسنديت يا انسانيت (Humanism) جھڙي اعليٰ مرتبي تائين پھتو آهي، جيڪو مذهب ۽ سائنس جو بيمثال سنجوڳ يا ميلاپ آهي، پر ڏسڻ ۾ ايئن ٿو اچي تہ اِهو سنجوڳ بہ ايندڙ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي انقلاب دوران پنھنجو وجود شايد باقِي نہ رکِي سگهي.