مقدمو
جيئن تہ هي ڪتاب رسول ميمڻ جي ڇھن ناولن تي لکيو ويو آهي ان لاءِ ناول جي بنيادي وصف ڏيڻ ضروري آهي. جيڪا هن ريت آهي:
Novel: -A novel is a long work of fiction that typically explores complex characters, multiple plotlines, and extensive settings.
- It allows for in-depth exploration of themes and character development.
Example: "To Kill a Mockingbird" by Harper Lee.
الھداد ٻوهئي مطابق: ”ادب ۽ سماجي نفسيات جو تعلق واضح آهي. ادب هڪ سوچيندڙ سماج جي سوچ جي بنيادن تي قائم ٿئي ٿو ۽ اديب ان سوچيندڙ سماج جي زبان جيان سماج جي سوچ جو اظھار ڪري ٿو. ادب انھيءَ اظھار جو نالو آهي، جيڪو هڪ سوچيندڙ سماج جي سوچ جي پيداوار آهي.“ (1)
رسول ميمڻ اهڙو ادب تخليق ڪيو جيڪو سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو ۽ روشن خيال سماج جي نمائيندگي ڪري ٿو. هن جا ناول سنڌي ادب ۾ هڪ نئين سوچ جا ترجمان آهن. جن ۾ تاريخ، نفسيات، ٻولي، سماج، تھذيب، فلاسافي ۽ ٻيا انيڪ مضمون بحث هيٺ اچي وڃن ٿا.
اديب رحمت سومري موجب: ”موجودہ دؤر ۾ رسول ميمڻ جا ڇھہ ئي ناول سنڌي ادب ۾ الڳ حيثيت ۽ مڃتا رکن ٿا. سندس ناول سنڌي فڪشن ۾ هڪڙو نئون موڙ ثابت ٿيا آهن. (2)
رسول ميمڻ ڪھاڻي جي دنيا ۾ ان زماني ۾ ڌاڪو ڄمايو. جڏهن امر جليل جي بادشاهي هئي ۽ هن پنھنجي پھرين ڪھاڻي ڪتاب سان ئي پڙهندڙن جو ڌيان ڇڪايو. امر جليل نہ صرف هن جي ڪتاب تي ڪالم لکيو پر خوشيءَ جو اظھار ڪندي چيو تہ اهڙي ڪھاڻي اڳ ۾ نہ لکي وئي آهي.
ائين هو ڪھاڻي کان پوءِ ناول جي پاسي آيو. هن جي ناول ڇھن ئي ناول جا موضوع فلسفيانا آهن جيئن موت، تاريخ، خوشي، انساني مزاج، نفسيات، سماجي اڻ برابري، ورهاڱو، سياست ۽ سائنسي سوچ آهن.
ممتاز بخاري مطابق: ”علامتي انداز ۾ پنھنجي منفرد اسلوب ۽ ڊڪشن وسيلي سنڌي ڪھاڻي کي ريج ڏيندڙ رسول ميمڻ جا هيڪاندا پنج ناول اوڻيھہ عورتون 2012ع، قالو بليٰ 2013ع، نجومي 2014ع، اسٽيل جا پنج گلاس 2017ع، اک ڇنڀ 2019ع ڇپيا. جيڪي سنڌي ناول لاءِ جديديت ۽ جديديت کان اڳتي جو طبل وڄائي رهيا آهن.“ (ص_70)
رسول ميمڻ جديد سنڌي ناول جي جديديت ۽ جديديت پڄاڻان جي انساني مسئلن، جنھن سياسي، سماجي، ذاتي معاملا، فرد جي اندر ۽ ٻاهر جي اڪيلائي، حالتن ۽ خيالن کي قلمبند ڪيو آهي. جنھن ۾ هن عام ماڻھو جي سوچ، خيال ۽ نفسيات کي بہ گھرو پرکيو آهي.
هن جا ناول جديد تحريڪن جي اثر جو نتيجو آهي. سنڌي ۾ اهڙن ناولن جي آمد ان کان اڳ حليم بروهي، غلام نبي مغل، ماڻڪ، اخلاق انصاري ۽ هاڻوڪي دؤر ۾ ممتاز بخاري، نور جوڻيجي ۽ ڪليم ٻٽ جا ناول آهن. جن جديد کان جديد لاڙن جو اثر وٺي ڪري ناول لکيا آهن.
علامتي نگاري ۽ جادوئي حقيقت نگاري رسول ميمڻ جي تخليقن تي گهڻو حاوي آهي. هن جي ناولن ۾ سکڻو رومانوي ماحول نہ آهي پر سماجي بناوٽ، فڪر فھم ۽ سوچ جا ساگر پڻ ملن ٿا. هن جي ٻوليءَ ايتري تہ جاندار آهي جو جن بہ رسول ميمڻ تي لکيو آهي تہ اهو ائين چوندو رهيو آهي تہ ڪتاب ۾ هڙئي جملا انڊرلائين ڪرڻ جھڙا آهن.
رسول ميمڻ جي ناولن تي هن جي حياتيءَ ۾ نقطہ چيني بہ ٿي، پر فڪري ۽ معياري تنقيد اڃا تائين نہ ٿي سگهي آهي. هو ٻاهرين ادب (مان مراد جديد ادب) جو گھرو مطالعو ڪندڙ هو. جڏهن تہ سنڌي ۾ نئين ادب کان ڪي ٿورا ماڻھو ئي واقف آهن. جنھن کي هن جي ناولن کي سنجيدہ پڙهندڙن تائين پھچندي هن جي حياتي پوري ٿئي ويئي.
سندس ناولن جي ٻوليءَ بامحاورا، سليس ۽ اسلوب تہ ڪمال جو آهي. جنھن ۾ فلسفيانا ۽ فڪرانگيز رنگ آهي. هن جي ناول ۾ هڪ فطري ڪشش ۽ خوبصورتي آهي. جيڪا هن جي سگهاري هئڻ جي داعي آهي. سائنسي فلسفي تي هن جا ڪتاب بہ سنڌي ۾ پھرين سائنسي فلسفيانا ادب جا شروعاتي ڪتاب آهن. جيڪي تمام گهڻا مقبول ٿيا آهن پر اهي مارڪيٽ مان جلدي وڪرو ٿي ويا آهن.
هن جيڪڏهن ترجمو بہ ڪيو آهي تہ ان ۾ بہ هن دنيا جي وڏن آرٽسٽن جي زندگيءَ جي احوالن تي مبني پروفائيل ترجمو ڪيا آهن. منھنجي خيال ۾ هن انھن سڀني آرٽسٽن جو پنھنجي تخليقن ۽ ايتري قدر جو ذاتي زندگيءَ ۾ بہ اثر ورتو.
هي صبيح صورت وارو سنڌي مفڪر سنڌ جي تاريخ، تمدن ۽ تھذيب کي پنھنجي لکڻين ۾ نيئن انداز ۽ اسلوب سان پيش ڪندو رهيو. جنھن جي ندرت کان ڪوئي انڪار نہ ٿو ڪري سگهي.
اوڻويھہ عورتون ناول: جنھن ۾ سنڌ جي راجا ڏاهر واري دؤر جي ڪھاڻي آهي. عرب سنڌ تي حملو ڪن ٿا ۽ هڪ وڏي مندر جي داسين کي ٻانھيون بڻائي کڻي وڃن ٿا. اهي عراق ڏانھن خليفي کي پيش ڪرڻ لاءِ بحربانيا موڪليون وڃن ٿيون. ان زماني جو هڪ ماڻھو آهي ڪھيداس جنھن جي محبوبا بہ انھن داسين ۾ شامل آهي.
ڪھيداس تمام گهڻو ڏاهو، حڪمت جو ڄاڻو، پامسٽ آهي. جيڪو بادشاه کي موت کان بچائڻ ۽ ان وڏي پٽ کي قوت باه وڌائڻ واري دوا حاصل ڪرڻ جي بھاني سان غلامي مان نجات حاصل ڪري ٿو. گهڻي جاکوڙ کان پوءِ مري ويل بادشاه ٽن پٽن ۾ انھن اوڻيھہ عورتن جي وراثت جي معاملي تان جهيڙي کي نبريندي پنھنجي محبوبا هارانسي کي بچائي سنڌ واپس وري وڃي ٿو.
رئوف نظاماڻي هن ناول کي تصوراتي ناول چيو آهي. وڌيڪ رئوف نظاماڻي موجب: ”هن ناول کي سنڌ جي تاريخ جي حوالي سان لکيل ناولن جو تسلسل چئي سگهجي ٿو. جيڪي ورهاڱي کان پوءِ قومپرست تحريڪ جي زير اثر لکيا ويا، جن ۾ تاريخ کان وڌيڪ ليکڪ جو احساس ۽ جذبو حاوي رهيو آهي.“
هن ناول جي ڪردارن جا نالا، ماحول، منظرڪشي ۽ ٻوليءَ انتھائي دلنشين ۽ ڇڪيندڙ آهي. جنھن کي پڙهي رسول ميمڻ جي تخليق تي رڳو داد ئي ڏئي سگهجي ٿو.
هن ناول ۾ حقيقت کان وڌيڪ خيالي دنيا وڌيڪ اثرانداز آهي. جيتوڻيڪ هي تاريخي ناول آهي پر ناول نگار تاريخي طور گھرائي ۾ نہ ويو آهي ۽ هن احساساتي طور مختصر بيان ڪيو آهي.
قالو بلا ناول: پرڏيھي ادب کان ويندي سنڌي ادب تائين موت جي موضوع تي شاعرن تمام گهڻو لکيو ڳايو آهي. شاه لطيف يمن ڪلياڻ ۾ موکيءَ جي متارن ذريعي موت جي موضوع تي بيت چيا آهن. شيخ اياز پنھنجي حياتي جي آخري ايامن ۾ موت جي فلسفي تي تمام گهڻو لکيو. جنھن سان سندس زندگيءَ جي آخري سالن ۾ ڇپيل ڪتابن جا مھاڳ ڀريل آهن.
موت جو موضوع فلسفي جو عنوان آهي. پر موت جي فلاسافي تي رسول ميمڻ ”قالو بلا“ جھڙو پورو ناول لکيو آهي. سنڌي ادب ۾ شاعريءَ کان پوءِ افسانوي ادب ۾ رسول ميمڻ ان موضوع تي وڏو فڪرانگيز اسلوب ۾ مختلف پھلوئن کان لکيو آهي. جيڪو لاجواب آهي.
نجومي ناول: امر جليل ڪلاس روم واري پروگرام ۾ نجومي ناول بابت ڳالھائيندي چيو هئائين:
”جيڪڏهن رائيٽر ڪنھن روشن خيال ملڪ جو هجي ها تہ سڄي عمر ان هڪ ڪتاب جي ڪمائي کائي ها ۽ تاحيات امر رهي ها، پر بدقسمتيءَ سان اهو ليکڪ اسان جي سنڌ جو آهي.“
هاڻي بہ سنڌ جي رعوبدار ادبي شخصيت رسول ميمڻ امر آهي ۽ جيستائين سنڌ آهي تيستائين هن جون لکڻيون تاحيات رهنديون.
نجومي ناول سنڌي ادب جو جداگانہ ناول آهي. رسول ميمڻ کي پنھنجي موضوعن تي تمام گهڻي گرفت ۽ ملڪو هو. ان ڪري ئي هن جا ناول هڪ نئون موڙ ثابت ٿيا آهن. هو سنڌ سان محبت ڪندڙ اديب هو.
پاڻ ڪٿي چيو اٿس تہ ”آئون ڪھڙي بہ ٻوليءَ ۾ لکان پر لکندس سنڌ بابت ئي. ڌرتي تخليق جو وسيلو آهي، ڌرتي آهي تہ اسان جون تخليقون آهن. ڌرتيءَ کان سواءِ سڀ تخليقون بي مقصد آهن.“
رسول ميمڻ چوڏهن سالن جي عمر ۾ روسي ادب پڙهي، مطالعي
جي شروعات ڪئي. روسي ليکڪن کان پوءِ هُو لاطيني آمريڪي ليکڪن کان وٺي ماڻڪ کي بہ پسند ڪندو هو.
نجومي ناول جي دنيا وڏو طلسم رکندڙ آهي. جنھن ۾ ڪھاڻيون نڪرن ٿيون تہ ڪائنات ٿي پوي ٿي.
آدرش ارشاد شيخ لکي ٿو: ”رسول ميمڻ جا ٻہ ناول اوڻيھہ عورتون ۽ قالو بلا پنھنجي جاءِ تي. باقي هن جو ناول نجومي ڪمال جو ناول آهي. ان ناول تي هڪ جملو سورهن آنا سچ آهي: ”باڪمال ليکڪ، لاجواب ناول.“
اسٽيل جا پنج گلاس ناول:
رسول ميمڻ جادوگر ليکڪ آهي. جن هن پاڻ ئي چيو آهي تہ ”لکڻ جادو آهي ۽ جادو سيکاري نہ ٿو سگهجي.“
اهڙو جادو هن جي هن ناول اسٽيل جا پنج گلاس ۾ آهي. هن جو لکڻ هڪ ڪرشمو لڳي ٿو. هن کي هن جي اڪيلائي ۽ رياضت اهڙي ڏات بخشي هئي جنھن جي ذريعي هن اهڙا خوبصورت ناول ۽ ٻيا ڪتاب لکيا. جن جو جادو صدين تائين رهڻو آهي. رسول ميمڻ شيخ اياز جي ساڳئي شھر سکر جو هو. جيئن اياز چيو هو مون تي ميلو مچڻو آ، ائين ئي رسول ميمڻ جي ناولن ۽ تخليقن تي ميڙو مچندو ۽ نوان زويا دريافت ٿيندا.
بيدل مسرور بدوي مطابق: ”ڊاڪٽر رسول ميمڻ واقعي هڪ جينيئس ماڻھو آهي. هن وٽ جيئڻ، جيئري رهڻ متعلق انساني مسئلن جو وڏو تعداد آهي ۽ خوشيءَ جي ڳالھہ آهي تہ هن ۾ انھن جي حل جي تلاش جي سگهہ بہ آهي تہ جستجو بہ آهي.“
رسول ميمڻ جا ڪردار هلندي ڦرندي ملي وڃن ٿا. هوُ تاريخ کي برزباني هن ناول ۾ ڪيئن ڪلا سان ورجائي ٿو. اها بہ ڏات جي خوبي آهي. هي ناول نوجوانن ۾ سياسي شعور ڏيڻ ۽ سمجهہ رکندڙن لاءِ ڪنھن تحفي مثل آهي.
اک ڇنڀ ناول: تاريخ جي شاگرد عثمان علي ۽ لزا جي هيءَ ڪھاڻي هڪ خوابن وارن خيالن سان سرجيل آهي. جنھن ورهاڱو، ڪراچي ۽ سنڌ جي ابتر حالتون سياسي سماجي تناظر ۾ ڏٺيون ويون آهن.
SURREALISM واري رجحان تي هڪ ئي خيال تي مبني هي ناول ڪيئي ڪھاڻيون ۽ خيال کوڙي ڇڏي ٿو. جيڪي سنڌ جي زندگيءَ جو نئون پاسو ڏيکارين ٿا. ڪھاڻي سنڌ جو موجودہ دؤر ۽ انگريزن جي دؤر کي گڏائي ڪري ڏيکاري وئي آهي. جنھن تمثيلون، تشبيھون ۽ استعارا سھڻي نموني استعمال ڪيا آهن. جن سان هڪ وڻندڙ تخليق جو امتراج ٿئي ٿو.
ڪتا ناول: هن ناول جي ٻي ڇاپي اچڻ کان پوءِ سائين بيدل مسرور هڪ پوسٽ فيس بوڪ تي رکي هئي تہ حليم بروھي جي ناول اوڙاه ۽ ڪتا ناول ۾ هڪجھڙايون آهن. منھنجي خيال ۾ ٻنھي ناولن جا موضوع تمام گهڻا تبديل آهن. ها باقي زندگيءَ ۽ انساني وارتا ٻنھي ۾ ساڳئي آهي. اوڙاه ناول جو موضوع جنس آهي. جڏهن تہ ڪتا ناول انسان جي اڪيلائي، ويڳاڻپ ۽ نفسيات گهڻ طرفو پھلو رکندڙ آهي. انھن جي لکتن ۾ بہ پنجاه سالن جي وٿي آهي. اوڙاه جديد ناول ۽ ڪتا جديديت پڄاڻان ناول آهي. انھن جي ٽريٽمينٽ بہ الڳ الڳ آهي.
ان ڳالھہ کي اتي ڇڏيندي ڪتا ناول تي ڳالھايون ٿا تہ هي ناول سنڌي ادب جو تيز وڪرو ٿيندو ناول آهي. هن ناول تي نوجوان ٽھي کان ويندي سنڌ جي سينئر اديبن ۽ ناول نگارن بہ ڳالھايو ۽ لکيو ويو. هي ناول اڃا تائين تہ سنڌي فڪشن پڙهندڙ وٽ بحث جو محور آهي.
ڪھاڻيڪار ناول نگار عباس ڪوريجي موجب: ”رسول ميمڻ اڄوڪي دؤر جو ڏاهو ليکاري آهي، جنھن جي تحرير جيتري آسان نظر ايندي آهي اوتري ئي ڳوڙهي هوندي آهي. جنھن جو مثال سندس هي ناول ڪتا پڻ آهي.“
هي ناول جتي مشھور ٿيو آهي اتي گھڻ کي تہ سمجهہ ۾ بہ گهٽ آيو آهي پوءِ ان ناسمجهي ۾ اجائي نقطہ چيني بہ سامھون آئي آهي. رسول ميمڻ جي لفظن ۾ ”فڪشن جي حد اتان شروع ٿئي ٿي، جتي حقيقت جي حد ختم ٿئي ٿي. هن ناول جا ڪتا ناياب آهن. ليکڪ جي تصور جي ڪائنات خلقي ٿو، ان ڪري اهي ڪتا منھنجا خلقيل آهن. (ڪتا ناول ڇاپو ٻيوـ 18ص)
منھنجي نظر ۾ رسول ميمڻ هڪ مڪمل فڪشن رائيٽر هو. جنھن فلسفي، نفسيات، سائنس جي گهري مطالعي مان فڪشن تخليق ڪيو. جيڪو گوناگون ماهيت رکندڙ آهي. ڪتا ناول ان جو تسلسل آهي.
هي تحقيق ڪندي گهڻي محنت ۽ مٿي ماري ڪرڻي پئي آهي. زندگي جي ان ڏاڪي تي آهيان جتي ڏينھون ڏينھن وقت جي قلت ٿيندي پئي وڃي. زندگيءَ جا انيڪ مامرا ڪر کينو بيٺا آهن. جن کي منھن ڏيندي ڏيندي قلم وارا ڪم گھٽ ڪريان پيو. پر پوءِ بہ زوري وڙهي سڙهي وقت ڪڍي ڪريان ضرور پيو.
رسول ميمڻ جي ڪم تي هي ڪم ڪري مون ڪو وڏو تير نہ هنيو آهي. هيءَ هڪ محبت جو اظھار آهي. رسول ميمڻ ان مڃتا جو حقدار بہ آهي. Procastination جي ڪري هن جي ناولن تي وقت سر لکي ڇپرائي نہ سگهيس. پر پوءِ بہ هي پورهيو شل ثاب پوي.
هوش محمد ڀٽي
حيدرآباد
حوالا:
1. الهداد ٻوهيو، ادب جا فڪري محرڪ، سنڌي اديبن جي سھڪاري سنگت حيدرآباد، سنڌ، جون 1984ع.
2. رسول ميمڻ جي ياد، روزاني ڪاوش حيدرآباد، ايڊيٽوريل صفحو، 2022ع.
3. سنڌي ناول جو سفر، ممتاز بخاري، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، 2020ع.
4. Source: eng-literature.com