2
حقيقتاً جڏهن کان پيپلزپارٽي ٺهي آهي، تڏهن کان وٺي اها پارٽي فوج، قومپرستن ۽ مهاجرن کي ڪانه وڻي. جڏهن ته انهن ٽنهي ڌُرين جا هڪٻئي سان شديد اختلاف موجود آهن، پر پيپلزپارٽي دشمنيءَ ۾ سدائين گڏ آهن. اها ڳالهه به سمجهه کان ٻاهر آهي. جنرل ضيا جي دؤر حڪومت ۾ مذّهبي جنونين کي ڄاڻي واڻي هٿي ڏئي سندن جنون کي وڌايو ويو ۽ هاڻ ته اها جنونيت اُت وڃي پهتي آهي جو اسان وارو مولانا فضل الرحمان صاحب فرمائي ٿو ته ”آمريڪا جي هٿان جيڪڏهن ڪو ڪتو مري، ته اهو ڪتو به شهيد آهي“ (جيو نيوز ٽي وي 2013.11.8) اهو ئي آهي اسان جي مذهبي عالمن جو اسلام متعلق ادراڪ! پاڪستان جي ڪيترن ئي مسلم عالمن، مولانا فضل الرحمٰن جي ڪتي جي شهيد هئڻ واري بيان جي خلاف سخت مذمت ڪئي ۽ سني تحريڪ جي عالمن واري بورڊ مولانا فضل الرحمٰن کان ته توبه ڪرڻ جو مطالبو ڪيو آهي ۽ چيو آهي ته ڪُتي کي شهيد چوڻ اسلام ۽ قرآني تعليمات جي سراسر توهين آهي! مولانا فضل الرحمٰن جي جڳهه تي ٻيو ڪو به عام ماڻهو مولانا فضل واري ڳالهه ڪري ها ته مٿس خبر ناهي ته ڪيتريون فتوائون جاري ٿي وڃن ها! ڇا هي مولانا! وري مولانا عبيد الله سنڌي ۽ مولانا ابوالڪلام آزاد! انهن جو فڪر ۽ لکڻيون پڙهيو ماڻهو دنگ رهجيو وڃي. اهي ڇا ته اعليٰ پائي جا انسان هئا. مون مولانا ابو الڪلام آزاد جي ڪتابن جهڙا سٺا ڪتاب، ٻيو ڪنهن به ليکڪ ۽ ٻولي جا، زندگيءَ ۾ ڪونه پڙهيا آهن. مولانا عبيدالله سنڌيءَ جي تمام مختصر آتم ڪهاڻي ۽ ٻيا تمام مختصر مضمون ۽ تقريرون پڙهيون آهن. اهڙيون پُر تاثير لکڻيون مون زندگيءَ ۾ ٻئي ڪنهن ليکڪ جون ڪونه پڙهيون آهن. مولانا محمد علي جوهر ۽ مولانا شوڪت علي جون تحريرون ڪونه پڙهيون اٿم، پر انهن بابت ٻين عالمن ۽ اديبن جا لکيل مضمون مطالع ڪيا آهن. علي برادران اعليٰ پائي جا مجاهد ۽ عظيم انسان هئا. سند قربانيون وساري نٿيون سگهجن. بابا سائين، ننڍپڻ ۾ مونکان پهريون دفعو پڇيو ته تنهنجي شادي فلاڻي ڇوڪريءَ سان ڪرايون ته توکي قبول آهي؟ وري ڏهن سالن کان پوءِ ٻي ڇوڪريءَ لاءِ پڇيو، ته مون تڏهن به کيس ”ها“ چيو، جيتوڻيڪ منهنجو پنهنجو ارادو منهنجي هڪڙي مائيٽياڻيءَ سان شادي ڪرڻ جو هو، آخر ٽيون دفعو بابا سائين مونکي نالو وٺي ٻڌايو ته وڏير محمد جي ڌي مومل سان تنهنجي شادي ڪرايون، اسان اهو فيصلو ڪري ڇڏيو آهي، پر تنهنجو ڇا خيال آهي؟ مون سمجهيو ته اڳ وانگر هينئر به ائين ٿيندو ته اهو صرف هڪ سوال ئي هوندو، پر هينئر بابا سائين شايد سيريئس هو. سو ڪجهه مهينن ۾ منهنجي مڱڻي ٿي ۽ نيٺ منهنجي شاديءَ جا ڏينهن ٻڌا. تاريخ ۾ لکيل آهي ته اڳوڻي زماني ۾ بادشاھ زادين کي ڏيج ۾ ملڪن جا وڏا شهر توڙي مُلڪ به ملندا هئا. جيئن ڪراچي ممبئي ۽ ديبل بندر وغيره. مڪلي نامه جي صفحي 15 تي لکيل آهي ته ”بهرام گور بن يزيد گرف بن شاد پور ثاني کي ديبل بندر ڏاج ۾ مليو.
شادي زندگيءَ جو هڪ وڏو فيصلو آهي. پاڻ وٽ شادي معنيٰ جنم جنم جو ساٿ، پر يورپ ۾ ماڻهو گهڻا کونگهرا هڻن تي به هڪ ٻئي کان طلاق وٺي ڇڏيندا آهن. شاديءَ جي پهرين هڪ ٻن سالن دؤران زال ۽ مڙس هڪ ٻئي کي سمجهڻ ۽ سڃاڻڻ ۾ گذارين ٿا. جنهن دؤران ڪڏهن ڪا تلخي به پيدا ٿئي ٿي، پر هڪٻئي کي برداشت ڪرڻو پوندو. پوءِ آهستي آهستي نه ختم ٿيندڙ هي خوشي، هڪ وشال نينهن جي ناتي ۽ محبت ۾ تبديل ٿي ويندي آهي. جنهن کي وقت ڪڏهن به ختم نٿو ڪري سگهي. خاص ڪري جڏهن ٻار پيدا ٿين ٿا، ته ماڻهو فاتح پيار ڪندڙ وانگر پاڻ کي محسوس ٿو ڪري ۽ پوءِ اهو به سوچي ٿو ته اسان ٻنهي کي گڏجي هن ٻار کي بُلندين تائين پهچائڻو آهي. اها به حقيقت آهي ته زندگي ته صرف زال ۽ مڙس کي هڪ ٻئي سان گڏ گهارڻي ۽ گذارڻي آهي. دنيا ۾ شاديءَ جي تاريخ ڪجهه هن ريت معلوم ٿي آهي، ته اها اڪثر ڪري ڪٽنب يا خاندان جي تاريخ تحت يا قانوني تاريخ تحت غور ۽ ويچار هيٺ آندي وڃي ٿي. دنيا جي ڪيترين ئي ثقافتن ۾ شاديءَ جي عمل بابت ڪيئي ڪهاڻيون بيان ٿيل آهن. وقت گذرڻ سان شاديءَ ڪرڻ جي ريتن رسمن ۽ قانونن ۾ تبديلي ايندي رهندي آهي. قديم يهودي رواج موجب زال نهايت اعليٰ قسم جي ملڪيت دولت تصور ڪئي ويندي هئي، تنهن ڪري انهيءَ جي حفاظت ۽ سار سنڀال بيحد خبرداريءَ سان ڪئي ويندي هئي. وچ اوڀر وارن علائقن ۾ رهندڙ آڳاٽن خانه بدوش قبيلن ۾ شادي واري عمل کي ”بينا“ سڏيندا هئا، سندن رواج موجب ڪنوار/ زال کي هڪڙو تنبو/ خيمو ٺاهي ڏنو ويندو هو ۽ انهيءَ خيمي جي اها مالڪياڻي ٿي ويندي هئي ۽ انهيءِ خيمي ۾ سندس مڙس کان سواءِ، اڪيلي سر، نويڪلي ٿي ۽ مڪمل آزادي سان رهڻ لڳندي هئي. بائبل مقدس جي آڳاٽن فقرن ۾ آڳاٽي بني اسرائيل سماج ۾ مٿي ڄاڻايل شادي ءَ جي قسم جي نشاندهي ڪندي، ساران ۽ حضرت يعقوب عليه السلام جي زالن کي خيمن ۾ سندن مڙسن کان آزاد ۽ اڪيلي سر رهندي ڄاڻايو آهي. انهي زالن جي سار سنڀال لاءِ انهن زالن جي مڙسن تي زالن جي کاڌي پيتي، ڪپڙي لٽي ۽ مباشرت واري زميواري عائد ٿيل هئي، جيڪڏهن گهڻين زالن واري مڙس سندس سمورين زالن کي صحيح طرح نٿو سنڀالي ته زالن کي طلاق وٺڻ جو حق حاصل هوندو. يهودين جي فِقھه واري ڪتاب ۾ مٿي ڄاڻايل ذميواريون مڙسن تي فرض طور عائد ٿيل آهين. تنهن هوندي به مڙس گهڻين زالن رکڻ واري اسرائيلي سماج ۾، زالن سان بيواجبي ڪندڙ مڙس کي سزا ڏيڻ لاءِ وٽن ڪو مؤثر قانون مرتب ڪونه هو. سندن هڪڙي پيغمبر فرمايو ته ڪنهن به فرد کي سندن زالن سان بيواجبي ۽ بيوفائي هر گز نٿي جڳائي ۽ الله تعاليٰ طلاق واري عمل کان نفرت ڪري ٿو. پرڻيل توڙي منڱيل زاني عورتن ۽ ساڻن زنا ڪندڙ مردن کي پوئين دؤر ۾ مرتب ڪيل اسرائيلي صحيفن موجب زنا جي خلاف قانون موجب موت جي سزا ڏيڻ لڳا.
صحيفئه اعداد موجب، جهن حامله عورت ۾ شڪ پوندو ته اها زاني عورت آهي، ته کيس ڪڙو پاڻي پيارڻ شروع ڪندا هئا، انهيءَ دؤر جا دانشور حضرات ڄاڻائين ٿا ته ڪيترن ئي احتجاجن ۽ مذڪوره سخت سزائن جي باوجود انهي دؤر ۾ زنا ڪاري عام هئي. قديم يونان ۾ شادي جي سلسلي۾ ڪنهن به مخصوص عمل جي ڪا گهرج ڪانه هئي، شادي ٿيڻ يا شادي ڪرڻ لاءِ فقط واسطيدار مرد ۽ عورت کي هڪٻئي کي زال ۽ مڙس ٿيڻ تي رضامندي گهربل هئي. يونان جا مرد عموماً سندن عمر جي ويهن واري ڏهاڪي دؤران ۽ عورتون اڪثر سندن سن بلوغ عمر دؤران شادي ڪنديون هيون. يوناني مرد عام طور تي عمر جي ويهن ڏهاڪي جي شروع ٿيڻ تي فوج ۾ ڀرتي ٿيندا هئا ۽ انهي ڏهاڪي جي پڇاڙي ۾ نوڪري ڇڏي نوڪري مان ڪمايل رقم منجهان خانگي روزگار ڪرڻ لڳندا هئا ۽ ڪنهن سن بلوغ دوشيزه سان شادي به ڪندا هئا. ڇو ته انهيءَ ننڍي عمر ۾ عورتون ٻار صحتمند ۽ گهڻا ڄڻينديون هيو. يوناني مڙس اهڙِين زالن مان گهڻو خوش هوندا هئا. حقيقت ۾ يونان جي عورتن کي معاشري ۾ ڪي خاص حق حاصل ڪونه هئا. گهر جي سنڀال ۽ ٻارن کي پالڻ سندن مکيه فرض هئا. مناسب وقت شادي ڪرڻ اهميت جو حامل هو. مثلاً چنڊ جي چوڏهين رات واري شادي خوشقسمتي ليکبي هئي ۽ يونان جا ماڻهو، رابرٽ فليسليئر جي چوڻ موجب شادي سياري جي مند ۾ ڪندا هئا. قديم يونان جي سماج ۾ وارث طور نر اولاد جو هئڻ تمام ضروري هوندو هو. جنهن يوناني عورت جو پيءَ نريني اولاد ڄڻڻ کان سواءِ مري ويندو هو ته انهيءَ عورت کي سندس سڀ کان ويجهي عزيز مثلاََ سؤٽ/ ماسات سان شادي ڪرائي ويندي هئي. جيڪڏهن اها عورت اڳئي پرڻيل هوندي هئي ته ان کي پهرين مڙس کان طلاق ڏياري ويندي هئي. قديم روم جي سماج ۾ شاديءَ ڪرڻ جا ڪيترائي قسم ۽ طريقا مُروج هوندا هئا. عام رواجي شاديءَ کي ڪنوينشو ان مينم چوندا هئا. انهيءَ لاءِ شاهدن ۽ مقرر رسم ادا ئي جي روايت هئي. انهي جي طلاق لاءِ به شاهد گهربل هوندا هئا. ۽ مقرر رسم جي ادئگي به ٿيندي هئي. انهيءَ طريقي سان شادي ڪندڙ ڪنوار جي سندس مائٽن جي ملڪيت مان وارثي ختم ٿي ويندي هئي ۽ کيس ساهرن جي ملڪيت ۾ وارث بنايو ويندو هو. زال سندس مڙس جي ضابطي هيٺ هوندي هئي. رومي سماج ۾ شاديءَ جو هڪڙي قسم کي سائِين مينُو سڏيندا هئا. يعني آزاد شادي، انهيءَ شادي ٿيڻ کان پوءِ به ڪنوار مائيٽن ۾ ئي رهندي هئي ۽ مائٽن جي ملڪيت ۾ وارث هوندي هئي. سندس ساهرن ۾ کيس ڪوبه وراثت جو حق نه حاصل ڪونه هوندو هو. اهڙي شاديءَ لاءِ ڪنوار جي عمر گهٽ ۾ گهٽ 12 سال گهربل هوندي هئي. قديم جرمن قبيلن ۾ گهوٽ، ڪنوار عام طور تي ساڳئي عمر جا پرڻبا هئا ۽ رومين جي ڀيٽ ۾ ڪجهه وڏي عمر ۾ شادي ڪندا هئا. اهي نوجوان جوڙا شادي کان اڳ جنسي عمل کان دور هوندا هئا. تنهن ڪري اهي طبي طور صحتمند هوندا هئا. اهي شادي کان پوءِ خوشگوار زندگي گذاريندا هئا ۽ سندن اولاد به صحتمند ڄمندو ۽ خوش اسلوبيءَ سان پاليو ويندو هو. يوناني ڏاهي مرد جي ڦوھ جواني 37 سال ۽ عورت جي ڦوھ جواني جي عمر ويھه سال مقرر ڪئي. وِسِيگوٿِڪ ڪوڊ آف لا موجب ستين عيسوي صديءَ ۾ مرد توڙي عورت جي ڦوھ جواني جي عمر ويھه سال قرار ڏني وئي. دانشور، ٽيسيئس جو بيان آهي ته قديم جرمن قبيلن ۾ ڪنوار جي سراسري عمر ويھه سال ٿي وئي ۽ سندن مڙسن جي سراسري ساڳي عمر اختيار ڪئي وئي. انگلينڊ ۾ رهندڙ جرمن نسل جون عورتون، ٻين جرمن قبيلن جي عورتن وانگر ٻارهن سالن يا ڪجهه وڌيڪ عمر ۾ پرڻيل ڀائنجن ٿيون، ڇو ته قديم آثارن جي علم وارن کي معلوم ٿيو آهي ته ماضيءَ ۾ به مذڪوره جرمن قبيلن ۾ عورتن توڙي مردن کي سن بلوغ واري عمر دؤران پرڻايو ويندو هو. عيسوي مذهب جي اوائل کان وٺي، شادي ماڻهن جو ذاتي عمل تصور ڪندي ان بابت ڪنهن به مذهبي رسم يا قاعدي وغيره جي گهرج يا طريقه ڪار جو ڪوبه حوالو سامهون ڪونه آيو. البته 11ع ڌاري اينٽيئوڪ جي پادريءَ، اگنيٽِيئس، سِمرنا جي پادريءَ، بوليڪارپ لکي موڪليو ته هو ماڻهن کي هدايت ڪري ته اهي پادري کان تصديق ڪرائي پوءِ شادي ڪن ته سندن شاديءَ ۾ الله تعاليٰ جو راضپو ٿئي، رڳو سندن نفساني خواهش جو پورائو نه ٿئي، ٻارهين عيسوي صديءَ ۾ يورپ ۾ عورتون سندن مڙسن واري ذات اختيار ڪرڻ لڳيون. سورهين عيسوي صدي جي پوئين اڌ ۾ يورپ جي ماڻهن کي شادي ڪرڻ لاءِ عيسائي مُلئين جي راضپي سان گڏ شادي ڪندڙ جوڙي جي مائٽن کان سواءِ سن 1545 عيسوي تائين يورپ ۾ عيسائي مذهب وارن ماڻهن ۾ شادي واسطيدار ٻنهي ڌرين جي راضپي ۽ باقاعدي اعلان ڪرڻ کانپوءِ ٿيندي هئي، شادي ڪندڙ زال ۽ مڙس هڪٻئي سان زباني طور عهد ڪندا هئا ته پاڻ شادي ڪريون ٿا. تنهن کان پوءِ ڪنهن شاهد ۽ ملئين جي حاضري ۽ شاهدي ۽ راضپي جي ضرورت نه رهي. گهوٽ ۽ ڪنوار هڪٻئي کي وچن ڏيندا هئا، تنهن کي verbum وربم چئبو هو. جيڪڏهن گهوٽ ۽ ڪنوار هڪٻئي کي جيڪو وچن ڏيندا هئا، انهي جملي ۾ جيڪڏهن زمان حال ڄاڻايو ويندو هو، مثلاً آئون توسان شادي ڪريان ٿو/ ٿي، ته انهيءَ جوڙي جي شادي تسليم ٿيندي هئي، پر جيڪڏهن سندن وَچن واري جملي ۾ زمان مستقبل ڄاڻايل هوندو، ته انهيءَ عمل کي شادي نه پر مڱڻو قرار ڏنو ويندو هو. سن 1552ع ۾ انهيءَ وقت مروج اصول موجب، رُوفيا شهر ۾ هڪ شخص، نالي ڊيگو ۽ عورت نالي ميري ميگوئل جي وچ ۾ شادي ٿي، پر مرد شاديءَ جي مذمت ڪئي، چي شادي ڪنوار سان مباشرت کان پوءِ جائز ٿيندي، انهيءَ شخص جي شڪايت تي قائم ٿيل ٽربيونل مرد جي دعويٰ رد ڪندي شاديءَ کي جائز قرار ڏنو، پر مڙس وري وڃي زار گوزا واري ٽرائبيونل ۾ دعويٰ داخل ڪئي، تنهن شادي کي رد ڪري ڇڏيو. نواري جي چارٽر موجب شاديءَ ۾ ملئين ۽ شاهدن جي ضرورت ڪانه هئي ۽ هڪٻئي کان طلاق وٺڻ ۽ شاديءَ وارو ٻنڌڻ ٽوڙڻ لاءِ به ڪنهن شاهد ۽ ملئين جي ضرورت ڪانه هئي. جن ماڻهن سندن اڳوڻي زالن جي ساڻن گڏ رهندي ٻي يا ٽي وڌيڪ شادي ڪئي هئي انهن کي عيسائي مُلن گهڻو ڇينڀيو ٿي. سن 1563ع ۾ ٽرينٽ واري ڪائونسل جي ڇويهين اجلاس ۾ فيصلو ڪيو ويو ته صحيح شادي لاءِ ضروري آهي ته انهي جو اهتمام هڪ ملئين طرفان، ٻن شاهدن جي روبرو ٿئي. يورپ ۾ تاريخ جي وچئين دور ۾ عيسائي مذهبي ادارن جو هڪڙو ڪم شادين جو رڪارڊ ٺاهڻ هوندو هو، درحقيقت سندن اهو ڪم قانوني طور لازمي يا ضروري ڪونه هو. شادي ۽ ذاتي حيثيت وارن معاملن ۾ سرڪار جي ڪابه مداخلت، ڪانه هوندي هئي، انهن معاملن بابت فرياد ۽ فيصلا مذهبي عدالتن جي حوالي هوندا هئا. وچئين دؤر ۾ اميرن ۽ نوابن جي وچ ۾ ٿيل معاهدن کي برقرار رکڻ واسطي منجهن ٻارن جي پيدائش جي وقت ئي سندن اولاد جي شادين جو اهتمام ڪرڻ جو رواج هو. مذهبي ادارن اهڙين شادي جي مخالفت ڪئي ۽ انهن شادين کي رد ڪرڻ لاءِ ڪيترائي سبب بيان ڪيا. يورپ ۾ رومي شهنشايت واري دور ۾ عيسائي مذهب جي پکڙجڻ سان گڏ شاديءَ لاءِ پسند جو شريڪ حيات چونڊڻ واري عمل ۾ پڻ اضافو ٿيو. وچئين تاريخي دؤر دوران اولهه يورپ ۾ عورتن جي پرهيز گاري جي اعليٰ پيماني ۽ وڏي عمر ۾ شادي ڪرڻ جي رواج، پدري حڪومت واري سرشتي کي ڪمزور بنايو. مثلاً وچئين دؤر ۾ انگلينڊ ۾ شادي ڪرڻ واري عمر مقرر ڪرڻ جو دارومدار ملڪ جي معاشي حالتن تي مبني هو. اتي شادي جي عام عمر، ويهن واري ڏهاڪي جي شروعات هئي ۽سن بلوغت ۾ شادي ڪرڻ جو رواج انگلينڊ ۾ وچئين دور ۾ ڪونه هوندو هو. ڪلاسيڪي سيلتڪ ۽ جرمن ثقافتن، يهودي ۽ رومي پدري بالادستيءَ واري اثر کي متوازن بنائڻ ۾ مدد ڪئي، جنهن ڪري اوڀر يورپ ۾ سن بلوغت شرط شادي ڪرڻ جو رواج پيو ۽ پدري بالادستيءَ واري سلاوڪ رواج سماج جي سڀني سطحن تي عورت جي حيثيت کي گهٽائي ڇڏيو. سن 1500ع کان 1800ع تائين، اتر اولھه يورپ جي تقريباً مڙني قومن ۽ قبيلن ۾ شادي ڪرڻ جي سراسري عمر پنجويهن سالن جي آس پاس هئي. مذهبي اداري هدايت جاري ڪئي ته گهوٽ ۽ ڪنوار کي مائٽن جي مرضيءَ کان سواءِ شادي ڪرڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ 21 سال عمر درڪار آهي. انهيءَ دؤر ۾ ڪنوارين جي عمومي عمر ويهن واري ڏهاڪي جي شروعات واري هوندي هئي ۽ گهوٽ عموماً ڪنوارين کان ٻه ٽي سال وڏا هوندا هئا. ٿورڙي تعداد ۾ عورتون ٽيهن چاليهن سالن جي عمر ۾ شادي ڪنديون هيون معاشي حالتون، سڌرڻ سان شادين جو تعداد به وڌڻ لڳندو هو ۽ ننڍي عمر ۾ به شادي ڪرڻ کان ڪونه مڙندا هئا پر اقتصادي حالتون خراب هئڻ سبب شادين ڪرڻ جو تعداد گهٽجي ويندو هو. درحقيقت يورپ جي تاريخ واري وچئين دؤر ۾ ۽ ان کان پوءِ به شادي لاءِ ڪابه فرضي طور مقرر عمر رواج ۾ ڪانه هئي ۽ سڄي يورپ ۾ ٻاراڻي عمر ۾ به وقفي وقفي سان شاديون ٿينديون رهيون. مثال طور سن 1552ع ۾ ٽن سالن جي جان سمرفورڊ ۽ ٻن سالن جي ٻارڙي جيني سمرفورڊ بريريٽو جي شادي ٿي. سن 1900ع جي شروعات ۾ ميگٽس هوشفيلڊ اٽڪل 50 ملڪن ۾ سروي ڪري معلوم ڪيو ته انهن ملڪن ۾ شادي جي سراسري عمر 12 کان 16 سال هئي جڏهن ته ويٽيڪن سٽي ۾ شادي ڪرڻ جي سراسري عمر ٻارهن سال هئي. عيسائي مذهب جي پروٽيسٽنٽ يعني مذهبي ڪٽرپڻي جي خلاف احتجاج ڪندڙ فرقي جي پيشوا مارٽن لُٿر جي خيال ۾ شادي انسان جو دينوي عمل آهي.
سترهين عيسوي صدي دؤران يورپ جي ڪيترن ئي پروٽيسٽنٽ فرقي وارن ملڪن جي شادي واري عمل ۾ مداخلت هئي. انگليڪن چرچ تحت انگلينڊ ۾ مرضي واري شادي ۽ جوڙي جي مباشرت کي جائز قرار ڏنو ويو. پوءِ 1553ع ۾ لارڊ هارڊوِ وارو ايڪٽ لاڳو ڪيو ويو، تنهن موجب شاديءَ لاءِ هڪ مذهبي رسم جي ادائگي مقرر ڪئي وئي، جنهن ۾ شاهدن جي موجودگي به هجي، انهيءَ کان ٻه صديون کن اڳ 1563ع ۾ ڪائونسل آف ٽرينٽ فتويٰ صادر ڪئي ته رومن ڪيٿولڪ فرقي وارن ماڻهن جي شادي کي جائز تڏهن قرار ڏنو ويندو، جنهن شاديءَ جي رسم مذهبي پروهت يعني ملئين طرفان ادا ڪئي وڃي ٿي ۽ انهيءَ رسم ۾ شاهد به موجود هجن. ڪائونسل آف ٽرينٽ ديني مسئلن ۾ عملن جي سکيا لاءِ 1566ع ۾ هڪڙو ڪتابچو تيار ڪري پڌرو ڪيو. انهيءَ ۾ شاديءَ بابت ڄاڻايل آهي، ته اهو ٻن لائق شخصن مرد ۽ عورت جو پاڻ ۾ شريڪ حيات ٿي گڏ گذارڻ وارو عمل آهي. جديد دؤر جي شروعات ۾، جان ڪالوِن ۽ سندس ساٿين شاديءَ بابت نئين سر قاعدا ۽ قانون ”ميريج آرڊيننس آف جنيوا“ جي صورت ۾ جوڙي پڌرا ڪيا. تنهن آرڊيننس موجب شادي ڪرڻ لاِءِ ديني اداري يعني چرچ کان راضپو حاصل ڪرڻ واجب ڄاڻايو ويو ۽ سرڪاري اداري ۾ انهيءَ شادي ٿيڻ وارو اندراج به ضروري ڄاڻايو ويو. انگلينڊ ۽ ويلس ۾ لارڊ هارڊ وِڪ واري ميريج ايڪٽ 1753ع کي لاڳو ڪيو ويو. تنهن ايڪٽ لڪ چوري ٿيندڙ شادين کي ناجائز قرار ڏنو. 1690ع کان سن 1753ع جي وچ ۾ ڳُجهه ڳوهه ۾ فقط هڪ هنڌ يعني فليٽ قيد خاني ۾ ٿيندڙ اهڙِين ناجائز شادين جو تعداد به ٽي لک کن هيو. لارڊ وڪ واري 1753ع ۾ تشڪيل ڏنل شادي واري ايڪٽ شادي جي رسم اينگليڪن چرچ ۾ انهي اينگليڪن ملئين هٿان ادا ڪرڻ جو تاڪيد ڪيو ويو ۽ شادي جا ٻه شاهد به اتي ضرور وٺي وڃڻ جي تلقين ڪئي وئي. تنهن کان سواءِ سرڪاري کاتي ۾ شادي جو اندراج به واجب قرار ڏنو ويو. هي شادي وارو قانون يهودين ۽ ٻين غير مذهب ماڻهن سان لاڳو ڪونه هو. انگلينڊ ۽ ويلس وارن سن 1836ع ۾ هڪ نئون ميريج ايڪٽ 1836ع جوڙي نافذ ڪيو. تنهن کان پوءِ چرچ ۾ شادي جي رسم ادا ڪرڻ کان انگلينڊ ۽ ويلس وارا ڇُٽي پيا. جرمني ۾ چرچ يعني مذهبي اداري کان ٻاهر ٿيندڙ شادين کي سن 1875ع ۾ جائز قرار ڏنو ويو. هم عصر عام انگريزي قانون مطابق شادي هڪ عورت ۽ هڪ مرد جو پاڻ ۾ شريڪ حيات بنجڻ لاءِ گڏيل راضپو آهي. جنهن تحت اهي تاحيات زال ۽ مڙس ٿي رهندا. سن 1300ع ۾ هتي مرد جي شادي لاءِ سراسري عمر 25 سال کان 44 سال ۽ عورت جي شادي لاءِ سراسري عمر 22 کان 39 سال هئي، چين جي ماڻهن جي شادي متعلق هڪ ديومالائي ڪهاڻي مشهور آهي ته، تنهن موجب هڪ شخص، نِيووا ۽ پاڻ ۾ شادي ڪرڻ کان پوءِ شادي جي هڪ موزون رسم يا طريقئه ڪار مرتب ڪيو. قديم چيني سماج ۾ ساڳئي ذات/قبيلي جا افراد شعوري توڙي لاشعوري طور شادي کان سواءِ به پاڻ ۾ مباشرت جا هيراڪ هئا. انهي قسم جي مباشرت کي گهٽائڻ لاءِ شادي جي خواهش ڪندڙ مرد ۽ عورت کي سندن مائٽن کي آگاهه ڪرڻ ضروري قرار ڏنو ويو.
پنهنجي ناناڻي نِک ۾ مرد / عورت طرفان ڪيل مباشرت کي زنا يا ڏوھ قرار ڪونه ڏبو هو. چيني ماڻهو سندن ٻين قبيلن ۽ ذاتين مان به پرڻبا هئا. وقت گذرڻ سان گذران خاطر اهي لڏ پلاڻ ڪرڻ لڳا ڇڙها ماڻهو سندن خاندان ۾ ئي شمار ٿيندا هئا. جڏهن ڪو جوڙو يعني زال ۽ مڙس فوت ٿيندو هو ته زال توڙي مڙس جي جنازي کي سندس اباڻي مقام ۾ جدا جدا دفن ڪبو هو. ناناڻي نک ۾ شادي ٿيڻ سان، گهوٽ ساهرن ۾ گهر ناٺي ٿي رهندو هو. سن 1950ع ۾ مرتب ڪيل، شاديءَ جو ڏينهن مقرر ڪرڻ کان پوءِ، شادي جون تياريون شروع ٿي وينديون آهن. اڳ ۾ شادي اڄ واري شادي وانگر ڪانه هوندي هئي. اڄ شادي جو هر ڪم فون تي ٿئي، ڇنون، ماني، ڪارڊ، ڪپڙا، سون مين ۽ دعوتون به هاڻ ميسيج ۽ فون تي ملن. اڳي ته گهوٽ ۽ ڪنوار جي ميندي، هر ڪو مائيٽ علحده ڪندو هو، جنهن ۾ به ننڍي شادي جيترا مهمان اچي ويندا هئا. وري ان ۾ به ڳائڻ ۽ گهور وغيره، سڀ تقريبون/رسمون/ باقاعدگيءَ سان منعقد ٿينديون هيون. وناه/ونواھ جي تقريب ڪنواريتا منعقد ڪندا هئا. اهي پنهنجي حيثيت مطابق ڪا به گهٽتائي ڪانه ڪندا هئا. وناھ جي پنجين يا ستين ڏينهن، شام جو شادي جي مکيه رسم شروع ٿي، ٻي ڏينهن جي شام تي وڃي ختم ٿيندي هئي. جنهن ۾ رات جي ماني، صبح جو ناشتو ۽ ٻنپهرن جي ماني کارائبي هئي. کاڌي پيتي جو سلسلو تيستائين جاري رهندو هو، جيستائين ڪنوار جي ماءُ، پي، ڀينر ۽ ڀائر اکين مان نير وهائي، پنهنجي نياڻيءَ کي دلي دعا ڏئي رخصت ڪندا. شاديءَ جي مکيه رسم گهوٽيتا ڪندا هئا، انهن جي چهرن تي خوشي جا تاثرات نمايان ڏسڻ ۾ ايندا هئا.منهنجي شادي 27 فيبروري سن 1977ع ۾ ٿي، شادي کان اڳ، مون، منهنجي ڪنوار ڏٺي به ڪانه هئي. پر جڏهن ڏٺيئم، ته سچ پچ ته مونکي منهنجي تصور ۾، جيڪا منهنجي ڪنوار لاءِ شڪل هئي بلڪل اها ئي ان جي تشبيھه هئي! مون کي خبر ڪانهي، ته هر گهوٽ، ڪنوار لاءِ ائين سوچيندو آهي، يا اها تصوير ۽ تصور صرف منهنجي سوچ ۾ هو. شادي کان ترت پوءِ، آءٌ ٻارن کي ڪراچي وٺي ويس ۽ اهي تيستائين مون سان گڏ هئا، جيستائين آئون ڪراچي ۾ نوڪري ڪندو هوس. اتي ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي گهرواريءَ کي ايئرپورٽ، ته ڪڏهن وري بحري بندر تي وٺي ويندو هوس. هوائي ۽ بحري جهازن ۾ کيس چاڙهي اندر سڄا جهازگهمائي ڏيکاريندو هوس. سامونڊي جهاز اندر، سامونڊي جهاز واري اصل مُلڪ جي روايتي ماني به کائيندا هئاسين. ان وقت ڪراچي شهر جي آدمشماري ارڙهن لک هئي، اڄ ڪراچي جي آدمشماري 2 ڪروڙ آهي. جت سڄي دنيا جا ماڻهو ڪراچي ۽ پاڪستان جا سياحتي علائقا گهمڻ ايندا هئا. انهيءَ ڪراچي ۾ بارس/مئخانا، ڊسڪو ڪلبس، نائيٽ ڪلبس ۽ هندستاني ثقافت تي مشتمل ڪوٺا، ڪراچي ۾ راتيون جاڳندڙن جي زندگي کي رنگين بنائي ڇڏيندا هئا. آءٌ اڳ ۾ ئي ڄاڻائي آيو آهيان ته نوڪريءَ ۾ اچڻ ڪري، مونکي پاڪستان جي سڀني صوبن جي ماڻهن سان ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو. سندن روين مان سبق سکيم ته پنجابيءَ، پنجابيءَ کي، مهاجر، مهاجر کي ۽ پٺاڻ پٺاڻ کي، تمام گهڻي سپورٽ ٿي ڪئي، پر سنڌيءَ سنڌيءَ کي ڪابه سپورٽ ڪانه ٿي ڪئي. اهو سلسلو اڄ به جيئن جو تيئن جاري آهي، پٺاڻ، پنجابيءَ کي، مهاجر، مهاجر ڪاموري جي ڀيٽ ۾ سنڌي ڪامورو، صفا هيڻو، بيوس ۽ وائڙو، پنهنجن کي هيسڻ ۽ ڪڍرائڻ وارو، ڌاريئن کان ڊڄڻ ۽ لهرائڻ وارو!