9
پنجابين کان سواءِ پاڪستان جا ٽي مهاجر وزيراعظم ٿيا. لياقت علي خان، آءِ آءِ چندريگر ۽ جنرل پرويز مشرف جنهن مارشل لا لڳائڻ شرط پاڻ کي ملڪ جو چيف ايگزيڪٽو سڏايو، جيڪو ملڪ جو وزيراعظم ئي هوندو آهي. انهي کان سواءِ ملڪ جو پهريون گورنر جنرل محمد علي جناح به مهاجر ئي هو. سندس فيملي گجراتي هئي، سندس ڳوٺ موهن داس گانڌي جي ڳوٺ کان ٽيويهه ميل پري هو. ماڻهو چون ٿا ته جناح سنڌ ۾ ڄائو هو، مغل باشاهه اڪبر به سنڌ ۾ ڄائو ۽ ٻيا به ڪيترائي ماڻهو سنڌ ۾ ڄاوا ته اهي سنڌي ٿورئي ٿي پيا! ۽ ائين سنڌ جا ڪيترا ئي ماڻهو جرمني، اٽلي يا انگلينڊ ۾ ڄاوا ته هو جرمن انگريز يا اٽاليئن ٿورو ئي ٿي پيا! آمريڪا ۾ ته شيدي پنج ڇهه سئو سال اڳ زوريءَ آندا ويا ۽ انهن جون ڏھ پندرهن يا ويهه پيڙهيون آمريڪا ۾ جايون انهن صدين کان ڪڏهن آفريڪا ڏٺو ئي ڪونهي، پر اڄ به آمريڪي کين چون ”آفريڪن آمريڪن“
ڳالهه پئي ٿي پاڪستان ۾ مهاجر حڪمرانن جي پاڪستان جا ٽي صدر مهاجر ٿيا. هڪ اسڪندر مرزا، ٻيو جنرل مشرف ۽ ٽيون ممنون حسين صدر ۽ هينئرڪو علوي به مهاجر آهي. صدر ۽ وزير اعظم جي عهدن کان به وڌيڪ پاور وارن عهدن تي يعني چيف آرمي اسٽاف جي عهدن تي به ٻه مهاجر، جنرل اسلم بيگ ۽ ٻيو جنرل مشرف فائز هئا. يعني ستر سالن جي عرصي ۾ پاڪستان جو هڪ نه پر ٻه گورنر جنرل ٻه صدر ٽي وزيراعظم ۽ ٻه چيف آف آرمي اسٽاف مهاجر هئا. هي ته مهاجرن جي آدم شماري کان کين حڪمراني ڪرڻ لاءِ تمام وڏو حصو مليو آهي. ڳالهه پي ٿي سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ جي. سنڌين جي چار ڪروڙ آدمشماري جو مڪمل طرح سان گذران صرف ۽ صرف زراعت تي آهي. زراعت جي سئو سيڪڙو پيداوار جو وسيلو صرف پاڻي تي آهي. هر پنجين ڇهين سال پاڻي جي کوٽ ٿئي ٿي ته ان جو اثر به سنڌ تي ئي ٿئي ٿو ۽ جي ملڪ ۾ پاڻي ضرورت کان زياده ٿئي ٿو، ته ان جو اثر به ٻوڏ جي صورت ۾ سنڌ تي ئي ٿئي ٿو. پاڪستان ٺهڻ کان اڳ گڏيل هندستان جا حاڪم انگريز هئا، جيڪي ڌاريان هئا ۽ سڀ هندستاني هنن لاءِ هڪ قوم، هئي، تنهن ڪري انهن ڪنهن به صوبي سان نا انصافي ڪرڻ ڪانه ٿي ڏني. گڏيل هندستان ۾ پنجاب صوبي سنڌو ندي تي بيراج ٻڌڻ لاءِ مرڪز کي ڪيترائي دفعا لکيو پر کين چيو ويو ته پنجاب جي پنجن درياهن يعني جهلم، چناب، راوي، بياس ۽ ستلج تي پنجاب جو حق آهي ۽ سنڌو ندي تي صرف سنڌ جو حق آهي. پنجاب جي گهڻي ضد تي ممبئي سرڪار مرڪز کان سن 1919ع ۾ انڊيا ايڪٽ پاس ڪرايو، جنهن ۾ لکيو ويو ته صوبن جي رضامندي کان سواءِ درياهن تي ڪوبه بيراج نه ٺاهيو ويندو. پاڻي بابت حڪومت ڪميشن ٺاهي، جنهن فيصلو ڏنو ته سنڌ اندر ٻن بيراجن، سکر بيراج ۽ گڊو بيراج کي اوليت جي بنياد تي ٺاهيو وڃي.
پاڪستان ٺهيو ته سنڌ اندر ڪوٽڙي بيراج ٺهڻ شروع ٿيو ۽ پنجاب ۾ تونسه بيراج ٺهڻ لڳو.
ورهاڱي سبب پنجاب ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو ته هندستان ۾ شامل اوڀر پنجاب پاڻي بابت ٽن ندين ستلج، بياس ۽ راوي تي پنهنجو حق ڄاڻايو. پاڻي بابت صوبن جي حق کي ختم ڪرڻ لاءِ سنڌ صوبي جي صوبائي حثيت ختم ڪري ون يونٽ ٺاهيو ويو. ويسٽ پاڪستان اسيمبلي ون يونٽ ختم ڪرڻ جو بل وڏي اڪثريت سان پاس ڪيو، ته ملڪ ۾ مارشل لا هڻي، اسيمبليون ٽوڙي ون يونٽ کي برقرار رکيو ويو. هندستان ۽ پاڪستان جي پاڻي واري معاملي بابت ڳالهين لاءِ قائم ڪيل ڪميشن ۾ ڪنهن به سنڌي کي شامل نه ڪيو ويو. ائين سڀ فيصلا پنجاب جي حق ۾ ڪيا ويا. ان کان سواءِ چشما لنڪ ڪينال، جنهن جو وهڪرو 22 هزار ڪيوسڪ آهي ۽ تونسه پنج لنڪ ڪينال جنهن جو وهڪرو ٻارهن هزار ڪيوسڪ اهي. وري جنرل مشرف جي دؤر مارشل لا ۾ سنڌو ندي مان هڪڙو وڌيڪ ۽ مڪمل پڪو گريٽر ٿل ڪينال مرڪز جي خرچ سان ٺاهيو ويو، جنهن جي پاڻي کڻڻ جي گنجائش آهي ڏھ هزار ڪيوسڪ يعني اهي ڪل ٿيا چوئيتاليهه هزار ڪيوسڪ پاڻي. جڏهن اهي سڀ ڪينال پنجاب ٺاهيا پئي ته پهرين چئون ته اهي صرف فلڊ ڪينال آهي. پر هاڻي اهي ٻار هوئي پيا وهن. ڪير به پڇڻ وارو ڪونهي. هينئر وري گڊو براج مان ڪڇي ڪئنال ڪڍيو ويو آهي. هن ڪينال تي آباد ٿيڻ واريون سڀ زمينون فوجين کي ڏنيون ويون آهن. انهي سموري پاڻي جي کوٽ جو اثر زياده ۾ زياده ڪوٽڙي بيراج تي ئي ٿئي ٿو. جيئن سنڌ پاڻي جي پوڇڙ ۾ آهي. تيئن وري سنڌ اندر ڪوٽڙي بيراج بلڪل آخر ۾ آهي ۽ سنڌ اندر سڀني کان گهڻي پاڻي جي کوٽ هميشه ڪوٽڙي بيراج واري ايراضي ۾ ٿئي ٿي ۽ ٻوڏ دؤارن گهڻي پاڻي ڪري سنڌو ندي جا بچاءَ بند به گهڻو ڪري ڪوٽڙي کان هيٺ ئي ڀڄندا آهن. صرف سجاول ضلعي ۾ موجود سنڌو ندي جا بچاءَ بند پڻ پنج دفعا ٽٽي چڪا آهن. پهريون گهارو 30 آگسٽ 1924ع ۾ يونين ڪائونسل ٻنون جي ڳوٺ لائق ڏنو پليجو وٽ، ٻني ڳوٺ کان 3 ميل اوڀر طرف پري پيو هو. انهي هنڌ گهاري سبب ٺهيل ڪن واري ايراضي هن وقت لائق ڏني پليجي جو ڳوٺاڻو علي محمد پليجو آباد ڪري ٿو. ٻيو گهارو آگسٽ 1956ع ۾ مولچند. شاهبندر بچاءَ بند جي 145 ميل مولوي __ گگي جي ڳوٺ وٽ موجوده يونين ڪائونسل بچل گگو جي حد ۾ پيو هو. ٽيو ڀيرو سن 1973ع ۾ ڳوٺ قادر ڏنو لڳ چوهڙ جمالي، ڪوڪا بند ۾ ٻه گهارا پيا هئا. چوٿو گهارو. 17 آگسٽ 1988ع ۾ يونين ڪائونسل رانٽا تعلقو سجاول جي سورجاڻي وٽ بچاءَ بند ۾ پيو هو. انهي ساڳئي ڏينهن جنرل ضياءَ هوائي جهاز جي حادثي ۾ مري ويو.
پنجون گهارو 25 ۽ 26 آگسٽ جي وچ واري رات اسور مهل 2010ع ۾ سجاول تعلقي جي ڳوٺ ڪوٽ عالمون وٽ پيو. مٿي ڄاڻايل سڀ گهارا صرف هڪ ضلعي سجاول ۾ پيا ۽ پاڻي جي سڀني کان وڌيڪ کوٽ به هميشه سجاول ضلعي اندر ئي هوندي آهي. پنجاب پنهنجي عددي اڪثريت ۽ فوج ۾ هڪ هٽي ڪري پاڪستان جي ٻين سڀني صوبن سان پنهنجي من ماني سان هلي ٿو. جيئن ته ٻين صوبن ۾ ايڏي دولت ڪانهي پر سنڌ ۾ ٻه وڏا بحري بندر هڪ ڪراچي ڪياماڙي بندر ۽ ٻيو بن قاسم بحري بندر آهي. ٻن ضلعن ٿر ۽ ڄام شورو کان سواءِ سڄي سنڌ ۾ فصل ٿين ٿا. ٿر ۾ ڪوئلو ۽ ڄام شوري ضلعي جي زمين ڪراچي ۽ حيدرآباد جي وچ ۾هئڻ ڪري تمام وڏي اهميت رکي ٿي. ڪراچي حيدرآباد نوري آباد ۾ تمام وڏي انڊسٽري هئڻ ڪري ۽ سڄي سنڌ ۾ شگر ملن، ڪاٽن فيڪٽرين، آئيل ملز ۽ رائس ملن هئڻ ڪري سنڌ جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين رستن جو وڏو نيٽ ورڪ ۽ سنڌو دريا مٿان پلين جو هڪ ڄار هئڻ ڪري باقي صوبن لاءِ سنڌ ڄڻ ته دبئي ٿي پئي آهي. پاڪستان جي سڀني صوبن ۾ ايترا ماڻهو آباد ڪونه آهن جيترا ٻين صوبن جا ماڻهو سنڌ ۾ آباد آهن. سن 2017ع ۾ ٿيل آدمشماري جي انگن اکرن مطابق سنڌ ۾ ٻاهٺ سيڪڙو سنڌي، ارڙهن سيڪڙو اردو ڳالهائيندڙ سوا پنج سيڪڙو پنجابي ڳالهائيندڙ ٻه سيڪڙو، بلوچي ڳالهائيندڙ ماڻهو آباد آهن. اردو ڳالهائيندڙن جو آدمشماري ۾ تعداد ارڙهن سيڪڙو آهي، پر هو نوڪرين توڙي سنڌ جي دولت جي هر شئي جو پورو اڌ ٿا گهرن. اها به حقيقت آهي ته ڪراچي ۾ نوي سيڪڙو پرائيويٽ ڪمپنين جي نوڪرين تي پاڻ قابض آهن، ڪراچي ۾ مرڪزي، صوبائي توڙي لوڪل گورنمينٽ جي نوڪرين جي پنجاسي کان نوي سيڪڙو تي اهي اردو ڳالهائيندڙ مهاجر قابض آهن. جيڪي مختلف قومن جا ماڻهو هڪ هنڌ گڏ رهن ٿا ته انهن ۾ اختلاف پيدا ٿيڻ هڪ فطري ڳالهه آهي. اهو اختلاف جو پهلو بلوچستان اندر بلوچن ۽ پٺاڻن توڙي پنجابين ۽ سرائڪين وچ ۾ آهي. پنجاب ۾ پنجابي ۽ سرائڪي وچ ۾ آهي، خيبر پختون خواه اندر پختونن، هندڪو ۽ هزاروي وارن ۾ آهي، پر ات تعليم جو تناسب ايڏو هيٺ مٿي ڪونهي جيترو سنڌ ۾ آهي. اردو ڳالهائيندڙ مهاجر گهڻو ڪري شهرن ۾ ٿا رهن ۽ سنڌي گهڻو ڪري ٻهراڙين ۾ ٿا رهن. پر هاڻ البت سنڌين جو لکيل پڙهيل ملازم ماڻهو شهرن ۾ آباد پيو ٿئي. ٻهراڙي ۾ بي روزگاري سبب پڙهيل سنڌي نوجوان روزگار خاطر شهرن ڏانهن وڃي رهيو آهي. آئون سمجهان ٿو ته ويهن ٽيهن سالن ۾ سنڌين جي شهرن ۾ آدمشماري اڌو اڌ ٿي ويندي هڪڙو ته سنڌي ٻين قومن کان ٻار وڌيڪ ٿا پيدا ڪن. سنڌ ۾ رهندڙ سڀني غير سنڌين جي سنڌين جي باري ۾ هڪ ئي ساڳي راءِ آهي. شيخ مجيب الرحمٰن پنهنجي آتم ڪٿا ۾ سياسي ناانصافين جي باري ۾ مختصر طور لکيو آهي سندس آتم ڪٿا اڻپوري لکيل آهي. ۽ اها جنرل ايوب جي مارشل لا کان اڳ جي لکيل آهي، پر پڙهڻ وٽان آهي. پاڻ لکي ٿو ته مسلمان يا مسلم ليگ بنگال ۾ ڪو جلسو ڪندا هئا، ته هندو ڪانگريسي شهر ۾ هڙتال ڪري ڇڏيندا هئا. ڇو ته شهرن ۾ دڪان گهڻو ڪري هندن جا هوندا هئا، (ص 80 اردو ايڊيشن) ٻئي هنڌ لکي ٿو ته اسان مسلمان هندن کي پنهنجن گهرن ۾ وٺي ويندا هئاسين. ڪڏهن ڪو اسانجو هم ڪلاس هندو ڇوڪرو ڀلپ ۾ اسان کي سندن گهر وٺي ويندو هو ته اسان جي وڃڻ بعد اهي هندو پنهنجو سڄو گهر ۽ گهر ۾ رکيل هر شئي کي ڌوئي سندن عقيدي موجب پاڪ ڪندا هئا. پاڻ لکي ٿو ته سن 1946ع واري اليڪشن سمورن مسلم اڪثريتي صوبن ۾ فقط بنگال ۾ ئي مسلم ليگ کٽيو ۽ ات مسلم ليگ جي حڪومت ٺهي. حسين شهيد سهروردي بنگال جو وزيراعليٰ ٿيو. پنجاب ۾ غير مسلم ليگ مخلوط حڪومت جو وزير اعليٰ خضر حيات ٽوانه ٿيو. سنڌ ۾ غير مسلم ليگ مخلوط حڪومت ٺهي جتي الله بخش سومرو وزيراعليٰ ٿيو. صوبي سرحد هاڻوڪي ڪي پي ڪي ۾ ڪانگريس اڪثريت سان کٽيو ۽ ات ڊاڪٽر خان صاحب ڪانگريس حڪومت ٺاهي. انهي کانپوءِ مسلم ليگ پنهنجي صوبائي ۽ مرڪزي ڪائونسلن جو اجلاس دهليءَ ۾ منعقد ڪيو. اسين ات ريل گاڏي ۾ وياسين. اسان سان اردو ڳالهائڻ وارو ماڻهو ڪونه هو. جيڪو جت ريل گاڏي بيهي ته ات اردو ۾ ڳالهائي، پوءِ اسان مس مس هڪڙو اهڙو ماڻهو هٿ ڪيو جيڪو ريل گاڏي بيهڻ دؤران اردو ۾ ڪجهه ڳالهائيندو هجي. پاڻ اهو ڪونه لکيو اٿس ته پاڪستان ٺهڻ ۾ وڏي ۾ وڏي قرباني بنگال ڏني، پر آئون سمجهان ٿو ته پاڪستان جي ٺهڻ ۾ گهڻي ۾ گهڻي رتو ڇاڻ بنگال ۽ بهار ۾ ٿي. پاڻ لکي ٿو ته پاڪستان ٺهيو ته هاڻ بنگال جي جڳهه تي ڦري ايسٽ پاڪستان ٿيو. يعني بنگال جو نالو ئي ختم ٿي ويو. اسان بنگال ۾ سئو سيڪڙو بنگالي ٻولي ڳالهائيندڙن کي چيائون ته هاڻ توهان کي قومي ٻولي بنگالي نه پر اردو آهي. پاڻ لکي ٿو ته ڄڻ اسان جي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي!
”ڏکي توءِ ڏڪار، توڻي وسن مينهڙا!“
سو سائين جڏهن پنجابين ون يونٽ ٺاهيو، ته بنگالين اُن جي حمايت ڪئي ۽ سنڌين جي اهڙي ڏکئي وقت ۾ بنگالين مدد ڪانه ڪئي. گهڻو پوءِ شيخ مجيب الرحمٰن بنگلاديش جو وزير اعليٰ ٿيو ۽ سندس ڌيءَ شيخ حسينه واجد ملڪ جي ٽي ڀيرا وزيراعظم ٿي آهي. سندس آتم ڪٿا جي صفحي 173 تي لکي ٿو ته جڏهن آئون ڍاڪا کان لاهور پهتس ته مون وٽ صرف ٻه رپيا هئا ۽ مونکي ڏاڍي بک لڳي هئي، پر مون ماني ڪانه کاڌي ۽ ٻه رپيا بچايا.
پاڪستان جو موجوده چيف جسٽس جيڪو پنجابي آهي، تنهن ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ باقاعده ڪيس هلايو ۽ چيو ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ کان پوءِ ان جو ڪنٽرول سنڌين وٽ هوندو وڌيڪ چيائين ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهي پوءِ انهي جي آئيني گيرنٽي ڏني ويندي. جنهن تي سندس بينچ جي هڪ جج، جسٽس فيصل عرب ڀري ڪورٽ ۾ چيو ته ڀاشا ڊيم تي پنجاب، سنڌ بلوچستان ۽ خيبر پختونخواھ صوبن جي رضا مندي آهي ته پهريائين اهو ڀاشا ڊيم ٺاهيو. پوءِ ٻيون ڳالهيون ڪريو. ڀاشا ڊيم جو نواز شريف مشرف ۽ آصف زرداري يعني ٽنهي ڄڻن پنهنجي پنهنجي دؤر حڪومت ۾ سنگ بنياد رکيو هو. ڀاشا ڊيم جي سنگ بنياد رکڻ واري پهرين تقريب کي ويهارو کن سال ٿي ويا آهن، پر پنجاب اهو ڀاشا ڊيم ٺاهڻ ڪونه ٿو ڏي. سو ڪونه ٺهندو، جيتوڻيڪ منگلا ڊيم جي گنجائش اڳوڻي کان ٻيڻي ڪئي وئي آهي. پر منگلا ڊيم جي پاڻي کي پنجاب کان سواءِ ٻئي ڪنهن به صوبي کي آبپاشي جي مقصد لاءِ هڪ ڦڙو به ڏنو ڪونه ويندو. جيتوڻيڪ ٻين صوبن مان نڪرندڙ ڪوئلو، گيس، پيٽرول ۽ پورٽن کي پنهنجي ارھ زوري سان پنجاب ئي استعمال ڪري رهيو آهي. پوءِ ڪو ان جي خلاف رڙيون ڪري ٿو ته سالن تائين انهي شخص کي بي دريافتو گم ڪريو ڇڏين جڏهن ته ان جي واپسي تي به نه داد نه فرياد! ته توهان هيترا سال ڪيترن ماڻهن کي ڪيس هلائڻ کان سواءِ ڇو ڪنهن قانوني چاره جوئي کان سواءِ نظر بند ڪري رکيو.
ٻيو گريٽر ٿل ڪيئنال چشمه جهلم لنڪ ڪينال ٺاهي سڄي پنجاب کي پاڻي پهچائي ڇڏيو اٿن. هاڻ پنجاب گهڻو ڪري سڄو آباد آهي. مٿيان ٻئي پروجيڪٽ مرڪزي حڪومت جي بجيٽ مان ٺهيا هينئر به سي پيڪ مرڪزي حڪومت ۽ پنجاب جي حڪومت جي تقريباً سموري بجيٽ صرف هڪ ئي صوبي پنجاب تي خرچ ٿي رهي آهي سنڌ ۽ بلوچستان مان هر روز ماڻهو کنڀي گم ڪيا پيا وڃن. انهن مان ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ واپس ٿا اچن، نه ته گهڻو ڪري سنڌ توڙي بلوچستان کي سندن چچريل لاش ئي واپس ٿا ملن. وري هاڻوڪو چيف جسٽس، جيڪومشرف جي مارشل لا لڳڻ وقت قسم کڻي جج ٿيو، هو تنهن فرمايو ته ڪالا باغ کي آئيني تحفظ ڏنو ويندو. ته جيئن سنڌ ۽ خيبر پختونخواه صوبي جو استحصال نه ٿئي. تنهن تي ڪورٽ ۾ اعتزاز احسن چيف جسٽس کي جواب ڏنو ته سائين توهانجي آئين کي ئي آئيني تحفظ حاصل ڪونهي، هر ڏهين سالا ٿي مارشل لا لڳي ۽ آمر ضياء هميشه چوندو هو ته آئين ته چند ڪاغذن جو مجموعو آهي ۽ ٻيو ڪجه به ڪونهي. آئون جڏهن چاهيان ته انهي کي ڦاڙي اڇلائي ڇڏيان. سو توهان ڪهڙي آئين جي ٿا ڳالهه ڪريو.؟ جڏهن چيف جسٽس ۽ چيف آف آرمي اسٽاف ڪرسي تي هوندا آهن تڏهن سندن ٻولي ئي ٻي هوندي آهي، پر جڏهن رٽائر ٿي وري به پاور ۾ اچڻ جي شوق ۾ سياسي پارٽي ٺاهيندا آهن. ته ان وقت سندن پارٽي ۾ سندن گهر ڀاتي به شامل ڪونه هوندا آهن. انهي جو مثال سابق چيف آف اسٽاف اسليم بيگ جي پارٽي، اڳوڻي چيف آف آرمي اسٽاف ۽ ملڪي صدر جنرل مشرف جي پارٽي، اڳوڻي چيف جسٽس پاڪستان افتخار چوڌري جي پارٽي، ايٽمي سائنسدان قدير خان جي پارٽي. ماڻهن کي خبر به ڪانهي ته هنن جي پارٽي جو نالو ڪهڙو آهي، پر جڏهن اهي ڪرسين تي هوندا آهن تڏهن ڪهڙي نه فرعونيت سان حڪم هلائيندا آهن.
ذڪر پي ٿيو ته شيخ مجيب الرحمان پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ڪهڙا نه حيرت انگيز انڪشاف ڪيا آهن. اهڙي طرح سان مسلم ليگ (ق) جي صدر چوڌري شجاعت حسين به پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ڏاڍا ڇرڪائيندڙ انڪشاف ڪيا آهن. پاڻ ڪجهه وقت ملڪ جو وزير اعظم به ٿيو، پر پاڻ ملڪ ۾ اليڪشن جي باري ۾ پنهنجي ڪتاب ” سچ تو يي هي“ جي صفحي 324 تي لکي ٿو ته 2008ع واري اليڪشن ۾ ڳڻپ کان گهڻو اڳ ان وقت جي صدر جنرل مشرف فون ڪري چيو ته توهان انهن سيٽن تي اعتراض نه ڪجو، مون کيس چيو ته اڃا ته ووٽن جي ڳڻپ به شروع ڪانه ٿي آهي. توهان ان کان اڳ ۾ اليڪشن جو نتيجو ڪيئن ٿا ٻڌايو؟ اليڪشن جي رزلٽ اچڻ بعد مون هڪ موقعي تي جنرل مشرف کان اڳواٽ رزلٽ جي ڪهاڻي پڇي ته پاڻ آئين بائين شائين ڪرڻ لڳو. اهڙو انڪشاف ڪيترن ئي ٻين ليکڪن پنهنجي آتم ڪٿائن ۾ ڪيو آهي. خود بينظير ڀٽو به پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته فوج جنهن کي به گادي تي ويهارڻ چاهيندي آهي، انهي کي ويهاريو ويندو آهي. هي اليڪشنون صرف ڏيکاءِ هوندو آهي. چوڌري شجاعت، محمد خان جوڻيجو ۽ جنرل ضياء جي فوج ۾ اختلافن جي باري ۾ سندس آتم ڪٿا جي صفحي 92، 93، 94 ۽ 95 تي ڇرڪائيندڙ ڳالهيون لکيون آهن. هڪ ته محمد خان جوڻيجي وزير اعظم ٿيڻ شرط قومي اسيمبلي کي خطاب ڪرڻ دوران جنرل ضياء کي اعتماد ۾ وٺڻ بنا اعلان ڪيو ته جمهوريت ۽ مارشل لا گڏو گڏ ڪونه هلندا ۽ آئون 31 ڊسمبر 1985ع تي مارشل لا ختم ڪرڻ جو اعلان ٿو ڪيان. ٻيو اهو حڪم جاري ڪرڻ ته فوجي جنرل به هاڻ اٺ سئو سي سي ڪارون استعمال ڪندا ٽيو ته جنرل ضياء جي خاص ماڻهو سيڪريٽري اطلاعات جنرل الرحمان، وزير خارجه، صاحبزاده يعقوب علي خان ۽ وزير خزانه محبوب الحق کي وزارتن مان ڪڍڻ، ڊائريڪٽر انٽيلجنس، ميجر جنرل آغا نيڪ محمد کي نوڪري مان ڪڍڻ، چوٿون ته بينظير ڀٽو کي لاهور ۾ جلسي جي اجازت ڏيڻ. پنجون ته جنرل ضياء جي مرضي جي خلاف، افغانستان بابت جنيوا ۾ معاهدو ڪرڻ. انهي بابت لکي ٿو ته جنرل ضياء اسان سڀني کي ايوان صدر ۾ گهرائي ڪاوڙ مان اهڙي ڌمڪي ڏني، جو پاڻ خود صوفي تي بيلنس نه رکي سگهيو ۽ صوفي تان پٽ تي ڪري پيو. ڇهون ته جنرل ضياء چين جي دؤري تي ٿي ويو، ته پاڻ سان ٻه سرڪاري ڦوٽو گرافر وٺي ٿي ويو ۽ ڪجهه قالين به کڻي وڃڻ ٿي گهريو، انهيءَ تي محمد خان جوڻيجي، وزير اعظم طور حڪم جاري ڪيو ته جنرل ضياء دؤري دؤران هڪ فوٽو گرافر وٺي وڃي قالينن جو تعداد به گهٽائي اڌ ڪري ڇڏيو. تنهن تي ڪاوڙ ۾ اچي ضياء چوڌري شجاعت کي چيو ته وزيراعظم ڄاڻي واڻي مون کي بي عزت پيو ڪري، انهي کان به وڌيڪ مزيدار هيءَ ڳالهه ته ايوان ۾ صدر ۾ هڪ مالهي، جيڪو ٽيهن سالن کان اتي باغ ۾ ڪم ڪندو هو، جنرل ضياء انهي مالهي جي نوڪري ۾ ايڪسٽينشن لاءِ وزيراعظم محمد خان جوڻيجو کي ليٽر لکيو ته ان جي جواب ۾ جوڻيجي لکيو ته ”نو“ آئون هڪ ڏينهن ايوان صدر ويس ته جنرل ضياء مونکي سخت ڪاوڙ ۾ چيو ته توهانجو وزيراعظم به عجيب ماڻهو آهي. ڇا آئون هاڻي پنهنجي مرضي سان ايوان صدر ۾ هڪ مالهي به رکي نٿو سگهان” صفحي 92 تي لکي ٿو ته ڏھ اپريل 1988ع تي راولپنڊي جي اسلح ڊپو ۾ زبردست ڌماڪا ٿيا، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ هزار کن ماڻهو مري ويا ۽ هزارين ماڻهو زخمي ٿي پيا. اهو اسلح خانو ”اوجڙي ڪيمپ“ جي نالي سان مشهور هو انهي واقعي ۾ وفاقي وزير پيداوار ۽ سندس وڏو پٽ زاهد خاقان عباسي هڪ ميزائيل لڳڻ ڪري موت جو شڪار ٿيا. چوڌري شجاعت هن واقعي بابت 3 رايا ٿو ڏي. هڪ اهو ته هي واقعو انڊيا ۽ روس ڪرايو، ٻيو اهو ته هي واقعو خود به خود ٿيو ٽيو ته آمريڪا طرفان پاڪستان کي ڏنل اسٽنگر ميزائيل جي پاڪستان طرفان غير قانوني وڪري کي لڪائڻ لاءِ اسان جي ايجنسن اهو دردناڪ واقعو ڪرايو. وزير اعظم محمد خان جوڻيجي انهي واقعي جي انڪوائري لاءِ ڪابينا جي هڪ انڪوائري ڪاميٽي ٺاهي، پر جيسين اها ڪاميٽي انڪوائري رپورٽ پيش ڪري، انهي کان اڳ جنرل ضياء آئين جي شق نمبر 58/2-B کي پهريون ڀيرو استعمال ڪندي وزيراعظم محمد خان جوڻيجي جي وفاقي حڪومت سڀ صوبائي حڪومتون ۽ قومي توڙي صوبائي اسيمبليون ۽ سينيٽ ٽوڙي ڇڏيون.
انهي ڏس ۾ منهنجو ذاتي رايو آهي ته جيڪڏهن محمد خان جوڻيجي کي سندس حڪومت جو مدو پورو ڪرڻ ڏنو وڃي ها ته ايندڙ عام چونڊن ۾ پيپلزپارٽي جو کٽڻ ڏاڍو مشڪل ٿئي ها. بهرحال محمد خان جوڻيجي به جنرل جي ورديءَ ۾ هوندي، جنهن مان ۽ شان سان حڪومت هلائي، انهي جو به ڪو مثال ڪونهي! جوڻيجو هن کان اڳ ڪنهن پارٽي جو سربراھ ڪونه هو ۽ نه ڪڏهن هن پنهنجي سياسي پارٽي ٺاهي. سڄي عمر پيرپاڳاري سان گڏ رهيو. پر آخر ۾ هن ايشيا جي ماڊل ڊڪٽيٽر جنرل ضياء جنهن ڀٽي جهڙي عظيم ماڻهو کي پنهنجي ڪينگرو ڪورٽن ذريعي قتل ڪرائي ڇڏيو، انهي جنرل سان جهڙي نموني مهاڏو اٽڪائي حڪومت ڪئي، تنهن جو ڪو مثال ڪو نه ٿو ملي. سڀاڻي 31 جنوري آهي آئون انهي تاريخ تي سن 1945ع ۾ اباڻي ڳوٺ ٻني ۾ ڄائو هوس. انهي تاريخ موجب منهنجو برج دلو اڪئاريئس منهنجي برج بابت ڪتابن ۾ ڪجهه هن طرح لکيل آهي ته اهو پنهنجي دؤر کان اڳتي سوچيندڙ ماڻهن جو برج آهي، عنصر هوا، علامت پاڻي کڻڻ وارو دلو آهي. برج دلو سان تعلق رکندڙ ماڻهن ۾ اصليت ۽ انفراديت ۾ گهٽ هڪ نسل اڳتي هوندي آهي. تنهن ڪري هنن ماڻهن کي سمجهڻ ٿورو ڏکيو هوندو آهي. هن برج وارا ماڻهو حال بجاءَ مستقبل ۾ گهڻو هوندا آهن ۽ دور انديش هوندا اهن ۽ هر شئي جو تجزيو سائينسي انداز ۾ ڪندا آهن. هي آزاد ۽ غير روايتي هوندا آهن. دلو برج وارا ماڻهو انسان دوست مثاليت پسند، عقل، دليل ۽ سبب جا قائل هوندا آهن. هي آزاد رهڻ ۽ آزادي سان سوچڻ جا قائل هوندا آهن. هنن تي پابنديون نٿيون مڙهي سگهجن. هو يار ويس قسم جا ماڻهو هوندا آهن. سندن بنيادي سوچ انسان دوست سيڪيولر ۽ لبرل هوندي آهي. هي ماڻهو وسيع النظر ۽ وسيع ذهن جا مالڪ هوندا آهن. هنن جي زندگي اوچتو ٿيندڙ واقعن سان ڀريل هوندي آهي ۽ هنن سان ڪنهن به وقت ڪو به واقعو ٿي سگهي ٿو ۽ ايترو اوچتو جو هنن سان گڏ رهندڙ ۽ لاڳاپيل ماڻهو به حيران ٿي وڃن! هي ماڻهو وڏي سوچ ۽ ويچار کان پوءِ ئي ٻين ماڻهن تي ڀروسو ڪندا آهن. سندن ياداشت ڪمزور هوندي آهي. يورنيس سيارو خلا ۽ اليڪٽرانڪس تي حڪمران آهي. برج حوت جو دور حضرت عيسيٰ عليه السلام کان پهرين شروع ٿيو ۽ 1959ع ۾ ختم ٿيو. سن 1940ع کان برج دلو جو دور شروع ٿيو. هن دؤر شروع ٿيڻ سان خلا ۾ تحقيق ۽ اليڪٽرانڪ ٽيڪنالاجي ۾ ترقي جي رفتار تيز ٿي رهندي. برج دلو جو هي دور تقريباََ اڍائي هزار سال جاري رهندو. هن دؤر ۾ انسان خلائي تحقيق، خلائي ٽيڪنالاجي، اليڪٽرانڪس ۽ ڪميونيڪيشن ۾بيپناھ ترقي ڪندو. هن دؤر ۾ اوچتو وڏا وڏا واقعا به رونما ٿيندا. ڇو ته يورنيس گرھ اوچتو تبديليون ۽ غير متوقع واقعن کي جنم ڏيندڙ گرھ آهي. برج دلو بنيادي طور تي انسان دوست برج آهي تنهن ڪري اڳتي هلي انسانن ۾ سهپ ۽ انسانيت جو عنصر به وڌندو، برج جوزا جو حڪمران گرھ عطارد ذهن تي حڪمران آهي. برج دلو وارن ماڻهن جي منفي خاصيتن ۾ جذبات ۽ احساسن جو گهٽ هجڻ، صرف دماغ کان ڪم وٺڻ آهي. هي ماڻهو جذباتي لحاظ کان ٿڌا هوندا آهن. ڇو ته هن جو دماغ دل تي مڪمل طور حاوي هوندو آهي. تنهن ڪري هنن ماڻهن ۾ جذباتي ۽ احساساتي گرم جوشي جي کوٽ هوندي آهي. محبت جي معاملي ۾ جذباتي ۽ احساساتي گرم جوشي جو هجڻ ضروري آهي. اهو ان ڪري ٿيندو آهي.جو سندن حڪمران گرھ، يورينس صرف دماغ يا ذهن جو حڪمران آهي. تنهن ڪري دلو برج وارا ماڻهو جذبن ۽ احساسن جي لحاظ کان ٿڌا هوندا آهن. برج دلو جو دؤر جيئن شروع ٿيو، ته اهي ڳالهيون جيڪي جذبات ۽ احساسات سان تعلق رکن ٿيون، دماغ ۽ ذهن جي هن دؤر جي شروع ٿيڻ سان، گهٽ اهميت اختيار ڪري ويون، شاعري انسان جي جذبن ۽ احساسن جي زبان آهي، اها انسان جي اندر مان لفظن جي صورت ۾ ڦُٽي نڪري ٿي ۽ اها جڏهن انسان جي ڪنن تي پوي ٿي تڏهن انسان جي جذبن ۽ احساسن جي تسڪين ٿئي ٿي. شاعري ڪا غير حقيقي صنف نه آهي. اها هڪ روحاني ۽ غير مادي حقيقت آهي، ٽيڪنالاجي جذبن ۽ احساسن کي ڌڪ هنيو! بقول شاعر:
ہے زندگی کا موت مشینوں کی حیات
اهو ئي سبب آهي، ته دماغ جي حاوي ٿيڻ ۽ احساسن ۽ جذبن جي ٻوسٽ ڪري دماغ ۽ دل جون بيماريون وڌيو آهن. برج دلو وارا ماڻهو پراڻين شين جي جڳهه تي نيون شيون آڻڻ چاهيندا آهن. پراڻي نظام جي خلاف جديد ترين نظام، پوءِ اهو سائينسي، اقتصادي، سماجي يا سياسي هجي، آڻڻ جا قائل هوندا آهن. برج دلو وارا ماڻهو خود سر ۽ باغي ذهن جا مالڪ هوندا آهن، پراڻن ۽ فرسوده نظامن جي خلاف باغي نظريا ۽ رويا رکندڙ هوندا آهن. هنن ماڻهن کي پنهنجي رويي احساسن ۽ جذبن ۾ گرمجوشي پيدا ڪرڻ جي ضرورت هوندي آهي. برج دلو وارن ماڻهن جا بهترين دوست جوزا ۽ ميزان برجن وارا ماڻهو هوندا آهن. سندن بهترين شريڪ حيات پڻ ميزان ۽ جوزا برجن واريون عورتون ٿينديون آهن. سندن بهتر دوست ۽ شريڪ حيات حوت، جدي، حمل ۽ قوس برجن وارا مرد عورتون ٿينديون آهن. دلو برج وارن ماڻهن جا غير يقيني دوست عقرب، اسد ۽ ثور برجن وارا ماڻهو هوندا آهن. برج دلو وار اماڻهو برج سرطان، اسد ۽ سنبله جي جنس مخالف ۾ مقناطيسي ڪشش محسوس ڪند اآهن ۽ انهن سان شادي به بهتر رهندي اٿن. برج دلو واريون اهم شخصيتون فرانسز بيڪن، چارلس ڊارون، ٿامس ايڊيسن، گليلو، ابراهم لنڪن، رونالڊ ريگن، لارڊ بائرن، پروفيسر عبدالسلام، هٽلر، فيض احمد فيض، اداڪاره پريٽي زنٽا، اداڪاره ارميلا جو به اسٽار آهي. جهڙي طرح سان آئون ٻين ڪافي ڳالهين ۽ ڏند ڪٿائن تي يقين ڪونه ڪريان تيئن آئون هٿ جي لڪيرن سان ماڻهو جي ڀاڳ ۽ نڀاڳ واري تصور کي به نه مڃان، ڪيترا غريب مسڪين ماڻهو جن جي هٿن تي به اهڙيون ئي ريکائون ۽ لڪيرون هونديون. جهڙيون لڪيرون وارن بفيٽ، بل گيٽس، ڪارپولوس، مڪيش امباڻي، عظيم پريم جي، محمد منشا ۽ ملڪ رياض جي هٿن ۾ هونديون پر:
دل کے بھلانے کے لئے غالب خیال اچھا ہے۔