10
اسان پنڌ پرين ڏي 176صفحا، سنڌي شاگرد سياست 172صفحا (هي منهنجي پڙهائي دوران منهنجي زندگي جو انهي دور جو احوال آهي.) ڪيڏي نه مختصر زندگي 191 صفحا، ۽ هي ڪتاب هڪ ٻي زندگي جي تمنا جيڪو توهان جي هٿن ۾ آهي 176 صفحا، ٽوٽل 715 صفحا.
يعني باقي ٽيهن سالن جي زندگي جو احوال جيڪو صرف ٽي سئو صفحا ٿين ته اهي ڪل ٿيا هڪ هزار صفحا يعني صرف منهنجي آتم ڪٿا جو ڪتاب هڪ هزار صفحا ٿي ويو. انهي کانسواءِ پندرهن ڪتاب سفرنامن جا ۽ جيڪي به ٽي هزار کن صفحا ٿيندا ۽ ٻيا هيسيتائين ڇپيل ست ڪتاب ڏهاڪو کن ۽ ٻيا لکيل پر اڻ ڇپيل ڪتاب جيڪر سڀني کي جوڙ ڪجي ته آئون سمجهان ٿو ته منهنجا لکيل ۽ اڻ لکيل ڪتابن جا ست هزار کن صفحا ٿي ويندا. مونکي خوشي آهي ته سنڌي زبان ۽ ادب جي مون به پهچ آهر ڪجهه خدمت ڪئي ۽ ائين يوسف جي خريدارن جي لسٽ ۾ مڙئي شامل ٿي وياسين.
جي هر پڙهيل لکيل سنڌي پنهنجي وت آهر ڪجهه نه ڪجهه لکي پڙهي ته سنڌي قوم ۾ تبديلي اچي سگهي ٿي. جيڪو ڪم هڪ انسان ڪري سگهي ٿو سو هر انسان ڪري سگهي ٿو. جيڪر ماڻهو صرف هڪ صفحو روزاني لکي ته به سڄي سال ۾ ٽي سئو پنجهٺ صفحا لکي سگهي ٿو. هڪ صفحي لکڻ ۾ صرف ٽي يا چار منٽ لڳن ٿا ۽ آئون سمجهان ٿو ته هاسٽلن ۾ پڙهندڙ ٻار ۽ استاد هاسٽلن ۾ فضول ڪچهرين ۾ ڳوٺن ۾ رهندڙ ماڻهو هوٽلن ۽ اوطاقن تي ۽ شهرن ۾ رهندڙ ماڻهو ڪلبن ۽ سپر مارڪيٽن ۾ ڪيترو نه فضول وقت ضايع ٿا ڪن. آئون زندگي ۾ ڪڏهن به ڪنهن ڪلب جو ميمبر ڪونه رهيو آهيان.
1958ع کانپوءِ جنهن سال آئون حيدرآباد پڙهڻ ويس ٻني جي هوٽلن تي ڪونه ويو آهيان ۽ هينئر به منهنجي گهر ٻني ۾ ٻه ٽيليوزن لڳل آهن پر هفتي ۾ ڪو اڌ ڪلاڪ مس ٽي وي ڏسندا هونداسين ۽ ائين وري سال ۾ وري ڪي ٻه ٽي فلمون ڏسندا هونداسين اهي به گهڻو ڪري عامر خان جون، پر مونکي ترڪي جا ٽي وي ڊراما ڏاڍا وڻندا آهن جيڪي آئون وڏي شوق سان ڏسان جن ۾ ” قوسم سلطان“، ”ميرا سلطان“ ۽ هينئر ارت گل وڏي شوق سان پيو ڏسان اهي ڊراما نه پر هڪ حقيقي ۽ وڻندڙ هڪ دؤر جي تاريخ جو تسلسل هوندا آهن. اهي ڊراما ته هڪ ٻئي کان وڌيڪ سٺا ۽ حقيقي لڳندا آهن. خاص ڪري ارت گل ڊرامي جو ته ڪو جواب ئي ڪونهي. ۽ آئون بي بي سي ريڊيو به گهڻو ڪري هر روز ٻڌندو آهيان پر افغان جنگ، عراق، لبيا ۽ شام تي آمريڪا ۽ يورپ جي ڪرسچن ملڪن جي حملن بعد اتان نشر ٿيندڙ ان متعلق پروگرامن ڏاڍي چڙ لڳندي آهي. ته ڪيئن نه مسلمان جي شاهوڪار ۽ تاريخي ملڪن کي هي عيسائي ملڪ تباهه ۽ برباد ڪري رهيا آهن. حضرت محمدﷺ جن کان ڪنهن پڇيو ته سائين توهان دمشق ڏٺو آهي ته پاڻ انهي کي جنت سان ڀيٽيندي فرمايائون ته آئون زندگي ۾ جنت صرف هڪ دفعو ڏسڻ چاهيان ٿو، يعني چوڏهن سئو سال اڳ به دمشق ايڏو ته سهڻو ۽ حسين شهر هو جو جنهن کي آمريڪا ۽ يورپ جي عيسائي ملڪن ۽ يهودي ملڪ اسرائيل کنڊر بنائي ڇڏيو آهي. هاڻ ته ايران به چئي ٿو ته ايران ۾ برساتون نه پوڻ جو وڏو سبب اسرائيل آهي. جيڪو ايراني ڪڪرن کي خشڪ ڪري رهيو آهي. جيئن ايران ۾ برساتون نه پون ۽ ڏڪار ٿئي ان جا اسان وٽ پڪا ثبوت آهن. هاڻي غير مسلمان ملڪ ته ٺهيو پر مسلمان ملڪ به اڻ سڌي طرح اسرائيل جي حمايت ٿا ڪن. جنهن ۾ سعودي عرب دبئي ۽ بحرين اسرائيل اهي حملا جيڪي هو فلسطين تي ڪري ٿو. تنهن هر حملي ۾ سوين فلسطيني عورتون ٻار ۽ مرد شهيد ٿيو وڃن. تنهن بابت اهي ملڪ چون ٿا ته اسرائيل کي پنهنجي دفاع جو پورو حق حاصل آهي. سعودي عربستان جو ته دنيا اندر جيڪو ڪردار آهي. سو مسلمان ملڪن لاءِ باعث شرم جهڙو آهي. حضرت محمدﷺ جي وقت کان عربستان جو نالو حجاز مقدس هو سو نالو ملڪ تان لاهي پنهنجي ڏاڏي سعود جو نالو رکي سعودي عربستان عرب ڪري ڇڏيائون سڄي دنيا اندر ڪنهن به ملڪ جو نالو ڪنهن ماڻهو جي نالي پٺيان رکيل ڪونهي سواءِ سعودي عربستان جي.
اسان سڀئي فيملي وارا ڪراچي ۾ شاهراهه فيصل تي هوٽل فاران ۾ رهياسين ان وقت اسان جو ڪراچي ۾ گهر ڪونه هو. پر ڪراچي اسان لاءِ نئون به ڪونه هو. اسان گهر وارا ڪراچي تمام گهڻو ايندا ويندا هئاسين. اسان جا ڪجهه مائٽ ڪراچي ۾ رهندا هئا. ۽ مون پڻ ڪيترو وقت ڪراچي ايئرپورٽ تي نوڪري ڪئي تنهن ڪري اسان گهمڻ لاءِ گهڻو ڪري ڪراچي ويندا هئاسين، ۽ پڻ آئون جڏهن ملڪ کان ٻاهر گهمڻ ويندو هوس ته وڃڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ اسان ويزا پاسپورٽ ڪرنسي ۽ ٽڪيٽ لاءِ ڪراچي ۾ اچي رهندا هئاسين. سال ۾ هڪ دفعو اسان سڄي فيملي پاڪستان جي شهرن اسلام آباد، لاهور، راولپنڊي، ڪوھ مري، ڀورپن، پشاور، ايبٽ آباد جوبه چڪر هڻندا هئاسين ۽ مون هميشه ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر فيملي سان ئي گهمڻ کي ترجيح ڏني آهي.
اسان هوٽل فاران تي ڪجهه دير آرام ڪري پوءِ انٽر ڪانٽينينٽل هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين. هوٽل جي بيڪري تان ئي ڪيڪ وٺي اچي چاندني روم ۾ ”هيپي برٿ ڊي“ چئي ڪيڪ ڪاٽيو. اسان رات جي ماني به هت کاڌي ۽ رات جو دير سان پنهنجي رهائش واري هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين.
ٻي ڏيهاڙي شام لياقت ميموريل لائبرري ۾ ماهوار سهڻي جي شيخ اياز نمبر جو مهورت هو. انهي دؤر جا منهنجا سڀ ڪتاب طارق اشرف جي سهڻي پريس ۾ ڇپبا هئا. ان ڪري ان سان ڪافي ويجهڙائپ هئي اڪثر حيدرآباد اچبو هو ته ماني به سندس گهر پهريائين ناهين جي پڙ پوءِ صدر ۾ سندس پريس جي مٿان گهر ماني کائبي هئي، پاڻ ماني به ڏاڍي سٺي کارائيندو هو. پر ڪتاب ڇپڻ ۾ ڏينهن به ڪافي لاهي ڇڏيندو هو. پراها به حقيقت آهي ته جيڪر پاڻ مونکي سفرناما لکڻ تي ايڏو نه همٿائي ها ته شايد آئون ٻه ٽي ڪتابن کان وڌيڪ ڇپائي نه سگهان ها، سندس اديب هئڻ ۽ سهڻي مئگزين جو ايڊيٽر هئڻ ۽ سندس پنهنجي پريس هئڻ ڪري ماڻهو تي هڪ سائيڪلاجيڪل اثر پيو ٿئي ته هن ماڻهو جي ڪري منهنجو ڪتاب ضرور ڇپبو سو ان ناتي ڪري مونکي پاڻ سندس رسالي جي مهورت لاءِ خاص تاڪيد ڪيائين ته توهان ڪراچي سهڻي رسالي جي مهورتي تقريب ۾ ضرور اچجو پر ادي مومل کي به ضرور وٺي اچجو پر هينئر هت اسان ڪافي هئا سين. اسان هوٽل تان تيار ٿي پهريائين طارق روڊ وياسين ان دور ۾ ڪراچي گهمڻ لاءِ طارق روڊ، هل پارڪ، منوڙو، ڪلفٽن جو سامونڊي ڪنارو ۽ هاڪس بي کي پيراڊائز پوائنٽ جنهن کي اڳ اک ڦاتو به چوندا هئا ۽ قائد اعظم جو مقبرو. ڪراچي کان ٻاهر جا جيڪي به ماڻهو ڪراچي ايندا هئا سي ڪوشش ڪري اهي جڳهيون ضرور ڏسندا هئا. ڪراچي ان وقت به يعني اڄ کان ٽيهه سال اڳ ايڏو وڏو ڪونه هو جيڏو. اڄ آهي ڪراچي جي آدمشماري ان وقت ستر لک کن ٿيندي. ڇو ته 1981ع واري آدمشماري ۾ اها ستر لک کي مس پهتي هوندي.
وڏن شهرن جون بازارون ان وقت ۽ اڄ به دير سان کلن سو اسان يارهن بجي ڌاري طارق روڊ تي وياسين ان وقت ڪراچي ۾ هندن جي مٺائي جا ٻه وڏا دڪان سڄي ڪراچي ۾ مشهور هوندا هئا. هڪ ڪلفٽن تي سوني جي نالي سان ٻيو طارق روڊ تي سن شائين جي نالي سان ۽ پڻ طارق روڊ تي هندن جي هڪ هوٽل به ڏاڍي مشهور هئي ۽ اڄ به آهي. هاڻ ته هنن جي سامهون ٻي هوٽل به هيٺ مٿي نئين شروع ڪئي آهي. ان دؤر ۾ سٺي ۾ سٺيون هوٽلون جنهن ۾ چائنيز، ٿائي ۽ پاڪستاني هوٽلون، سٺي ۾ سٺا دڪان ۽ سپر مارڪيٽون، ڪتابن جا دڪان، صرف طارق روڊ تي هونداهئا. پر اڄ اهي سڀ ٻين جڳهن تي شفٽ ٿي ويا آهن.
اسان سن شائين تان مٺائي خريد ڪري اچي هڪ چائنيز هوٽل ۾ ماني کاڌي ان دؤر ۾ ڪراچي جي سٺي ۾ سٺي هوٽل جو نالو هو نان ڪنگ Nan King هي هوٽل ٻنپهرن جو ٻارهن بجي کلندي هئي ۽ ساڍي ٽين بجي بند ٿي ويندي هئي. هڪ دفعو آئون ٻين دوستن سان گڏ ماني کائي رهيو هوس ته مون هندستان جو ان وقت جو مشهور فلمي هيرو شترو گهن سنها به ات لنچ ڪندي ڏٺو.ساڻس گڏ ان وقت جي مشهور فلمي هيروئن ساريڪا به گڏ هُئي ان دؤران شتروگهن سنها ۽ فيروزخان جو پاڻ ۾ جهيڙو هلي رهيو هو ۽ شتروگهن سنها جي غنڊن هن جي گهر تي به وڃي فائرنگ ڪئي هئي. پاڻ هاڻ ڪافي وقت کان فلمن مان آئوٽ ٿي ويو آهي پنجن ستن سالن کان هن جي ڌي سوناڪشي سنها فلمي دنيا ۾ آئي ۽ اڄ ڪلهه فلمن جي ٽاپ هيروئن ۾ شامل آهي. هن کي پهرين دفعو فلمن ۾ سلمان خان فلم دبنگ ۾ هيروئن طور متعارف ڪرايو هيو. هاڻ هوءَ ٽاپ جي هيروئن پريانڪا چوپڙا، پنڊڪون، ڪرينا ڪپور، انوشڪا شرما سان برابري ۾ اچي رهي آهي.
اسان ماني کائي پوءِ ڪتابن جي دڪان تان ڪجهه ڪتاب خريد ڪيا ۽ ٻارن به هلڪي ڦلڪي خريداري ڪئي تنهن پڄاڻِي اسان پنهنجي رهائش جي هوٽل تي اچي تيار ٿي پوءِ اسان لياقت لائبرري روانا ٿياسين جت طارق جي رسالي سهڻي جي شيخ اياز نمبر جو مهورت هو. هن مهورتي تقريب ۾ شيخ اياز، طارق اشرف، سراج ميمڻ ۽ ٻين ڪافي اديبن شرڪت ڪئي. ۽ ماڻهو به ڪافي تعداد ۾ شريڪ ٿيا هئا اسان به هن تقريب جي پڄاڻي کان پوءِ بندو خان جي هوٽل تي اچي ماني کاڌي ستر ۽ اسي جي ڏهاڪي ۾ به ڪراچي شهر ۾ هي هوٽل باربي ڪيو جي کاڌن جي ڪري ڏاڍي مشهور هئي. ماڻهو مرينا بار ۽ ٻين نائٽ ڪلبن مان ڪچهريون ڪري پوءِ هتي اچي ماني کائيندا هئا. مون ڪيئي دفعا هت سنڌي اردو اديب، ائڪٽر ۽ شوبز جا ماڻهو ڏٺا. جنهن ۾ طارق عزيز نيلام گهر وارو ۽ مشهور اردو شاعر فيض احمد فيض ۽ معين اختر مون ڪيترا دفعا هت ڏٺا، پر اڄ اُت انهي هوٽل جو نالو نشان ئي ڪونهي ۽ انهي ڪيٽيگري جي ماڻهن جو هاڻ رخ سمنڊ ڪناري دو درياء تي قائم هوٽلن ڏانهن ٿي ويو آهي. پر شايد هاڻ اهي هوٽلون به اتان ختم ٿي ويون آهن. اسان ماني کائي اچي پنهنجي هوٽل تي آرامي ٿياسين.
ٻئي ڏهاڙي اسان ٻارن کي وٺي کين منوڙي جو ٻيٽ ۽ سمنڊ گهمائڻ وياسين. مون 1978ع ڌاري هت سي پورٽ تي ڪجهه وقت اميگريشن آفيسر طور ڊيوٽي ڪئي، پر بابا سائين جي وفات ٿيڻ شرط نوڪري تان استيعفيٰ ڏئي اچي ڳوٺ پنهنجي ٻني جي سنڀال ڪيم، اسان پنهنجي گاڏي سي پورٽ وٽ بيهاري لانچ ۾ چڙهي منوڙي ڏانهن روانا ٿياسين. اسان سان گڏ ٻيا به مسافر هئا. جڏهن پهرين دفعو انسان گهوڙي جي پٺيءَ تي ويٺو ته دنيا ان لاءِ تمام ننڍي ٿي پئي . سالن جا سفر مهينن ۾ ۽ مهينن جا سفر ڏينهن ۾ تبديل ٿي ويا. ۽ سڪندر بادشاھ يونان جي هڪ صوبي مقدونيا کان سڄي دنيا فتح ڪندي نيٺ آخر ۾ سنڌ مان ئي ٿيندو واپس پنهنجي ملڪ يونان ويو. ۽ اهڙي طرح جڏهن انسان پهريون ڀيرو ٻيڙي ٺاهي ته پاڻ خشڪي سان گڏ دريائن ۽ سمنڊن کي پار ڪندو هڪ دنيا کان ٻي دنيا تائين. هڪ بر اعظم کان ٻي بر اعظم تائين ۽ هڪ کنڊ کان ٻي کنڊ تائين پهچي ويو. جڏهن سڄي دنيا پنهنجي پيرن هيٺيان لتاڙيائين ته خبر پيس ته دنيا گول آهي ۽ سج جي چوگرد ڦري ٿي. ۽ تڏهين ئي ڏينهن ۽ رات ٿين ٿا ۽ سيارو ۽ اونهارو ٿئي ٿو. منهنجو پنهنجو رايو آهي ته انسان جي گهوڙي جي پٺي تي چڙهي سڄي دنيا نه ڏسي ها ۽ ٻيڙي ۾ چڙهي درياء ۽ سمنڊ نه جهاڳي ها ته شايد هي اڄوڪو عروج به ماڻي نه سگهي ها ۽ هاڻ ته نيٺ چنڊ به سندس پيرن هيٺيان اچي ويو.
اسان جي ٻيڙي ايڏي وڏي ڪانهي، جنهن ڪري سمنڊ جي لهرن ۾ لڏي لمي اڳيان وڃي رهي آهي. منوڙي ڪياماڙي وچ ۾ هلندڙ ٻيڙين کي ناکئا ڏاڍو سينگاريندا ۽ سنواريندا آهن ۽ گهڻو ڪري سنڌي هوندا آهن. 1988ع کان اڄ يعني 2018ع تائين يعني ٽيهه سال اڳ ۽ پوءِ جي ڪابه خبر ڪانهي. ٽيهه چاليهه سال اڳ ڪلفٽن سمنڊ تي اٺن ۽ گهوڙن وارا گهڻو ڪري سڀ سنڌي هوندا هئا. پوءِ گهوڙن وارا سنڌين جي جڳهه تي سڀ پٺاڻ ٿي ويا ۽ پوءِ ڪافي وقت اٺن وارا سنڌي هئا پر هاڻ اٺن گهوڙن جي جڳهه تي هت هٿ سان ٺهيل کليل وڏن ٽائرن واري رڪشائن ورتي آهي. جيڪي پٺاڻ آرڊر تي ٺهرائين ۽ پٺاڻ اهي گاڏيون هلائن ۽ ماڻهو به وڏي شوق سان فيميلن سان انهن تي سمنڊ ڪناري اسپيڊ سان هلن ۽ خوب مزا ماڻين ۽ هاڻ هت اٺن ۽ گهوڙن جو نالو نشان به ڪونهي. پر ڪڏهن ڪڏهن شاهوڪار ماڻهن جا ٻار پنهنجا پنهنجا گهوڙا هت آڻي پوءِ بيچ تي ڇوڪرا ڇوڪريون انهن تي چڙهن ۽ تمام تيز انهن گهوڙن کي ڊوڙائين. اهي ماڻهن جي رش کان ڪافي پري هوندا آهن.
اسان جي ٻيڙي هلي اچي منوڙي جي ٻيٽ تي بيٺي ته اسان لهي زمين تي هلڻ لڳاسين. ات اڳ ڪلفٽن وانگر سمنڊ ڪناري سامان جهڙا سامان رکيل هوندا هئا.چند هوٽلون به هونديون هيون، پر هاڻ جي ڪابه خبر ناهي.
منوڙي ۽ ڪراچي کي انگريزن سنڌ جي فتح کان اڳ سواءِ ڪنهن به مزاحمت جي پنهنجي قبضي هيٺ آڻي ڇڏيو هو. هت ٺهيل پراڻو قلعو ۽ لائٽ هائوس ڊاهي پاڻ هت نئون لائٽ هائوس ۽ چرچ نالي سنيٽ اينٿوني ٺهرايائون جيڪو اڄ به موجود آهي. منوڙو هن وقت مڪمل فوجي علائقو آهي. اسان ٻه ٽي ڪلاڪ هت گهمي واپس ورياسين.
ڪراچيءَ جو ذڪر ڪجي ته مورڙي موکي ۽ متارن جو به ذڪر نه ڪجي ته اها بي واجبي ٿيندي. ڇو ته شاھ ڀٽائي به مورڙي ۽ موکي متارن جو زڪر پنهنجي شعرن ۾ ڪيو آهي. موکي متارا ۽ مورڙو سنڌ جا اهڙا ته تاريخي لوڪ داستان آهن جن تي سچ پچ ته هڪ لاجواب فلم ٺهڻ گهرجي جيئن هندستان ۾ موهن جي دڙو فلم ٺهي. مورڙو علامت آهي بهادري ۽ سورهيائپ جي. جنهن مَنڊو هوندي به ڪيئن پنهنجي ڀائرن جو انتقام ورتو ۽ سوڀارو ٿيو ۽ وري موکي متارن جو داستان به ڏاڍو وڻندڙ ۽ دلچسپ آهي. موکي نالي هڪ عورت پنهنجي ڳوٺ ۾ مسافر خانو هلائيندي هئي. اُت ڪيئن مسافر رات گذاري صبح پنهنجي منزل ڏانهن روانا ٿي ويندا هئا ۽ موکي جو مسافر خانو سٺي شراب ڪري به ملڪان ملڪ مشهور هو. هت پري پري جا ماڻهو موکي جي سٺي شراب مان به مزو وٺندا هئا. موکي جي انهي شراب جي چسڪي لاءِ ڏورانهين ڏيهه مان به ڪيئي مسافر ايندا رهندا هئا. جن ۾ متارا به شامل هئا. هڪ دفعو متارن کي موکي شراب ڏنو ته هنن کي ان مان ڏاڍو مزو آيو ۽ نشي صفا مست ڪري ڇڏيا. موکيءَ ڏٺو ته انهي مٽ جي تري ۾ نانگ جا ڪنڊا پيا هئا. جنهن مٽ مان هن متارن کي شراب ڏنو هو. متارن شراب جي نشي ۾ مست ٿي موکي کان ان شراب جي خاص مزي جو راز پڇيو موکي به ڊپ مان هنن کي سربستو احوال ٻڌايو ته مون هن مٽ اندر آخر ۾ نانگ جا ڪنڊا به ڏٺا آهن شايد توهان کي ان نانگ جي زهر ڪري اضافي نشو يا مزو آيو هجي چون ٿا ته اها ڳالهه ٻڌي متارا جيئن زمين تي ڪريا وري نه اٿيا. ۽ اتي ئي مري ويا. ان تي شاھ سائين هي شعر چيو ته:
موکي چوکي نه ٿئي اصل اوچي ذات
وٽيون ڏيئي وات متارا تنهين ماريا
اسان جنهن وقت ڪراچي ۾ هئاسين اهو دؤر محترمه بينظير جو دؤر حڪومت هو. پر چيف آف اسٽاف جيڪو پڪو مهاجر هو. تنهن کي نه وڻي ۽ پنهنجي ملازم صدر غلام اسحاق کي آرڊر ڪيو ته هن کي نوڪري مان برخواست ڪر ان دؤر ۾ مخالف لابي ۾ اها ڳالهه هئي ته بينظير ملڪ لاءِ سڪيورٽي رسڪ آهي، تنهن ڪري توهان کي هن ملڪ ۾ جي حب الوطني ڏيکارڻي آهي ته هن نسخي تي توهان کي عمل ڪرڻو پوندو يعني:
ٻار آرمي اسڪول ۾ پڙهايو.
چانور ڪرنل باسپاتي کائو.
پکا صرف جنرل جا لڳايو.
دليه فوجي کائو.
اڪائونٽ عسڪري بئنڪ ۾ کوليو.
رهائش ڊفينس اختيار ڪريو.
اڄ اسان کي واپس ڳوٺ وڃڻو هو، پر منا کي ڪجهه سامان جامعه ڪلاٿ مارڪيٽ ،بندر روڊ تان وٺڻو هو. تنهنڪري پهرئين بندر روڊ روانا ٿياسين. انهي زماني ۾ ڪراچي جي روڊن تي ايتري رش ڪانه هئي. جيتري اڄ آهي. اسان بندر روڊ تي وڃي رهيا هئاسين ته پري کان ”غلام حسين خالق ڏنو هال ۽ لئبرري“ جي بلڊنگ نظر آئي، هي پراڻي طرز تعمير جي هڪ عاليشان بلڊنگ آهي. جنهن اڳيان پام ناريل جا وڏا وڏا وڻ پري کان نظر اچي رهيا آهن. هن بلڊنگ کي سڄي هندستان ۾ ان وقت وڏي شهرت ملي جڏهن 26 سيپٽمبر 1921ع تي مولانا محمد علي جوهر ۽ مولانا شوڪت علي ۽ ٻين تي هن بلڊنگ ۾ بغاوت جو مقدمو هليو. جيڪو 26 سيپٽمبر 1921ع ۾ شروع ٿيو ۽ 26 آڪٽوبر 1921ع ۾ هلي ختم ٿيو، ۽ مولانا محمد علي ۽ شوڪت علي کي سزا ملي. هال کي چؤطرف فوج ۽ پوليس گهيري رکيو هو. بندر روڊ تي مشين گن نصب ڪئي وئي هئي. يارهن لڳي پنجن منٽن تي ڪورٽ آڻڻ وقت هنن جي بند گاڏي اڳيان فوج ۽ پوليس جون ڪيئي گاڏيون هيون. جج ايم ايم تلاتي مولانا محمد علي جوهر کان سندس نالو پڇيو ته پاڻ چيائين ته اهو ڪيس پيپرن ۾ لکيل آهي. تنهن ڪري نالي ٻڌائڻ جي ڪابه ضرورت ڪانهي. جج هن کان وڌيڪ سوال ڪونه ڪيو . سرڪاري وڪيل انگريز ٽي بي النسٽن هو ۽ سندس مدد لاءِ ٻه هندو وڪيل پارس رام ۽ تولا رام موجود هئا. مولانا محمد علي شوڪت علي نه ڪيس ۾ جرح خود ڪئي. نه ڪو پنهنجي دفعا لاءِ وڪيل ڪئو هونِ. هي ڪيس خلافت تحريڪ جي حق ۾ ڪراچي ۾ جلوس جلسو ۽ نعرا هڻڻ متعلق هو. هي جلسو 8-9-10 جولائي تي ٿيو. جج ايندو هو ته ڪجهه ماڻهو جج جي احترام ۾ اٿي بيهندا هئا. جيڪي سياسي ماڻهو هوندا هئا اهي ڪونه اٿي بيهندا هئا. انهن کي آرڊر ڪيو ويو ته جج جي اچڻ مهل جي اٿي نه بيهندا ته توهان کي ڪورٽ مان ڪڍي ڇڏيو ويندو. جڏهن هندستان ۾ خلافت تحريڪ عروج تي هئي ته ان دؤران عرب ۽ ٻين ڪيترن مسلمان ملڪن ۾ خلافت تحريڪ جي خلاف وڏيون تحريڪون هليون ته اسان هاڻ ترڪن جا غلام ٿي نٿا رهي سگهون.نيٺ ترڪيءَ جي انقلابي ليڊر ڪمال پاشا ملڪ ۾ انقلاب آڻي سڄي ملڪ تي قابض ٿي ويو. ته هن خلافت کي هيمشه هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيو ۽ ائين اها تحريڪ سڄي دنيا ۾ ختم ٿي وئي.
انسان هزارين سالن کان پنهنجي سک لاءِ ڪيترن نه انسانن جو سک ٿو ڦٽائي جنهن جاتاريخ ۾ هزارين مثال آهن. ۽ ائين انگريزن به سڄي دنيا ۾ ڪيترن آزاد رياستن تي قبضو ڪري ڪن ملڪن ۾ ته هنن اصلي ماڻهن کي سڄي ملڪ ۾ ڳولي ڳولي ماريو، ۽ اڄ به انهن قومن جو دنيا ۾ ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ انسانن کان سواءِ وجود ئي ڪونهي. جيئن يورپين آمريڪا، آسٽريليا ۽ نيوزيلينڊ ۾ ڪيو.
دنيا ۾ منگولن سڄي دنيا اندر وڏا ظلم ڪيا پر ٿورو وقت ۽ هو جت قابض ٿي ويا ات ئي پنهنجو مذهب مٽائي اتي جو مذهب اختيار ڪيو. جئين عراق ۾ هو مسلمان ٿي ويا. روس ۾ هو ڪرستان ٿي ويا ۽ چين ۾ هو ٻُڌ ٿي پنهنجي اصليت هميشه هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏي.
پر يورپين جت ويا اتي ٻي نالي سان حاڪم ٿي ويا. جئين آمريڪا ۾ هو هاڻ آمريڪن ، آسٽريليا ۾ هو آسٽريلن نيوزيلينڊ ۾ هو نيوزيلنڊن آهن ته اصل ۾ يوريپين جيڪي سڄي دنيا ۾ ظلم کي قائم دائم رکيو اچن. مذهب جي لحاظ کان سڀني ملڪن جو مذهب آهي يعني عيسائيت.