پهريون درويش نياز همايوني
انهيءَ وچ ۾ منهنجي ملاقات مهر علي مرزا ۽ مسٽر عبدالجبار پٺاڻ سان ٿي. عبدالجبار گورنمنٽ ڪاليج ۾ پڙهندو هو. هو هڪ دفعو مون وٽ آيو ۽ اچي هڪ شعر ٻڌايائين:
روئندي روئندي نير کٽي ويا، لهو اچي ويو لڙڪن ۾،
ڌوءَ ڪيئن کلندي کير پيان، منهنجو سنڌڙي آهي سُڏڪن ۾.
جبار کان پڇيم اهو شعر ڪنهن جو آهي! وراڻيائين ”نياز همايونيءَ جو! آءٌ اڄ صبح جو جيئن ئي ڪاليج ويس ته اسان جي ڪلاس روم جي بورڊ تي لکيو پيو هو. مون اُتان اتاري ياد ڪيو آهي.“ کيس چيم، ”يار! مون کي نياز همايونيءَ سان ملڻ جو ڏاڍو شوق آهي، ڪيئن ملي سگهبو؟“ جبار چيو ته ”سائين! اِهي سنڌي اديب، ڏاڍا مٿي ڦريل هوندا اٿئي. ادب ۽ ڪتابن ۾ ڏاڍا مذيدار، باقي نجو زندگيءَ ۾ ڏاڍا مغرور، هٺيلا ۽ عام ماڻهو کان نفرت ڪندڙ هوندا اٿوَ.“ مون چيو: ”يار! نجي زندگيءَ ۾ ايڏا ڪريل ماڻهو هيڏيون خوبصورت شيون تخليق ڪري ڪيئن ٿا سگهن؟“
•(• انهيءَ ڳالهه جي هڪ وڌيڪ تصديق 1979ع ۾ سينٽرل جيل حيدرآباد ۾ ٿي، آءٌ ’سي ڪلاس‘ جا عذاب سهي حيدرآباد جيل جي انهيءَ پرتڪلف ’بي ڪلاس‘ واري ۾ آيس، جتي ڪنهن وقت ڀٽي صاحب جي دور ۾ بلوچ ليڊرن جي ٻيءَ صف وارا قيدي رهندا هئا. اتي مون کي هڪ جنب قيدي سرور جيسر مليو. جنهن هڪ مذيدار ڳالهه ٻڌائي. هن چيو ته عوامي تحريڪ جي سيد عالم شاهه اسان کي ٻڌايو ته جيڪي مسڪين پڪا سنڌي قيدي جيل ۾ آهن ۽ جن جيل جي معرفت هاءِ ڪورٽ ۾ اپيلون ڪيون آهن، ۽ سندن اپيلن جي پيرويءَ لاءِ ڪو به وڪيل ناهي، تن جي پيروي سنڌ جو مشعور دانشور ۽ وڪيل جناب رسول بخش پليجو مفت ۾ ڪندو. اوهان رڳو وڪالت نامن تي صحيح ڪريو. اها ڳالهه ٻڌي اسان کي ڏاڍي خوشي ٿي ۽ پليجي لاءِ ڏاڍي محبت پيدا ٿي. جنهن ڪري اسان ”عوامي ڪتاب گهر“ طرفان ڇپايل ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا. ڪتابن پڙهڻ سان اسان کي هيڪاري پڪ ٿي ته واقعي پليجو اسان جو همدرد آهي. ان ڪري اسان وڪالت نامن تي صحيح ڪري پليجي صاحب کي وڪيل ڪيو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ پليجو آيو. چئي: ”ڪاغذن، نقلن ۽ ٽائيپ لاءِ هزار هزار روپيا هر قيدي ڏئي.“ اسان هزار هزار روپيا ڏنا. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ وري پليجي اچي چيو ته ”فيءَ جا پئسا ڏيو.“ اسان چيو ”في ڇا جي؟“ تو ته مفت ۾ ڪيس لڙڻ جو واعدو ڪيو هو. تنهنجي ڪتابن ۾ به غريبن جي ڀلي جي ڳالهه لکيل آهي.“ ايترو ٻڌي پليجو تپي باهه ٿي ويو، چئي: ”مون کي تباهه ته انهن ڪتابن ڪيو آهي نه! پئسا ڏيو نه ته ڪيس ڪو نه لڙندس ڪتاب پيا ڌوڙ پائين.“
اها ڳالهه ٻڌي مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو، سنڌي اديب جي ٻه رخي ذهنيت تي!)
هن جو چوڻ هو ته شاعري يا ادب ڪنهن دور ۾ ڏات ڪري ليکيو ويندو هو. ان دور ۾ انهيءَ ڏات جو صاحب دنيا جو حساس ۽ بيغرض ماڻهو هوندو هو، پر اڄ ادب ڏات نه، پر فن آهي ۽ فن ۾ ماهر هجڻ لاءِ ماڻهو جو ذهين ۽ قابل هجڻ ضروري آهي، نه حساس ۽ بيغرض. جيئن عام طرح سمجهيو ويندو آهي ته هن دور جو هر وڏو فنڪار پنهنجي جيڏن ۽ جيسن کان وڌيڪ ذهين، وڌيڪ هوشيا ۽ وڌيڪ قابل آهي.
انهيءَ عرصي دوران، سنڌي شاگردن جي گڏيل ڪوشش سان بسينت هال حيدرآباد ۾ سنڌ جي سورمي هوشو شيديءَ جي ورسي ملهائي وئي، جنهن ۾ ڪراچيءَ کان کوکرا پار، ڪشمور کان ڪارونجهر تائين جا سمورا سنڌي شاگرد، ترقي پسند اديب ۽ شاعر، قومي ڪارڪن ۽ هاري اڳواڻ شريڪ ٿيا هئا. تقريرن واريءَ نشت جي صدارت ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ ۽ مشاعري واري نشت جي صدارت سنڌ جي مشهور ترقي پسند شاعر شيخ اياز ڪئي هئي.
اهو موقعو هو، جڏهن مون پهريون ڀيرو سنڌي عوام جي بي مثال اتحاد جو مظاهرو ڏٺو، جيڪو زندگيءَ ۾ ڪڏهن به وسري نه سگهندو. سنڌي ادب جا انتهائي روشن ستارا ۽ سنڌي شاگردن جا انتهائي جوشيلا اڳواڻ اتي موجود هئا، بسينت هال پنهنجيءَ پوريءَ تاريخ ۾ شايد ئي ڪڏهن اهڙو ميڙ ڏٺو هجي! اتي مون پهريون ڀيرو سنڌي زبان جي بي مثال مقرر حفيظ قريشيءَ کي ٻڌو، رسول بخش پليجي جي لفاظي محسوس ڪئي، ڄام ساقيءَ ۽ مير ٿيٻي جا مارڪسي لاڙا پروڙيا ۽ سنڌ جي هارين جي عظيم هڏ ڏوکي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي خيالن کان واقف ٿيس. ون يونٽ جي خلاف سنڌي عوام جي دلين ۾ ٻرندڙ باهه جون ڄڀيون ڪنهن قهري ڪوٽ کي ساڙڻ لاءِ وراڪا ڏئي رهيون هيون. اهڙي موقعي تي جنهن به ماڻهوءَ آمريت ۽ ون يونٽ جي خلاف ڪجهه ڪيو يا لکيو ٿي، سو هڪدم سنڌي ماڻهن جو هيرو بنجي ٿي ويو. ان دور ۾ شيخ اياز سنڌ متعلق جيڪا شاعري ڪئي ۽ ان کي جنهن طريقي سان شهرت ڏني وئي، تنهن اياز کي ڌنڙيل ”سنڌ جي آواز“ جو درجو ڏئي ڇڏيو. مون کي ياد آهي ته اياز ايوب دور ۾ گرفتاريءَ مان آزاد ٿي، حيدرآباد پهتو هو ته سوين شاگرد، استاد، اديب، شاعر ۽ عالم سندس استقبال لاءِ حيدرآباد جي ريلوي اسٽيشن تي موجود هئا. انهن ۾ آءٌ به هوس، اياز جنهن جلوس جي شڪل ۾ اسٽيشن کان شهيد هوش محمد شيديءَ جي قبر ڏانهن روانو ٿيو ته ڪيترن جذباتي نوجوانن اياز جي پيرن جي مٽي کڻي پنهنجي پيشانيءَ تي تڪل طور لڳائي ۽ اياز جي قدمن جي نشانن تي پنهنجا سيس نمايا هئا، ڇو ته هو ان وقت ”سنڌ جو آواز“ هو. گهڻو پوءِ جڏهن هو سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ٿي آيو ته آءٌ ترت ئي گرفتار ٿي، ٻن سالن لاءِ جيل هليو ويس. جيل مان آزاد ٿيڻ وقت، ٻاهر جو ماحول ئي بدليل هو. عوامي آپيشاهيءَ جي بدران فوجي آمريت ملڪ جي شهه رڳد ۾ پنهنجا چنبا مضبوطيءَ سان کوڙي چڪي هئي. انهيءَ آمريت دوران سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اسٽوڊنٽس يونين جي اليڪشن ٿي، جنهن ۾ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن طرفان بيهاريل اميدوار غلام شبير لاکو وڏيءَ اڪثريت سان ڪامياب ٿيو. اليڪشن کان پوءِ وائيس چانسلر شيخ اياز مون کي ٻن پهرن جي ماني جي دعوت تي گهرايو. ماني کان اڳ ۾ ڪچهري ڪندي چيو ته: ”آءٌ علامه اقبال ڪانگريس“ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ويس، اتي هندوستان مان آيل هڪ دانشور سان فيض احمد فيض منهنجو تعارف ڪرائيندي چيو ته، هي آهي شيخ اياز ٽين دنيا جو وڏي ۾ وڏو شاعر!“ ان تي انهيءَ هندوستاني دانشور فيض احمد فيض کان پڇيو ته: ”ڇا توهان کان به وڏو؟“ ان تي فيض جواب ڏنو: ”ها، آءٌ ماضي آهيان، هيءَ مستقبل آهي!“ پر هتي سنڌي قوم وٽ منهنجو قدر ئي ڪونهي.“ مون چيو شيخ صاحب! ”سنڌي قوم وٽ توهان جو قدر تمام گهڻو آهي ۽ سنڌي قوم توهان کي جيڪي ڪجهه ڏنو آهي، سو زندگيءَ ۾ لطيف کي به نه ڏئي سگهي هئي. مون کي ياد آهي ته جڏهن تون ايوب دور ۾ جيل مان آزاد ٿي آيو هئين، تڏهن سنڌي ماڻهن تنهنجي پيرن جي مٽي تلڪ طور پنهنجي پيشانيءَ تي لڳائي هئي، ۽ اهڙو اعزازا هُن زندگي ۾ لطيف کي به نه ڏنو هو، پر توهان اهو اعزاز برقرار رکي نه سگهيا آهيو.“ ان تي اياز وراڻيو ته: ”تنهنجي ڇا مرضي آهي ته آءٌ به مادر..... ڀُٽي سان گڏ ڪوٽ لکپت ۾ وڃي ويهان.“ جواب ڏنم: ”ڪا وڏي ڳالهه ناهي، آخر تون ڪوٽ لکپت ۾ ويهڻ کان ڇو ٿو لهرائين؟“ چيائين! ”يار! پوڙهو ٿي ويو آهيان، گوڏن ۾ سور آهي.“ پڇيم: ”عمر گهڻي اٿو؟“ چيائين: ”54 سال.“ مون چيو: ”شيخ صاحب! مون کي ان قوم جي حالت تي روئڻ ٿو اچي جنهن جو ’آواز‘ چوونجاهه سالن جي عمر ۾ پاڻ کي پوڙهو سمجهي، هوڏانهن جئه پرڪاش نارائڻ، اندرا گانڌيءَ کي اقتدار تان هٽائڻ واري جدوجهد ۾ 18 مهينا جيل ڪاٽي ٿو، جڏهن ته سندس عمر 90 سالن جي لڳ ڀڳ آهي.“ اياز ٿڌو شوڪارو ڀري چيو ته: ”جيڪڏهن تنهنجي مرضي اها آهي ته پوءِ هڪ ڀيرو وري پڙڪو کائيندس. پر وائيس چانسلريءَ جو مدو پورو ڪرڻ کان پوءِ، ۽ تون مهرباني ڪري جيئي سنڌ وارن کي سمجهاءِ ته مون کي پنهنجو مدو پورو ڪرڻ ڏين.“
آءٌ حيران ٿي سندس منهن ۾ ڏسندو رهجي ويس ته ڇا هيءَ اِهو شيخ اياز هو، جو ’سنڌ جو آواز‘ سڏبو هو. سو مون کي ان ڪري دعوت کارائي رهيو هو ته منهنجي دوستن، شاگرد سنگت جي اليڪيشن کٽي هئي ۽ آءٌ يوين کي چئي سندس وائيس چانسلري بچائي ٿي سگهيس.
هي ڳالهه ضمني طور وچ ۾ اچي وئي، اصل مقصد جي ڳالهه هئي بسينت هال جي ’هوش ڏينهن‘ ۾ نياز همايونيءَ کي ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جي، انهيءَ جلسي جي مشاعري واري نشت ۾ نياز همايونيءَ پنهنجو مشهور نظم پڙهو هو:
آزادي اعلان اسان جو سوري ڀل سينگار ڪري،
سر وکيون پر سنڌ نه ڏسيون، هوشوءَ جيئن للڪار ڪري!“
سنڌ جو موضوع، شاعريءَ جي بلندي ۽ ان سان گڏ نياز همايونيءَ جو دل ۽ دماغ کي گهائل ڪندڙ ترنم، سفيد کاڌيءَ جي شلوار، قميض ۽ مجيب ڪٽ جيڪيٽ ۾ مرڪندڙ چهري ۽ ذهانت سان ڀرپور گهرين اکين وارو نياز همايوني، پنهنجي ٺاهيل مخصوص ڌن ۾ شهر پڙهي رهيو هو. پوري هال تي خاموشي طاري هئي. رڳو ڪنهن ڪنهن وقت نياز جي سُر سان گڏ هال مان اڀرندڙ تاڙين جو ترنم ۽ ان سان گڏ ڪن هٿن جي تاڙين سان مليل چوڙين جي ڇنڪار، ماحول تي هڪ قسم جو سحر طاري ڪري ڇڏيو هو. مون ائين محسوس ڪيو ته عوام سان گڏ بسينت هال جون تاريخي ديوارون به جهومي رهيون هيون. آسمان شاعر جي جذبات جي گهرائيءَ ۽ سچائيءَ اڳيان جهڪي آيو هو. ستارن جي اکين ۾ ڪائي انوکي مرڪ لئيا پائڻ لڳي هئي. زمين تي انسان ڌرتيءَ سان پنهنجي رشتي جو ازلي ۽ ابدي اعلان ڪري رهيو هو ته آسمان ۾ ستارا رقص ڪري رهيا هئا. ڪنهن نامعلوم ڪائنات ۾ فرشتن کان حمد ۽ ثنا جو ترانو وسري ويو هو. فضا ۾ انساني آواز ۽ لفظ جي جادوءَ جو نشو طاري ٿي ويو هو. حيدرآباد جو شهر پنهنجي پوريءَ تاريخي حيثيت، اهميت ۽ عظمت، سمورين خوبين، دلڪشين ۽ دل نوازين، تاريخ جي مڙني فتحن ۽ شڪستن سان پنهنجي فرزند جي لافاني گيت کي ٻڌڻ لاءِ ائين متوجهه هو، جيئن پهرينءَ رات ڪنوار پيار جي ٻولن ٻڌڻ لاءِ آتي هوندي آهي. نياز هڪ کان پوءِ ٻيو نظم پڙهندو رهيو. تاڙين وڌي نعرن جي صورت اختيار ڪري ورتي هئي. نوجوان، پرجوش ۽ امنگن سان ڀرپور نعرن سان بسينت هال جي ڇت اڏامڻ تي هئي. حيدرآباد جي رات پنهنجو پورو خمار ۽ نشو، پنهنجي پوري خوبصورتي ۽ ڪوملتا، نياز جي آواز ۾ اوتي ڇڏي هئي. ائين محسوس ٿي رهيو هو، ڄڻ نياز جي شاعريءَ جي جادوءَ ۾ سمورو ماحول منڊجي ويو هجي ته اوچتو حميد سنڌيءَ اسٽيج تي اچي ڪنهن ٻئي شاعر کي شعر پڙهڻ لاءِ سڏ ڪيو. ان وقت مون کي ۽ مون سان گڏ ٻين ٻڌندڙن کي خبر پئي ته کاڌي پوش شاعر اندر ۾ ڪائي انو کي آگ لڳائي اسٽيج تان لهي چڪو هو ۽ اسان اڃا تائين سندس شاعريءَ جي پڙلاءُ ۽ پڙاڏي جي وايو منڊل ۾ جڪڙيا پيا هئاسين. ان رات نياز جيڪي شعر پڙهيا، تن جا ڪي حصا ۽ جملا اڳتي هلي سنڌ جي قومي تحريڪ جي جاندار نعرن جي صورت اختيار ڪري ويا. اڄ جيڪڏهن فلسطين جا شاگرد سنڌيءَ ۾ ڪو پوسٽر ڇپائيندا آهن ته ان جو عنوان هوندو آهي نياز جي شعر جو هيءُ ٽڪرو: ”آزادي اعلان اسان جو“ يا ”جاري رهندي جاري رهندي، جنگ اسان جي جاري رهندي.“ اهو هر سنڌي جلسي جو به نعرو آهي، پوءِ اهو کڻي روسي ڪميونسٽن جو جلوس هجي يا چيني ڪميونسٽن جو يا صرف قومپرستن جو!
اهو هو نياز همايونيءَ کي منهنجو پهريون ڀيرو ڏسڻ، جنهن دل ۽ دماغ تي نه صرف گهرو اثر ڇڏيو، پر ان سان گڏ انهيءَ ڳالهه تي به ايمان آڻڻو پيو ته واقعي شاعريءَ ۾ جادوءَ جو اثر هوندو آهي. هن جي شاعري پهريون ڀيرو ٻڌڻ کان پوءِ مون کي صحيح معنيٰ ۾ معلوم ٿيو ته نئين سنڌي، وطن دوست ۽ ترقي پسند شاعري ڇا ٿيندي آهي ۽ ان جي مزاج ۽ آهنگ کي ڪهڙيءَ ريت قومي امنگن ۽ اُڌمن سان ڀرپور بنائي سگهجي ٿو. سنڌيءَ جي جديد شاعرن کي پڙهڻ کان پوءِ مون کي خبر پئي ته ملڪ جي ورهاڱي ۽ انگريزن جي وڃڻ کان پوءِ سموري برصغير ۾ بهترين ۽ لازاول شاعري صرف سنڌي زبان ۾ ٿي آهي، جيڪا نو آبادياتي نظام جي زنجيرن ۾ جڪڙيل عوام جي تخليقي شعور جي زوردار گهن گرج آهي. اها شاعري انهن جي احساسن ۽ امنگن جي ترجمان آهي. انهن سنڌي شاعرن ۾ نياز همايونيءَ سرفهرست آهي. هن جون شاعرانه عظمتون، هڪ مختصر ٽولي ڄاڻي واڻي نظرانداز ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ وقت جي ستم ظريفي وري هيءَ جو پروپيگنڊا ۽ نشر و اشاعت جا سمورا وسيلا ۽ ذريعا انهيءَ ننڍڙي مختصر ٽولي جي هٿ ۾ هئا ۽ آهن. هو هڪ ئي وقت رجعت پسندن ۽ سنڌي ادب جي دستار بندن جي انتقامي ڪارواين جو نشانو بنيل رهيو آهي. جيتوڻيڪ سنڌي زبان جي جديد شاعريءَ جي ڪنهن به نقاد لاءِ نياز کي نظر انداز ڪري اڳتي وڌڻ ناممڪن آهي.
ون يونٽ جي خلاف تحريڪ، ون يونٽ جي مخالفت کان اڳتي وڌي ”سنڌيءَ نشنلزم“ جو رخ اختيار ڪيو ۽ اهو رخ ايترو وڌيو، جو ان جي لپيٽ ۽ رخ ۾ سنڌي معاشري جو هر طبقو ۽ فرد اچي ويو.
آءٌ ته اڳ ۾ ئي انهيءَ رنگ ۾ رنگجي چڪو هوس، ان وقت ڌاري، سنڌ جي انهيءَ تحريڪ جي خلاف مذهبي پليٽ فارم تان زوردار حملا ٿي رهيا هئا، ان ڪري مون ڪن دوستن سان مشورو ڪري، هڪ عيد ڪارڊ ڇپايو، جنهن تي مولانا عبيدالله سنڌيءَ جو هڪ قول لکيل هو ته: ”سنڌ سنڌين جي آهي؛ ان ۾ آءٌ حسين احمد مدنيءَ کي به رهڻ ڪو نه ڏيندس.“ اُهو ڪارڊ کڻي، اسان شهر ۾ ۽ تعليمي ادارن ۾ ورهائڻ شروع ڪيو. ان وقت ون يونٽ جي خلاف تحريڪ جي سلسلي ۾ خالد سنڌي ۽ مير ٿيٻي، حيدر چوڪ ۾ بک هڙتال ڪئي هئي، جتي هر وقت ادبين شاعرن ۽ شاگردن جو ميڙو متو پيو هوندو هو. هڪ ڏينهن آءٌ به اهو ڪارڊ کڻي حيدر چوڪ ۾ ويس، ته جيئن اتي اهو ڪارڊ ورهائي سگهان. ڄام ساقي پري کان مون کي ايندو ڏسي ڊوڙندو آيو ۽ اچي پڇڻ لڳو ته: ”تون ڪير آهين ۽ هتي ڇو آيو آهين؟“ آءٌ سنوان سڌا جواب ڏيئي چوڪ ۾ ويٺل ماڻهن ۾ ڪارڊ ورهائڻ لڳس. سڀني بيدليءَ سان ڪارڊ ورتا. خوش قسمتيءَ سان اُتي نياز همايوني به ويٺو هو، جنهن نه صرف وڏيءَ اڪير ۽ اتساهه سان ڪارڊ ورتو، پر انتهائي ذوق ۽ شوق سان منهنجي همت افزائي به ڪئي ۽ پنهنجي ڀرسان ويهاري ڪيتريءَ دير تائين سنڌ جي سياست ۽ ان ۾ مختلف ماڻهن جي ڪردار تي ڳالهيون ڪندو رهيو. هن مون کي ائين به چيو ته سنڌ ۾ هن وقت جيڪا صورتحال آهي، ان کي مثبت طريقي سان تبديل ڪرڻ لاءِ اسان کي سنڌ جي هر فرد جي سهڪار ۽ همدرديءَ جي ضرورت آهي. جيستائين هن تحريڪ ۾ سموريءَ سنڌ جو عوام شريڪ نه ٿو ٿئي، ان وقت تائين صرف شاگردن جي طاقت جي آڌار تي ڪا به صحيح قومي تبديلي اچي نه ٿي سگهي. شاگردن ۾ جيڪو جوش آهي، ان کي صحيح قومي نظرياتي تربيت جي ذريعي سنڌي عوام جي گهڻائيءَ سان نه ملايو ويو ته اهو جوش سوڍا وارو جوش ثابت ٿيندو. ان جي باوجود زرعي ملڪن ۾ جتي عوام جي گهڻائي ڇڙوڇڙ گهرن، ڳوٺن ۽ ننڍڙن شهرن ۾ رهندي هجي، جتي صنعتي مزور سمورو غير قومي هجي، اتي شاگردن جي طاقت ۽ قربانين کي ’وات ڳاڙهن ڇوڪرن جو گوڙ‘ چئي نظر انداز ڪرڻ، حقيقت ۾ هڪ صحيح انقلابي طاقت تي چٿر ڪرڻ جي برابر آهي. اهڙي ملڪ ۾ شاگردن کي پنهنجي جدوجهد ۽ جاکوڙ جي ميدان کي وسيع ڪرڻو پوندو. اهو هن معنيٰ ۾ ته کين پنهنجي وقت جو ڪجهه حصو ڪڍي ٻهراڙين جي ڇڙوڇڙ ڳوٺن ۾ وڃي عوام جي صحيح نظرياتي ۽ سياسي تعليم تي زور ڏيڻو پوندو. ان لاءِ ضروري آهي ته شاگرد ۽ اديب سڀ کان پهرين پاڻ کي صحيح سياسي ۽ نظرياتي علم سان هٿياربند ڪن. هن وقت سنڌ جو وڏي ۾ وڏو مسئلو اهو آهي ته سنڌي ماڻهن جي هر گهر ۾ صحيح سياسي شعور پهچايو وڃي. هن ملڪ ۾ مسلم ليگ جي معرفت جنهن سياست کي فروغ مليو آهي، ان جو بنياد ئي فريب، ڌوڪيبازي ۽ جبر تي آهي. جنهن جي نتيجي ۾ سنڌي ماڻهو ’سياست‘ جي لفظ کان ئي نفرت ڪرڻ لڳو آهي. سنڌي ماڻهن کي سمجهايو وڃي ته دنيا ۾ جن قومن پنهنجون تقديرون بدلايون آهن، تن سياست کي ڪنهن مذهبي گيت يا دعا کان وڌيڪ مقدس سمجهي، پنهنجين سمورين مصيبتن جو ڇوٽڪارو ان جي وسيلي ڳوليو آهي.
انهيءَ مختصر ملاقات مون تي ايترو اثر ڇڏيو جو آءٌ جهڙوڪر نياز همايونيءَ کي پنهنجو ويجهو عزيز يا دوست سمجهڻ لڳس. اهو تاثر کڻي مون ’مرڪزي اردو بورڊ‘ جي آفيس جي دروازي تان کانئس موڪلايو.
[هڪ ڀيرو هڪ سنڌي نوجوان مون وٽ آيو، ته آءٌ بيروزگار آهيان، مون کي ڪنهن نوڪريءَ جي ضرورت آهي. ٻڌو اٿم ته ڊائريڪٽر ڪاليجز حيدرآباد وٽ ڪجهه جايون خالي آهن. منهنجي ذهن ۾ نياز همايونيءَ جو نالو آيو، جنهن سان صرف هڪ مختصر ملاقات ٿي هئي، جيڪا ظاهر آهي ته اهڙي نه هئي، جنهن جي آڌار تي ماڻهو حجت ساري ڪنهن ماڻهوءَ وٽ وڃي ۽ شرمندو به نه ٿئي، پر منهنجي طبيعت ئي ههڙي آهي، جو ڪنهن ڪم لاءِ ڪنهن ننڍڙي سرمائي ۽ ننڍڙي وسيلي کي به نظر انداز نه ڪندي آهي. اها ڳالهه دل ۾ ساري آءٌ ان همراهه کي ساڻ ڪري نياز صاحب وٽ وڃي نڪتس. پاڻ ڏاڍي ختره پيشانيءَ ۽ قربائتي نموني مليو، ٿوريون اوچاريون ڪرڻ کان پوءِ کيس اچڻ جو مقصد ٻڌايم ته هن نيت سان آيو آهيان. نياز صاحب ٿڌو ساهه ڀري چيو ته سنڌي اديب، جڏهن ڪامورو بنجي ويندو آهي، اُن وقت هو ڌارين کان وڌيڪ پنهنجن لاءِ فرعون ثابت ٿيندو آهي. مون کي پڪ آهي ته حميد صاحب اوهان کي نوڪري ڪو نه ڏيندو.
حميد سنڌي ڊائريڪٽر ڪاليجز حيدرآباد هو، آءٌ دوست کي وٽس وٺي ويس. هن کي عمرڪوٽ ڪاليج ۾ ليئب اسسٽنٽ جي نوڪري کپندي هئي ۽ ڪاليج ۾ اها جاءِ ڪافي وقت کان خالي پيل هئي. جيتوڻيڪ حميد سنڌي مون کي ڪافي وقت کان چڱيءَ طرح سڃاڻندو هو، پوءِ به آءٌ پروفيسر غلام علي الانا جي چٺي ساڻ کڻي ويس. حميد صاحب اول ته ڪلاڪ کن ٻاهر مون کي باريابيءَ کان روڪيو ويٺو رهيو، پوءِ جڏهن گهرايائين ته هٿ ڏيڻ بدران اڌ ڪلاڪ ٽيليفون تي ڪنهن ڇوڪريءَ سان ڳالهائيندو رهيو، جڏهن ڳالهائي واندو ٿيو، تڏهن مون کيس پنهنجو ڪم ٻڌائڻ سان گڏ ڊاڪٽر الانا صاحب جو خط به ڏنو، جنهن لاءِ حميد صاحب خط پڙهڻ کان پوءِ مون کي ٺپ جواب ڏئي ڇڏيو ته جاءِ خالي ضرور آهي، پر هن ماڻهوءَ کي اها جاءِ نه ڏبي، ڇو ته بدقسمتيءَ سان اهو ماڻهو هندو آهي ۽ هن وقت جيڪڏهن مون اها نوڪري کيس ڏني ته منهنجي نوڪري ختم ٿي ويندي.“ حميد جو جواب ٻڌي آءٌ حيران ٿي کيس ڏسندو ئي رهجي ويس، ته ڇا هي اهو ساڳيو وڏيرا شاهيءَ جي خلاف لکندڙ قومپرست حميد آهي، جيڪو ”روح رهاڻ“ رسالي جو ايڊيٽر رهيو آهي، ۽ جيڪو بنگلاديش واري تحريڪ وقت جڏهن گرفتار ٿيو هو، تڏهن مون کيس هٿ ڪڙيءَ ۾ ڏسي سندس هٿ چميا هئا، ان لاءِ ته انهن هٿن ”روح رهاڻ“ کي وجود بخشيو هو. پوءِ جڏهن سمري ملٽري ڪورٽ ۾ ميجر پڇيو هو ته ”حميد سنڌي ڪهڙو آهي؟“ ان وقت حميد صاحب چيو ته: ”نه سائين! آءٌ حميد سنڌي ناهيان. منهنجو نالو عبدالحميد ميمڻ ولد خانصاحب محمد اسماعيل ميمڻ آهي.“ اهو جواب ٻڌي منهنجي دل کي ڏاڍو ڏک رسيو هو، پر سمجهيو هوم ته جنگ وڙهڻ ۾ ڪڏهن ڪڏهن پوئتي هٽڻ به انتهائي ترقي پسندي ۽ ڏاهپ آهي. مگر هن ڀيري جڏهن نوڪري واري مسئلي تي مون سندس موقعه پرستي ڏٺي تڏهن مون کي نياز همايونيءَ جو تجزيو ياد آيو. اهڙو ئي هڪ مثال سائين ظفر حسن سان هلڻ وقت به پيش آيو. مون وٽ هڪ ماڻهو بدين ضلعي جو آيو، جيڪو غريب ۽ انٽر پاس هو، ادبي بورڊ ۾ ڪلارڪ جي جاءِ خالي هئي ۽ ظفر حسن بورڊ جو سيڪريٽري هو. ظفر حسن سان دُعا سلام هئي، ان ڪري ساڻس گڏجي ظفر حسن وٽ ويس.هڪ وڏي ليڪچر کان پوءِ چيائين ته هتي نوڪري ڪا نه ملندي.
مون جڏهن ظفر حسن جي انهيءَ هلت متعلق نياز سان ڳالهايو ته هن هڪ مزيدار ۽ ڏکوئيندڙ ڳالهه ٻڌائي. هن چيو ته: ”سنڌي ادبي بورڊ طرفان سنڌ جي تاريخ سيد طاهر محمد نسياني جي لکيل فارسي، ”تاريخ- طاهري“ مون کي ترجمي ڪرڻ لاءِ ڏني وئي آهي، مون ڪافي ترجمو ڪري ڇڏيو آهي. ٽيون ڏينهن مون ظفر حسن کي فون ڪيو ته مون تاريخ جي ترجمي جو ڪافي ڪم ڪري ڇڏيو آهي. مون کي ڪجهه پئسن جي ضرورت آهي، بورڊ في الحال مون کي ڪجهه پئسا ڏئي، جن مان آءٌ پنهنجي ضرورت پوري ڪريان، ڪم پوري ٿيڻ تي منهنجي معاوضي مان اهي پئسا ڪٽي ڇڏجو. ظفر حسن صاحب جواب ڏنو ته بورڊ وٽ هن وقت پئسا ڏيڻ جي ڪا به گنجائش ناهي. هونءَ به مون کي تاريخ جي ترجمي سان ڪا خاص دلچسپي ناهي. آءٌ ڪوشش ڪري اهو معاهدو ختم ڪرائيندس. نياز صاحب چيو ته اهو جواب ٻڌڻ کان پوءِ مون تاريخ واپس ڪرڻ جو چئي ڪم بند ڪري ڇڏيو آهي.
جڏهن شهيد اديب غلام رباني بورڊ جو سيڪريٽري هو، ان وقت نياز صاحب کي بورڊ طرفان ”سنڌ جي طبي تاريخ“ لکڻ جو ڪم سپرد ڪيو ويو. هن وڏيءَ محنت ۽ جاکوڙ کان پوءِ ڪتابن جا انبار اٿلائي، ٻن جلدن ۾ سنڌ جي طبي تاريخ لکي پوري ڪئي. اهو ڪتاب لکندي هن جيڪا محنت ڪئي، سا حيران ڪن حد تائين بيزار ڪندڙ هئي. راتين جون راتيون نياز ڪتابن ڏسڻ ۾ لکڻ ۾ گذاري ڇڏيون، جڏهن ڪتاب تيار ٿيو ته سنڌي ادبي بورڊ اهو ڪتاب وٺڻ ۽ ڇپائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. ڪتاب جي علمي حيثيت جو اندازو هن ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته: ”سنڌ صدين کان“ سيمينار ۾ پروفيسر علي محمد انصاريءَ، ان وقت صحت جي سيڪريٽريءَ، پنهنجو مقالو انهيءَ ڪتاب جي آڌار تي تيار ڪيو هو، پر سنڌي ادبي بورڊ جي ڪرتائن ڌرتائن انهيءَ ڪتاب کي ڌڪاري ڇڏيو. اهوڪتاب پوءِ ”سنڌي سائنس سوسائٽي“ پاران ڇپايو ويو ۽ نياز صاحب کي ان جو اڻ پورو معاوضو ڏنو ويو. اڳتي هلي ”پاڪستان رائٽرز گلڊ“ ان ڪتاب کي انعام ڏنو.
نياز صاحب سان اهي ڀال سندس ادبي ڀائر ڀلائيندا رهيا. پوءِ به هن ڪڏهن مايوس ٿي صفا لکڻ پڙهڻ تان دست برداري جو ارادو نه ڪيو آهي. جيتوڻيڪ سندس پورالي طبيعت تي ڪڏهن ڪڏهن عجيب قسم جا پور چڙهندا رهندا آهن. انهن مان هڪڙو پور اڄڪلهه اهو به پيو اٿس ته شاعري ڪرڻ ڇڏي ڏني اٿس. صرف ريڊيو يا ٽي.وي لاءِ ڪمرشل نغمه ٺاهيندو آهي.
مون مٿي چيو آهي ته نياز پورپي طبيعت جو مالڪ آهي، ڪڏهن ڀريءَ ۾ ته ڪڏهن ڀاڪر ۾. خيال ايندس ته سنڌو درياهه ۾ ڌمڪي پوندو ۽ جيڪڏهن پو چڙهيس ته اڏ به نه اورانگهيندو. 1970ع جو دور هجي، کيس چيو ويو ته شيخ مجيب الرحمان اچي رهيو آهي، ان جلسي ۾ توهان به شريڪ ٿيو ته هڪدم انڪار ڪري ڇڏيائين. پر جڏهن بنگلاديش ۾ فوجي ائڪشن شروع ٿيو ۽ سنڌ جا چوٽيءَ جا اديب ٻرن ۾ داخل ٿي ويا، عين ان وقت جڏهن تيل جي بدلي پاڻي پئي ٻريو، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي هڪ مشاعرو ٿيو، جنهن ۾ نياز همايوني کي به دعوت ڏني وئي ۽ نياز اتي هڪ علامتي شعر پڙهيو:
”آڏا ڏونگر ڏاڍا لاڙي، سو، ڀلا سهسائي ڪير!“
دنيا پنهنجي ڌُن ۾ پوري، روئندن کي پرچائي ڪير؟
شعر تمام ڊگهو هو، جنهن ۾ ان وقت جي بنگالين جي جدوجهد کي شاندار خراج تحسين پيش ڪيو ويو هو. اهو شعر مون ريڊئي تان ڪو نه ٻڌو، پر منهنجي هڪ واقف حاجي احمد شوري ٻڌو هو، جنهن مون کي ٻڌايو ته شعر ٻڌڻ کان پوءِ اسان ائين سمجهيو ته سڀاڻي ئي نياز کي گرفتار ڪيو ويندو، پر شايد ارباب حڪومت کي ايڏو ادبي فهم نه هو، جو اهي هن شعر ۾ لڪل للڪار کي سمجهي سگهن.
نياز بنيادي طرح سوشلسٽ خيال ۽ لاڙا رکندڙ آهي، پر سندس سوشلزم تي بين الاقواميت کان وڌيڪ ”سنڌي قومي رنگ“ چڙهيل آهي. ان ڪري سندس ادبي تخليقن ۾ ڪڏهن به سنڌ جي محبت جهڪي ۽ جهيڻي نه ٿي آهي، هن وقت سوشلسٽ فرد ۽ پارٽيون ٻن بلاڪن ۾ ورهايل آهن، هڪ مدرسي سان وابسته ۽ ٻيا چيني نظر ئي جا حامي. نياز همايوني انهن شاعرن ۽ اديبن جي قافلي سان لاڳاپيل رهيو آهي، جن دنيا جي پهرئين سوشلسٽ ملڪ جي تعريف ۾ بي پناهه تخليقي سرمايو ايجاد ڪيو. ان ڪري هو چين جي مقابلي ۾ هميشه روس کي مظلوم ۽ محڪوم قومن، ملڪن ۽ طبقن جو نجات رهندي سمجهندو رهيو ۽ سندس همدرديون به هميشه روس سان وابسته رهيون، پر جيئن مون مٿي عرض ڪيو آهي ته ان معاملي ۾ به هو سنڌ کي هميشه اوليت ۽ اهميت ڏيندو آهي. سن ياد ڪو نه اٿم. روسي سفارت خاني طرفان لينن جي سالگرهه تي مضمونن ۽ شعرن جي انعامي چٽا ڀيٽيءَ جو اعلان ٿيو هو. ان چٽا ڀيٽيءَ ۾ نياز صاحب به حصو ورتو ۽ لينن تي هڪ نظم: ”عظيم استاد، عظيم انسان“ چيائين جنهن نظم کي انعام جو مستحق قرار ڏنو ويو، ۽ روسي سفير حيدرآباد ۾ اچي هڪ تقريب اندر اديبن کي انعام سان نوازيو هو، جڏهن سفير صاحب نياز کي انعام ڏئي رهيو هو، ان وقت هن نياز کي چيو ته: ”توهان روس جي متعلق ڇو نه ٿا لکو، حالانڪ اوهان کي روس جي باري ۾ وڌ کان وڌ لکڻ گهرجي.“ نياز صاحب جواب ڏنو ته: ”آءٌ پهرين سنڌي آهيان، پوءِ سوشلسٽ.“ جڏهن هن ملڪ تي ون يونٽ مسلط ڪيو ويو، ان وقت ون يونٽ جي حمايت ۽ فائدي ۾ اوهان جي سرڪاري اخبار ”پراورا“ ايڊيٽوريل لکيا. اسان کي روس مان اهڙي توقع نه هئي. ان ڏينهن کان وٺي روسي پالسين جي باري ۾ منهنجي ڪا سٺي راءِ نه رهي آهي. سفير موصوف اهو جواب ٻڌي چُپ ٿي ويو ۽ چيائين ته: ”اها پارٽي پاليسي نه پر سرڪاري پاليسي هئي، جيڪا پوءِ بدلائي وئي.
نياز صاحب هونئن ڏاڍو ماٺيڻو ۽ معقول، سنجيده ۽ بردبار قسم جو هڪ دانشور آهي، پر ڪي ڪي موقعا ۽ واقعا اهڙا ٿيندا آهن، جڏهن هو صفا جذباتي وهڪري ۾ وهي ويندو آهي ۽ ان وقت خوشيءَ يا غم جو اظهار بلڪل ٻارن وانگر ڪندو آهي. 12 ڊسمبر 1971ع جي رات آءٌ نياز جي گهر ويس، نياز لکڻ پڙهڻ واري ڪمري ۾ ريڊيو سان ڪن لايو ويٺو هو. مون کي ڏسڻ شرط بي پناهه خوشيءَ ۾ ٽپ ڏئي اٿي اچي مون کي ڀاڪر پاتائين. چئي: ”تاريخ جي عظيم فتح، بنگلاديش آزاد ٿي ويو! جيڪو ڪم سهروردي ڪري نه سگهيو، سو مجيب ڪري ڏيکاريو ۽ اندرا گانڌي جواهر لال کان گؤ کڻي وئي. ٻي جنگ عظيم کان پوءِ ڪنهن به ملڪ ايڏي فتح حاصل نه ڪئي آهي، جيڏي هندوستان!“ وري موڊ ۾ اچي چوڻ لڳو: ”اها فتح هندوستان جي نه پر بنگال جي عظيم عوام جي آهي، مجيب الرحمان جي سياست جي آهي.“ پوءِ اها پوري رات اسان ٻئي هڪ انوکي نشيءَ ۽ سرور ۾ ويٺا رهياسين. برصغير جي تاريخ هئي، مختلف شخصيتون ۽ تحريڪون هيون، قابض ۽ ظالم ٽولن جا ڪوس ۽ ڪيس هئا، ظلم ۽ جبر جا داستان هئا ۽ انهن جي خلاف محب وطن عوام ۽ ليڊرن جا احتجاج، للڪارون، حملا ۽ هلائون، اسان جي گفتگوءَ جو موضوع هئا. اهو پهريون دفعو هو جو نياز مون کي سندس اهي شعر جيڪي آزادي جي باري ۾ هئا، حديت ۽ سامراج دشمنيءَ جي علمبردارن ناصر ۽ لومحبا جي متعلق هئا، سي ٻڌائيندو رهيو.
جڏهن مون ’پيغام‘ رسالو ڪڍيو هو، ان وقت نياز کي چيو هئم ته رسالي لاءِ ڪو مضمون لکي ڏيو. پُور ۾ اچي انڪار ڪري ڇڏيائين، چئي: ”هڪ ٻه پرچا ڪڍو، آءٌ رسالي جو معيار ڏسي پوءِ مضمون لکندس.“ پهريون پرچو اڃا پريس ۾ ئي ڪو نه پهتو ته يڪدم مضمون لکي ڏنائين ”يادين جا جزيرا“ اڳتي هلي پيغام ۾ اهو مستقل عنوان بنجي ويو ۽ نياز صاحب نه رڳو مضمون لکي ڏيندو هو، پر سندس گهر کي ’پيغام‘ جي آفيس طور به استعمال ڪندا رهياسين. جتي اسان ٻنهيءَ کان وڌيڪ ڪم نياز صاحب جي گهر واري ”شيرين“ ڪندي هئي. وي. پي موڪلڻ، پئسا وصول ڪرڻ، سموري سنڌ مان ايندڙ ٽپال سنڀالي رکڻ، اهو سمورو ڪم شيرين ڪندي هئي، جنهن ڪري آءٌ ڪافي محنت کان ڇٽي پيس. انهيءَ عرصي دوران پيغام کي مالي طرح مضبوط ڪرڻ لاءِ نياز صاحب نه رڳو پنهنجن دورستن، واقف ڪارن ۽ عقيدتمندن کي مالي مدد ڪرڻ لاءِ آماده ڪندو رهيو، پر ڪن دور دراز جاين تي ويٺل سندس دوستن وٽ مون کي وٺي ويندو هو. اهڙو هڪڙو سفر اسان ڊاڪٽر حڪيم سولنگيءَ وٽ وڃڻ لاءِ پڊعيدن تائين ڪيو. حڪيم سولنگي جيتوڻيڪ اسان جي ڏاڍي خدمت چاڪري ڪئي، پر ڪا به مدد نه ڪيائين. انهيءَ ڳالهه نياز جي حساس دل تي ڏاڍو اثر ڪيو ۽ ڪيترو وقت هو سنڌي قوم جي پڙهيل لکيل طبقي جي بي حسيءَ ۽ لاپرواهيءَ کي گاريون ڏيندو رهيو. چئي: ”هيءَ قوم ڪڏهن به سڌريءَ ناهي، خواهه مخواهه پنهنجي زندگي تباهه ڪرڻي آهي. جنهن قوم الله بخش سومري، شهيدِ سنڌ کي نه سڃاتو. ان جي مقابلي ۾ کهڙي جهڙو غدار، وطن دشمن ۽ قوم فروش سنڌين جو هيرو بنجي ويو ۽ جن ماڻهن وٽ جي. ايم. سيد جي مقابلي ۾ ون يونٽ جو پاسدار ڀٽو وڌيڪ مقبول ۽ محبوب آهي، انهن سان مٿو هڻڻ وقت وڃائڻ برابر آهي.“ آءٌ سندس ڪاوڙ اڳيان ٿڌو ٿي چوندو رهيس ته پوءِ ڇا ماٺ ڪري ويهي رهجي، ۽ قوم کي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏيڻ گهرجي؟ ته هدڪم جوش ۾ اچي چوندو ته: ”ائين هرگز نه ٿيڻ گهرجي، اڄ تائين هيءَ قوم زندهه صرف سنڌ جي انهن گم نام ۽ نامور فرزندن جي قربانين جي وسيلي آهي، جيڪي وسيلن جي اڻاٺ هوندي به پنهنجين قربانين ۽ ڪوششن سان اسان جي اونداهي تاريخ کي روشني بخشي ويا. جيڪڏهن انهن جون قربانيون نه هجن ها ته هيءَ قوم ڪڏهوڪي ختم ٿي وڃي ها. ان ڪري اسان کي به نتيجن کان بيپرواهه ٿي پنهنجي جنگ جاري رکڻ گهرجي.
اهڙن موقعن تي جڏهن نياز تي سخت مايوسيءَ جا دورا پوندا رهندا هئا، تڏهن سنڌي شاگردن جي ڪا معمولي چرپر يا ڪنهن وطن دوست ماڻهوءَ طرفان ڪو معمولي رسالو جاري ٿيڻ کيس پر اميد بنائي ڇڏيندو هو ۽ هو وس آهر انهن شين جي مدد ڪندو هو.
1977ع ۾ آءٌ جڏهن ڏيڍ سال جي قيد کان آزاد ٿيس، ان وقت نياز جو مشورو هو ته ماٺ ڪري آرام سان گهر ويهي رهان، هيءَ ٻي ڳالهه آهي ته جيل ۾ رهڻ وارو سمورو عرصو هو مالي طرح انتهائي فراخ دليءَ سان منهنجي مدد ڪندو رهيو. هر قسم جي ضرورت جي پورائي لاءِ مون کي سامان ۽ پئسا نياز طرفان جيل ۾ ملندا رهيا، پر پوءِ به جڏهن آءٌ آزاد ٿيس، تڏهن سندس مشورو ماٺ ڪري ويهي رهڻ جو هو، پر آءٌ ماٺ ڪري ويهي رهڻ بدران ڪم کي جنبي ويس ۽ وري ’ڪارونجهر‘ رسالو ڪڍرايم. هڪ ڀيري ’ڪارونجهر‘ جي شايع ٿيڻ ۾ دير ٿي، جو پئسا ڪو نه هئا، نياز صاحب دير جو سبب پڇڻ لاءِ واسطيدار پريس تي ويو. جڏهن کيس معلوم ٿيو ته پريس کي رسالي طرفان پنجن سؤن رپين جي ادائيگي رهيل آهي، ان ڪري رسالو شايع نه ٿيو آهي، ته هڪدم منهنجي ۽ خادم لاکير جي پرپٺ پريس ملڪ کي پنج سؤ رپيا ڏئي ويو ۽ ان سان گڏوگڏ پريس وارن کي پئسا ڏيندڙ جو نالو نه ٻڌائڻ جي هدايت ڪري ويو....
ڪڏهن ويٺي پور اچي ويس ته ڪو به ماڻهو سندس تنقيد جي تيرن کان بچي ڪين سگهندو. ويندي گانڌي، جواهر لال، ابوالڪلام آزاد ۽ سائين جي. ايم. سيد جيتوڻيڪ هن جون پسنديده شخصيتون به اهي ئي هيون. سائين جي. ايم. سيد تي ڪافي مضمون ۽ سٺا شعر لکيا اٿس. اهڙا شعر جيڪي دل ۽ دماغ جي گهراين مان نڪتا آهن ۽ پنهنجي شاعرانه عظمت جي بلندين تي پهتل آهن. اهڙو ئي هڪڙو شعر نياز صاحب ان وقت ويگن ۾ ويٺي ويٺي ٺاهي ورتو، جڏهن آءٌ ۽ نياز صاحب سائين جي. ايم. سيد سان ملڻ لاءِ سن وڃي رهيا هئاسين. رات جو جڏهن اسان سائين جي. ايم. سيد جي درياهه جي ڪپ واري جاءِ ۾ ويٺا هئاسين، سن جي سردي جوڀن تي هئي، ۽ اتر اوتون پئي ڏنيون ۽ جاءِ جي نجاري ۾ ٽانڊن ۾ مچ پئي ٻريو.
اسان جي سامهون چانهه جا ڪوپ پيا هئا، جن مان هلڪيون چسڪيون به پئي ڀريون سين ته سائين جي. ايم. سيد جي علمي ۽ تاريخي ڳالهين مان فيض به پرايو سين پئي، ته سائينءَ هڪدم ڳالهه روڪي چيو: ”نياز، شعر ٻڌاءِ“ نياز صاحب ان ڏينهن ويگن ۾ ٺاهيل شعر ”منهنجي سنڌڙي به تون منهنجي جندڙي به تون.“ ترنم سان پڙهڻ شروع ڪيو. سائين اٿي ويهي رهيو، هونئن ليٺيل هو. جڏهن نياز هن بند تي پهتو ”توتي واڳون دريا، تنهنجا ميهر مٺا، راءِ گرنار ۾ تڙ تي ڪونڌر ڪٺا!“ مون سائين ڏانهن ڏٺو ۽ وري نياز ڏانهن جاچيم. ٻنهيءَ جون اکيون ڳوڙهن هاڻيون هيون. شايد ٻئي سنڌ جي تاريخ جي ڪنهن گذريل يا ايندڙ ڀيانڪ دور جو سوچي رهيا هئا. پر نياز کي ترنم سان سائين جي. ايم. سيد جي سامهون پڙهندو ڏسي اهو دور ياد اچي ويو، جڏهن رسول ڪريم صه جي سامهون حضرت حسان بت ثابت شعر پڙهندو هو ۽ سندس اکين مان آب جاري رهندو هو.
گهڻن ماڻهن کي شايد خبر نه هجي ته آءٌ سائين جي. ايم. سيد جي سامهون سگريٽ ڇڪيندو هوس، جيتوڻيڪ سائينءَ ڪيترا ڀيرا مون کي سگريٽ ڇڏڻ لاءِ چئي به چڪو هو، پر نياز همايوني سائينءَ جو ايترو ادب ڪندو هو جو سائين جي سامهون سگريٽ ڪڏهن ڪو نه ڇڪي، ائين هڪڙي پاسي ادب جو اهو عالم ته ٻئي پاسي موڊ ۾ اچي پنهنجي آفيس ۾ ساڻس ملڻ لاءِ ايندڙن سان ڳالهيون ڪندي سائينءَ تي تنقيد به ڪندو رهندو هو. انهيءَ تنقيد مان ماڻهو سمجهندا هئا ته نياز جي. ايم. سيد جو مخالف آهي. انهيءَ غلط فهمي جي شڪار ٿيل سندس هڪ دوست سان ڏاڍي تعدي ڪيائين.
هڪ ڀيري هن پنهنجي هڪ دوست محمد يعقوب جتوئي [نوابشاهه واري] کي مانيءَ جي دعوت ڏني، ٻن پهرن واري مانيءَ وقت محمد يعقوب آيو ۽ نياز جي مطالعي واري ڪمري ۾ ڪچهري شروع ٿي. ڪچهريءَ هلندي محمد يعقوب کي کٽيءَ کنيو جو هن ولي خان جي عشق ۾ اچي، سائين جي. ايم. سيد لاءِ چيو ته: ”سيد مخالفت ۽ نظربنديءَ جو ڍونگ رچايو، مزي سان گهر ۾ ويٺو نظر بندي الائونس وصول ڪري.“ بس سائين! يعقوب جو ايترو چوڻ ۽ نياز همايونيءَ جو ڪاوڙجي بلندين تي پهچڻ. چئي: ”تون انتهائي ڪميڻو ذليل ڪم ظرف جو ماڻهو آهين، اُٿ هينئر جو هينئر منهنجي گهر مان نڪر، نه ته موچڙا هڻندو سانءِ! آءٌ مانيءَ جو گرهه به توکي کارائڻ حرام ٿو سمجهان.“ ويچارو يعقوب اُٿي روانو ٿي ويو. ماني اتي رهجي وئي. نياز صاحب کي سندس گهر واريءَ ۽ ڌيءَ گهڻو ئي سمجهايو، پر همراهه صفا مڇرجي پيو. چئي: ”هن ڪميڻي کي خبر نه آهي ته آءٌ جي. ايم. سيد کي نه صرف پنهنجو رهبر ۽ رهنما ٿو سمجهان پر پنهنجي خوشيءَ جو مالڪ به سيد کي سمجهندو آهيان.“ ڌيڻس انجم چيو: ”بابا! سائينءَ جي مخالفت ته ڪڏهن ڪڏهن اوهان به ڪندا آهيو.“ نياز صاحب کي پنهنجي ڌيءَ سان ڏاڍو پيار آهي. تنهن کي سمجهائڻ لڳو. ”چري! آءٌ جڏهن مخالفت ڪندو آهيان ته اها ائين هوندي آهي جيئن ڪنهن ولي يا شاعر جي خدا سان شڪايت! سيد ئي آهي جنهن جي وسيلي منهنجو ايمان سنڌي قوم جي بهتر مستقبل تي پڪو ٿيو آهي، نه ته • (•سنڌ جي سپوت الهه بخش جي شهادت ۽ پاڪستان جي قيام بعد) اسان ذري گهٽ مايوس ٿي ويا هئاسين. اهو سيد ئي آهي، جنهن جي عظمت کي ڏسي، مون بي اختيار دل جي گهراين سان پنهنجي عقيدي ۽ ايمان جي روشني ۾ چيو آهي:
”توکي ڏسندي ٿيو ويساهه ڄائي خدا،
سنڌ جيئندي سدا، سنڌ جيئندي سدا!“
شام جو آءٌ ساڻس مليس ته ساري ڳالهه ٻڌائي، چوڻ لڳو ته: ”آءٌ هر ڳالهه برداشت ڪري سگهان ٿو پر سيد جي مخالفت ٻڌڻ منهنجي وس کان ٻاهر آهي.“ جڏهن ڪو ماڻهو سائين جي. ايم. سيد تي واهيات قسم جا الزام هڻندو آهي. ان وقت آءٌ عالم ۽ شاعر مان بدلجي همايون (سندس ڳوٺ) جو ڄٽ بنجي ويندو آهيان. ها، اهو ڄٽ، جنهن جي لاءِ حشرءَ چيو هو: ”ڄٽ ڪوڏر آهي، ڄٽ ڪهاڙي آهي.“ آءٌ به ان وقت ڪهاڙيءَ ۾ هٿ وجهندو آهيان.“ مون چيو: ”اهو ته ٺيڪ آهي، پر گهر ۾ آيل مهمان سان اهڙي هلت اختيار ڪرڻ سنڌي روايت جي خلاف آهي.“ منهنجي ايتري چوڻ تي ڏمرجي پيو: ”هر روايت صحيح نه هوندي آهي، هر قوم وٽ ڪي ڪي شخصيتون پنهنجن سمورن عقيدن ۽ روايتن کان بلند ٿينديون آهن. جيڪڏهن روس ۾ وڃي ڪو رجعت پسند لينن تي لعنت ملامت ڪري ته ڇا روسي ان کي معاف ڪري ڇڏيندا؟ يا هندوستان ۾ اچي ڪو انسان دشمن شخصيت مهاتما گانڌيءَ تي گارين جا وسڪارا ڪري ته هندوستاني عوام ان ڪري ماٺ ڪري ويهي رهندو ته ان بدزبان ۽ لوفر کي ڪجهه چوڻ سندن روايت جي خلاف آهي. اهڙي موقعن تي رواداري، احسان فراموشي ۽ ڪميڻپ جو ٻيو نالو آهي.“ مون ۾ وڌيڪ ڪڇڻ جي سگهه ئي نه رهي سو ماٺ ڪري ويهي رهيس.
سائين جي. ايم. سيد جي معاملي ۾ نياز همايوني جو پورو گهر انتهائي جذباتي آهي. نياز صاحب جي گهر ۾ ويهي توهان هر موضوع تي ڳالهائي سگهو ٿا، پر سائين جي. ايم. سيد جي خلاف اکر به ڪڇي نه ٿا سگهو. نياز صاحب جي پاڙي ۾ هڪڙو عباسي رهندو هو، جنهن کي بوڪ اسٽال هو. اهو عباسي ذهني طرح سائين. جي. ايم. سيد جي خلاف هو. ٻنهيءَ جا فليٽ گڏوگڏ هئا. عباسي ويچارو پاڻ ڪنهن حد تائين نياز صاحب جي طبيعت کان واقف هو، سو سائينءَ جي خلاف ڪو نه ڪڇندو هو، پر سندس زال، هڪڙو ڀيرو نياز جي گهر اچي، شيرين سان ڪچهري ڪندي، سائينءَ جي باري ۾ ڪو گٿو اکر ڳالهايو. اهو اکر ٻڌڻ شرط شيرين (نياز صاحب جي گهر واري) مڇريل شينهڻ وانگر ان مائيءَ کي ورائي وئي. هڪدم گهر مان ڪڍي ڇڏيائين ۽ اڳتي لاءِ سدائين ساڻس اهڙي تعدي ڪندي رهي، جو تنگ ٿي ان عباسيءَ کي انهيءَ گهر مان لڏڻو پيو.
نياز صاحب جي ڀرسان اسان ٻنهيءَ جو دوست مسٽر امان الله بلوچ رهندو هو. هو ذهني طور پيپلزپارٽيءَ سان واسطو رکندڙ هو، پر سائين جي. ايم. سيد جي باري ۾ ڏاڍو محتاط هوندو هو. پوءِ به جڏهن شيرين کي خبر پوندي هئي ته ان جي گهر ۾ ڪڏهن ڪڏهن سائين جي. ايم. سيد جي خلاف ڳالهه ٿئي ٿي ته امان الله کي ڪجهه ڪو نه چوندي هئي پر امان الله خان جي گهر واريءَ ۽ سندس سس (جنهن کي اسان سڀ ناني چوندا هئاسين) جي شامت اچي ويندي هئي.
ڀٽي صاحب جي گرفتاريءَ کان پوءِ امان الله خان ’روزانه مهراڻ‘ ۾ نوڪري ڪئي. مهراڻ اخبار، پيپلزپارٽي ۽ ڀٽي صاحب جي سخت مخالفت ڪندي رهي آهي ۽ ڪري ٿي پئي. سنڌ ۾ جيڪو گند ڀٽي صاحب جي شخصيت تي اخبار مهراڻ اڇلايو آهي، ايترو ڪريل ذهنيت جو مظاهرو ٻئي ڪنهن ڪو نه ڪيو آهي. اڳتي هلي ترقي پسند صحافين جي تحريڪ وقت سرڪار هڪ پاڪيٽ يونين صحافين جي ٺهرائي، جيڪا ترقي پسند صحافين جي مقابلي ۾ مارشل لا انتظاميا جي حامي هئي. امان الله خان انهيءَ يونين ۾ شامل ٿي ويو. اها خبر شرين کي پئي، هڪ ڏينهن امان الله کي سڏي چوڻ لڳي: ”ادا! شرم نه ٿو اچئي پنهنجي قائد جي ڪفن جا پرزا اڏائڻ وقت ڪو حيا به ايندو اٿو. پيٽ جي بندگي به ايتري حد تائين جو شرافت، انسانيت، وفاداري، پارٽيءَ جي اخبارن وسيلي ورتل فائدا ڪا به شيءِ توکي روڪي نه ٿي سگهي. اکين تي چرٻي چڙهي وئي اٿئي، انهيءَ ڪردار ادا ڪرڻ کان ته چڱو هو جو بک وگهي آپگهات ڪرين ها، يا ڪشتو کڻي سنڌ ۾ پنين ها ته به سنڌي ماڻهو توکي بک مرڻ ڪو نه ڏين ها. .............................................................................. امان الله خان اهڙو ڪڇي جهڙي ڀت. مون کي جڏهن اها خبر پئي ته ڏاڍو ڏک ٿيم. ته شيرين کي امان الله سان اهڙو رويو اختيار نه ڪرڻ گهربو هو. ڇو ته اڄ جي صحافيءَ جو ڪو به اصول نه ٿيندو آهي. اصول جي حام ۾ سڀ اگهاڙا آهن، ته پوءِ امان الله جو ڪهڙو ڏوهه پر شيرين کي صحافين جي اصولي جي خبر ڪانهي!
انجم (نياز جي ڌيءَ) وري انهيءَ معاملي ۾ ڪا پٺتي رهڻ واري آهي ڇا؟ ڪاليج ۾ ڪا به ڇوڪري سائينءَ جي خلاف ڪجهه چوندي آهي، ته ان سان اصلي ڳنڍجي ويندي آهي. پوءِ ان معاملي ۾ ڪاليج مان اسٽيڪيٽ ٿيڻ يا ڪا ٻي سزا ملڻ جي ذري جيتري پرواهه نه ڪندي آهي. هڪ ڀيرو ٻن پهرن جو آءٌ نياز صاحب جي مطالعي واري ڪمري ۾ ويٺو هوس ته ”انجم“ اصلي مينهن واڄ ڪندي آئي، منهن ٽاسڻي هنيل، پگهر ۾ شل، ايندي شرط ڪتاب کٽ تي اڇلائيندي چوڻ لڳي: ”آءٌ اڄ ئي بابا کي چئي ڪنهن ٻئي ڪاليج ۾ داخلا وٺنديس، هن ڪاليج ۾ پڙهڻ منهنجي وس کان ٻاهر آهي، هي ڪاليج ڪميڻن جو آهي. ذرو به قومي حيا يا شرم ڪو نه اٿن.“ مون سندس معصوميت ڀريل ڪاوڙ تي کلندي چيو: ”خير ته آهي مارڪون گهٽ مليون آهن ڇا؟“، ”مارڪن جي منهنجيءَ جتيءَ کي به پرواهه ناهي.“، ”باقي ڇا ٿيو“، مون چيو. ”هوءَ ڇوڪري آهي نه ميمڻ! او هوءَ“، ”بابا“ ڪهڙي؟ آءٌ ڪو تنهنجي ڪاليج جي سڀني ڇوڪرين کي سڃاڻان ٿو ڇا؟“ خير ڇوڪريءَ جو نالو ٻڌائي چوڻ لڳي ته: ”اها اڄ سائينءَ جي خلاف پئي ڳالهائي، مون ڇنڊ ڪڍي مانس ته هڪدم اسان جي ڪلاس ٽيچر وٽ وئي، ڪلاس ٽيچر پڻ سائينءَ جي مخالفت ۾ ان ڇوڪري جو طرف ورتو ۽ مون کي چيائين اوهان سڀ ڪافر آهيو. هاڻي توهان ئي ٻڌايو ته اهڙي ڪاليج ۾ آءٌ ڪيئن پڙهي سگهنديس. ڪا ڇوڪري انجم جي ڪيڏي به سهيلي ڇو نه هجي، پر جيڪڏهن ان جا خيال سائين جي باري ۾ ٺيڪ نه هوندا، ته انجم جي ان سان دوستي ختم، لاڳاپا ڪاٽا ۽ سڀ ناتا پورا!
نياز نه صرف سياسي لحاظ کان سائين جي. ايم. سيد جو .......... پر مالي قربانيءَ جي خيال کان به پڻ سندس نياز مند آهي.
سائين پنهنجي هڪ ڪتاب جو نياز کان فارسيءَ ۾ ترجمو ڪرايو، جنهن لاءِ ٻه هزار رپيا معاضو رٿيل هو. ايڊوانس ۾ جيڪو هزار رپين جو نياز وٽ پهتو سو سندس ضرورتن جي نذر ٿي ويو. پر جڏهن ڪتاب پورو ٿيو ۽ نياز اهو پاڻ سائينءَ وٽ سن کڻي ويو ته سائين کيس ٻيو هزار ڏيڻو ڪيو، جيڪو نياز ائين چئي واپس ڪيو ته سائين! هونءَ کڻي سڃا سکتا آهيون، پر قومي ڪم لاءِ دل تو وانگر آهي، دعا ڪريو! ان قومي ڪم ۾ جتي اوهان خلوص ۾ محنت ٿا ڪريو اتي اسان کي به بنا معاوضي بهري وٺڻ جو موقعو ڏيو.
نياز همايونيءَ جي ڪاوڙ ۽ غصي کان به خدا پيو پناهه ڏئي. آءٌ جڏهن به ساڻس سفر ڪندو آهيان، ته دل ۾ دعا گهرندو رهندو آهيان ته خدا ڪري سفر دوران ڪا ڳالهه نياز جي طبيعت ۽ مزاج جي خلاف نه ٿي پوي. جيڪڏهن ائين ٿيو ته پوءِ جهڳڙو لازمي ٿيندو. نياز پنهنجي سگهاري حڪيمانه جسم ذريعي گهڻو ڪجهه سهي سگهي ٿو، پر آءٌ سنگل پاسري ماڻهو ته هڪ ڌڪ ۾ ئي پورو ٿي ويندس. ان ڪري نياز سان سفر ڪندي مڙيئي لهرائيندو آهيان، پوءِ به ڪڏهن ڪڏهن سفر ڪرڻو ئي پوندو آهي، ۽ اهڙي سفر ۾ جهڳڙي کان بچياسين ته جهڙو معجزو ٿيو. پر نياز سان سفر ڪندي اهڙا معجزا تمام گهٽ ٿيندا آهن، جو اسان صحيح سلامت بنا ڪنهن جهيڙي جهڳڙي جي موٽيا هجون. هي ٻي ڳالهه آهي ته هو اهڙي موقعي تي نياز جي مخصوص واضح قطع ۽ لباس، لٺ ڌڪي يا باڪسنگ جي مقابلي جي نوبت اچڻ نه ڏيندا آهن ۽ آءٌ شڪر ڪندو آهيان ته جان بچي لک کٽيوسين. وڙهڻ يا جهڳڙو ڪرڻ وقت جيئن مون مٿي لکيو آهي ته نياز هڪ شاعر، اديب، عالم ۽ دانشور مان ڦري صفا ڪهاڙي باز اُترادي ٿي پوندو آهي ۽ ان وقت کيس نه پنهنجي پرواهه هوندي آهي نه سنگت ساٿ جو الڪو ۽ نه وري سندس حيثيت ۽ اهميت جو فڪر. اهڙي وقت ائين معلوم ٿيندو آهي ته هن انسان جي ذهن، ضمير، دل ۽ دماغ تي خوف، ڊپ يا ڀؤ جو ڪڏهن پاڇولو ئي نه پيو آهي، حقيقت ۾ سندس اهو جرئت مندانه ۽ جارحانه انداز ئي مخالف ڌر کي ذهني طرح پست همت ۽ بزدل بنائي وجهندو آهي ۽ اها سامهون ٿيڻ جي جرئت کي نه ڪندي آهي.
مئي 1977ع ۾ آءٌ پنهنجن ٻين دوستن سان گڏ لانڍي جيل ۾ هوس، جتي طارق اشرف به هو، جنهن نياز همايونيءَ جي ڪاوڙ جو مون کي هڪ واقعو ٻڌايو. مون کي خبر ناهي ته واقعو سچو آهي يا ڪوڙو جيتوڻيڪ طارق اشرف هميشه پنهنجي رسالي ۾ اهو لکندو آهي ته آءٌ سدائين سچ لکندو آهيان، پر هن صاحب پنهنجي ڪتابڙي ”جيل گهاريم جن سان“ ۾ جنهن جانبداريءَ ۽ غلط بيانيءَ کان ڪم ورتو آهي، تنهن کي ڏسي مٿس اعتبار ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. خاص ڪري مرحوم ڀٽي سان ملاقات واري واقعي ۾ سادات پرستيءَ جي جنون ۾ ادب ۽ اخلاقي معيار به اورانگهي ويو آهي. تاهم نياز واري واقعي کي آءٌ ان ڪري به صحيح سمجهان ٿو جو اهڙن ڪيترن واقعن جو اکين ڏٺو شاهد آهيان ۽ ڪيترين جاين تي ته آءٌ اهڙن ڏچن ۾ شريڪ به رهيو آهيان. بهرحال طارق صاحب ٻڌايو ته: ”هڪ ڀيري سهڻيءَ ۾ نياز صاحب جي باري ۾ ڪا اهڙي ڳالهه ڇپجي وئي، جيڪا نياز جي نظر ۾ غلط هئي. نياز مون ڏانهن نياپو موڪليو ته اها ڳالهه روايت غلط آهي، تون ترديد ڪري ڇڏ، مون ترديد جي بدران وري ڪا ٻي ڳالهه ڪئي سا به اڏامي وڃي نياز تائين پهتي. بس پوءِ ڇا ٿيو جو هڪ ڏينهن نياز همايوني لٺ هٿ ۾ کڻي اچي سهڻي پريس تي نڪتو. آءٌ ان وقت گهر ۾ هوس. نياز ايندي شرط مون کي للڪاريو ته ڪٿي آهي، اهو جعبراتي نقلي سيد. ڪڍوس ٻاهر ته حراميءَ جو مٿو ڪچو ڪريان. وڏو آيو آهي ايڊيٽر پٽ...! مون سمجهيو ته جيڪڏهن هينئر ٻاهر نڪتس ته جهيڙو ٿي پوندو ۽ ماڻهو کلندا. ان سڀ ڪجهه هوندي مون کي حيرت نياز جي جرئت تي ٿي جو هو اڪيلي سر لٺ کڻي منهنجي گهر تي حملو ڪري آيو. کيس اهو سوچڻ گهربو هو ته نيٺ منهنجو پاڙو هو، جتي ماڻهن تي لازمي طرح هڪ اديب جي حيثيت ۾ منهنجو اثر هوندو، ۽ اهي ماڻهو ساڻس خراب هلت به هلي سگهيا ٿي، پر نياز کي انهيءَ ڳالهه جي ڪا به پرواهه ڪا نه هئي. جڏهن گهڻي دير تائين آءٌ نه نڪتس ته نياز هليو ويو.
نياز همايونيءَ جي شروعاتي سياسي اوسر محمد صالح عاجز جي صحبت سبب ڪانگريس جي جهنڊي هيٺ ٿي، ان ڪري کيس مهاتما گانڌيءَ، مولانا آزاد ۽ جواهر لال سان جذباتي وابستگي رهي آهي. شهيد سنڌ الهه بخش سومرو ۽ سوامي انگنريدنو سندس لاءِ آدرشي انسان رهيا آهن. ان ڪري هو ڪنهن به صورت ۾ بدليل حالتن ۾ به انهن انسانن جي خلاف ڪا به ڳالهه ٻڌڻ لاءِ تيار نه هوندو آهي ۽ جيڪڏهن نياز جي روبرو ڪنهن سندس گهري دوست به انهن انسانن متعلق ڪا خراب راءِ ظاهر ڪئي ته نياز پنهنجين سمورين صلاحيتن سان ان جي ڇنڇري لاهڻ پٺيان لڳي ويندو آهي. انهيءَ مهم ۾ ڪهڙا نتيجا ٿا نڪرن، ان جي کيس ڪا به پرواهه نه هوندي آهي.
نياز صاحب جڏهن لطيف جو ترجمو فارسيءَ ۾ ڪري رهيو هو، ان وقت سندس معمول هو ته جمعي جي رات ڀٽ شاهه تي وڃي جاڳندو هو. هڪ ڀيري موسم ڏاڍي سٺي هئي ۽ اتفاق سان اها شام خميس جي هئي. نياز مون کي چيو ته اڄ ڀٽ شاهه تي هلنداسون. اسان ٻئي شام جو روانا ٿياسين، موسم جهڙاٽيل هئي، رستي جي ٻنهي پاسن ساوڪ ئي ساوڪ هئي. نياز مون کي چيو شايد اهڙي موسم هوندي، جڏهن لطيف جي دل ۽ دماغ ۾ ’سر سارنگ‘ جنم ورتو هوندو. ائين چئي هو لطيف جي شاعريءَ کي فارسيءَ ۾ منتقل ڪرڻ کي لڳي ويو. آءٌ ماٺ ڪيو ويٺو رهيس. جڏهن ڀٽ شاهه تي پهچي ٻاهرئين دروازي کان اندر پئي وياسين ته هڪ موالي ڪپڙن لٽن ۾ ٺهيل ٺڪيل، هٿن ۾ سونيون منڊيون، بوسڪيءَ جو پٽڪو، مڪئي جي سنگن جهڙا شهپر، سلفيءَ جو سوٽو هڻي چوڻ لڳو: ”او اندرا گانڌي!.... وانڊي، مراليءَ جو ايترو چوڻ ۽ نياز همايونيءَ جو آپي کان ٻاهر نڪرڻ. چئي: ”خبردار ڪميڻان! تون ٿو اندرا کي گار ڏئين دلا! جوڻهين ڪوريئڙي ڄار ٺاهي ڇڏيو آهي ۽ تون هليو آهين منڊيون پائي ڀٽ ڌڻيءَ جي درگاهه تي جواهر لال جي ڌيءَ کي گاريون ڏيڻ. بيغيرت ڪنهن جاءِ جا!“ هيڏانهن نياز جي گار جي رئي لڳي پئي هجي، هوڏانهن موالين جو پورو لشڪر اکيون ڦوٽاري اسان ڏانهن ڏسي رهيو هجي. اسان صرف ٻه ڄڻا. هوڏانهن ٽيهارو کن موالي.
فارسي چوڻيءَ مطابق: ”رسيده برو بلائي ولي بخير گذشت!“ نياز جي هڪلن هڻي موالين کي هيسائي وڌو. سونين منڊين وارو موالي ڪڪڙ بنجي، هٿ ٻڌي نياز کان معافي وٺڻ لڳو. چئي: ”بابن سائين معاف ڪجو، اندرا منهنجي ماءُ ٿئي. آءٌ مڙيئي ڪجهه سرس چڪڙو چاڙهي ويو هوس. قبلا سائين! اوهان کي ته خبر آهي ته سائي ۽ سوٽو گڏبا آهن ته ماڻهوءَ کي اصلي بشت جو سير ڪرائي ڇڏيندا آهن. اچو! مئخاني تي هلي ويهو!“ اهو شڪر ٿيو جو مواليءَ کي ڀنگ جو ڀاڙي نشو هو، سو نياز جي هڪلن همراهه کي ڊاهي وڌو، پر جيڪڏهن ڀنگ جي بدران ڪا وسڪيءَ جي بوتل چاڙهيل هجيس ها ته اسان ٻنهيءَ جو خير ڪو نه هو.“
نياز جي موالين سان اصلي ڪا نه پوندي آهي. سندس خيال آهي ته جنهن ڏينهن سنڌ ۾ اوناري جو بنياد پيو، ان ڏينهن سنڌين جي اڪثريت قومي شعور وڃائي ويٺي. هن جي خيال ۾ سنڌ ۾ اوتاري جا باني مباني اسلام کان پوءِ جا ايراني آهن، جن سنڌ ۾ اچي اوتاري جي ذريعي سنڌ جي قومي شعور کي ڌڪ هنيو. عربن بيشڪ سنڌ تي ظلم ڪيا، هنن ذهني ۽ مذهبي طرح سنڌين کي گمراهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سنڌي قوم کي اوتاري ذريعي بي عمل نه بنايو، پر ايراني ۽ شيرازي عالمن، شاعرن ۽ مرشدن اوتاري جي ذريعي پوريءَ ريت سنڌي قوم کي سست ۽ ڪاهل بنائي وڌو. سنڌ جي عوام، تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ دشمن جي آڻ نه مڃي، پر ميرن جي دور ۾ جڏهن اوتارا ذري گهٽ سنڌ جا ’قومي ادارا‘ بنجي ويا هئا، ته چارلس نيپئر سنڌ جي راڄڌانيءَ کي ٽن ڪلاڪن ۾ فتح ڪري ورتو هو. سيدن ۽ پيرن جي، سنڌ جي سموري عوام تي بالا دستي ۽ آل رسول صه جي نالي ۾ کين ’خدائي درجو‘ ڏيارڻ به ايرانين جي سازش آهي. تاريخ جي روشنيءَ ۾ اسان ڏسون ٿا ته سنڌ ۾ سيدن کي غير معمولي رعايتون ۽ برتريون به مسلمان ايرانين جي اچڻ کان پوءِ مليون آهن. ان تي وڏيرا شاهيءَ جو مڪمل نظام انگريزن جو تحفو آهي.
ساڳئي رات جو درگاهه جي پوئين پاسي وڃي ويٺاسين. ٻيڙيءَ جي سخت ٻاڙ لڳي هئي. هڪ قبر کي ٽيڪ ڏئي ٻيڙي دکائي پيئڻ لڳاسين ته ٻه پاچولا آهستي آهستي ڀٽ ڌڻيءَ جي روضي جي پوئين پاسي واري قبرستان طرف وڌڻ لڳا. ٻنهيءَ جو رخ هڪ ڊٺل ننڍڙي مقبري ڏانهن هو. نياز جي اوچتي نظر مٿن پئجي وئي. هڪل ڪري چيائين: ”بيهو! ڪيڏانهن ٿا وڃو؟“ نياز جو هڪل ڏيڻ ۽ ٻنهيءَ پاڇولن جو وري واپس وڏي درگاهه ڏانهن ڀڄڻ. اهو حال ڏسي نياز ڏاڍو اداس ٿي ويو. چئي: ”هي جايون اسان سنڌي ماڻهن لاءِ ذهني ۽ روحاني تقدس جو ذريعو رهيون آهن، پر آهستي آهستي بدڪاريءَ جي اڏن ۾ تبديل ٿي رهيون آهن. اسان وٽ هن روضي جي به ڪا اهميت نه رهي آهي. مجهس سنڌ جو اهو لافاني انسان آرامي آهي، جنهن جي تنبوري جي تارن مان سدائين صداقت ۽ انسانيت دوستيءَ جا پڙلاءِ نڪرندا رهيا. اسان جهڙيءَ ريت اها ذميواري کنئي آهي ته سندس رسالي معنيٰ ۽ مفهوم کي سوليءَ سنڌيءَ ۾ انسان ذات جي مفاد ۽ امن جي عالمي منشور جي حيثيت ۾ پيش ڪريون، اهڙيءَ طرح اها به سنڌين جي ذميواري آهي ته هنن جاين تي عقيدت ۽ احترام کان سواءِ ٻئي ڪنهن غرض لاءِ نه اچن. هو ڏسو! سامهون سنڌ جا ٻه عظيم انسان عبدالحسن سانگي ۽ عمر بن محمد دائود پوٽو ستا پيا آهن، اها هوندي آهي عقيدت! باقي درگاهن تي رهيو ڇا آهي.“ هڪ ڀيرو آءٌ ائين روشني ۾ وڃي قلندر جي درگاهه تي نڪتس. قلندر جي قبر تي زيات ڪندڙن جو هجوم موجود هو، جيڪو قبر جي چوڌاري ڦري رهيو هو. آءٌ به انهيءَ هجوم ۾ شامل ٿي ويس. اوچتو مون محسوس ڪيو ته مونکان اڳيان هلندڙ نوجوان ڇوڪريءَ جيءَ ڇاتيءَ ۾ ڪنهن حراميءَ هٿ وڌو ۽ ڇوڪريءَ سيڙاٽ ڪندي ساڻس گڏ هلندڙ پوڙهئي عورت کي چيو: ”ماسي ڏسين نه ٿي مئي مارئي منهنجيءَ ڇاتيءَ ۾ هٿ وڌو آهي.“ پوڙهيءَ سڙٻاٽ ڪندي چيو: ”ڇوري ماٺ ڪر! پڻهين کي خبر پئي ته اڳتي لاءِ سخي شهباز جي زيارت تي ڪو نه ڇڏيندو.“ نياز ڏاڍي اداسائيءَ سان گڏ ٽوڪ واري انداز ۾ چيو: ”اها ماجز ڏسي قلندر بابت مشهور روايت ياد آئي، جنهن ۾ چيو ويو هو، ته جنهن رات قلندر سيوهڻ ۾ آيو هو، ان رات به ڪاريءَ جي نيت وارا سڀ مرد نامرد بني ويا هئا.“
اسان اڃا هي ڳالهيون ڪيون ويٺي ته هڪ همراهه اچي نڪتو، ڏاڍي ڪاوڙ ۾ چوڻ لڳو: ”درگاهه جو به احترام ڪو نه اٿو، اتي به ٻيڙي ڇڪڻ کان رهي نه ٿا سگهو.“ نياز مون کي ڪن ۾ چيو اهو سويرڪي ڀڳل جوڙي جو نَر پکي اٿئي. همراهه جڏهن ويجهو آيو، تڏهن نياز چيو: ”سنڀالي ڳالهاءِ يزيدي! سيدن جو به خيال نه ٿو اچئي.“ نياز جو ايترو چوڻ ۽ همراهه جو اسان جي پيرن تي ڪرڻ. ”حضور! هن خطاڪار کي معاف ڪريو، ڪنهن سلفي سوئي جي ضرورت هجي ته حاضر ڪريان، احترام اُمتين لاءِ هوندو آهي، باقي سيد ته ٻنهي جهانن جو آسرو آهن.“ اسان سندس ڳالهائڻ مان اندازو لڳايو ته همراهه سنڌي ناهي. نياز پڇيو: ”ڪير آهين؟“ چئي سائين: ”پنجابي! ڏهن سالن کان درگاهه جي مَٽي ڀريندو اچان ۽ سيدن جو ٻڪريون به چاريندو آهيان.“ ايترو ٻڌڻ ۽ نياز جو تپي باهه ٿيڻ. حراميو! سڄيءَ سنڌ تي قبضو ڪيو اٿوَ! اسان سمجهيو ته ڀٽائيءَ جي درگاهه بچيل هوندي.
”حيدرآباد هلو! حيدرآباد هلڻ وارو اچو!“ ڪلينڊر هوڪو ڏئي رهيو هو. اسان به هوڪو ٻڌي پرهه ڦٽيءَ ويلي واپسيءَ جو سوچي درگاهه کان ٻاهر نڪتاسون. چئين وڳي بس ۾ ويهي رهياسين. بس ۾ ويهڻ شرط اسان کي ننڊ اچي وئي. خواب ۾ اسان جو حيدرآباد جو سفر جاري رهيو. اوچتي نياز جي اک کلي، واچ ۾ ڏٺائين ته ڇهه وڄي پندرهن منٽ ٿيا آهن ۽ بس جي انجڻ ۾ مس مس جان پئي آهي. هڪڙو موالي ڪٽ ڊرائيور ڊرائيونگ سيٽ تي ويٺو، هيڏانهن هوڏانهن ڏسي رهيو آهي ۽ ڪنڊيڪٽر ويٺل ماڻهن کان ڀاڙو پيو وٺي. اها حالت ڏسي نياز جو پارو هڪدم چڙهي ويو. ڪنڊيڪٽر جيئن ئي ويجهو آيو، نياز صاحب پنهنجو بف جو سليپر لاهي مٿس شروع ٿي ويو ۽ ان سان گڏ ڊرائيور کي به سنڌي لغت جي سمورين گارين سان نوازڻ شروع ڪيائين. چئي: ”هلو حيدرآباد ته سڀني کي ٿو چالان ڪرايان! بدمعاشو! اوهان منهنجو ڪورٽ جو وقت وڃائي ڇڏيو!“ اهو جملو ٻڌي ڪنڊيڪٽر ۽ ڊرائيور سمجهي ويا ته همراهه مڙيئي ڪنهن چڱي خاصي ڪورٽ جو جج آهي، سو ڪنڊيڪٽر مار به کائيندو وڃي ۽ نياز جي پيرن تي ڪري معافي به پيو وٺي. تيستائين موالي ڪٽ ڊرائيور به اچي نڪتو. ڊرائيور ڪو زندهه دل ۽ ڄاڻو ٿي ڏسڻ ۾ آيو. تنهن هٿ ٻڌي چيو: ”حضور! هي پاڪستان آهي، هتي ڏيکاربي هڪڙي شيءِ آهي ته ڏبي ٻي شيءِ آهي. ڀٽي صاحب به ووٽن وقت ڏيکاريا ته سورهن ايڪڙ زمين جا هئا، پر ڏنائين 109/110 ۽ سنڌ ڪرائم ڪنٽرول ايڪٽ، اوهان به ڪورٽن ۾ ڏيک حضرت عيسيٰ ۽ مهاتما گانڌيءَ جهڙي ڏيندا آهيو، پر فيصلي ٻڌائڻ وقت عنود ڪاسائي ٿي ويندا آهيو. پوءِ ڀلا اسان ڪيئن پوئتي رهون. اسان ته رڳو ٻن ڪلاڪن جي دير ڪئي آهي. اوهان جي ملڪ ته ماڻهن کي فائدي پهچائڻ واري واعدي ۾ ٽيهه سال لڳائي ڇڏيا آهن.“
ڊرائيور جي اها مزيدار گفتگو ٻڌي نياز کلي ڏنو، ته ڀر ۾ ويٺل هڪ همراهه ٻئي کي چيو: ”يار! صاحب ڪو ڀلو ماڻهو ڏسجي.“ خير ڊرائيور ۽ ڪنڊيڪٽر ته وڃي پنهنجن ڌنڌن کي لڳا، مون ڀٽ ڌڻيءَ جو شڪر ادا ڪيو، جنهن جي حاضري ڀرڻ جي مهابي موچڙن کان بچي ويس، نه ته نياز مارائڻ جا مڪمل بندوبست ڪري ڇڏيا هئا.
نياز گاڏي کاتي محمدي پلازه ۾ رهڻ کان اڳ بازار حسن جي ان ڇيڙي وٽ رهندو هو، جتان ماڪوءَ جو چڪلو شروع ٿئي ٿو. ان باري ۾ هڪ شاندار مضمون ”پيغام“ رسالي ۾ لکيو هئائين. ”جتي مان رهان ٿو.“ سندس ڀر ۾ فليٽ 12 ۾ هڪڙو ٿري ڪولهي اچي رهيو هو، جيڪو عورتن جي دلالي ڪندو هو. وٽس ٻه ڇوڪريون هيون، جن سان هڪڙي ڪنهن مهاجر وٽ خرچ تي ويٺل هوندي هئي. اهو مهاجر به ساڳئي ٻارهن نمبر فليٽ ۾ رهندو هو. جتي هو انهيءَ ڪولهيءَ، سندس پوڙهيءَ زال، هڪڙي پٽ ۽ ان ويهاريل عورت جو خرچ ڀريندو هو. نياز کي انهيءَ ڳالهه جي ڪا به پرواهه ڪانه هوندي هئي. ته سندس ڀرسان ڪير ۽ ڪهڙي ڪردار جو ماڻهو ٿو رهي. تڏهن به مون کان رهيو نه ٿيو ۽ نياز کان پڇيم ته اوهان هن عورت کي پنهنجي پاڙي ۾ ڪيئن ٿا گوارا ڪريو.
نياز کلي وراڻيو: ”هيءَ سدا سهاڳڻ چوندي آهي ته آءٌ ڀٽي جي ناننگ ٿا آهيان ۽ هوءَ منهنجي ماسي. فلاڻي جو بُڻ آهي جيڪا بمبئيءَ ۾ منهنجي ماءُ سان گڏ مشهور فلم ايڪٽر نرگس جي ماءُ جِدن ٻائي وٽ رهندي هئي.“ ان ڪولهڻ کي قدرت واندڪائيءَ ۾ ويهي ٺاهيو هو. جوائر جي ڪاٺي جهڙو سڌو قد، ماسيرو جسم، پگهريل سون جهڙو رنگ، اريل ڳاڱي جهڙا ڳل، ڪينجهر جهڙيون وڏيون ۽ گهريون اکيون، هرڻيءَ جهڙي چال ۽ ڪونج جهڙي ڊگهي ڳچي. جڏهن خماريل نيڻ کڻي نهاريندي هئي ته هوش، ايمان ۽ عقل ٽئي موڪلائي ويندا هئا. مائي هر وقت نياز صاحب جي گهر ايندي ويندي رهندي هئي. سندس چوڻ هو ته هوءَ ڪنهن وقت سٺو ڳائيندي هئي، پر جڏهن اسان کيس ڏٺو تڏهن هوءَ پاڻ سانگيءَ جو غزل لڳندي هئي ۽ سندس جسم جو هر عضوو موسيقيءَ جي مندر تان محسوس ٿيندو هو، پر سندس آواز ذري گهٽ مير علي احمد ٽالپر جي آواز جهڙو ٿي ويو هو، سندس خرچ ڀريندڙ مهاجر ٺيڪيدار قد ۾ بونو، بُت ۾ خان قيوم ۽ رنگ ۾ عيدي امين جهڙو هو. مائيءَ نياز ۾ ڏاڍي دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي، پر نياز صاحب باوجود شاعر هجڻ جي چاهيندو هو ته اهي ماڻهوءَ پاڙو ڇڏي وڃن ته چڱو. بس اهو هو انهيءَ وچ ۾ انهيءَ مائي جي ٻي ڀيڻ، جيڪا بازار حسن ۾ ويٺل هئي ۽ بقول سندس ته اتي موسيقيءَ جي تعليم پئي ورتائين اُن به فليٽ نمبر 12 ۾ ڪنهن نه ڪنهن ماڻهوءَ سان اچڻ شروع ڪيو. اها ڇوري به سراپا جنس هئي. سندس جسم جي بيهڪ، بناوٽ، رنگ روپ، چال ڍال، هر شيءِ مان جنس جي باهه ڄڀيون پئي ڏيندي هئي. اهوسلسلو ڪجهه وقت هليو ته وڏي ڀيڻ کي نياز انهيءَ ڳالهه تي تيار ڪيو ته تون جنهن ماڻهوءَ وٽ ويٺل آهين، انهيءَ سان شادي ڪري صاف زندگي گذار ۽ پنهنجي ڀيڻ کي به ڪنهن شينهن جي ڪلهي چاڙهي ڇڏ. اوهين ٿر ڄايون آهيو، جنهن ٿر جي هڪ ڪردار مارئيءَ، پوري سنڌي ادب کي مالا مال ڪري ڇڏيو آهي. انهيءَ ڀُونُ جون نياڻيون هيئن جسم وڪڻنديون رهن ته اها ٻُڏي مرڻ جي جاءِ آهي. آءٌ اوهان کي جڏهن ڏسندو آهيان ان وقت مون کي روپلو ڪولهي ياد ايندو آهي ۽ آءٌ محسوس ڪندو آهيان، ڄڻ اهو چئي رهيو هو، ”مون انگريز سامراج سان وڙهندي جان ان لاءِ ته ڪانه ڏني هئي، جو منهنجون هم قبيلي نياڻيون عصمت وڪڻنديون رهن.“ ۽ پوءِ ان مائيءَ کي روپلي ۽ اُن جي گهر واريءَ جي قومي غيرت سان ڀرپور ڳالهه ٻڌائيندو هو. مائي انهيءَ ڳالهه ۾ اچي انهيءَ پناهگير سان شادي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي ۽ هُن پاسي اهو پناهگير به تيار ٿي ويو. انهن ٻنهيءَ ڄڻن بازار حسن واريءَ ڇوڪريءَ کي اعتماد ۾ وٺڻ لاءِ نياز واري سموري صلاح ٻڌائي، جنهن ان ڪري دلال سان ذڪر ڪيو ۽ چيو ته ساري شرارت انهيءَ مٿي ڦريل شاعر جي آهي. بس پوءِ اهو ڪولهي ڀڙؤن جي پوري فوج سميت نياز جو دشمن ٿي پيو. روز مختلف قسم جون ڌمڪيون ۽ دڙڪا ڏيڻ لڳا پر هن کي هڪ ڏينهن جيئن ئي نياز آفيس وڃڻ لاءِ ڏاڪڻ لهي رهيو هو ته سامهون اهو ڀڙوو ايندو نظر آيو. نياز نڪا ڪئي هم نه تم. لاهيندي پادر شروع ٿي ويو. بوٽ جي ٽٽڻ جو انديشو ٿيو ته اهو ڇڏي مڪن، لتن ٺوشن ۽ چماٽن سان هڻي سڄائي رکيائين. هن جي رڙ ته بچايو، بچايو، وارو ڪريو. مون کي قتل ٿو ڪري. پر سندس رڙين تي ڪتي به ڪا نه ڀونڪي. سواءِ هيٺ ويٺل مينهن جهڙي ڪاري رنڊيءَ جي ان بج جڏهن ڏٺو ته ڀڙوي جي مرمت نياز پيو ڪري سا به سهڪندي وڃي پنهنجي کڏڙي ۾ ويٺي. آخر خبر پئي ته ڪجهه ڏينهن بعد فليٽ 12 خالي ٿي ويو آهي. نياز صاحب پنهنجي مڙسيءَ ۽ همت سان پنهنجو پاڙو ته پاڪ ڪيو، پر اسان ٻئي هڪ سهڻي صورت ڏسڻ کان محروم ٿي وياسين، جنهن جو جسم سانگيءَ جي غزل جي تصوير هئي ۽ جنهن جي هر عضوي مان نيم ڪلاسيڪيءَ موسيقيءَ جون مڌر ڌنون نڪري ويو منڊل کي وجد ۾ آڻي ڇڏينديون هيون.
يوسف ٽالپر جي ڀاءُ جي شادي جي موقعي تي نياز جي هنگامه آرائي به هڪ يادگار واقعو آهي. يوسف ٽالپور جي ڀاءُ جي شادي هجي، جنهن ۾ ساري سنڌ جي معزز ماڻهن کي دعوت ڏني وئي هئي. حيدرآباد جو ڊي. سي ۽ ايس. پي، ڊي. آءِ. جي. سنڌ، سنڌ اسيمبليءَ جا ميمبر وغيره موجود هئا. موسيقيءَ جي محفل ۾ فقير عبدالغفور کان فرمائش ڪئي وئي ته اياز جي مشهور وائي ”سنڌڙيءَ کي سر ڪير نه ڏيندو ٻڌائي. فقير عبدالغفور وائي ڳائيندي وچ ۾ آفيسرن ۽ ميمبرن کي خوش ڪرڻ لاءِ پنهنجي طرفان وڌايو ته: ”سنڌڙيءَ کي سر ڪير نه ڏيندو ادا پاڪستان کي سير ڪير نه ڏيندو.“ عبدالغفور جو ايترو چوڻ ۽ نياز جو مڇرجڻ. ”بس ڪر دلا! لنگهن کي ڪهڙي خبر قومي شاعريءَ جي؟ تون ڪٿان جو تان سين آيو آهين، اسان جي شاعريءَ کي بگاڙڻ وارو؟ بند ڪر ڪلام نه ته....... آفيسرن کي خوش ڪرڻو هئي ته ڪا رنڊي يا ناچو ڇورو گڏ وٺي اچين ها!“
ماڻهو سڀ حيران ۽ پريشان، نياز پنهنجي دنيا ۾ مست. نيٺ فقير عبدالغفور کان ڪلام ختم ڪرايو ويو. جيتوڻيڪ ان وقت نياز ۽ اياز پاڻ ۾ ڪو نه ٺهندا هئا، تڏهن به نياز جو اٿي .......... اهڙي شاعري سڄي سنڌي عوام ملڪيت آهي.
ملڪ ۾ مارشل لا لڳڻ کان پوءِ جاين جي مالڪن، مارشل لا جي نام نهاد سختيءَ جو فائدو وٺي، مسواڙين کي تنگ ڪرڻ شروع ڪيو. نياز همايوني حسن علي منيشن جي هڪ فليٽ ۾ مسواڙ تي رهندو هو. اها منيشن اصل ۾ هڪڙي ميمڻ سيٺ جي هئي، جنهن ڪنڀڻ سيد کي وڪڻي ڏني. بلڊنگ جيئن ته ڪنهن نام نهاد شرافت واري جاءِ تي ڪا نه هئي، ان ڪري ابتدا ۾ ان جي فليٽن جي مسواڙ ڏاڍي سستي هئي. يعني ٻن ڪمرن جو فليٽ باٿ روم، ليٽرين، پاڻيم بجلي ۽ بورچيخاني سميت اسي روپيا ماهوار مسواڙ ۾ مليو ٿي. نياز ۽ ڪن ٻين ماڻهن اهي فليٽ مسواڙي ورتا، جيڪي لڳاتار سندس قبضي ۾ رهندا پئي آيا. جڏهن مالڪ تبديل ٿيو ته نئين سيد مالڪ چاهيو ته بلڊنگ نشي جي واپارين ۽ ڳائڻين کي ڳريني مسواڙن تي ڏني وڃي. انهيءَ لاءِ سيد سڳوري اڳ ۾ وڪيل جي معرفت مسواڙين کي نوٽيس ڏياريا ۽ پوءِ ناجائز قبضي خلاف ڪورٽ ۾ ويو. ڪورٽ سڀني مسواڙين جي خلاف فيصلو ڏنو، سواءِ نياز همايوني جي. سيد سڳوري مٿئين ڪورٽ ۾ اپيل ڪرڻ سان گڏ، ڏاڍ مڙسيءَ جو مظاهرو شروع ڪيو. هيڏانهن نياز همايونيءَ به صفا ڏنڊي تي لهي آيو، سيد سڳوري وڃي ڪن غنڊن جي سردارن سان لاڳاپو قائم ڪيو ۽ ان سان گڏ پاڻي ۽ بجلي به بند ڪيائين، پاڻي ۽ بجلي جو حل ته نياز صاحب هڪدم ڳولي ڪڍيو، باقي غنڊن سان نبرڻ لاءِ سواءِ هڪ ڏنڊي ۽ ڪهاڙيءَ جي ڪو به انتظام نه ڪيائين ۽ نه وري مدد لاءِ ڪن دوستن سان رابطو ئي قائم ڪيائين. جڏهن اسان کي خبر پئي تڏهن مون ۽ سنڌ يونيورسٽي شاگردن سنگت جي صدر جناب غلام شبير لاکي کيس مدد ڪرڻ جي آڇ ڪئي، پر ٽاري ڇڏيائين ته جڏهن ضرورت پئي تڏهن توهان کي چوندس. هڪ ڏينهن اتفاق سان شاهه صاحب به پاڻي ۽ بجلي بند ڪرڻ لاءِ ان وقت اچي نڪتو، جڏهن نياز اڃا آفيس ڪو نه ويو هو. شاهه تي نياز جي نظر پئي ڄڻ ڏينڀن جي ماناري ۾ کڙو لڳي ويو. گوڏ ۽ گنجي پاتل ڏنڊو هٿ ۾ اچيو ٿو شاهه جي پٺيان پوي. ”متان ويو آهين، ايراني تخم! تنهنجي ته......“ هاڻي حالت هيءَ جو شاهه اڳيان نياز پٺيان، اچي مياڻي روڊ تي نڪتا. جتان سيد سڳوري مارڪيٽ ٿاڻي جو گس ورتو. بس اهو ڏينهن ٿيو وري شاهه نياز جي غير موجودگيءَ ۾ وري پاڻي ۽ بجلي بند ڪرڻ ڪو نه آيو. البته ڪيس ۽ ڪائونٽر ڪيس هلندا رهيا. جيتوڻيڪ نياز يڪي سر بهادر مڙس ٿيو منهن ڏيو ويٺو هو، پر پوءِ به سنڌ ۾ روزانه برستي ڏيڏرن وانگر پيدا ٿيندڙ ثقافتي، تهذيبي ۽ ادبي انجمنن مان ڪنهن هڪ به سندس اخلاقي مدد ڪا نه ڪئي. توڙي جو نياز همايوني اڪيلي سر پنهنجي فڪر ۽ فن ذريعي انهن سڀني جماعتن جي ميمبرن جي گڏيل اهليت ۽ صلاحيت کان مٿي آهي. شايد انهن جماعتن جي ڪوتاهه قامت دانشورن ۽ فنڪارن کي نياز جي اها بي نيازي ئي نه وڻندي هجي. آءٌ سوچيندو آهيان، ههڙي بي نياز ماڻهوءَ پنهنجو تخلص نياز ڪيئن رکيو؟
نياز جو ضد به پنهنجي سختيءَ ۽ شدت جي ڪري پنهنجو مٽ پاڻ آهي. هن جيڪڏهن هڪ ڀيرو ڪنهن شيءِ کان انڪار ڪيو ته پوءِ دنيا جي ڪا به طاقت کيس اقرار ڪرڻ تي آماده نه ٿي ڪري سگهي؛ پوءِ انهيءَ انڪار جي ڪري کيس کڻي ڪيڏو ۽ ڪيترو نقصان برداشت ڇو نه ڪرڻو پوي ۽ اهونقصان مالي هجي يا دوستن جي ناراضگيءَ جي صورت ۾. سمجهان ٿو، 1973ع ۾ سائين جي. ايم. سيد جي سالگرهه جو جلسو ’ڀرڳڙي هائوس‘ حيدرآباد ۾ ٿيو هو، جنهن ۾ ڪجهه اهڙا ماڻهو شريڪ هئا، جن کي نياز ذهني طرح سخت نفرت جي نظر سان ڏسندو هو. جڏهن نياز جلسي گاهه ۾ پهتو ۽ سندس نظر انهن ماڻهن تي پئي ته فوراً واپس وريو. جيئي سنڌ جي ڪارڪنن کيس ڏاڍيون منٿون ميڙيون، پٽڪا پلاند ڪيا ته سائين مهرباني ڪري ويهو، سيد جي سالگرهه جو بائيڪاٽ نه ڪريو، پر ٻيو ٿوي خير! نياز نه مڙيو هليو ويو. اهو ڏينهن اڄوڪو ڏينهن جيئي سنڌ يا ٻئي ڪنهن تنظيم جي جلسي يا گڏجاڻي ۾ شريڪ ٿيڻ جوسوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي. سواءِ ڪنهن اهڙيءَ گڏجاڻيءَ جي جنهن ۾ سائين خود موجود هجي. اهڙي هڪڙي گڏجاڻي نور محمد هاءِ اسڪول جي گرائونڊ ۾ ٿي، سائين جي. ايم. سيد صدارت ڪري رهيو هو. نياز به وڃي شريڪ ٿيو. ڀٽي صاحب جو ابتدائي دور هجي. سنڌ جا سمورا دستار بند اديب يا پنهنجن ٻرن ۾ گهڙي ويهي رهيا هئا يا پيپلزپارٽيءَ جي جهولي ۾ ائين وڃي ڪريا هئا، جيئن جوانيءَ جي جوش ۾ جلندڙ حسن، عشق جي بي تاب ڀاڪرن ۾ ڪرندو آهي. اهڙي دور ۾ سائين جي. ايم. سيد 4 مارچ جي جلسي جي صدارت لاءِ مسلم هاسٽل جي گرائونڊ ۾ بندوقن ۽ ڪهاڙين جي سلاسيءَ ۾ پهتو. هزارها ماڻهن جي موجودگي ۾ نياز، عبدالرحمان عالماڻي مرحوم ۽ آءٌ به وڃي پهتاسين. نوجوانن جو نياز کي ڏٺو، سو وٺي شور ڪيائون ته نياز اسٽيج تي اچي شعر پڙهي. نياز اسٽيج تي ويو ۽ پنهنجو مشهور نظم:
”تنهنجو عشق اتاهون، سائين هر جابر جي ذات اڳيان.
تنهنجو ڪنڌ جهڪڻ جو ناهي، ڪنهن ڀي لات سنات اڳيان.!
ڏاڍي سوز ۽ ترنم سان پڙهيو، پوءِ شعر مٿان شعر جون فرمائشون ٿينديون ويون، نياز پڙهندو رهيو. لکن جو هجوم، اسٽيج تي سيد جي موجودگي، نياز کي بيخود ۽ مست بنائي ڇڏيو. هو هر خطري ۽ خوف کان بي نياز، پورو ڪلاڪ شعر ٻڌائي اسٽيج تان هيٺ لٿو. ٻئي ڏينهن صبح جو اخبار عبرت ۾ فوٽو ڇپيو. جي. ايم. سيد، ظفر علي شاهه، نياز همايوني، يوسف لغاري ۽ حفيظ قريشي چوٿين مارچ جي جلسي کي خطاب ڪري رهيا آهن. انهيءَ سلسلي ۾ نياز جي بالا عملدارن لاهور کان انڪوائري آفيسر موڪليو. انڪوائري آفيسر کي نياز جو هڪ ئي جواب هو ته: ”آءٌ نوڪري ڇڏي سگهان ٿو پر سيد سان ناتو ٽوڙي نه ٿو سگهان.“ نيٺ گهڻي ريڙهه پيڙهه کان پوءِ اها انڪوائري ختم ڪئي وئي، پر نياز پنهنجي مؤقف تان نه هٽيو.
نياز اصل ڇهه وني هن ملڪ جي مجازي خدائن کي ڪو نه مڃي. ٻيو ته ٺهيو پر انهن مان هڪ مجازي خدا جي تصوير لاءِ نياز کيس ڏاڍا زور ڀريا ويا ته سندس تصوير پنهنجي آفيس ۾ ٽنگي ڇڏ، نياز ٺُپَ جواب ڏنو ته مون اوقات نوڪريءَ جو معاهدو ضرور ڪيو هو پر ان ڪڙي ڪم جو ڪڏهن به اقرار ڪون ڪيو هئم ان ڪري ماٺ رهو ته واهه، نه ته نوڪري جي ٽوڪري اوهان کي آئي.... اسان ائين چڱا آهيون.
شيخ اياز سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ٿي آيو، هن پنهنجن ڪن ناعاقبت انديشن صلاحڪارن جي چوڻ ۾ اچي، اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي شاگردن ۽ همدردن خلاف وٺ پڪڙ لائي ڏني. ڪيترن کي گرفتار ڪرايو ويو، ڪيترا شاگرد يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ کان نااهل قرار ڏئي ڪڍيا ويا. اياز جي انهن لاعاقبت انديش قدمن خلاف جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جوابي احتجاج شروع ڪيو. اياز جي حمايت ۾ سنڌ جي اديبن شاگردن جي مذمت ۾ هڪ بيان جاري ڪيو. اهو بيان مختلف اديبن جي صحيحن سان سينگاربو، نياز همايونيءَ وٽ پهتو. نياز صحيح ڪرڻ کان عظمتي انڪار ڪري ڇڏيو. چئي: ”اهي شاگرد ئي آهن، جن هر دور ۾ سنڌ تي ٿيندڙ ضلمن جي خلاف بهادرانه جنگ ڪئي آهي. وڏي ڳالهه ته اهي شاگرد ئي ئي آهن، جن جي ڪلهن تي چڙهي ترقي پسند اديب اڄ هن منزل تي پهتا آهن، انهن اديبن کي شاگردن جي مذمت ۾ بيان ڏيندي شرم اچڻ گهرجي. اهي شاگرد سنڌ جي هن دور جي تاريخ جو انتهائي روشن باب آهن. اهي شاگرد ئي آهن، جن جي لاءِ مون چيو هو:
هن ڌرتيءَ جا دودا جاڳيا، جاڳيو دريا خان وري!
هن ڌرتيءَ جي مٽي لهندي، مرڪي پنهنجو مان وري!
يا خود اياز به چيو هو:
ڳاڙها ڳڀرو سنڌ جا، تون ئي منهنجو خواب،
تون ئي آنهه جواب، صدين جي سوال جو.
انهن شاگردن کي نندڻ بجاءِ سنڌي اديبن کي ٻڏي مرڻ کپي.
اهو بيان نياز جو گهرو دوست حميد سنڌي کڻي آيو هو. ها، روح رهاڻ وارو، ”حميد سنڌي“ ۽ هن دور جو ”عبدالمحميد ميمڻ.“ اُن ويهن ئي ننهن جو زور لاتو، پر نياز کان صحيح نه وٺي سگهيو. اُن جو نتيجي طور يونيورسٽيءَ طرفان ڪجهه ڪتاب ايڊٽ ڪرڻ لاءِ نياز همايوني منتخب ٿيو هو، جيڪو بحم نياز کان واپس ورتو ويو. اهو هزارن روپين جو نقصان هن سٺو، پر پنهنجيءَ ڳالهه تان ڪو نه هٽيو. اياز جي اهڙيءَ طرح سنڌيالاجي طرفان نياز جي ڪتاب ”ساڻيهه جي ساک“ کي ملندڙ انعام رد ڪرائي نعيم دريشائيءَ جي ڪدن جهڙيءَ شاعريءَ جي ڪتاب ”انسان- اڻ انسان“ کي ڏنو ويو. اهو عمل اياز ۽ نياز کي ڪٿي بيهاري ٿو، اهو فيصلو سنڌي جي ادبي تاريخ کي ڪرڻو آهي!
ڀٽي جو آخري دور هجي ملڪ ۾ هڪ عام ناراضگيءَ جي فضا پيدا ٿي چڪي هئي. سنڌ يونيورسٽيءَ جي شاگردن جو ڪافي تعداد جيلن ۾ بند هو. سنڌي ليکڪن مان آءٌ، ابراهيم منشي ۽ طارق اشرف ٻن ٻن سالن کان جيل ۾ هئاسين. ان وقت سنڌ جي وڏي وزير غلام مصطفيٰ جتوئيءَ، سنڌ جي ڪن ”وٽڪ“ اديبن جي معرفت سنڌي اديبن کي چيف منسٽر هائوس ۾ اچي ساڻس ملي سنڌي اديبن جي مسئلن تي ڳالهائڻ جي دعوت ڏني. دعوت ڇا ملي، سنڌي اديب نئون نئون سوٽ سبائڻ لاءِ سنڌ يونيورسٽيءَ جون ڪجهه نينگريون جيڪي ٻه چار ڪهاڻيون ابتي گرامر ۾ لکي چوٽيءَ جو ليکڪائون بنجي ويون هيون، موسم آهر ميڪ اپ جي سامان ۽ ساڙهين جي رنگن جي چونڊ ۾ لڳي ويون. انهيءَ سلسلي ۾ نياز جو گهرو دوست الطاف عباسي نياز وٽ ويو ته هن سرگس ۾ اوهان جو هلڻ تمام ضروري آهي. ڇو ته سنڌي اديبن جا تمام اهم مسئلا بحث هيٺ ايندا. اتي سڀني اديبن جو هڪ گڏيل آواز هجڻ ضروري آهي. انهيءَ ادبي سرڪس ۾ ڪنهن سنجيده ماڻهوءَ ۽ مسئلي جي ڪا به گنجائش ڪانهي. ان ڪري منهنجو هلڻ بيفائدو آهي. مون کي يقين آهي ته سڀئي اديب [پتلين سميت] جتوئي صاحب جي قيادت تي مڪمل اعتماد جو اظهار ڪندا ۽ منهنجي ذهن ۾ ان وقت خنجر ٽنبجي ويندا، جڏهن آءٌ ان ڪرسيءَ تي جتوئيءَ ”جهڙي ماڻهو“ کي ڏسندس، جنهن ڪرسيءَ تي تاريخ جي هڪ دور ۾ انگريز سامراج جي اکين ۾ اکيون وجهي ڳالهائيندڙ شهيد سنڌ الهه بخش سومرو ويندو هو. منهنجي لاءِ اهڙي وفد ۾ شريڪ ٿيڻ ناممڪن آهي.“
نيٺ مقرر ڏينهن تي ادبي ڪاروان روانو ٿيو، بلڪل اهڙي طرح جهڙيءَ طرح ٻهراڙي جا ماڻهو ٻارن سميت پيرن جي زيارت لاءِ روانا ٿيندا آهن. اتي سنڌي اديبن ڪهڙي ڪهڙي گوهر افشاني ڪئي اُن جي اپٽار نه ڪرڻ ئي بهتر آهي. جيل مان آزاد ٿيڻ کان پوءِ مون کي سنڌيالاجيءَ واري عبدالقادر جوڻيجي ٻڌايو ته سنڌي اديبن جي مسئلن تي يونيورسٽيءَ جي هڪ مائيءَ ليلا بانا، ڳالهايو، باقي سڀ جتوئي صاحب جي خطابت ۽ انتظام جي ساراهه ڪندا رهيا. موٽ ۾ ڪن کي کارن جون پرمٽون مليون، ڪن جي ميڪ اپ جي ساراهه ٿي، ڪن کان پڇيو ويو ته توهان وري اديب ڪيئن ٿيو؟ اهڙيءَ ريت ٽين دنيا جي ”باضمير“ اديبن جو قافلو خير سان کٽي واپس موٽيو. باقي سائين سان اها حالت ڪيائون جيڪا حالت واسي گڏهه سڱرن سان ڪندو آهي. نياز سان منهنجا تعلقات هميشه نيازمندانه رهيا آهن ۽ آءٌ سندس ذري گهٽ گهر ڀاتي آهيان، پر ڪڏهن ڪڏهن منهنجي باري ۾ به اهڙو برتاءَ ڪندو آهي، جو حيرت ٿيندي آهي. مون پنهنجو ڪتاب ”قومي تحريڪ“ سندس نالي منسوب ڪيو آهي. انهيءَ ڪتاب جي ڇپائي کان ترت پوءِ شيخ مجيب الرحمان جي ورسيءَ جي صدارت ڪرڻ جي ڏوهه ۾ مون تي وارنٽ نڪتا. آءٌ ان وقت عيد جي ڪري ڳوٺ ويل هوس. پوليس مون کي ڳولڻ لاءِ نياز وٽ پهتي. انهيءَ ڳالهه منهنجي خلاف سندس دل ۾ ڪٽر ويهاري ڇڏيو. خير مون کي روپوش ڪو نه ٿيڻو هو، ان ڪري 28 آگسٽ 1979ع تي دادو شهر ۾ ان وقت گرفتار ٿي پيس، جڏهن آءٌ لطيف ڏينهن ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ وڃي رهيو هوس.
گرفتاريءَ کان پوءِ مون کي سٽي لاڪ اپ ۾ ڪافي ڏينهن رکڻ کان پوءِ سينٽرل جيل حيدرآباد موڪليو ويو. انهيءَ سموري عرصي دوران منهنجن ذاتي دوستن کي خبر نه پئجي سگهي ته آءٌ ڪٿي ۽ ڪهڙي حال ۾ آهيان. هڪ ڏينهن منهنجو پيارو دوست خالق، نياز موٽ اچي نڪتو ته منهنجي باري ۾ معلومات حاصل ڪري. خالق جو منهنجي باري ۾ پڇڻ ۽ نياز جو گرم ٿيڻ: ”منهنجو گهر ڪو ٿاڻو يا جيل آهي، جو آريسر جو هتي پڇڻ آيا آهيو. مون کي خبر ناهي ته آريسر ڪٿي آهي.“ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جيل مان مون نياز ڏانهن خط لکيو ته ته ڏاڍو قربائتو جواب مليو، جهڙو ڪر ڪڏهن عرسو ئي ٿيو ڪو نه هو، پر خالق سان آءٌ جڏهن به ان واقعي کان پوءِ نياز جو ذڪر ڪندو آهيان ته سندس ”موڊ آف ٿي ويندو آهي.“ جڏهن آءٌ بيمار ٿي ڄامشوري اسپتال ۾ داخل ٿيس ۽ نياز صاحب شفقت ڪري نه صرف مون وٽ آيو، پر وس پڄندي هڙان وڙان منهنجي ڪافي خدمت به ڪيائين.
تن ڏينهن ۾ مسڪين جهان خان کوسو به اسپتال داخل هيو ۽ منهنجي ڀر سان ڪمرو مليل هوس. هڪ ڏينهن نياز منهنجي خراج پرس لاءِ وڪيورتي آيو ڪجهه دير مون سان ڳالهايون ڪري وري مسڪين جي ڪمري ڏانهن ويو. مسڪين بلڪل بي سُڌ پيو هو. نياز پنجاهه رپيا ڪڍي نعري ويهائي هيتال رکي ٻاهر نڪتو ۽ در تي بيٺل پوليس وارن کي چانهن پاڻي لاءِ ڪجهه ڏئي هليو ويو.
جڏهن وڃي سوزوڪي تي چڙهيو ته ڀاڙي لاءِ کيسي ۾ هٿ وڌو ائين ته وٽس پئسو ڪو نه بچيو. هو تنهن ڪري سوزوڪي مان لهي پنڌ پيو ۽ ڄامشوري کان وٺي حيدرآباد تائين پنڌ هليو ويو، ليڪن ڏهه قدم واپس ٿي اسپتال پهچي ورهه کان ڀاڙي جا پئسا گهرڻ گوارا نه ڪيائين.
نياز صاحب تي لکڻ ويٺس ۽ خيال هو ته صرف ڪي ڳالهيون لکي ٻئي درويش جو ذڪر ڪندس پر جيئن جيئن لکندو رهيس تيئن تيئن حافظي جون ڳنڍيون کلنديون رهيون. پر پوءِ به سندس نجي زندگيءَ جا ڪيترا ئي پهلو ۽ مزاحيه انداز رهجي ويا آهن، باقي سندس ادبي علمي ۽ شاعرانه حيثيت تي تبصرو يا خيال آرائي هن موضوع کان ئي ٻاهر آهي. جنهن تي ڪنهن ٻئي ڀيري لکندس.