ٻيو درويش ’محمد صالح عاجز‘
منهنجي ساڻس ملاقات ڪڏهن ۽ ڪهڙي حالت ۾ ٿي ان باري ۾ به ڪجهه چئي نه ٿو سگهان. البته ايترو ياد اٿم ته جڏهن آءٌ پهرين مدرسي ڀينڊي مان ان ڪري نڪتس جو، منهنجا ذهني لاڙا ٺيڪ نه هئا، جيڪي مدرسي وارن کي نه وڻندا هئا. مون تي ننڍي هوندي کان ئي سياست جو رنگ غالب هو ۽ مدرسي ڀينڊي ۾ سياست ته ٺهيو، پر اخبار جي داخلا تي ائين بندش هئي، جيئن سعودي عربيا ۾ ڪنهن سياسي ڪتاب جي داخلا تي بندش. ڀينڊي مان نڪرڻ کان پوءِ آءٌ ته سجاول ويس، انهيءَ عرصي دوران 1965ع جي جنگ شروع ٿي چڪي هئي. مون مدرسي جي شاندار دارا حديث ۾ عالمن ۽ شاگردن جي موجودگيءَ ۾ جنگ ڇيڙڻ جو ڏوهه ايوب خان ۽ ڀٽي تي مڙهيو ۽ جنگ ۾ ڪنهن به قسم جي تعاون کي ناجائز ۽ حرام قرار ڏنو. ان جا ٻه سبب هئا (1) هڪ ته آءٌ جذباتي طرح جواهر لال، ابو الڪلام ۽ گانڌي جو پوئلڳ ٿي چڪو هوس. ان ڪري انهن جي ملڪ سان جنگ ٺيڪ نه ٿي سمجهيم، (2) آءٌ انهن ڏاهن کي پڙهڻ جي ڪري آمريت جي هر شڪل ۽ صورت جو دشمن بنجي ويو هوس ۽ پاڪستان ۾ ان وقت هڪ ڇتي آمريت پنهنجي مڪمل اگهاڙي روپ ۾ موجود هئي. منهنجو خيال هو ته پاڪستان جي عوام کي پهرين ايوب خان سان ۽ پوءِ شاستريءَ سان وڙهڻ گهرجي؛ جيئن امام حسين صه يزيد جي موجودگيءَ ۾ پهرين يزيد سان وڙهيو هو، ڇو ته سندس خيال ۾ ڪنهن ننگي آمريت جي موجودگيءَ ۾ ان آمريت طرفان ڇيڙيل جنگ نه عوام لاءِ مفيد هوندي آهي ۽ نه وري ان سان اسلام کي ئي فائدو پهچي سگهي ٿو. هن وقت ۾ آءٌ نه صرف باقاعدي فوجن طرفان ڇيڙيل جنگ جي هر شڪل کي عوام ۽ ملڪ لاءِ هاڃيڪار سمجهان ٿو، پر پوري دنيا مان فوجي اداري کي ختم ڪرڻ جو حامي آهيان.
مدرسي ۾ موجود عالمن ۽ شاگردن مان ڪنهن هڪ به منهنجي ڳالهه جو جواب ڏيئي، مون کي قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪا نه ڪئي، ائين الٽو مون کي مدرسي مان ڪڍيو ويو، مدرسي ڀينڊي مان بي سرو ساماني جي حالت ۾ آءٌ ڳوٺ مولوي عبدالحئي نوحاڻي واري ڪنگوري تعلقي ڊگهڙي ضلعي ٿرپارڪر ۾ پهتس. اتي مون کي نصابي يا درسي ڪتابن کان سواءِ برصغير جي آزاديءَ جي جدوجهد تي بيشمار مراد پڙهڻ لاءِ مليو ۽ مولانا حاجي محمد خان نوحاڻيءَ جي صحبت ۾ تحريڪ آزاديءَ جي بيشمار شخصيتن، ماڻهن ۽ تحريڪن جي باري ۾ معلومات به ملي، ڇو ته ليگ ۽ ڪانگريس جي فيصلي ڪن معرڪن وقت پاڻ دارالعلوم ديوبند ۾ پڙهندو هو. سنڌ جي جن شخصيتن ۽ پرجوش مجاهدن جي باري ۾ مون کانئس ٻڌو، تن مان ٻه محمد صالح هئا، هڪ محمد صالح چانڊيو، جيڪو پنهنجي بي مثال ذهانت جي ڪري پهرين اسلام کان باغي ٿيو، پوءِ قاديانيت اختيار ڪيائين؛ ۽ ان وقت ڪنريءَ جي ڀرپاسي ۾ پنهنجي ڳوٺڙي ۾ ٽي. بي جي آخري اسٽيج ۾ پهچي چڪو هو. ٻيو محمد صالح عاجز جنهن جي باري ۾ کيس خبر نه هئي ته هن وقت ڪٿي آهي، ۽ ڪهڙن حالتن ۾ زندگي گذاري رهيو آهي. محمد خان نوحاڻي صاحب ٿڌو ساهه ڀري چيو هو، ’هيءَ قوم ڏاڍي ناقدر شناس آهي، هتي انگريزن جا وفادار حڪومت ڪري رهيا آهن ۽ آزاديءَ جا مجاهد اي پي سي جي هڪ گوريءَ لاءِ محتاج آهن. هن قوم پنهنجن محسنن کي هميشه پيرن هيٺان لتاڙيو آهي ۽ قومي غدارن کي مٿي تي ويهاريو آهي. چئي، عطاءَ الله بخاري چوندو هو: ”مسلمانو! اوهان کي ڇا چوان؟ توهان ڏنڊي واري جي اڳيان ۽ پئسي واري جي پٺيان هوندا آهيو. تقرير منهنجي ٻڌو ٿا، بليچو مشرقيءَ جو کئو ٿا ۽ ووٽ سڪندر حيات کي ڏيو ٿا. توهان جي جوش جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، واچولن وانگر اٿندا آهيو، ساوڻ جي ڪڪرن وانگر وڌندا آهيو ۽ جن بت جي جهاڳ وانگر ويهي ويندا آهيو. هندو جيئرن کي پوڄيندا ۽ مردن کي ساڙيندا آهن، ۽ اوهان مسلمان جيئرن کي ساڙيندا ۽ مئلن کي پوڄندا آهيو. حالانڪ جن انسانن کي اوهان جيئري تاريخ جي هر دور ۾ پئي ساڙيو آهي ۽ مئي پڄا ٿا پئي پوڄيو آهي، سي ان لائق هئا، جو جيئري سندن پوڄا ڪئي وڃي ها. اڄ اوهان جوش ۾ اچي جن انسانن کي پٿر هڻي رهيا آهيو، سي تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ وري پيدا نه ٿيندا. اوهان چؤ ٿا ته وري نبي پيدا ٿي سگهي ٿو پر آءٌ چوان ٿو تاريخ ۾ ابو الڪلام آزاد وري پيدا نه ٿو ٿي سگهي.“
ڪنهن جي ڳالهه وانگر هن فوج نه معلوم ڪيترن مجاهدن کي جيئري ساڙي ڇڏيو آهي، ۽ انهن جيئري سڙيلن ۾ ڪٿي محمد صالح عاجز جي سماڌي به هوندي، جيڪا شايد ڪنهن سائي وڻ جي ٽاري لاءِ به سڪندي هوندي. نوجوان صالح ۾ ڇا نه جذبو ۽ جوش هو! ڪهڙي نه ارادي جي پختگي ۽ پائيداري هئي! ڇا ته خطابت ۽ تقرير جي جادو بياني هئي! انگريز سامراجيت کي للڪاريندي ائين جيل هليو ويندو هو، جيئن هڪ ملهه ملي تي ويندو آهي، يا گهوٽ سيج ڏانهن وڌندو آهي.“
اهو هو پهريون غائبانه تعارف، جيڪو محمد صالح عاجز جي باري ۾ مون کي معلوم ٿيو، پر وڌيڪ خبر پئجي نه سگهي ته جيئرو آهي يا مري ويو. جيڪڏهن جيئرو آهي ته ڪٿي آهي ۽ ڇا پيو ڪري؟ سندس ذهني ۽ فڪري حالت ڇا آهي؟ اها نه مون کي خبر هئي ۽ نه وري مولوي محمد خان نوحاڻي ڪنگوري واري کي ئي خبر هئي. مولوي صاحب پاڻ سياست ڇڏي چڪو هو، چڱي خاصي زمينداري هٿ ڪري جوانيءَ جي محروميءَ جو پيريءَ ۾ ڪفارو ادا ڪري رهيو هو ۽ کيس سياست سان صرف ماضيءَ جي يادن کي ورجائڻ تائين دلچسپي هئي. هڪ ڀيرو چوڻ لڳو ته: ”جيتوڻيڪ اسان سڀ ڪانگريس ۾ هئاسون، پر پوءِ به اسان جي سنڌ جا مسلمان ذهني طرح ٻن ڌڙن ۾ ورهايل هئا. جيڪي گهڻو آزاد خيال، مذهب کي انسان جو ذاتي مسئلو سمجهندڙ ۽ متحده هندوستان جي آزاد حڪومت ۾ هڪ سيڪيولر جمهوري انتظام حڪومت جا حامي هئا، تن جو محبوب رهنما ابو الڪلام آزاد هو. محمد صالح جو تعلق انهيءَ ڌڙي سان هو، اهو ڌڙو سندن کي وڌيڪ ويجهو ڇا، انهن ۾ صفا مليل هو. ٻيا پڪا مذهبي آزاد سنڌجا حامي پر پنجاب سان ڪنهن حد تائين تعلق قائم رکڻ، ۽ آزاد سنڌ ۾ ولي الله جي فڪر تي مبني سوشلسٽ سماج جا طرفدار ۽ ڪنهن حد تائين هٿيار بند جدوجهد ۾ ايمان رکندڙ ۽ هڪ پارٽي حڪومت جا حمايتي هئا. سي مولانا عبيدالله سنڌيءَ جا پوئلڳ هئا. آءٌ انهن ۾ شامل هوس، سنڌ ۾ ابو الڪلامي مسلمان اقليت ۾ ۽ عبيدالله جا پوئلڳ اڪثريت ۾ هئا. عبيدالله سنڌي پورهيتن جي حڪومت جو حامي هو، پر آزاديءَ جي جنگ دوران انهيءَ مسئلي کي اڀارڻ جي سخت مخالف هو. آءٌ عبيدالله سنڌيءَ جي زندگيءَ جا ٻه واقعا ٻڌايان ٿو، جن مان هڪ جو تعلق هٿياربند جدوجهد سان آهي ۽ ٻئي واقعي جو واسطو هاري زميندار مسئلي سان آهي. بمبئيءَ کان سنڌ جي عليحدگيءَ کان پوءِ ٻي وزارت شهيد سنڌ الهه بخش سومري جي قيادت ۾ قائم ٿي. ان وقت ڪانگريس سنڌ جو صدر شايد ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي هو. ٻنهيءَ جي گڏيل ڪوشش سان مولانا سنڌي 24 سالن جي جلاوطنيءَ کان پوءِ ڪراچيءَ جي بندرگاهه تي قدم رکيو. استقبال ڪندڙن ۾ سنڌ جو وزيراعظم الهه بخش سومرو به موجود هو. هتي هڪ ڳالهه جي وضاحت ڪري ڇڏيان ته الهه بخش ۽ جي. ايم. سيد بنيادي طرح عبيدالله سنڌيءَ جا حامي هئا، سواءِ پنجاب سان سنڌ جي تعلق ۽ هٿياربند جدوجهد جي، باقي قومي ۽ طبقاتي مسئلي، سنڌ جي آزاد حڪومت ۽ سنڌ جي سياست ۾ آل انڊيا سياسي مسئلن جي مداخلت جي مخالفن جا ٽيٽي طرفدار هئا. جي. ايم. سيد جي مسلم ليگ ۾ شموليت هڪ جدا مسئلو آهي. ان وقت به ڪن جو چوڻ هو ته جي. ايم. سيد مسلم ليگ ۾ شامل ڪميونسٽ پارٽي جي هدايت تي ٿيو آهي. [سائين جي. ايم. سيد به اهو ئي ٻڌائيندو هو ته کيس مسلم ليگ ۾ ڪميونسٽن موڪليو هو.] مون کي اها خبر ڪانهي ته جي. ايم. سيد ڪميونسٽ پارٽي جو ميمبر هو يا نه، باقي مشهور ڪميونسٽ سان سندس گهاٽا لاڳاپا هئا. جهڙوڪ ڊاڪٽر اشرف وغيره. ڊاڪٽر اشرف به ديوبند ايندو رهندو هو، جتي هو حضرت حسين احمد مدنيءَ وٽ مهمان ٿي ترسندو هو. حضرت مدني سندس ڏاڍي عزت ڪندو هو. اوهان اسان جي بزرگن جو ڪردار ڏٺو ئي ڪونهي. اوهان ديوبند جا مجاهد آزادي ڏسو ها ته هنن مدرسن ۽ ملن کي ڌڪا ڏئي مسجدن مان ڪڍي ڇڏيو ها. ڊاڪٽر اشرف هڪ مضمون لکيو هو، جنهن ۾ ڄاڻايو هئائين ته هڪ رات آءٌ بخار جي حالت ۾ حضرت حسين احمد مدنيءَ وٽ پهتس، کيس چيم ته آءٌ توهان جي عام مهمان خاني ۾ ڪو نه ترسندس، ڇو ته مون کي آرام جي سخت ضرورت آهي ۽ اوهان جا مهمان رات جو ٽين وڳين اٿي نماز پڙهندا ۽ ذڪر ڪندا آهن، ان ڪري منهنجو آرام خراب ٿيندو. مولانا صاحب منهنجي رهائش لاءِ ڌار انتظام ڪيو، جتي آءٌ سمهي رهيس. اڌ رات جو محسوس ڪيم ته ڪو ماڻهو مون کي آهستي آهستي مٿي تي مالش ڪري رهيو آهي ته ڪڏهن پيرن کي زور ڏئي رهيو آهي، آءٌ ڏاڍو حيران ٿيس. آهستي آهستي ماچيس کڻي تيلي ٻاري ڏٺم ته مولانا مدني پاڻ مون کي زور ڏئي رهيو هو.
خير مون پئي ڳالهه ڪئي مولانا سنڌيءَ جي واپس اچڻ جي.
واپس اچڻ کان پوءِ مولانا صاحب گشت ڪندو اچي ديوبند مان نڪتو. اتي ان وقت آءٌ به پڙهندو هوس. اسان سنڌي شاگردن مولانا صاحب کي چانهه پارٽي ڏني، جنهن ۾ مولانا مدني به شريڪ ٿيو. چانهه ۽ ڳالهين جي دور هلندي، هڪ پنجابي اچي نڪتو، جنهن هٿ ٻڌي مولانا صاحب کي چيو "حضور میں یہاں طلبہ کو جنگ کی تربیت دیتا ہوں، اگر اجازت ہو تو اپنے فن کا مظاہرہ آپ کو دکھاؤں" اها ڳالهه ٻڌي مولانا سنڌي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ پنجابي کي چيائين ته پنهنجي جنگي چالن جي تفصيل مون کي سمجهاءِ! مولانا صاحب سمجهيو ته هي همراهه ڪو مليٽري سائنس جو ماهر آهي، پر پنجابي فوجي چالن تي ڪجهه ڳالهائڻ جي بجاءِ مشهور پنجابي طريقي سان لٺ گهمائڻ شروع ڪئي. لٺ گهمائيندو به وڃي ۽ چوندو به پيو وڃي: "ابھی اس طرف سے ڈاکو حملہ کریگا۔۔۔" ايترو چيائين مس ته مولانا عبيدالله صاحب جو جوتو ٺڪ وڃي ٽڪڻ ۾ لڳس: ”نڪري وڃ بدمعاش! هن وقت جڏهن ملٽري جهاز لنڊن ۽ انگريزي جهاز ميونز کي تباهه ڪري رهيا آهن، ان وقت تون سامراج جو دلال بنجي اسان کي لٺ گهمائڻ جي تربيت ڏيڻ آيو آهين. هن ملڪ ۾ لٺ جي نه پر روسي سرخ سپاهين جي ضرورت آهي. ”حسين احمد! هي ڪم تنهنجي اجازت سان شروع ٿيو آهي؟“ مولانا مدني چيو ته: ”سائين مون کي اڄ خبر پئي آهي.“ مولانا صاحب جلال ۾ اچي چيو هينئر جو هينئر ٽپڙ کڻايوس. مون کي اهو انگريز جو جاسوس ٿو نظر اچي.“
حيدرآباد سنڌ ۾ جمعيته طلبا اسلام طرفان وڏي پيماني تي ڪانفرنس جو انتظام ٿيل هو، ان جي صدارت مولانا عبيدالله سنڌي ڪري رهيو هو. اسان سڀني کي خبر هئي ته جلاوطنيءَ کان پوءِ مولانا سنڌي جي خيالن ۾ ڏاڍي تبديلي اچي وئي آهي. خاص ڪري برصغير ۾ جاگيردارانه نظام کي پوري ملڪ جي مصيبتن جي جڙ سمجهندو هو. ان ڪري انهيءَ جلسي ۾ هاري ڪارڪنن جي اڪثريت اچي گڏ ٿي هئي. مولانا صاحب سخت بيمار هو. مٿس غشيءَ جا دورا پئجي رهيا هئا. اهڙي حالت ۾ به هن ڪانفرنس جي صدارت قبول ڪئي هئي، رڳو سامراج دشمنيءَ جي بنيادي سبب ڪري. اسان جي بزرگن جي سامراج دشمنيءَ جو مثال برصغير ۾ ڪا به شخصيت پيش ڪري نه ٿي سگهي. انهيءَ سلسلي ۾ هڪ تاريخي واقعو ٻڌايان ته جڏهن مولانا محمد الحسن مالٽا مان آزاد ٿي وطن واپس پهتو، ان وقت ”تحريڪ ترڪ سوالات“ زورون تي هئي. عليڳڙهه جي ڪيترن شاگردن ۽ استادن انهيءَ يونيورسٽيءَ جو بائيڪاٽ ڪري ”جامعه مليهٰ“ نالي هڪ نئين يونيورسٽي جو بنياد وڌو ۽ ان جي مهورتي تقريب لاءِ مولانا محمود حسن کي دعوت ڏني وئي. مولانا صاحب سخت بيمار هو. ڊاڪٽر انصاري صاحب جو مشورو هو ته توهان ڪنهن قومي ڪم لاءِ ٿوري به چرپر ڪئي ته توهان جي زندگي خطري ۾ آهي. ان مشوري جي باوجود حضرت شيخ الهند محمود الحسن فرمايو ته: ”انهيءَ جلسي جي صدارت جي ڪرسيءَ تي منهنجي لاش رکڻ سان انگريزي سامراجيت کي جيڪڏهن تڪليف پهچي ته منهنجو لاش به اتي کڻي وڃجو. هن وقت ته آءٌ جيئرو آهيان، ان ڪري ضرور شريڪ ٿيندس جي پاڻ ان تقريب ۾ شريڪ ٿيو، پر اهڙي حالت ۾ جو ڳالهائي نه ٿي سگهيو. ان ڪري سندس لکايل صدارتي تقرير شبير احمد عثمانيءَ پڙهي ٻڌائي. عليڳڙهه واري انهيءَ سفر کان واپس موٽڻ شرط پاڻ وفات ڪري ويو. ساڳي حالت مولانا سنڌيءَ جي هئي. بيماريءَ جي حالت ۾ مولانا صدارت ڪري رهيو هو ۽ ڪو هاري ورڪر تقرير ڪري رهيو هو. تقرير دوران هن صاحب انهيءَ مسئلي کي هاري زميندار تصادم جي صورت ڏيڻ پئي چاهي. مولانا سنڌي جذبات ۾ اچي ٽپ ڏيئي اٿي ان کي ٻانهن مان وٺي چوڻ لڳو چپ ڪر بدمعاش! منهنجي ملڪ ۾ انگريز جيستائين موجود آهي، ان وقت تائين آءٌ انهيءَ مسئلي کي تصادم واري نوبت تي پهچائڻ نه ٿو چاهيان. جيڪڏهن روس به منهنجي ملڪ وانگر غلام هجي ها ته لنين جي پاليسي به اها ئي هجي ها، جيڪا منهنجي آهي.“
مولوي محمد خان نوحاڻي واتان برصغير جي اتاهه تاريخي تذڪري ۾ اهو هو محمد صالح عاجز جو اڻ چٽو ۽ هلڪو تعارف، جيڪو جنگ آزاديءَ جي هڪ سرفروش سپاهي جي حيثيت سان منهنجي پلئه پيو. وقت گذرندو ويو، هڪ معصوم عشق جي جُرم ۾ مون کي ڪنگوري جو مدرسو ۽ اتي جو ماحول ڇڏڻو پيو ۽ وري موٽي ڀينڊي آيس، ڪجهه وقت ڀينڊي ۾ رهڻ کان پوءِ سائين جي. ايم. سيد جي ڪتاب ’جيئن ڏٺو آ مون‘ پڙهڻ ۽ پاڻ وٽ رکڻ جي جرم ۽ جي. ايم. سيد خلاف فتوا جي مخالفت ڪرڻ سبب ڀينڊي کي ڇڏي اچي حيدرآباد کي وسايم. جمن شاهه جي پڙ جي ڀرسان هڪڙي ننڍڙي مسجد ۾ پيش امامي به ڪندو هوس ته مدرسي ۾ پڙهندو به هوس. ان پاڙي جي ماڻهن مون کي جيڪي قرب ۽ جيڪي محبتون ڏنيون، تن کي آءٌ وساري نه ٿو سگهان. اتي منهنجي ملاقات محمد علي مرزا سان ٿي، جنهن مون کي مسجد مان ڪڍي سنڌ جي سياسي، ثقافتي، ادبي ۽ تاريخي جدوجهد سان ملايو ۽ مون اهي ماڻهو ڏٺا، جن کي ڏسندي نيڻ ٺري پوندا آهن ۽ ورهين جا ڏک سور لحظي ۾ لهي ويندا آهن.
ڪنول پاڙون پاتال ۾ نه ڀنور ڀري آڪاس،
ٻنهي سندي ڳالهڙي رازق آندي راس،
تنهن عشق کي شاباس، جنهن محبتي ميڙيا! (شاهه)
مون کي خبر ناهي ته محمد علي تون ڪٿي آهين ۽ تنهنجي ذهنيت ڇا آهي؟ مون ٻڌو آهي ته تو ٻئي جي حاصلات کي زندگيءَ جو مقصد بنائي ڇڏيو آهي. اڄ تنهنجا ۽ منهنجا رستا الڳ آهن. تون ان صف مان نڪري ويو آهين، جنهن ڏانهن مون کي گهلي ويو هئين، پر منهنجي دل اڄ به تنهنجن احسانن جي چراغن سان روشن آهي ۽ هن وقت جيل جي لوهي دروازي جي اندر ويهي، جڏهن هي سٽون لکي رهيو آهيان، ان وقت منهنجو قلم تنهنجي الفت جي محرابن ۾ سجدا ڪري رهيو آهي ۽ تنهنجين جوشيلين ڳالهين جي قدمن جي نشانن کي پوڄي رهيو آهي؛ ڇو ته تون ئي سڄي سنڌ ۾ اڪيلو ماڻهو هئين جنهن مون کي سنڌ جي نئين تاريخ جو ٿيندڙ قافلي ۾ شريڪ ڪيو. تو ئي مون کي نئين سنڌ جي نئين ادب تخليق ڪندڙن سان واقف ڪيو. تو ئي مون کي هن ڌرتيءَ جي تقدير جوڙيندڙ هستي جي. ايم. سيد جي قدمن ۾ جاءِ وٺي ڏني ۽ اهو تونئي هئين جنهن مون کي نئين بنگال جي نئين سراج الرولر شيخ مجيب سان ملايو ۽ تو ئي مون کي ملي مان ماڻهو بنايو!“
جوڳي جاڳايوس ستو هوس ننڊ ۾،
تنها پوءِ ٿيوس پريان سندي پيچري!
گهڻو ڪري 1968ع جي پڇاڙي هئي، ايوبي آمريت جي خلاف عوام جو طوفان زور شور سان جاري هو. پاڪستان سرڪار سنڌ مان شايد حفيظ قريشي، رسول بخش پليجي، شيخ اياز ۽ مير رسول بخش ٽالپور کي گرفتار ڪيو هو. انهن گرفتارين جي خلاف سڄي ملڪ ۾ احتجاج ٿي رهيا هئا. هڪ ڏينهن آءٌ جيئن پنهنجي هجري ۾ ويٺو هوس ته مهر علي مرزا آيو. اچي چوڻ لڳو ته اڄ روح رهاڻ جي آفيس مان سنڌي اديبن جو جلوس نڪرندو، جنهن ۾ شيخ اياز ۽ رسول بخش پليجي جي گرفتاريءَ خلاف احتجاج ڪيو ويندو. پاڻ به هلنداسون. چري ڪيئنچئي ويران وير وڌا!. آءٌ هميشه اهڙين ڳالهين لاءِ تيار سو هڪدم هجري کي تالو ڏئي وڃي ’روح رهاڻ‘ جي آفيس ۾ نڪتاسين. ڪافي اديبن ۽ هڪ ٻه مايون موجود هيون. جلوس مرتب ٿي چڪو هو. بانس جي لڪڙن تي اياز ۽ پليجي جي تڙتڪڙ ۾ رهڙيل فوٽو لڳي چڪا هئا. جلوس روانگيءَ لاءِ تيار هو، پر حميد چئي رهيو هو ته ترسو نياز همايوني ۽ مولانا نه پهتا آهن. اجهو اچڻ وارا آهن. ان وقت سنڌي ادب ۾ صرف هڪ مولانا مشهور هو، سو هو مولانا غلام محمد گرامي صاحب. باقي ٻيو ڪهڙو مولانا. قدرتي طرح منهنجي ذهن ۾ خيال پيدا ٿيو. ٿوريءَ دير کان پوءِ ڏسان ته نياز صاحب سان گڏ هڪ همراهه اچي رهيو آهي، ننڍڙي ڏاڙهي جواهر جيڪٽ ۽ گانڌي ڪيپ ۾، ننڍڙو ٿيلهو هٿن ۾. نياز ۽ انهيءَ همراهه کي ڏسي حميد چيو نياز ۽ مولانا اچي ويا. هاڻي جلوس روانو ٿيڻ گهرجي. جلوس روانو ٿيو مون مرزا کان پڇيو نياز سان گڏ ٻيو همراهه مولانا ڪير آهي؟ مرزا حيرت مان وراڻيو: ”ڪو نه سڃاڻين؟“ مولانا محمد صالح ’عاجز‘ آهي.“ ”اڙي! پراڻو ڪانگريسي محمد صالح عاجز اهو آهي.“ ”ها.“ جلوس حميد جي آفيس کان روانو ٿي اسٽيشن روڊ ڏئي، هوم اسٽيڊ هال کان مٿي چڙهيو ته گهرن جي درن ۽ دروازن مان ڪيترائي ننڍڙا ننڍڙا پنپنليٽ جلوس تي ڪرڻ لڳا. مون سمجهيو ته انهن تي ڪي مرحبائي نعرا لکيل هوندا، پر جڏهن هڪڙو ڪاغذ کڻي پڙهيم ته مٿس لکيل هو، ’ڀارتي، ايجنٽ مرده باد.‘ نارائڻ شيمام جا چيلا مرده باد.“ واهه! حيدرآباد تون اها ئي حيدرآباد آهين، جتي منهنجي ڌرتيءَ جي لافاني انسان غلام شاهه سنڌ جي وحدت برقرار رکڻ لاءِ تدبيرن جا ڪيئي چراغ جلايا هئا ۽ جتي اڄ به سنڌ جي تاريخ جو غيرفاني نعرو ”مر ويسون پر سنڌ نه ڏيسون“ هڻندڙ هوش محمد ابدي ڌرام ڪري رهيو آهي. تون اڄ پنهنجن فرزندن جو اهڙيءَ ريت استقبال ڪري رهي آهين، جيئن سنڌين انگريز سفيرن جو استقبال ڪيو هو؟ ڇا اڄ تون اها حيدرآباد نه رهي هئين يا اسان اهي سچا سنڌي نه رهيا هئاسين؟ مون محسوس ڪيو ڄڻ حيدرآباد جو ذرو ذرو مون کي چئي رهيو هجي ته جڏهن منهنجن ٻچن انگريزن کي پٿر هنيا، ان وقت آءٌ حيدرآباد سنڌ هيس ۽ اڄ حيدرآباد ’جنوبي پاڪستان‘ آهيان. ياد رهي ته ون يونٽ وقت سنڌ کي سنڌ سڏڻ ڏوهه هو ۽ ان کي ’جنوبي پاڪستان‘ سڏيو ويندو هو.
اديبن جو جلوس حيدرآباد جي تاريخي قلعي ۾ پهتو. جتي هوش محمد جي قبر تي فاتح پڙهي ويئي. • (•اها قبر ’نامعلوم ويڙهاڪ‘ (Un known warier) جي هئي، جڏهن ته هوشوءَ جي قبر ديهه ناريجاڻي تعلقي حيدرآباد ۾ آهي، پر جيئن ته هيءَ قبر به انگريزن سان جهڙيندڙ هڪ ويڙهاڪ جي هئي، اُن ڪري اُن وقت اُن کي قومپرستيءَ جي جذبي هيٺ هوشوءَ جي قبر ئي قرار ڏنو ويو هو. [ت. ج]) جيستائين مون کي ياد آهي سنڌ جي هن عظيم شهيد تي ڪا به گلن جي چادر نه چاڙهي وئي. قومون جڏهن ذهني طرح سڃيون ٿي وينديون آهن ۽ ادب صرف ڪنهن ڇوڪريءَ جو توجهه حاصل ڪرڻ لاءِ تخليق ٿيڻ لڳندو آهي، ان وقت ان قوم وٽ جيڪڏهن پئسو نه هوندو آهي ته پنهنجن شهيدن جي قبرن تي گلن جي چادر چاڙهن لاءِ جيتوڻيڪ هوشو جي گگي ۾ شهادت جي رت جا رتا گل پيل هئا. جيڪي ڪڏهن به مرجهائڻا نه هئا، پر سنڌي اديبن هوشوءَ جي قبر تي رڳو ڏيپلائي جي طرفان فاتح پڙهڻ تي بس ڪئي. هڪڙي رسم هئي جيڪا بيدرديءَ سان پوري ڪئي وئي ۽ جلوس وري ڪيپٽن عثمان علي عيساڻي ڊپٽي ڪمشنر جي بنگلي ڏانهن روانو ٿيو. عيساڻي صاحب پيرن اگهاڙو اچي جلوس جي اڳواڻن سان مليو. سنڌي اديبن اياز جي آزاديءَ لاءِ پيرن اگهاڙو جلوس ڪو نه ڪڍيو. پر انهيءَ جلوس جي مرحبا عيساڻي صاحب پيرن اگهاڙن سان ڪئي. اياز ان وقت قومي شاعر هو. ويچاري پليجي کي ته نسيم ٿيٻو ۽ زرينا بلوچ جي ڪري شامل ڪيو ويو هو، ڇو ته منهنجي خيال ۾ ٻئي جلوس ۾ شامل هيون.
سا هئي سيدنا عاجز سان منهنجي پهرين ڏيٺ ويٺ، ڊپٽي ڪمشنر جي بنگلي تان موٽي آءٌ سيدنا عاجز ۽ نياز همايوني سان گڏجي سندس آفيس ۾ آياسين. تفصيلي تعارف ٿيو، پاڻ مون کي سندس لکيل ڪتاب ’سنڌ جا سورهيه‘ [سنڌ جا سورهيه‘ مصنف: محمد صالح عاجز] جي هڪڙي ڪاپي ڏنائين. اهڙي قسم جي ڪتاب لکڻ جي متعلق وضاحت ڪندي چيائين ته قومون جڏهن ڏکين دورن مان گذرنديون آهن تڏهن سندن تاريخي هيرن جي ياد منجهن نئون ولولو جوش ۽ عملي ميدان ۾ اڳتي وڌڻ جو مرحلو پيدا ڪندي آهي. هن ڪتاب ۾ مون اهي شخصيتون گڏ ڪيون آهن. جن سنڌ لاءِ سر ڏنا. آزاديءَ لاءِ وڙهيا ۽ دشمنن کي پنهنجي ديس تي ان وقت تائين قبضو ڪرڻ نه ڏنائون جيسين سندن سين ۾ ساهه هو. اهڙا ماڻهو ڪنهن سڀاڳي قوم ۾ تاريخ جي تمام ناياب دور ۾ پيدا ٿيندا آهن ۽ وقت گذرڻ سان گڏ سندن ڪردار وڌيڪ جرڪندو ۽ روشن ٿيندو ويندو آهي. پر باشعور سنڌين جو اهو حال آهي جو هو پنهنجن قومي هيرن کي سڃاڻن ئي ڪو نه ٿا. ساهي کڻي چوڻ لڳو ته: ”اڄ سنڌ ۾ ادب تمام بهترين پيدا ٿي رهيو آهي، پر الاجي ڇو آءٌ ان وهم ۾ مبتلا آهيان ته هي اديب قوم کي ڇوٽڪارو ڏيارڻ بدران نوڪرين جي پٺيان لڳي ويندا. مون کي ٻڌايو اديبن جي جلوس ۾ ڪيترو عوام شريڪ هو. اوهان جو اديب عوام کان ڪٽيل آهي. دنيا جو اديب قوم لاءِ لکندو آهي ته سندس ڳچيءَ ۾ عوام طرفان گلن جا هار ۽ حاڪمن طرفان ڦاسيءَ جا ڦندا نصيب ٿيندا آهن. توهان جو اديب ذاتي شُهرت لاءِ لکي رهيو آهي. ان ڪري عوام کيس سڃاڻي ئي ڪو نه ٿو ۽ حاڪم کيس نوڪري ڏئي خاموش ڪري ڇڏيندو. پوءِ انهن جا قلم لکڻ بدران سٿڻن (شلوارن) ۾ اڳٺ وجهڻ جي ڪم ايندا. آءٌ سندن محنت جي مخالفت نه ٿو ڪريان، هو وڏو ڪم ڪري رهيا آهن پر سندن ذهنيت مظلوم عوام ۽ ڏتڙيل قوم جي فردن واري ناهي.
نياز صاحب ڏاڍي ادب ۽ احترام سان سندس ڳالهيون ٻڌي رهيو هو، اها مون کي پوءِ خبر پئي ته نياز کي ’قومي سوچ‘ جي ميدان ۾ آڻڻ وارو ’سيدنا عاجز‘ ئي آهي، ۽ نياز کيس پنهنجو ’استاد‘ سمجهندو آهي، ان ڪري سندس زهريلي تنقيد ٻڌي رهيو آهي، ڇو ته اديبن جي جنهن جماعت تي سيدنا تنقيد ڪري رهيو هو، ان ۾ نياز پاڻ به شامل هو. مون ته ان وقت پين هٿ ۾ جهلڻ جو صحيح ڍنگهه ئي نه سکيو هو، ۽ نه وري اڄ ڏينهن تائين اديبن جو مخصوص اسلوب، جيڪو لباس، وضع، قطع، سگريٽ ۽ سگار [سو به ڪيوبا يا هالينڊ جو ڇڪڻ] دونهين جا ڇلها ٺاهڻ ۽ مخصوص ماحول ۾ ويهي خاص انداز ۾ ڳالهائڻ سکي نه سگهيو آهيان.
بهرحال اها هئي سيدنا عاجز سان پهرين ملاقات، جنهن اڳتي هلي منهنجي نيازمندي ۽ سيدنا عاجز جي فراريت جي صورت اختيار ڪئي. ملاقاتون وڌيون. مون ان ماڻهو کي ڏٺو، جيڪو فقيريءَ ۾ بادشاهه هو. جنهن جو دماغ آزاديءَ جي جنگ جي يادگيرين جو خزانو هو. تاريخ سندس در جي ٻانهين ۽ جاگرافي کيسي جي گهڙي. پر انهيءَ باوجود بي عملي، لاپرواهي، بيغائدي ڀڄ ڊوڙ هر وقت ڪنهن نه ڪنهن بيماريءَ جي شڪايت، پئسي جي اڻاٺ ۽ ماڻهن جي قدر ناشناسيءَ جو فرياد سندس خاص وصف، باوجود ان ڳالهه جي ته سٺو ڳالهائيندڙ ۽ مقرر آهي، گهٽ ڳالهائيندو آهي. بهترين ليکڪ آهي، پر لکڻ وقت جهڙو نجار چڙهي ويندو اٿس. جنگ آزاديءَ جو سفرفروش مجاهد آهي، پر هن دور ۾ جيل يا ٿاڻي جي ڀرسان سٽڻ لاءِ به تيار ناهي. انهيءَ باوجود سندس دل ۾ ’دردن جا ديرا‘ آهن ۽ دن ڏاڍي نرم اٿس.
1977ع ۾ آءٌ گرفتار ٿيس ۽ پورا ٻه سال جيل جي حساب سان جيل ۾ رهيس، پر انهيءَ پوري عرصي ۾ ’سيدنا عاجز‘ [اهو نالو مون ۽ شاهه محمد شاهه مٿس رکيو هو] ملاقات تي نه آيو. هڪ دفعو سنڌ اسپيشل ٽربيونل ۾ خالق جوڻيجو زوريءَ کيس وٺي آيو. ان وقت آءٌ ’سي ڪلاس‘ ۾ هوس ۽ مون کي ٻنهيءَ هٿن ۾ هٿ ڪڙيون لڳل هيون. سيدنا مون کي ڀاڪر پائي مليو. مون سندس چهري ڏانهن ڏٺو، هر وقت مون کي ڇينڀيندڙ چهرو اداس ٿي ويو هو ۽ اکين ۾ ڳوڙهن جون قطارون هئس. محمد صالح عاجز کي آءٌ پهريون ڀيرو روئندو ڏسي رهيو هوس. آءٌ رهي نه سگهيس، سندس ڪلهن تي هٿ ڦرين وارا هٿ رکي چيم: ”مولانا! روئين ڇو ٿو؟ هي زيور پائڻ جو درس اوهان ئي ته نو هو.“ هنجونءَ هاريندي چوڻ لڳو: ”سوچيان ٿو تاريخ جو ڪيڏو نه ڊگهو عرصو گذريو آهي، انهن هٿ ڪڙين کي، اهي اسان جي پلئه ان ڏينهن پيئون آهن، جنهن ڏينهن مياڻيءَ جي ميدان ۾ ميرن جي نااهليءَ سبب آزاد سنڌ جو جهنڊو انگريزي بوٽن هيٺان اچي ويو. پهرين اهي هٿ ڪڙيون، سنڌ جي انهن محب وطن انسانن دلمراد کوسي، دريا خان جکراڻي ۽ ٻين جي حصي ۾ آيون، پوءِ تاج محمود امروٽيءَ پاتيون، اڳتي هلي اُن اها امانت ڄيٺمل پرس رام، چوئٿرام گرواڻي ۽ جيرام داس، دولت رام جي حوالي ڪئي. ڪجهه وقت ڇا پر جوانيءَ جو بهترين حصو اسان انهن سان کيڏيندا رهياسين. جي. ايم. سيد ته انهن اتر طرفان ڏاج سمجهي قبول ڪيو. اڄ اهي اوهان جي هٿن ۾ آهن، سوچيان ٿو مخدوم بلاول جي ڌرتيءَ جي فرزندن اهڙو ڏوهه ته ڪو نه ڪيو آهي، جو قدرت کين انهيءَ زيور کان سواءِ ٻيو ڪو اعزاز ڏيڻ پسند ئي نه ٿي ڪري. هٿ ڪڙين جي حڪومت ڪڏهن ختم ٿيندي.“ وراڻيم: ”مخدوم بلاول ۽ شاهه حيدر جيڪا امانت سونپي ويا آهن، تنهن کي ڦٽو ته نه ڪيو اٿئون، اميد اٿئون ته ايندڙ نسل جي هٿن ۾ هٿ ڪڙين جي بدران روهيڙي جا رتا گل هوندا. مولانا ان لاءِ اهو سوچڻو نه پر عمل ڪرڻو اٿئون ته هٿ ڪڙين جي حڪومت ختم ڪرڻ لاءِ پنهنجن سينن ۾ گولين ذريعي ڏاڙهونءَ جا گل پيدا ڪرايون. ان کان پوءِ ئي تنهنجي سن سر زمين تي ايندڙ نسلن جي هٿن ۾ روهيڙي جا رتا گل اچي سگهن ٿا. بنگال ۾ به سراج الدوله جي شهادت کان پوءِ هٿ ڪڙين جي حڪومت پيڙهي در پيڙهي هلندي آئي، پر جڏهن بنگال جي نرن ۽ نارين پنهنجا جسم گولين سان گلاب پوکڻ لاءِ کوليا ته اڄ اتي بنگال جي سئيءَ جي کتين ۾ زندگيءَ ڀيري ڳائي پئي ۽ پوڙهي گنگا انساني مسرتن ۽ محبتن جا تاريخ ۾ پهريون ڀيرو انوکا ۽ ڀرپور نظارا پسي رهي آهي.“
ايتري ڳالهه ٻولهه کان پوءِ مولانا صاحب موڪلائي هليو ويو ۽ آءٌ پوليس جي پهري ۾ جيل روانو ٿيس. ڀٽي حڪومت جو خاتمو ٿي چڪو هو. اسپيشل ٽربيونل ٽوڙيا ويا هئا. مون کي خيرپور جيل مان حيدرآباد ۾ اي.سي ايم جي ڪورٽ ۾ پيش ڪرڻ لاءِ آندو ويو. اخبارن ذريعي سنگت ساٿ کي اڳ ۾ ئي خبر پئجي چڪي هئي. ان ڪري ڪجهه دوست ڪورٽ ۾ آيا هئا. آءٌ انهن سان ڳالهين ۾ مصروف هوس ته نياز همايوني ۽ سيدنا عاجز به قرب ڪري آيا. ڪورٽ ۾ پيل بينچن تي ويٺاسين، خوش خير عافيت کان پوءِ سيدنا پنهنجي وڄت [هو پنهنجي ڳالهه ٻولهه کي هميشه وڄت چوندو آهي] شروع ڪئي. ملڪ مان وڏيرا شاهيءَ جي آمريت ختم ٿي چڪي هئي. مارشل لا نئين نئين هئي، ان ڪري نرم پڻ. جيتوڻيڪ ان وقت اسان مارشل لا جي نرميءَ کي نه پئي سمجهي سگهياسين. ملڪ جي تاريخ جي اها پهرين مارشل لا هئي، جنهن کي برصغير جي جنگ آزاديءَ جي چوٽيءَ جي رهنما ۽ عوامي حاڪميت جي پيغمبر غفار خان به مرحبا چيو هو. حقيقت هيءَ هئي ته اِها پهرين مارشل لا هئي، جيڪا ابتدا ۾ قوم ۽ عوام جي بنيادي حقن جي دعويٰ کڻي آئي هئي ۽ نرم هئي، نه ته اڳ ۾ جيڪا به مارشل لا آئي، سا شروع ۾ سخت ۽ آخر ۾ نرم ٿيندي وئي، تان جو وڃي ڪنهن نه ڪنهن سول حڪومت جي صورت اختيار ڪيائين. ان ڪري شروع ۾ پاڪستان جا سڀ سياستدان هن مارشل لا جي توعيت سمجهڻ کان قاصر هئا. ان جي وضاحت اڳتي هلي هڪ نجي محفل ۾ مير علي احمد ٽالپور وزير دفاع هن ريت ڪئي ته ”اڳ ۾ جيڪا به مارشل لا ايندي هئي، سا بند مٺ وانگر ايندي هئي ۽ اها مٺ آهستي آهستي هٿ جي مُٺ وانگر بند ٿيندي ويندي، يعني سخت ٿيندي ويندي، سيد صاحب اهو ان وقت چيو هو، جڏهن سياسي پارٽين تي بندش ڪا نه هئي. ملڪ جي اعليٰ عدالتن جا اختيار ڦُريا نه ويا هئا، پر ان وقت مير صاحب جي اها ڳالهه ٻڌي اسان ان کي صرف سندس خواهش ٿي سمجهيو هو، پر اڳتي هلي وقت ثابت ڪيو ته مير علي احمد اها ڳالهه هڪ سياستدان جي حيثيت ۾ نه پر جنرلن جي ڊگهي رٿابنديءَ جي شريڪ جي حيثيت سان چئي رهيو هو ۽ اهو حڪومت جو منصوبو هو.
آءٌ سمجهان ٿو ابتدا ۾ ماشل لا ان ڪري نرم هئي جو پي. اين. اي (P.N.A) مختحد هئي. پيپلزپارٽي ۾ جوش هو، ڀُٽو صاحب پاڪستان جي انتهائي متحرڪ شخصيت جي حيثيت سان زنده هو. ان وقت جيڪڏهن مارشل لا موجوده روپ اختيار ڪري هن تهکيس سخت مزاحمت ۽ مقابلي جو منهن ڏسڻو پوي ها ۽ عوام جو فوج سان سنئون سڌو تصادم ٿي پوي ها. مارشل لا لڳڻ واري شام جو خيرپور ميرس جيل ۾ بي. بي. سي کان پي. اين. اي جي اطلاعات سيڪريٽري مسٽر برڪت الله جو بيان ٻڌم، جنهن ۾ هن چيو هو ته: ”موجوده حڪومت جيڪڏهن اليڪشن نه ڪرائي ته اسان جي تحريڪ جاري رهندي.“ عوام جي انهيءَ حالت کي ڏسي، مارشل لا کي نرم رکيو ويو ۽ هڪ باقاعدي منصوبي تحت عوامي صفن ۾ شگاف وڌا ويا. پارٽين کي ٽوڙيو ويو. آءٌ اڄ به ايمانداريءَ سان سمجهان ٿو ته ’قومي اتحاد‘ کي ٽوڙڻ ۽ پوءِ ’اين ڊي پي‘ کي ٽوڙي ’پي. اين. پي‘ ٺهرائڻ ۾ حڪومت جو هٿ هو ۽ جن ماڻهن ’پي. اين. اي‘ ۽ پوءِ ’اين. ڊي. پي‘ ٽوڙڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، هي سڌي يا اڻ سڌيءَ طرح سرڪار جا ايجنٽ هئا، جن کي ڪم ڪڍڻ کان پوءِ چوسيل ڪمند وانگر اڇلايو ويو. مسٽر بزنجي کان قوميت جي باري ۾ سخت بيان رڳو بلوچستان ۾ وڌندڙ ’ڪميونسٽ اثرات‘ کي روڪڻ لاءِ ڏياريا ويا هئا ته جيئن بلوچستان ۾ وڌندڙ اثرات ڪميونسٽ افغانستان لاءِ اڳتي وڌڻ جو سائو سگنل نه ثابت ٿين. ساڳيءَ ملهه ايئر مارشل ۽ نوراني ميان [اصغر خان] کي ’ايران‘ جي معرفت اُڀاريو ويو ته اوهان اپوزيشن ۾ اچو ته ايندڙ اليڪشن ۾ وڌيڪ سيٽون کڻي سگهو. انهيءَ سموري سياسي چالبازيءَ کي مفتي [محمود] صاحب مصوم چڱيءَ طرح سمجهيو ٿي، پر مصيبت هيءَ هئي جو ساڻس گڏ جيڪي جماعتون هيون، تن کي ’ڀٽو خوبيا‘ ٿي پئي هئي.... مون تائين منهنجي استاد مولانا نور محمد سجاول واري جي معرفت هيءَ ڳالهه پهتي ته مفتي [محمود] صاحب جو خيال آهي ته ضياءَ صاحب ڀٽي کان وڌيڪ خطرناڪ ثابت ٿيندو، پر اسان هن وقت پنهنجن ڪن دوستن جي خواهش جو احترام ڪندي ڀُٽي کي هٽائڻ لاءِ ساڻس تعاون ڪري رهيا آهيون. ڀٽي جي فيصلي کان پوءِ اسان جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ عوام ۽ پارٽين کي وري متحد ڪري وٺنداسين، ڇو ته اسان کي تجربو آهي ته چڻنگ مان ڇنڀٽ ڪيئن بنائبا آهن ۽ ذري کي طوفان جو روپ ڪهڙيءَ ريت وٺائي سگهجي ٿو. جڏهن مفتي صاحب ائين سوچي رهيو هو، عين ان وقت اسلام آباد جا اعليٰ حلقا ’قومي اتحاد‘ کي ’چٺ‘ ۽ ’پيپلزپارٽيءَ‘ کي ’لٺ‘ جي ذريعي ختم ڪري رهيا هئا، جنهن کي مفتي صاحب در کان وڌيڪ خود اعتمادي ۽ هڪ ڪاميابيءَ جي نشي ۾ ڏسي نه پئي سگهيو. مون کي جڏهن صورتحال جي سنگينيءَ جو حقيقي احساس ٿيو ۽ خبر پيس ته عوامي طاقت هٿن مان بلڪل نڪري چڪي آهي ته اهو صدمو سندس زندگيءَ لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿيو.
بهرحال آگسٽ 1977ع جو مهينو هو اي. سي. ايم جي ڪورٽ جي اڳيان پيل بينچ تي آءٌ پوليس جي گهيري ۾ ويٺو هوس، منهنجي ڀرسان سيدنا عاجز چئي رهيو هو: ”جڏهن پاڪستان ٺهيو ۽ مهاجر اچي رهيا هئا، ان وقت ڪراچيءَ ۾ وڏي پيماني تي هندو سستم فساد ٿيا. هڪ قوم جا صالح فرد هتان وڃي رهيا هئا، جن هزارها سالن جي محنت ۽ شفقت سان هن سرزمين جي تهذيب ۽ ثقافت، ٻوليءَ ۽ ادب ۾ ڪئي رنگ ڀرڻ ۾ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪيو هو. ان وقت سنڌ جي وزيراعليٰ خان بهادر کهڙي آرام باغ ۾ هڪ عام جلسو ڪوٺايو، جنهن ۾ هنن فسادن تي افسوس جو اظهار ڪندي هندن کي ملڪ نه ڇڏڻ جو مشورو ڏنو. هوڏانهن حالت هيءَ هئي جو آزاد پاڪستان جي گاديءَ جي هنڌ ڪراچيءَ ۾ هندن کي پنهنجي ماتر ڀوميءَ کان جدا ڪيو پئي ويو. سندن ملڪيت لُٽي پئي وئي. ڪرشن جي گوپين جي عزت تي حملا ٿي رهيا هئا. لطيف جي سنڌ ۾ سندس ئي ٻچڙن جو رت وهايو پئي ويو. صدين جي ٺهيل گهرن کا باهيون ڏنيون پئي ويون ۽ سنڌ جو مسلم ليگي وزيراعظم امن جي مٿاڇري اپيل ڪري رهيو هو. ان وقت مون وڏي واڪي کهڙي کي مخاطب ٿيندي چيو هو ته:
اي باد صبا اين همه آورده تست
يعني اي صبا هي سڀ ڪجهه تنهنجو ڪريو ڌريو آهي.
ان وقت مون ايڊيٽوريل لکيو شايد ’ستاره سنڌ‘ ۾ [اهو ايڊيٽوريل ”مهاجرن جي آبادڪاري جو مسئلو“ هفتيوار شهباز ڪراچي 22 نومبر 1968ع ۾ شايع ٿيو هيو] ته جيڪي مهاجر سنڌ ۾ اچي رهيا آهن. تن کي شهرن ۾ يڪجا ٿيڻ نه ڏيو، پر انهن کي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڇڙوڇڙ رهايو جيئن اهي پنهنجي ’شهري زور ۽ طاقت‘ جي آڌار تي هتي جي زبان تهذيب ۽ ثقافت تي ڇانئجي نه وڃن. انهن جي انهيءَ حرڪت ڪري هتي سنڌي مهاجر ۾ نفرت پيدا ٿيندي ۽ سموري اقتصاديات ٻاهران آيل ماڻهن جي هٿن ۾ هلي ويندي. ڇو ته سرمايه دارانه ۽ جاگيردارانه نظام ۾ ٻهراڙيون شهرن جون مبنيون/ بيٺڪون هونديون آهن ۽ اقتصادي طرح سنڌي ماڻهو وري ٻاهران آيل شهرين جو غلام بنجي ويندو. ان کان سواءِ جيڪڏهن مهاجر سنڌ جي شهرن ۾ گڏ ٿيندا ويندا ته اهي پنهنجي (شهري) طاقت جي آڌار تي ڪنهن به سنڌي حڪومت کي ٻهراڙيءَ جي سنڌي عوام لاءِ ڪم ڪرڻ نه ڏيندا ۽ شهري زندگيءَ کي هڙتالن جي ذريعي مفلوج بنائي حڪومتن کي ناڪام بنائيندا رهندا ۽ حڪومتون ٻهراڙيءَ جي اڪثريت کان ووٽ وٺڻ جي باوجود شهري مهاجرن جي رحم ڪرم ۽ صدقيءَ تي هلنديون.“ اهو مون ان ڪري لکيو هو جو آءٌ ڪانگريس جي آزاديءَ جي تحريڪ دوران سنڌ ته ٺهيو پر سموري هندوستان جي شهري ماڻهن جي تنظيم ۽ طاقت ڏسي چڪو هوس، ان جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي ٻهراڙيءَ ته خاص طرح آزاديءَ جي تحريڪ دوران غير متحرڪ رهي هئي. سڄي هندستان ۾ جيڪڏهن ابوالڪلام آزاد ۽ جواهر لال نهرو پنهنجي سياست جو مرڪز شهرن کي بنايو ته مهاتما گانڌي پنهنجي تحريڪ، سرگرمين ۽ آشرمن جو مرڪز ٻهراڙي ۽ هارين کي جنهن جو نتيجو ساري هندوستان ۾ هڪجهڙي سجاڳي جي صورت ۾ نڪتو، پر هتي سنڌ ۾ سياست هميشه سنڌي وڏيري ۽ ڪاموري جي بنگلي جي سُريت ٿي رهي آهي. ان ڪري سنڌ جون ٻهراڙيون سدائين سياست کان ڪٽيل رهيون آهن، ان وقت منهنجي ڳالهه تي سنڌي سياستدانن ڪو به ڌيان ڪو نه ڌريو، پر ان جو نتيجو اڄ اوهان جي سامهون آهي. ٻوليءَ جي مسئلي ۾ ڪروڙين سنڌين جي خواهش هڪڙي هئي ته شهرن جي چند لک ماڻهن جي ٻي، پر حڪومت کي ’شهري اقليت‘ جي خواهش جي سامهون جهلڻو پيو. هن وقت به پوري ملڪ جي ٻهراڙيءَ جو عوام ڀٽي صاحب سان گڏ هو، پر ملڪ جا ۽ خاص ڪري سنڌ جا ٽي وڏا شهر سندس مخالفت ۾ ميدانن ۽ روڊن تي نڪري آيا. جنهن جي نتيجي ۾ ملڪ جي مقبول ترين پارٽي نه صرف پنهنجي حڪومت وڃائي ويٺي پر ملڪ کي هڪ ’نامعلوم مستقبل‘ ڏانهن روانو ڪري چڪي آهي. حالانڪ ٻهراڙيءَ جا ڪروڙين ماڻهو کيس بچائي نه سگهيا.
محمد صالح عاجز بقول سندس وڄت ختم ڪئي ته مون کانئس سوال ڪيو ته ”توهان جي گفتگوءَ مان معلوم ٿيو ته ڪنهن به جدوجهد ۾ ٻهراڙيون ڪو به ڪردار ادا ڪري نه ٿيون سگهن ۽ ڇا توهان ٻهراڙيءَ جي عوام جي طاقت کان انڪار ڪري رهيا آهيون.“ منهنجي سوال تي سيدنا وراڻيو ته: ”نه ائين نه آهي، ٻهراڙي تمام طاقتور آهي، پر اها ڪنهن ٻيءَ جنگ ۽ جدوجهد لاءِ نه اليڪشني ۽ هڙتالي سياست لاءِ. آءٌ ٻهراڙيءَ جي عوام جي طاقت کان ڪيئن ٿو انڪاري ٿي سگهان، جڏهن ته مون انجرائر ليبيا، شام ۽ بنگال ۾ ٻهراڙين جي طاقت ڏٺي آهي. مون سموري هندوستان ۾ هاري عوام جي بي پناهه طاقت جو اندازو لڳايو آهي، مون کي خبر آهي ته ٻهراڙيءَ جو هاري جڏهن ڏاٽو اڀو ڪندو آهي، تڏهن شينهن جا پتا پاڻي ئي ويندا آهن، پر اُهي اتي جتي ٻهراڙيءَ جي عوام کي اهڙي تربيت ۽ تعليم ڏني وڃي، اسان جي سنڌ ۾، سنڌ جي ماڻهن کي صرف ووٽ ڏيڻ جي تعليم ڏني وئي آهي، پر کين اها تعليم نه ڏني وئي آهي ته جيڪڏهن توهان جي ووٽ تي ڪو شخص، ٽولو يا فرد ڌاڙو هڻي ته ان ڌاڙي کي ڪهڙيءَ ريت ناڪام بنايو وڃي. هندوستان ۾ مهاتما گانڌي ماڻهن جي ابتدائي تعليم جي شروعات ئي انهيءَ نقطي کان ڪئي هئي ته اوهان جي بنيادي حقن تي ڌاڙو هڻندڙ کي اوهان ڪيئن ختم ڪري سگهون ٿا. اهو ئي سبب آهي جو اڄ ڏينهن تائين هندوستان ۾ مارشل لا نه لڳي آهي. ڇو ته اتي فوج کي به خبر آهي ته جيڪڏهن اسان اقتدار تي قبضو ڪيو ته 24 ڪلاڪن ۾ ’هندوستان جو عوام‘ مارشل لا کي ناڪام بنائي ڇڏيندو.“
سيدنا عالمي سطح جي سياستدانن مان صرف مائوزيننگ کان نفرت ڪندو آهي، نڪري نه ته ڪو کيس ڪميونزم کان نفرت آهي يا مائوزيننگ بنگال جي مسئلي تي مظلوم بنگالين جي حمايت ڪانه ڪئي هئي، بلڪ سيدنا جي نفرت جو سبب هي آهي ته مائوزيننگ، هندوستان سان جنگ ڪئي هئي. ان باري ۾ چوندو آهي ته مائوزيننگ انهيءَ مسلمان وانگر آهي، جيڪو بيت الله ڏانهن پير ڪري سُمهي. سندس خيال ۾ هندوستان ’ايشيا جي تهذيب ۽ امن جو ڪعبو‘ آهي ۽ وڏي ڳالهه ته اهو مهاتما گانڌي، ابو الڪلام آزاد ۽ جواهر لال نهروءَ جو ملڪ آهي. مائوزيننگ اهو احسان فراموش ماڻهو آهي، جڏهن پوري دنيا کانئس نفرت ڪندي هئي، ان وقت جواهر لال نعرو هنيو هو، ”هندي چيني، ڀائي ڀائي.“ انهيءَ مخلصانه نعري جو جواب مائوزيننگ طرفان جنگ جي صورت ۾ ڏنو ويو ۽ هندوستان جي نهروءَ جي بدران مائوءَ هڪڙي فوجي آمر ايوب سان دوستي يا رياستي تعلقات قائم ڪيا. اهڙي ماڻهوءَ کي عوام دوست، جمهوريت پسند يا امن جو علمبردار ڪيئن ٿو سڏي سگهجي.
آءٌ سندس ڪيترن ئي خيالن ۽ نظرين سان اتفاق نه ڪندو آهيان، انهن مان هڪ هو به آهي. جيتوڻيڪ ڪنهن وقت مون کي مائوزيننگ جي شخصيت اصلي ڪا نه وڻندي هئي، پر ان جو سبب اهو ڪو نه هو ته هن هندوستان سان جنگ ڇو ڪئي يا هر ڪو احسان فراموش آهي. هند چين جنگ ۽ تعلقات ۾ اڻ بڻت جو سبب آءٌ مغربي ڊپلوميسي ۽ عياريءَ کي سمجهندو آهيان. جيئن ايشيا جا ٻه وڏا ملڪ پاڻ ۾ وڙهندا رهن. هي حيرت انگيز ڳالهه آهي ته آمريڪي سامراجيت ۽ روسي ترقي پسندي ڪيترائي ٺاهه ڪري گڏجي سگهن ٿيون، پر ’چيني ڪميونزم‘ ۽ ’ڀارتي جمهوريت‘ ٺهي نه ٿا سگهن. اها ايشيا ئي عوام کي ڪنهن به نظام جي نعمتن کان محروم ڪرڻ جي سازش آهي. آءٌ اڄ ايمانداريءَ سان سمجهان ٿو ته ايشيا هن دور ۾ ٽي وڏا ماڻهو پيدا ڪيا آهن. گانڌي، مائوزيننگ ۽ جي. ايم. سيد. جيتوڻيڪ جي. ايم. سيد ڪنهن تحريڪ جو فاتح ناهي [ڪنهن ماڻهوءَ جي فڪري عظمت لاءِ اهو ضروري ناهي ته اهو پنهنجي دور ۾ ڪنهن تحريڪ جي فاتحانه قيادت ڪري، سقراط پنهنجي وقت ۾ ته ٺهيو پر هر دور ۽ هر صديءَ جو وڏو ماڻهو آهي، جيتوڻيڪ هو ڪنهن انقلابي فاتحانه تحريڪ کي پنهنجي سر منزل مقصود تي پهچائي نه سگهيو هو.] پر فڪري طرح هو، ڪنهن به طرح انهن کان گهٽ ناهي ۽ هي تمام ٿورن ماڻهن کي خبر هوندي ته ’غير جانبدار تحريڪ‘ جو حقيقي باني جي. ايم. سيد آهي، جنهن غالباً 1952ع ۾ جواهر لال نهروءَ جي دماغ ۾ اها ڳالهه ويهاري هئي ۽ جنهن کي ٻڌي جواهر لال انهيءَ رٿ کي هن ’صديءَ جو معجزو‘ قرار ڏنو هو، پر آءٌ جڏهن به اهڙي ڳالهه ڪندو آهيان ته سيدنا هڪدم ناراض ٿي چوندو آهي، ”هون! وڏو آيو آهي اسان کي سياست سيکارڻ وارو! ميان، جنهن سنڌ جي تون ڳالهه ٿو ڪرين اُها سموري سنڌ مون پيادل گهمي ڏٺي آهي. ”آءٌ چوندو آهيان.“ اوهان سڙيل ڪانگريسي ۽ لڪير جا فقير آهيو.“ يڪدم ڪاوڙجي ويندو آهي. ”سڙيل صرف مسلم ليگي ٿيندو آهي، ڪانگريسي هر وقت بهارن جي ڳاڙهن گوئنچن وانگر تازو توانو هوندو آهي، ڇو ته سندس واسطو ڌرتي ۽ عام ماڻهوءَ سان هوندو آهي. جتان هر روز کيس نوان خيال پيا ملندا آهن. ڪانگريسي کي مقبول ڀٽ ڌڻي پنهنجي عوام ۽ قوم سان ’نئين سر نئون مينهن‘ لڳل هوندو آهي.
آءٌ جيئن مٿي عرض ڪري آيو آهيان ته محمد صالح عاجز کي سنڌ جي نه رڳو تاريخ پر جاگرافيءَ تي به عبور حاصل آهي، انهيءَ سلسلي ۾ هن، عربن جي حملن جي لڪن، لنگهن، گهٽن، گهيڙن، دريائي رستن، ڍنڍن ۽ قلعن ۽ سنڌي فوجن جي ڇائوڻين تي زبردست تحقيق ڪري صحيح جاين ۽ مقامن جي نشان دهي ڪئي آهي. مهاراجا ڏاهر جي سرمائي تخت گاهه، آخري جنگ ۽ سندس شهادت واري جاءِ به ڳولي لڌي اٿس، پرهن وقت سنڌ جي تاريخ تي جن ’نام نهاد ابن فلدونن‘ جو قبضو آهي، سي سندس معلومات مان ڪو به فائدو وٺڻ لاءِ ان ڪري تيار ناهن، جو انهيءَ معلومات سان انهن جي ’خيالي قلعن‘ جون ديوارون ڊهي اچي پٽ پونديون. هڪ وقت هو جو مهاتما گانڌي پوري هندوستان جي ڳوٺن جو سروي ڪرايو هو. سندس ذهن ۾ آزاد هندوستان جي حڪومت جا مرڪز ۽ اقتدار جا سرچشما ڳوٺ هئڻ کپندا هئا ۽ انهن جون اسيمبليون خودمختيار ۽ صحيح معنيٰ ۾ عوام جون عيوضي هونديون. مهاتا مزاج ۽ طبيعت جي ڪري هڪ خالص ۽ پڪو ايشيائي هو، ان ڪري هن ايشيا جي سر زمين لاءِ مغرب جي پارلياماني نظام جي بدران ’پئنچا تي نظام‘ کي موزون ۽ مناسب ٿي سمجهيو. ان لاءِ هن مختلف ٽولا ۽ جٿا مقرر ڪيا هئا، جيڪي ڳوٺن جي جاچ پڙتال ڪري کيس هڪ مڪمل رپورٽ پيش ڪن. اهڙي رپورٽ جو خلاصو ڪانگريس طرفان ڇپيو هو، جنهن جو نالو هو ’مهاتما ۽ ڳوٺ‘ انهيءَ رپورٽ ۾ هندوستان جي ڳوٺن جو تعداد ۽ انهن لاءِ رٿيل پروگرام ڏنو ويو هو. سنڌ ۾ اهڙي ٽيم ۾ محمد صالح عاجز به شامل هو. اهڙين سڀني ٽيمن، ٽولن ۽ جٿن لاءِ ضروري هو ته اهي پنهنجو سمورو ڪم پيادل ۽ بنا سواريءَ جي ڪن. محمد صالح عاجز کي انهيءَ گشت وڌو فائدو پهچايو ۽ اڄ هو ڪارونجهر کان ڪشمور تائين سموري سنڌ جي هر ڳوٺ کان واقف آهي ۽ گهڻو ڪري هر ڳوٺ سندس ڏٺل هوندو. هڪ ڀيري منهنجي پياري دوست خير محمد شوري جو عاجز صاحب سان تعارف ڪرايم. پڇيائين ڪٿي ويٺو آهين، جواب مليس، ”ساندڪي!“ خير محمد، ساندڪيءَ جو نالو ورتو ته عاجز صاحب ساندڪيءَ جو پورو جاگرافيائي نقشو ٺاهي کڻي اڳيان رکيس. پڇاڙيءَ ۾ پڇڻ لڳو ساندڪيءَ ۾ حاجي علي محمد شورو رهي ٿو، خير محمد چيو: ”ها، منهنجو چاچو آهي.“ [هن وقت معصوم] اهڙيءَ ريت ساڻس ڪيترا ماڻهو ملايا اٿم رڳو آزمودو وٺڻ لاءِ، پر مجال آهي جو عاجز صاحب کان انهن جي ڳوٺ جي باري ۾ ڪا ڀل چڪ ٿئي. هڪ ڀيري بني سر جو هڪ همراهه ساڻس ملايم. پڇيائين بني سر روڊ ويٺو آهين، يا بني سر شهر، جيڪو پٽ جي هنج ۾ آهي ۽ منهنجي سونهن جي ڌاڪ اسان جي سنڌي لوڪ شاعريءَ ۾ چوٽ چڙهيل آهي. هن وراڻيو بني شهر ۾. پوءِ کانئس مختلف پاڙن ۽ انهن پاڙن جي پٽيلن جي باري ۾ پڇندو رهيو ۽ مون کي حيرت انهيءَ ڳالهه تان لڳي جو بني سر جي باري ۾ ان ماڻهو کي ايتري خبر نه هئي، جيتري عاجز صاحب کي، هڪ ڏينهن ڪنهن محفل ۾ مون بني سر جو ذڪر ڇيڙيو. هڪ دوست ساوڻ فقير ۽ مل محمود جي شاعريءَ مان بني سر جي عورتن جي حسن جا حوالا ڏئي عاجز کان پڇيو ته ڪڏهن توهان اهي ”بني سر جون نام ڪٺيون“ ڏٺيون؟ هڪدم ٿڌو ساهه کڻي وراڻيائين. ”ادا آءٌ ته اڃا هن ڌرتيءَ جو حسن پوريءَ ريت نه ڏسي سگهيو آهيان. جڏهن ڌرتيءَ جو حسن ڏسي پورو ڪيم ان ڏينهن ڌرتي جاين جي حسن ڏانهن ڌيان ڏيندس ۽ پوءِ ٻنهيءَ حسنن ملائي فيصلو ڪندس ته سنڌ جي سونهن انهن ماڻهن جي ڪري آهي يا سنڌ جي سونهن انهن ماڻهن تي پنهنجو اولڙو وڌو آهي. ڀٽ ڌڻيءَ جي شاعريءَ ۾ ٻئي اهڃاڻ ملن ٿا.
حسن هوت پنهونءَ جي ڪڪوريو ڪوهيار،
سڃ ڪيائين سرهي، واسيائين وڻڪار
سرمائيءَ ۾ ان جي ابتڙ اثر ملي ٿو ته، ”مارو ان ڪري حسين آهن، محبوب آهن جو ٿرن ۽ مليرن ۾ رهن ٿا ۽ مارئيءَ جي نظر ۾ قدرت پنهنجو پورو حسن ’ملير‘ تي پلٽي ان کي سموري دنيا ۾ سهڻو، سندر، پاڪ بهترين ۽ مهڪندڙ بنائي ڇڏيو آهي.“
هڪ ڀيرو آءٌ ۽ عاجز صاحب هو، اسٽيڊ هال وارو رستو ڏئي قلعي ڏانهن وڃي رهيا هئاسين. اڌ پنڌ مس ڪيوسين ته عاجز صاحب چيلهه تي هٿ ڏئي ٿڌو شوڪارو ڀري چيو: ”بيهه، ساهي پٽون.“ چيم: ”سيدنا ٿڪجي پيو آهين يا پوڙهو ٿي ويو آهين؟“ منهنجي ايتري چوڻ تي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيس. ڀريل گلي سان چوڻ لڳو: ”ادا آءٌ ۽ مون جهڙا ٻيا سوين ڪارڪن 14 آگسٽ 1946ع تي پوڙها ٿي پياسين ۽ اسان جون چيلهون چٻيون ٿي ويون، جنهن ڏينهن اسان کي خبر پئي ته اسان جنهن مقصد لاءِ جيل ڪاٽيا هئا، ڦٽڪا کاڌا هئا ان مقصد تي پاڻي ڦري چڪو آهي. تو کي خبر آهي ته جڏهن 1945ع ۾ مهاڀاري لڙائي ختم ٿي، ڪانگريسي رهنما آزاد ٿيڻ لڳا. ان وقت اسان سان گڏ سکر جيل ۾ هڪ اڻ پڙهيل ڪانگريسي ڪارڪن هو، ”عبدالغفور کوسو.“ جڏهن کيس خبر پئي ته هندوستان آزاد ٿي رهيو آهي. ان وقت ڊوڙندو دادا جيرامداس وٽ ويو ۽ کيس ڏاڍي جذباتي انداز ۾ چيائين ته دادا! هندوستان مان فرنگي وڃي رهيو آهي. مهرباني فرمائي مهاتما کي وائرليس [ٽيليفون] ڪريو ته سنڌ کي نه وساري، پر افسوس جو ڪيترن عبدالغفور کوسن جي معصوم خواهشن جي خلاف حالتن ڦيرو کاڌو ۽ اهي جانباز ڪانگريسي جنگي انگريز جو پورو جاهه جلال ڪمزور ڪري نه سگهيو هو، سي 14 آگسٽ تي پاڻ کي ويڳاڻو محسوس ڪرڻ لڳا ۽ ڪيترا ته پنهنجو دماغي توازن وڃائي ويٺا. هي اسين آهيون جو ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ رڙهندا پيا اچون، جهڙي طريقي سان آزادي ملي ان مان ئي اسان سمجهي ورتو هو ته هاڻي اسان سڀ کهڙي ۽ غلام حسين جهڙن جلادن جي رحم ڪرم تي آهيون، ۽ سنڌ هاڻي الهه بخش جي نظرئي ۽ جي. ايم. سيد لاءِ به جيل خانو بنجي ويندي.
عاجز صاحب جڏهن به آزاديءَ جي جنگ ۽ ان دوران قيد خانن ۾ قومپرست ڪانگريسين جي سرفروشانه ڪارنامن جو ذڪر ڪندو آهي، ان وقت آءٌ ڊڄندي ڊڄندي کيس عرض ڪندو آهيان ته: ”سائين! مهرباني ڪري اهي ڳالهيون لکو.“ ”ادا لکون وري ڪيئن؟ پئسو ناهي؟” پئسو نه آهي.“ سندس تقيه ڪلام آهي. سائين الهه بخش تي مضمون لکي ڏيو، جواب ملندو. ”پئسو ناهي.“ پنهنجيون يادگيريون لکو. ”پئسو ناهي.“ سنڌ جي تاريخ تي پنهنجي تحقيق کي قلم بند ڪريو ته سنڌي قوم تي وڏو احسان ٿيندو. ”احسان وري ڌوڙ ٿيندو پئسو ناهي.“ پئسو ايترو ڪونهي جو ٻن وقتن جي ماني کائي سگهجي اهڙي حالت ۾ وري ڪيئن لکبو.“ سائين سنڌي نوجوانن کي سنڌ جي تاريخ ۽ سياست تي ڪو ليڪچر ڏيو. ”بيوقوف آهين ڇا، پئسو ڪٿي آهي. اخبار جي اشتهارن جا پئسا مليا ناهن. اخبار جون ڪافي ڪاپيون ڇپجي ڪو نه سگهيون آهن. هاڻي اخبار جو اجازت نامو رد ٿيڻ جو کٽڪو آهي، توکي لڳي آهي ليڪچر ڏيڻ جي، هون.“ پئسي جي جهوري سنڌ ۾ ڪن خاص ماڻهن کي هر وقت لڳي رهندي آهي. جيئن محمد عثمان ڏيپلائي. ان کي هر پارٽي ۽ ان جي ڪارڪنن ۾ اختلاف پئسن جي ڪري نظر ايندو آهي. پليجو ۽ پٿر [محمد قاسم] ڇو وڙهيا. چئي فلاڻي حڪومت کان چاليهه لک مليا هئا. پليجو کائي ويو، پٿر کي حصو ڪو نه مليو، بس همراهه وڙهي پيا. ڄام ساقيءَ جا اين ڊي پي، سان اختلاف ڇو ٿيا، ڏيپلائي جو تجزيو هوندو روس وارن هڪ ڪروڙ رپيا ڏنا هئا، اين ڊي پي لاءِ وچ ۾ ڄام ساقي ۽ اعزاز نذير کائي ويا، پوءِ بيگم ولي ڪاوڙجي انهيءَ سموري ٽولي کي پارٽيءَ مان ڪڍي ڇڏيو. شاهه محمد شاهه ۽ آريسر ڇو ڌار ٿيا. پنجن لکن جي رقم تان. جهڙو ڪر سڀني کي چيڪ ڏيپلائي صاحب پاڻ هٿن سان لکي ڏنا هئا. ڪجهه وقت پليجي ۾ به اها بيماري هئي ته گهوڙا سڀني کي پئسا ٿا ملن رهجي رڳو آءٌ ويو آهيان. حالانڪ چين جي انقلاب ۽ بنگال ۾ ڀارت جي مداخلت جي مذمت سڀني کان وڌيڪ مُون ڪئي آهي، پر پئسو سارو ڊينڊڙا ۽ نقلي ترقي پسند کائي ويا.
عاجز صاحب جيئن ته پراڻو سياستدان ۽ صحافي آهي ۽ کيس خبر آهي ته پارٽين ۽ فردن کي پئسا ملڻ واريون ڳالهيون سڀ افسانا هونديون آهن، ان ڪري هو ڪنهن تي به الزام نه مڙهيندو آهي. رڳو وٽس پئسي نه هجڻ جي تسبيح پڙهندو رهندو آهي. هڪ پئسو ڪونهي، ٻيو ”بادي آهي.“ عاجز صاحب فلاڻي شيءِ ته کاراءِ! باهه ڏينس، بادي آهي، خواه مخواهه بيماري پيدا ڪندي.
ويندو نياز جي گهر، شيرين ڀاڄي ۾ ڇا آهي، ڀينڊيون ۽ مڇي... چري، ڪيترا دفعا سمجهايو اٿم ته بادي پيدا ڪندڙ شيون نه رڌيندي ڪر، مري وياسون. چڱو کڻي اچ، پر ڪجهه سرس. نياز جو حصو به مون کي ڏئي، هو پاڻي هوٽل تان وٺي کائيندو، وري نظر پوندس انجم نياز جي ڌيءَ تي شيءِ کائي پئي، بيبي ڇا پئي کائين، مولوي صاحب پڪوڙا ۽ مٺائي، ڇوري اڳئين دفعي نه سمجهايو هوم ته بادي شيون نه کائيندي ڪر. چڱو ڪجهه ته مون کي ڏي، پر ٻڌ خرچيءَ مان ڪيترا پئسا بچايا اٿئي. چاچا کي اڌارا ڏي، اخبار جا اشتهار ملندا ته موٽائي ڏيندس پر ٻڌ، هن چرئي [نياز] کي نه ٻڌائجان. انجم ڀورائيءَ وچان سمورا پئسا ڏئي ڇڏيندي آهي، ۽ نه نياز کي نه وري ماڻس کي ٻڌائيندي آهي. پوءِ نه اخبار کي اشتهار ملندا آهن نه وري انجم کي قرض واپس ملندو آهي. انجم ڪڏهن ڪڏهن مون کي ٻڌائيندي آهي ته هيترا پئسا سيدنا کي ڏنا هوم، ڇو ڏنئي؟ اهي ڪڏهن به واپس ڪو نه ملندا. اها ته مون کي به خبر آهي، پوءِ بابا ڇو ڏنئي، ٽهڪ ڏئي چوندي آهي ته پاڻهي بادي شيون کائي موٽي ايندو، بابا وٽ دوا لاءِ. پوءِ ٻه چار ڳالهيون ٻڌي سگهنداسون، پر پئسن ملڻ کان پوءِ سيدنا مهينن تائين گم هوندو آهي، بادي شين جي ڪري بيمار ٿيندو آهي ته هليو ويندو آهي. ڪراچي [ڀانگورين جي ڳوٺ] ۾ يا جوڻيجن وٽ. اتي آرام به ڪندو آهي ته بادي باديءَ جي رٽ به لڳايو ويٺو هوندو آهي.
جڏهن نياز جي گهر ترسيل هوندو آهي ۽ اتفاق سان رمضان جو مهينو به هوندو هو ته ڏاڍيون مزيدار ڳالهيون ٿينديون آهن. نياز صاحب جي گهر واري ۽ ڌيءَ روزا رکنديون آهن، رات جو سمهڻ وقت پڇنديون آهن ته مولانا عاجز صاحب روزو رکندؤ، اها به ڪا پڇڻ جهڙي ڳالهه آهي. ڪير مسلمان هوندو جيڪو روزو نه رکندو، پر سحري تي بادي شيون نه ٺاهجو. خير سحري تي عاجز صاحب اٿندو، بادي، قبضي، هوائي، سڀ شيون چانهه ۽ ڌونري سميت کائي لت کوڙي سمهي رهندو. نياز جي ڀرسان چانڊيا رهندا هئا سي به عاجز صاحب جا معتقد هوندا هئا. صبح جو ساجهر عاجز صاحب وڃي امان الله خان چانڊئي وارن وٽ ٺڪاءُ ڪندو. اُهي روزا ڪو نه رکندا هئا. مولانا جيئن ئي فليٽ ۾ داخل ٿيندو ته ڪو نه ڪو ماڻهو پڇندس مولانا روزو آهي يا احترام. بابا ڪيترا دفعا سمجهايو اٿم ته اهو ڪهڙو بدبخت انسان هوندو جنهن کي احترام نه هجي. [احترام لاڙڪاڻي وارن جو اصطلاح آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ته روزو ڪونهي] کاڌي پيتي جي شيءِ ڪا هجي ته کڻي اچو پر اهو خيال رهي ته بادي پيدا ڪندڙ شيءِ نه هجي. جڏهن طعام وٽس پهچي ويو پوءِ ان ۾ ڪا به بادي واري شيءِ رهندي ئي ڪا نه.
آءٌ جيئن مٿي عرض ڪري آيو آهيان ته جنگ آزاديءَ جي باري ۾ کانئس جڏهن به ڪجهه معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي ته پئسي نه هجڻ جو چئي ٽاري ڇڏيندو آهي، پر هڪ ڏينهن نياز صاحب، عالماڻي [عبدالحق] مرحوم ۽ مون پڪو ارادو ڪيو ته اڄ کانئس ضرور ڪجهه معلوم ڪنداسين. ان ڏينهن نياز صاحب جا ٻار مائٽن ۾ ڪراچي ويل هئا. سيدنا کي عالماڻي مرحوم جي زور بار تي بادي هوائي شيون کارائي نياز جي فليٽ ۾ ترسايون سين. عالماڻي مرحوم ٽيپ رڪارڊ به کڻي آيو. عاجز صاحب جي ٽيپ تي نظر پوڻ ۽ ٽپ ڏئي کٽ تان اٿڻ. چئي جيستائين اها شيءِ هوندي آءٌ هڪڙو اکر ڪو نه ڳالهائيندس، اوهان کي خبر ڪهڙي ته پاڻي پيو ٻري. اسان پراڻن ڪانگريسين تي ته سخت چوڪسي آهي. خير ٽيپ بند ڪري ٻئي ڪمري ۾ رکيوسين. بجلي تي هلندڙ چانهه جي ڪٽلي تيار ڪري رکي وئي. اسان ٽيئي باادب ۽ باملاحظه ڪرسين تي. سيدنا ناس جي دٻي ۽ کاڌيءَ جي رومال سميت نياز جي سمهڻ واري کٽ تي ٿي ويٺو ۽ وڄت شروع ٿي. اسان ڏاڍا خوش ته اڄوڪي رات ۾ اسان علم، ادب، تاريخ ۽ آزاديءَ جي جنگ جي موضوع تي تمام گهڻو ذخيرو گڏ ڪري وٺنداسون پر هاءِ ڙي قسمت.
مولانا تاج محمود امروٽي سنڌ ۾ انگريزي سامراجيت جو سڀ کان وڏو دشمن ۽ هندو مسلم اتحاد جو پيغمبر ۽ آزاديءَ جو ڪوڏيو هو. غالباً 1916ع ۾ پهرين مهاڀاري لڙائي هلندي، ٺلِ ۾ هڪ عام جلسي کي خطاب ڪندي حضرت امروٽي پنهنجو هڪ مشهور نظم پڙهيو هو، جنهن ۾ جارج ڇهين جو نالو وٺي برصغير مان سندس ٽپڙ ويڙهڻ لاءِ سنڌ جي عوام کي اپيل ڪئي وئي هئي، [هن موقعي تي عاجز صاحب اهو نظم به ٻڌايو جيڪو ٽيپ نه ٿيڻ جي صورت ۾ ياد رهي نه سگهيو.] شايد اِهو پهريون موقعو هو جو ذري گهٽ روءِ زمين جي بادشاهه کي سنڌ جي هڪ مذهبي ۽ روحاني رهنما برسر عام للڪاريو هو. سنڌ جي ادارن طرفان انگريزي دور جي سامراج دشمن شاعريءَ تي ڪو به ڪم ڪو نه ٿيو آهي. امروٽي مرحوم جي سامراج دمشن شاعري بنهه وڏي پائي جي آهي. سنڌيالاجي يا ادبي بورڊ کي گهرجي ته اهو ڪم ڪنهن عالم ۽ اديب جي حوالي ڪن جيڪو امروٽي مرحوم جي سامراج دشمن شاعري خاص طرح ۽ ٻي شاعري عام طرح گڏ ڪري. امروٽي مرحوم جو اهو قدم قانون هند.... جي فلاڻي دفعي هيٺ آيو ٿي، جنهن جي سزا کارو پاڻي، عمر قيد يا جلا وطني ٿي سگهي ٿي، پر سنڌ جي هن حريت پسند فقير کي انهيءَ ڳالهه جي ڪا به پرواهه ڪانه هئي. حضرت امروٽي وٽ ڪيترائي هندو مسلمان ٿيڻ لاءِ ايندا هئا. جنهن تان مقدمي بازيون ٿينديون هيون، ڪي ڪٽر فرقه پرستيءَ جا پوڄاري ان کي سياست ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪندا هئا ۽ اهو مشهور ڪيو ويو ته حضرت امروٽي هندن ۽ ڪانگريس جو دشمن آهي. انهيءَ عرصي ۾ ماحول ۾ رڪن جي ڀرسان ڪانگريس هڪ جلسو ڪوٺايو. تر جي مسلم ليگي سردارن هڪ سازش تحت انهيءَ جلسي کي ڦٽائڻ ۽ جلسي ۾ شريڪ رهنمائن تي قاتلانه حملا ڪرائڻ جي ڪوشش جي رٿ تيار ڪئي. اها خبر جڏهن حضرت امروٽي کي پهتي ته هڪدم فقيرن جو لشڪر گڏ ڪري جلسي گاهه ۾ پهچي تر جي زميندار کي گهرائي چيائين ته ڪانگريس جي ڪنهن به ڪارڪن کي نقصان پهتو يا جلسي ۾ گڙ ٻڙ ٿي ته آءٌ تنهنجيون مڇون پٽي..... ۾ لنگهائي ڇڏيندس. هڪ ڀيرو ڪنهن ماڻهو حضرت امروٽيءَ کان زڪوات جو مسئلو پڇيو ته ڪاوڙ ۾ جواب ڏنائين، اهو مسئلو مولوي اميد علي کان پڇ، مون کان اهو پڇ ته گانڌيءَ سان گڏجي انگريزي اقتدار کي ڪيئن ٿڏي ملڪ مان ڪڍجي. سکر ۾ جواهر لال يا ٻيو ڪو رهنما آيل هو، مغرب جي نماز جو وقت ٿي ويو هو، ٻانگ ٿي چڪي هئي پر حضرت امروٽي ان رهنما سان ڳالهين ۾ مصروف هو. فقيرن چيو سائين نماز جو وقت ٿي ويو آهي، اٿو هلون نماز قضا ٿي ويندي، حضرت امروٽي جواب ڏنو مغرب جي نماز روزانه ايندي آهي، پر نهرو روزانه ڪو نه ايندو آهي ۽ نه وري هن مسئلي تي ههڙي نموني ڳالهائڻ جا روز موقعا ملندا. اها هئي حضرت امروٽي جي سامراج دشمني ۽ حب الوطني، منهنجو والد حضرت امروٽي جو مريد هو، ان ڪري فطري طرح انگريز دشمني سندس رڳ رڳ ۾ ڀريل هئي. والد صاحب ننڍي هوندي مون کي اسڪول ۾ پڙهڻ ويهاريو هو، ان وقت اسڪولي ڪتابن ۾ انگريز بادشاهه جي تعريف ۾ لکيل مرزا قليچ بيگ جو هڪ نظم پڙهايو ۽ ياد ڪرايو ويندو هو. [اسان جي شاهه پنجم کي خدايا تون سلامت رک!‘] هڪ ڏينهن منهنجو والد مرحوم منجهند جو جيئن ٻنيءَ تان ڪم ڪار ڪري موٽيو ته ان وقت آءٌ جارج ڇهين جي شان ۾ لکيل قصيدو ياد ڪري رهيو هوس، اها حالت ڏسي والد صاحب اچي مون کي لڪڻن سان ورتو هڻي منهنجو هڏ گڏ ڀڃي ڇڏيائين. چئي نامراد تون منهنجي گهر ۾ پليت فرنگيءَ جي حڪومت جي مضبوطيءَ لاءِ دعائون گهري رهيو آهين. بس ان ڏينهن کان منهنجو اسڪول وڃڻ بند. اڳتي هلي قدرتي طرح مون کي انگريز ۽ سندس وفادارن سان دشمني پيدا ٿي پئي ۽ مون قومي زندگيءَ ۾ قدم ڪانگريس جي پليٽ فارم تان رکيو. اهو اهڙو رشتو هو جيڪو ڪڏهن به ختم نه ٿيو. انهيءَ پليٽ فارم تان اڳتي هلي آءٌ پنهنجي وقت جو پرجوش نوجوان مقرر بنجي ويس.
ڪانگريس واضح ٻن ڌڙن ۾ تقسيم ٿي وئي، ڪانگريس جو هڪ ڌڙو ملڪ ۾ هٿياربند جدوجهد وسيلي آزادي حاصل ڪرڻ جو حامي هو، انهيءَ ڌڙي جي قيادت نيتا جي سڀاش چندر بوس ڪري رهيو هو ته ٻيو ڌڙو مهاتما گانڌيءَ جي قيادت ۾ عدم تشدد ذريعي آزادي حاصل ڪرڻ جو حامي هو. آءٌ مهاتما واري ڌڙي سان لاڳاپيل هوس. ٻنهيءَ ڌڙن جي نظرياتي ڇڪتاڻ ۽ ويڙهه پنهنجي عروج ۽ اوج تي پهچي وئي هئي. انهيءَ ڇڪتاڻ واري ماحول ۾ ڪانگريس جو ساليانو ميڙ ڪٺو ٿيو، جنهن ۾ ڪانگريس جو نئون صدر چونڊجڻو هو. سنڌ مان ووٽ ڏيڻ لاءِ جيڪو وفد وڃڻو هو، ان ۾ هڪ مشهور ڪانگريسي خاتون..... پنهنجي جاءِ تي مون کي موڪليو. ڪانگريس جي صدارت لاءِ ٻه اميدوار هئا، نيتا جي سڀاش چندر بوس ۽ ڊاڪٽر رام سيٺا، ڊاڪٽر صاحب لاءِ نه صرف مهاتما گانڌي اهو اعلان ڪيو ته هو منهنجو اميدوار آهي، پر گانڌيءَ جيءَ جي ڪيئمپ مان هر هڪ ڪلاڪ کان پوءِ لکن جي تعداد ۾ بوليٽن جاري ٿيندو رهيو ته ڪانگريس واديو ائين سمجهيو ته گانڌي ۽ بوس جي وچ ۾ سنئون سڌو مقابلو ٿي رهيو آهي. هوڏانهن بوس طرفان اعلان جاري ٿيندو هو ته چرخو هن مشيني دور ۾ هند واسين جا اگهاڙا جسم نه ٿو ڍڪي سگهي، سو ڪهڙي آزادي وٺي ڏيندو، نوجوان ڪانگريس ڀارت ماتا رت جو ٻليدان ٿي گهري. اوهان رت ڏيو، آءٌ اوهان کي آزادي وٺي ڏيندس. بوس سخت بيمار هو ۽ اسٽريچر تي پاڻ کڻائي آيو هو. نيٺ اليڪشن ٿي جنهن ۾ بوس وڏي اڪثريت سان کٽيو، مون ووٽ سڀاش باجوا کي ڏنو. بوس جي فتح کان پوءِ ان ميمبرن تي مشتمل ورڪنگ ڪاميٽي وجود ۾ آئي، جنهن ۾ 12 ميمبر مهاتما جي ڌڙي جا هئا ته 3 سباش بابو جا هم خيال. نيتا جيءَ جي لکيل صدارتي تقرير مولانا آزاد پڙهي ٻڌائي، اڃا تقرير ختم ئي مس ٿي ته گانڌيءَ مهراج جي ڪئمپ مان بوليٽن جاري ٿيو ته آءٌ يعني گانڌي ڪانگريس کان الڳ ٿي رهيو آهيان، انهيءَ اعلان کان هڪدم پوءِ بوس جي ورڪنگ ڪاميٽي استعيفا ڏيڻ شروع ڪئي. پهريون ماڻهو غفار خان هو، جنهن ورڪنگ ڪاميٽي تان استعيفيٰ ڏني، ٻئي نمبر تي ڊاڪٽر راجندر پرشاد، ٽئي نمبر تي جواهر لال نهرو پوءِ سردار پٽيل، آچاريا ڪرپلاڻي مطلب ته گانڌيءَ جي ڌڙي جا 11 ميمبر ورڪنگ ڪاميٽيءَ تان استعيفيٰ ڏئي ويا. سواءِ مولانا آزاد جي، اها حالت ڏسي بنگال جي بهادر ۽ باهمت رهما وسيع دل کان ڪم وٺندي صدارت تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي ۽ اهڙي ريت هندوستان ۾ سندس سياست ختم ٿي وئي ۽ ڪنهن وقت ۾ لاڙڪاڻي کان نئين ديري ۽ رتي ديري ڏانهن ٽرانسپورٽ جو ڪو خاص انتظام ڪو نه هو. ان ڪري انهن شهرن جا هندو واپاري بيل گاڏين تي پنهنجو سامان کڻي ئي ويندا هئا. مسلمان خدا جي فضل سان اڌ سامان وچ ۾ غائب ڪري ڇڏيندا هئا، جڏهن مالڪ انهن گاڌرن کان سامان کٽڻ جي شڪايت ڪندا هئا ته واٽ ۾ سامان ڪري پوڻ جو بهانو ڪري جان ڇڏائيندا هئا. اها حالت ڏسي لاڙڪاڻي جي هندو پنجائت فيصلو ڪيو ته پاڻ ۾ ڦوڙي ڪري ٽرڪون وٺجن، جيئن گاڌرن جي چوريءَ مان جان ڇٽي. انهيءَ فيصلي تي عمل ٿيو، ٽرڪون اچي ويون سامان ٽرڪن تي اچڻ وڃڻ لڳو. نيرين گوڏن وارا گاتور سمورا بيروزگار ٿي ويا. اها خبر سنڌ ڪانگريس جي صدر دادا جيرام داس دولت رام کي پئي. ان سموري سنڌ جي ڪانگريسين کي اپيل ڪئي ته فلاڻي ڏينهن ۽ فلاڻي تاريخ لاڙئي ۾ اچي گڏ ٿيو. سڀ ڪانگريسي مقرره تاريخ تي لاڙڪاڻي پهچي ويا. اتي جلسي ۾ اعلان ڪيو ويو ته سلمان بيل گاڏين وارن کي بيروزگار ڪرڻ وارو لاڙڪاڻي پنچائت جيڪو فيصلوڪيو آهي، سو مهاتما جي آدرشن جي خلاف آهي، اسان انهيءَ فيصلي جي خلاف اڄ ڏينهن کان ٽرڪن جي لنگهڻ وارن گسن تي سٽي پنهنجي احتجاجج جو آغاز ڪنداسون ۽ اهو احتجاج سنڌ ڪانگريس جي صدر جيرام داس دولت رام جي اڳواڻيءَ ۾ ان وقت تائين جاري رهندو جيستائين هندو سيٺين ٽرڪون نه وڪيون آهن. لاڙڪاڻي شهر ۾ جڏهن اها خبر پهتي ته قهرام مچي ويو. ٻارن دڪاندارن تي پٿر اڇلائڻ شروع ڪيا. ديوين گند ڪچرو گرم پاڻي اڇلائڻ سان گڏ باقاعدي اوسارا ڪڍڻ شروع ڪيا ته دادا لاڙڪاڻي جي گرميءَ ۾ به رستي جي وچ تي ستو پيو کي ۽ لاڙڪاڻي جي پاچي پنچائت ٽرڪن تان هٿ نه ٿي کڻي. اسان کي پئسو نه پر هندو مسلم ايڪتا ۽ سنڌ جي آزادي گهرجي. انهيءَ صورتحال کي ڏسي لاڙڪاڻي جي پنچائت فيصلو واپس ورتو ۽ ٽرڪون ڪانگريس کي فنڊ ۾ ڏنيون ويون. آءٌ انهيءَ احتجاجي معرڪي ۾ شامل هوس. اسان اهو ميدان کٽيو ته ٻئي ڏينهن شيخ عبدالمجيد سنڌي واري الوحيد ۾ وڏين سرخين سان بيان ڇپيو ته: ”ڪانگريس طرفان هڪ ٻي سازش، مسلمانن جي ايمان خريد ڪرڻ جي ڪوشش، پر مسلمان ڪانگريس جي انهيءَ فريب ۾ نه ايندا.“
ٻي مهاڀاري لڙائيءَ ۾ سنڌ ۾ ڊفينس آف انڊيا ريگيوليشن جو پهريون سياسي قيدي آءٌ هوس. ان وقت مون کي ٽي سال سزا لڳي هئي ۽ آءٌ سکر جيل ۾ هوس. انهيءَ عرصي ۾ سنڌ جو امر انسان هيمون ڪالاڻي به سکر جيل ۾ هو. سندس ڪيس مشهور آهي، پر آءٌ رڳو سندس بهادري جا ٻه واقعا بيان ڪندس، انگريزن جي عدالت هيمون کي موت جي سزا ڏئي چڪي هئي، انگريز حاڪمن جي مرضي هئي ته کيس ماريو نه وڃي. ان لاءِ انگريزن چاهيو پئي ته هيمون صرف ايترو لکي ڏئي ته مون جيڪي ڪجهه ڪيو آهي، مون کي ان تي پشيماني آهي. ان لاءِ سندس ماتا کي آندو ويو ته اها کانئس اهي اکر لکائي، پر هيمون ماتا کي جواب ڏنو ته هڪ ماتا تون آهين، ٻي ماتا تنهنجي ۽ منهنجي ٻنهيءَ جي سنڌ آهي، اها چوي ٿي ته جيڪو بزدل ٿي پنهنجي عمل تي پڇتاءُ جو اظهار ڪندو سو منهنجو حلالي ٻچو ناهي. هاڻ تون فيصلو ڪر ته مون کي ڇا ڪرڻ گهرجي. ماءُ دعائون ڏيندي موڪلائي هلي وئي سندس اک ۾ ڳوڙهو به ڪو نه هو. ان کان پوءِ سنڌي ڪانگريس جي صدر کي وٽس موڪليو ويو، ان کي هيمون جواب ڏنو ته ”تون ڪهڙو بزدل ڪمانڊر آهين جو پنهنجن سپاهين کي بزدل ٿيڻ، ڀڄي وڃڻ ۽ پنهنجي سرزمين، پنهنجن حقن واسطن تان دست بردار ٿيڻ جو چئي رهيو آهين، جڏهن ته غير ملڪي سامراجي طاقت تنهنجي ملڪ تي مسلط آهي ۽ قومي عظمت دريءَ ۾ مصروف آهي.“ وڌيڪ خبر چار مسٽر جي آر بلوچ وٽ هوندي جيڪو ان وقت ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ هو. جي آر بلوچ کان ڪنهن به خبر ڪانه ورتي ۽ مسٽر بلوچ تازو لاڏاڻو ڪري ويو آهي. آءٌ گانڌي جي سان مليو هوس، مون کان پڇيائين: ”شندھ سے آئے ہو، شندھی بھاشا بڑی سندر اور اچھی ہے، میں جیرام داس سے شیکھہ رہا ہوں۔“ جواهر لال سان مليو ناهيان. باقي جوڌپور ۾ سندس تقرير ٻڌي هئم. ساڻس گڏ اندرا گانڌي ۽ شيخ عبدالله به هئا. ان وقت جي اندرا! ائين محسوس ٿيندو هو ته سيتا يا مريم پنهنجي جوانيءَ ۾ ڌرتيءَ تي لهي آيون آهن.
مولانا آزاد سان ڪراچيءَ ۾ مليو هوس، مولانا احمد نگر مان آزاد ٿيو هو، سنڌ ڪانگريس سان ڪنهن خاص مشوري لاءِ آيو هو. آءٌ جڏهن مليس ته مولانا ڪو ڪتاب پڙهي رهيو هو، ڪتاب بند ڪري مون کان پڇيائين: ”ہاں بھائی کیا حال ہے۔“ مولانا جو ايترو چوڻ ۽ منهنجو روئڻ ۾ شروع ٿيڻ. مولانا بس ڪرائڻ تي ۽ آءٌ روئڻ تي مون کي سخت ڏک هو، ملڪ جي ورهاڱي جا آثار نظر اچي رهيا هئا ۽ سوچيم پئي ته هنن ماڻهن سان وري ملي سگهندس يا نه، ان ڪري روئي رهيو هوس. جڏهن مولانا جي گهڻي اسرار تي ماٺ نه ڪيم ته پنهنجي سيڪريٽري اجمل خان کي چيائين ته هن کي ٻاهر وٺي وڃ پر آئينده هن مجنون جي اچڻ وڃڻ تي وقت جي ڪا به پابندي ناهي کيس ڪڏهن به نه روڪجو. سيدنا ايترو چئي هڪدم اٿيو. عالماڻي معصوم پڇيو ڪيڏانهن. چئي ڪاڪوس ۾ ويندس. اوهان کي گهڻو ئي سمجهايم ته بادي شيون نه کارايو، هاڻي ڪچهري بند.
اسان ٽنهيءَ ڏاڍيون منٿون ميڙيون ڪيون پر ٻيو ٿيو خير. آخر ۾ اهو به چيائين ته متان ڪو اهي ڳالهيون لکي.
مون هتي اختصار کان ڪم ورتو آهي باوجود بادي شيون کائڻ جي سيدنا ان رات ڪافي ڪجهه ٻڌايو پر منهنجو حافظو ڪمزور ٿي ويو آهي، ان ڪري ڳالهيون تمام گهڻيون رهجي ويون آهن.