عورتن جي غلاميءَ جي تاريخ

سنڌ جي پنج هزار سالن جي تاريخ، دراصل عورتن جي غلاميءَ جي تاريخ آهي. پر ان غلامي جي شروعات ڪٿان ۽ ڪيئن ٿي ؟ اهو طئه ڪرڻ تمام گهڻو مشڪل ڪم آهي. غلامي سماج ۾ مختلف شڪلين ۾ مختلف علائقن ۽ دورن ۾ ظاهر ٿيندي رهي آهي. غلامي شڪاري ۽ خانه بدوشي جي وقتن ۾ نه هئڻ برابر هئي. بعد ۾ زراعت جي ترقي ۽ جديد رياستي قيام جي نتيجي ۾ وڌي آهي. غلامي ڪنهن به سماج ۾ ان کي چئبو آهي، جنهن ۾ ماڻهن تي ملڪيت جا قانون لاڳو ٿين، ماڻهن کي، ماڻهن جي خريد ۽ وڪري ۽ ملڪيت رکڻ جو اختيار هجي. ان سماج ۾ غلام، پاڻ پنهنجي اختيار هيٺ اڪيلي سر غلامي ختم ڪري ڀڄي نٿو سگهي ۽ نه وري ڪنهن اجرت هيٺ ڪم ڪندو آهي، سنڌ ۾ عورتون ذري گهٽ ان مٿين وصف ۾ پوريون لهن ٿيون. هينئر، 21هين صديءَ ۾ عورتن جي آزاديءَ لاءِ هلندڙ جدوجهدون ان نتيجي تي پهتيون آهن، ته عورتن جي آزادي رڳو ان صورت ۾ ممڪن آهي، ته نه صرف حڪمرانيءَ ۽ غلاميءَ جي سرشتن خلاف مزاحمت ڪجي پر انهن سرشتن کي به بدلائجي. تاريخ ۾ عورتن کي مردن طرفان غلام بڻائڻ جي شروعات، هڪ اندازي مطابق 12000 بارهن هزار سال اڳ ۾ شروع ٿي. تڏهن پٿر جو زمانو هو. اوائلي انسانن جي گذر سفر جا وسيلا شڪار تي دارومدار رکندا هئا ۽ انسان جبلن ۽ جهر جهنگ ۾ رهندا هئا. اهڙن شڪاري سماجن ۾ مردن ۽ عورتن جو سماجي ڪردار گڏيل سهڪار وارو هو. ان زماني کي آرڪيالاجيءَ جي سائنس ۾ آڳاٽو پٿر جو زمانو سڏيو ويندو آهي. مرد ۽ عورت جي اهڙي گڏيل سهڪار يا سماج ۾ تبديلي تڏهن يا ان وقت آئي، جڏهن انسان پٿر جي زماني مان پير ڪڍي، “نئين پٿر جي زماني” ۾ داخل ٿيو. انسان جو اهو انتهائي اهم سفر شڪاري زماني مان ٿيندو، خانه بدوشي ختم ڪندي، جاگرافيائي علائقن ۾ اچي آباد ٿيو. ان آباديءَ جو سڀ کان وڏو ڪارڻ ان وقت جي جديد زراعت جو وجود ۾ اچڻ هو. ان زماني کي سائنسي ٻوليءَ ۾ “نيوليٿڪ يا نئون پٿر جو دور” سڏجي ٿو. هي دور تمام تيزيءَ سان سماجيت ۾تبديليون آڻيندي، فروٽ، ڀاڄيون ۽ اناج پيدا ڪندي، ان دور جي سڀ کان وڏي عورتن جي ايجاد جديد زراعت کي وجود ۾آندو. هي دور 12 هزار قبل مسيح کان شروع ٿي، 3500 قبل مسيح ۾ ختم ٿيو. هن دور ۾ آباديءَ ۾ بي پناهه اضافو ٿيو ۽ عورتن جو کاڌ خوراڪ جي پيداوار ۾ گهربل ڪردار گهٽجن شروع ٿيو. ۽ مرد به هارپو ڪرڻ لڳا. اهوئي دور هو، جنهن ۾ مردن عورتن تي پابنديون لڳائڻ شروع ڪيون ۽ مرد کين پنهنجي ڪنٽرول ۾ ڪرڻ شروع ڪيو. اهڙي طريقي سان شادي، مذهب ۽ قانونن جي آڙ وٺي، غلام بڻائڻ جي ابتدائي شروعات ٿي. اوائلي تهذيبن جو جائزو وٺبو ته، خبر پوندي ته چيني، يوناني، مصري ۽ رومي تهذيبن ۾ عورتن جي آزادي، مردن جي مقابلي ۾ محدود هئي. توڻي جو ماءُ جي ڪردار ۾، گهريلو ڪردار ۾ ڪجهه عورتون، مذهبي خدائون، ديويون ۽ عورت پادري هيون. بهرحال، عورتن جو ڪردار، خاص ڪري، وچين دور ۾ اولهه ۽ اوڀر ملڪن ۾، جڏهن خدا ۽ مذهب واري روايتن ۽ قانونن جي نظر چڙهي ويو. تهذيبن جي جائزي وٺندي، هڪ ڳالهه واضح ٿي وڃي ته، گهڻي ڀاڱي تقريبن سڀ تهذيبون غلاميءَ جي ڪاروبار تي بيٺل هيون. شڪاري زماني ۾ غلامي جو وجود ورلي هو. پر شڪاري سماج جي اوائلي درجه بنديءَ ان ۾ واڌ ويجهه آندي. غلامي، دنيا جي پهرين تهذيبن (سميرينSumerian ،) ھاڻوڪي عراق ۾، اٽڪل ٽي هزار پنج سو سال قبل مسيح ۾ موجود هئي، همورابيءَ جي قانونن ۾ ان جو واضح اشارو ڏنل آهي. غلامي ان زماني ۾ هڪ مضبوط اداري جو درجو رکندي هئي. غلامي، وچين عرصي ۾ يورپ ۾، بازنطيني، عثمانيه جي 14 کان 20 صديءَ تائين، ڊچ، فرنيچ، اسپينش، پورتگال، برطانوي، عرب ۽ اولهه آفريڪا، آمريڪا جا ملڪ ۽ شهنشاهتون غلاميءَ جو ڪاروبار ڪنديون هيون. تنهن ڪري اوائلي مصر، چين، عقادين، روم، آثارين، ببلوين، اوائلي ايران، يونان، روم، عرب ۽ هاڻوڪيون آمريڪي تهذيبون ،غلاميءَ جي ڪاروبار ۾ رڌل هيون. هندستان ۾ غلاميءَ هڪ باقائده مضبوط ادارو هئي. آڳاٽن ڪتابن ارٿ شاستر، منوسمورتي ۽ ‌مهاڀارت ۾ ان جو ذڪر ملي ٿو. غلامي ٻڌ مت ۽ ويدن جي زماني ۾ ‌به هئي. راما ۽ داسيون ويدن جي زماني ۾ غلامن جي لفظن ۾ استعمال ٿيندا هئا. رگ ويد ۾ داسا ۽ داسيءَ کي مرد ۽ ‌عورت غلامي طور سڃاتو ويندو هو. ارٿ شاستر ۾ ته جيڪو به ڪنهن ڏوهه ۾، قرض ۾ يا تباهه ٿيل هوندو هو، اهو پاڻ‌کي غلاميءَ طور ڪنهن وٽ به آڇيندو هو ۽ جيڪو به کين ڏوڪڙ، ڏنڊ ڀري آزاد ڪرائيندو هو. اهو ان جو مالڪ هوندو هو. هندستان ۾ غلامي سماجي اداري جي شڪل ۾ عربن جي فتح کانپوءِ لٽ مار ۽ ڪافرن کي شڪست ۽ غلامن کي فوجن ۾ ڀرتي ڪرڻ سان شروع ٿي. محمد بن قاسم جي زماني ۾ عورتن ۽ مردن کي غلام بڻايو ويندو هو. ان وقت جي مذهبي قانونن موجب غلامن جو پنجون حصو وقت جي خليفي کي ڏيڻو هوندو هو. جيڪو عراق ۽ شام ڏانهن موڪليو ويندو هو. بقايا غلامن کي فوج ۾ شامل ڪيو ويندو هو. اروڙ ۾ اٽڪل 60 هزار ماڻهن کي غلام بڻايو ويو. برهمڻ آباد ۾ 30 هزار ۽ ملتان ۾ 4 هزار غلام هئا. رگ ويدا ۾ لکيل آهي ته سمبارا کي، ديوي داسا، طرفان شڪست ڏني ويئي. سماجي ڍانچو مرداڻو ۽ ڪڙم قبيلائي هو. قبيلي کي رگ ويدا ۾ جَنا/جڻ سڏيو ويندو هو ۽ خاندان کي (ڪُلا) سڏيو ويندو هو. ڪلا خاندان ۾ ماءُ پيءُ، پٽ، غلام ۽ ٻيا گهڻا ماڻهو هوندا هئا. آرين جن کي فتح ڪيو انهن کي داسا ۽ داسيون ڪري ڪوٺيندا هئا ۽ انهن کي غلام ۽ (سودراز) شودر سڏيو ويندو هو. جيڪو قبيلو وڏو هوندو هو اهو انهن غلامن کي حاصل ڪندو هو. مذهبي پيشوا، قبائيلي ويڙهو انهن غلامن کي حاصل ڪندا هئا. مذهبي پيشوائن کي غلام، تحفي ۾ به ڏنا ويندا هئا. انهن ۾ خاص ڪري عورتون به هونديون هيون. جن کي گهرن ۾ ڪم ڪار لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. غلامن کي ان عرصي ۾ زراعت لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. دهليءَ جي سلطنت ۽ مغلن جي زماني ۾ ، غلاميءَ جو وڏو ادارو هو.هڪ يوناني تاريخ دان، سڪندر اعظم جي زماني ۾، هندوستان ۾، غلاميءَ متعلق لکندي واضح ڪيو ته “هندستاني ٻاهرين ماڻهن کي پنهنجو غلام ڪونه بڻائين، گهڻي ڀاڱي پنهنجي ملڪ جي ماڻهن کي غلام رکندا آهن.” عورتن جي سماجي حيثيت مٿين سمورين تهذيبن ۽ غلاميءَ وارن سماجن ۾ سندن حيثيت ٻي درجي واري هئي. سماج پنهنجي جوهر ۾ مرداڻا هئا ۽ پدراڻي تاريخ رکندڙ هئا. ڪڏهن ڪڏهن ڪن چند مٿين طبقن جي عورتن جو ڪو ڪردار هو ، نه ته گهڻي ڀاڱي عورتون مردن جون غلام هيون. تقريباً سمورين مختلف تهذيبن ۾ غلامي جي ڪاروبار کي نه صرف جائز تصور ڪيو ويندو هو، پر غلاميءَ جو ڪاروبار خاص ڪري وڌندڙ هيو. تهذيبون، هڪٻئي سان لاڳاپيل هيون. اهي هڪٻئي کان سکندا ۽ ڪاروبار ۽ حملا ۽ فوجي چڙهيائون ۽ حملا آور ٿيندا هئا. سمورين تهذيبن غلاميءَ جي اهڙي ڪاروبار کي مختلف درجن تي نظري ۽ فڪري، طرح هيٺين اصولن تي قائم رکيو. مٿين ڳالهين مان هيٺ مکيه نتيجا ڪڍي سگهجن ٿا. • غلاميءَ کي برقرار رکڻ لاءِ خدائن جي تصور جو ۽ ڏند ڪٿائن جو سهارو وٺڻ. • غلامي خدائي ۽ غيبي طاقتن جي حڪم مطابق سمجهڻ ۽ جائز قرار ڏيڻ. • طاقت جو استعمال ۽ خوف ڏيارڻ. • معيشت تي بالادستي ۽ ڪنٽرول قائم ڪرڻ. • مٿين نقطن کي جيڪڏهن غور سان ڏٺو وڃي، ته تهذيبن جي خدائن، جهڙوڪ زيوس، زگارت، سميري تهذيب جي ڪليسا گاهن ۽ پادرين، رياستن جي سهاري ۾ واضح اشارا ملن ٿا. • زيارت درگاهون، پادرين ۽ مذهبي ماڻهن ۽ قربانيءَ ۽ امڪاني ٻوڏ ۾، پاڻ بچائڻ لاءِ. مٿاهيون ٽيمپل/مندر هئا، جتي نه صرف خدائن جي پوڄا ٿيندي هئي، پر عورتن کي گوشت جو ٽڪڙو سمجهي، خدائن کي قربانيءَ لاءِ پيش ڪيو ويندو هو. ۽ خدائن کان عورتن جي دماغن کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ ٻاڏايو ويندو هو. پادري، مذهبي، سياسي ۽ حڪمرانين جا معاملا سنڀاليندا هئا. هيٺيون طبقو هنرمند، پورهيت، هاري ۽ غلامن جو هوندو هو، جيڪي پيداواري ڪردار ادا ڪندا هئا. هندو تهذيب ۾ به سرسوتي، لڪشمي، درگا ديوي، اندرا سري، اگني سکڻ، مقدر، طاقت، بچاءَ، قرباني جون ديويون ليکيون وينديون هيون. موئن جي دڙي ۾ به “ديوي ماءُ” پوڄا ۽ زرخيزيءَ جون نشانيون هيون. هندستان ۾ به ذات پات تي ٻڌل صدين جو جاتي/ورن/ورڻ سرشتو، هندستان جي اوائلي ذات پات ۽ غلاميءَ جو سرشتو برقرار هو. هندو سماج جي خاصيت ئي ان سرشتي جي هئي. جنهن ۾ جاتي/ذات وارو نظام موجود هو. جنهن ۾ آباديءَ جي درجه بندي مٿين ۽ هيٺين ڪلاس ۾ ٿيندي هئي ۽ ورڻ جي وڌيڪ سماجي نوعيت جي درجه بندي ۾، برهمڻ ڪرشنا، وئشيا ۽ شودراز تاريخ جي سڀ کان وڌيڪ تاريخي استحصالي سرشتو اڄ به پنهنجي عروج تي آهي. اهڙو سرشتو آرين جي اچڻ سان هندستان ۾، مذهبي پيشوا، حڪمران طبقي ۽ عوام ۾ ورهائي به ڇڏيو. انساني تاريخ ۾ سميرين جي زگارت جڳهين واري نظام کان، سرمائيداري جي سرشتي تائين، پيداواري پورهئي جو استعمال، غلامي، ٻين لفظن ۾ سمورين تهذيبن جي سسٽم وانگر هينئر به ساڳي آهي. مسلسل غلامي، دولت جو انبار، ان تي چند غالب ۽ بالادست طبقا، سرمايو، طاقت جو استعمال، غلامي جو ڪاروبار سمورين تهذيبن ۾ اهم پهلو رهيا آهن. ۽ ڪنهن حد تائين هينئر به آهن.ٻي پاسي وسيع اڪثريت جي نفرت انگيز حد تائين غربت، بک، بدحالي، غلامي ڏاڍ ۽ جبر ۽ ڌڻ برابر مخلوق، جانورن واري زندگي گذاريندڙ، دقيانوسي سماج ۽ تهذيبن جي گهاڻي ۾ پيڙهجندا رهندا هئا. انساني آزادين جي کسجڻ جي تاريخ، دراصل عورتن جي مادي حالتن ۽ آزادي کسجڻ جي تاريخ آهي. عورتن جي غلامي جي تاريخ دراصل، سندس آزادي کسجڻ جي تاريخ آهي. پر عورتن جي غلامي جي تاريخ تاريخ جي ڪتابن مان غائب آهي. درحقيقت، هاڻي اها تاريخ ائين آهي، جنهن ۾ مرد پنهنجي بالادستي، جاهه وَ جلال، غلامي جو ڪاروبار، خدائن جو وجود ۾ اچڻ، حڪمرانين جا نظام قائم ڪرڻ، معيشت تي ڪنٽرول ڪرڻ، سائنس، فن، جنگين وسيليءَ طاقت عيوض حاصل ڪئي آهي. عورتن جي غلاميءَ جي تاريخ، حقيقت ۾، انهن جي مادي ، سماجي حالتن ۽ حيثيت وڃائڻ واري تاريخ آهي. اتان ئي سڄو سماج غلام ٿيو آهي ۽ صنفي تفريق پيدا ٿي آهي. صنفي تفرق ڪٿان پيدا ٿي آهي؟. جڏهن مردن پنهنجي سماجي بالادستي، عورت مٿان قائم ڪئي، هو اها بالادستي تڏهن قائم ڪري ٿو، جڏهن هو پنهنجي طاقت ۽ اختيارن جو استعمال عورتن مٿان ڪري ٿو. سوال هي آهي ته آخر عورتن جي غلامي واري پردي تان راز ڪينئن کولجي. عورتن جي غلاميءَ واري پردي ياراز مٿان پردو تڏهن کڄي ٿو، جڏهن عورتن جي غلاميءَ واري حقيقت کي سماج جي جوڙجڪ کي سمجهجي ۽ رياست جي طاقت جو ڇيد ڪيو وڃي.عورتن کي غلام رکڻ، غالب طبقن، رياست ۽ پادرين (يوناني ٻوليءَ ۾، Hierarkhia) جي معنائن ۾ “پادرين جي حڪمراني”، آهي، جنهن جي معنيٰ ئي سماج جي ٻين حصن تي حڪمراني ڪرڻ آهي. مردن جي غلامي عورتن جي غلاميءَ مان جنم ورتو آهي. پر صنفي غلامي، طبقاتي يا قومي غلاميءَ جي ڀيٽ ۾ مختلف آهي. سماج، عورت جي جسماني بناوت/ساخت جي ڪري، کين مخالف ۽ مختلف صنف سمجهي ٿو. هڪ جدا، نٻل، مخلوق، طبقو سمجهي ٿو. انهن تي بالادستيءَ کي قانوني طور جائز سمجهي، سندس استحصال، جبر ۽ مفروضا گهڙي، ڪوڙ ڪري، سندن جذبن ۽ اڌمن جو استحصال ڪري، مختلف مفروضا ۽ بيان گهڙي، کين غلام بڻائي رکڻ جا دليل ايجاد ڪري ٿو. عورتن جو سڄو ڪردار، عظمت ۽ پورهيو “عورتاڻو پورهيو” سمجهي، عام طور رد ڪيو ويو آهي. عورتن جو ٻاهر نڪرڻ سمورن مذهبن ۾ ، گهڻو ڪري، ڪوڙا اخلاقي جواز گهڙي، کين سماجي ۽ معاشي ڌارا کان ڪٽي، شرمناڪ قرار ڏئي، گهرن تائين محدود ڪيو ويو آهي. تنهنڪري، هر عهد ۽ زماني ۾ طاقت، سياسي سماجي ۽ معاشرتي سرگرمين تي مردن قبضو ڪيو آهي. عورتن کي ڪمزور صنف ڄاڻائي، ان کي قانوني شڪل ڏيئي، ادارتي ۽ سرڪاري سطح تي هڪ قانوني شڪل ڏني ويئي آهي. جنهن ڪري “ڪمزور صنف” ڄڻ ته هڪ نظريو ٿي پيو آهي. اهو سڀ ڪجهه هميشه ٿيندو رهيو آهي. عورتون، عام طور ان کي حقيقت سمجهي، پنهنجي غلاميءَ کي رضاڪاراڻا ۽ مقدر سمجهي، نااميد ٿي، جدوجهد نه ڪرڻ جهڙيون فاش غلطيون ڪنديون رهيون آهن. سماج، عورتن کي نه رڳو جسماني ۽ صنفي طرح، پر مختلف نسل ، قوم ۽ طبقو ڪري استحصال ۽ جبر ڪري ٿو. دنيا ۾ ڪابه اهڙي صنف، قوم ۽ طبقو ايترو استحصالي ناهي جيترو پيچيده، مسلسل غلاميءَ جي شڪل ۾ عورتن جي غلامي آهي. دنيا ۾ اهڙي قوم ۽ نسل ۽ رياست ۽ سماج هجي، جنهن ۾ ايتري غلامي ڪئي ويئي هجي، جو سڄي جي سڄي 51 آبادين کي گهرن تائين محدود ڪري، کين “گهرڌياڻيون” ٺاهي ڇڏيو هجي. هائوس وائيفيڪيشن (Housewification) غلاميءَ جي هڪ شڪل ۽ عمل آهي. جنهن ۾ اسان جهڙا ۽ ٻيا معاشرا اهي به صدين کان عورتن کي غلام بڻائيندا اچن ٿا. سڄي دنيا جي عورت جدوجهدن جو ناڪام ٿيڻ، ڪنهن حد تائين آزاديءَ ۽ برابريءَ واري جمهوري اخلاقي، سياسي ۽ طبقاتي جدوجهد جا پيرا، ان ۾ موجود عورت جي طاقت جي ان توازن جي رازن ۾ لڪيل آهن. اهڙي طاقت ئي مرد عورت جي رشتن جي اڻبرابري، معاشي اڻبرابرين، غلامين، آمريتن، ڏاڍاين، فسطاعيت ۽ جنگي جنون کي جنم ڏئي ٿي. اسان کي ۽ خاص ڪري سنڌي سماج کي برابري، آزادي، جمهوريت، سالميت ۽ سماجي، اشتراڪيت موجود زمانن ۾ سمجهڻو پوندو ته جيئن تاريخ ۾ اڻيل غلامي ۽ سلهاڙيل مرد ۽ عورت جي نفيس تعلقاتن, رشتن جي نوعيت ۽ غلاميءَ کي سمجهي سگهجي. ٻي صورت ۾ حقيقي برابري ۽ آزاديون، اخلاقيتون محض “هوائي نعرا” ٿيندا. نه رڳو سواءِ ڪنهن زير زبر جي عورتن جي مادي ۽ سماجي حيثيت کي سمجهڻو پوندو. پر ان کان به وڏو سوال ان جي آزاديءَ جو آهي. ان جي آزادي اُتم ۽ اهم آهي. اها آزادي تيستائين ممڪن نه آهي، جيستائين ان ۾ لڪيل غلاميءَ، استحصال جبر ۽ ڏاڍ جي پردن کي فاش نٿو ڪيو وڃي. ان سڄي ڳالهه جي پٺيان سرمائيداري ۽ جاگيرداريءَ واري نظام جي منهن تان عورت جي پورهئي جي استحصال ۽ عورت جي آزاديءَ واري سوال جو پردو چاڪ ڪرڻ گهرجي، جديد سرمائيداريءَ عورت جي آزاديءَ کي محدود ڪري گهرن ۾ قيد ڪري اجر تي مزدور بازار جو وکر ٺاهي سندس استحصال ڪيو آهي. گذريل پاءُ صديءَ ۾ دنيا جي عورتن پنهنجي غلاميءَ جي باري ۾ سچ کي پڌرو ڪرڻ شروع ڪيو آهي.ڪو سبب ئي نه آهي، ته عورتون موجوده بحرانن ۾ فاتح ٿي اڀرن.ان لاءِ ضروري آهي ته عورتن کي پنهنجي غلاميءَ مان آزاد ڪرڻ لاءِ نظريو، سياسي پروگرام، تنظيم سازي ۽ هڪڙو مضبوط بنيادي سرشتو گهرجي، ۽ ان کي پنهنجي وسيع غلاميءَ مان نجات حاصل ڪرڻ گهرجي. ياد رهي ته تاريخ ۾ ڪابه شيءِ قطعي ۽ آخري نه ٿيندي آهي.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

عورتن جي آزادي