ڪجهه ڪتاب بابت
سندس ترجمو ڪيل محمد مسعود کدرپوش جو هاري سوال تي اختلافي نوٽ به ھڪ اھم دستاويز آھي جنھن جو سڀني دوستن کي مطالعو ڪرڻ گھرجي.
ھن ڪتاب ۾ ليکڪ زمين جي ورھاست، زمينن تي قبضن، زمينن جو ذاتي ملڪيت ۾ تبديل ٿيڻ ۽ ھارين جو غلامي ۾ وڃڻ بابت علمي طرح ۽ تفصيل سان ذڪر ڪيو آھي.
ھن ڪتاب ۾ روس، چين، بنگال، ويٽنام ۽ ٻين ملڪن ۾ زمين جي ورھاست بابت به ڪافي ڪجھه سمجھايل آھي.
ننڍي کنڍ ۾ مغلن جي دور، انگريزن جي دور کان وٺي ھن وقت تائين زمين تي ڪئين قبضا ڪيا / ڪرايا ويا ۽ ڪئين زمينون مخصوص خاندان ۾ ورھايون ويون آھن، ليکڪ ڪافي تفصيل سان روشني وڌي آھي. ننڍي کنڍ ۾ ڪيئن انگريزن جي دور ۾ ڪجھه مخصوص خاندانن کي انگريزن سان وفاداري عيوض زمينن جو مالڪ ٺاھي زمينن کي نجي ملڪيت ۾ آندو ويو. ليکڪ هاري سوال طبقاتي نظام جي پيدا ٿيڻ کي مغلن جي دور کان ڳنڍي ٿو. توڻي جو ان کان اڳ مغلن جي دور ۾ زمينون ڳوٺاڻي ملڪيت ھيون جنھن ۾ گڏيل پوکي سسٽم ھو ۽ رياست ان مان محصول وٺندي ھئي، پر انگريزن جي قبضي کان پوءِ جن علائقن ۾ انگريز کي خطرو پيدا ٿيو ته ھنن علائقن ۾ اسانجي مخالفت ٿي سگھي ٿي اتي انگريزن پنھنجا خاص ماڻھو ٺاھيا جن کي زمين جون لالچون ڏيئي پنھنجو وفادار ٺاھيائون.
اھو عمل سنڌ ۾ به ڪيو ويو جنھن ۾ انگريز سرڪار پنھنجن وفادار خاندانن کي زمينون ورھائي ڏنيون جيڪا انھن خاندانن جي اڳتي هلي ذاتي ملڪيت ٿي پئي. اھڙي نموني سان سنڌ ۾ زمينون ذاتي ملڪيت ٿي پيون ۽ ان تي انگريز وفادار خاندانن جو قبضو ٿي ويو ۽ ان تي ڪمائيندڙ ڪمي , ھاري ٿي پيا. انگريز حڪومت ۾ اھڙن خاندانن سان خاص رعايت ھوندي ھئي، انھن جي رسائي حد جي مختيارڪار ۽ حد جي ٿاڻي تائين ٿي.
ھاري ويچارو غربت جي چڪي ۾ پيسجڻ لڳو، ان جاسڀ حق ماريا ويا ايتري تائين جون ھارين جون عزتون به محفوظ نه رھيون. ڇاڪاڻ ته ٿاڻن تي رسائي ,ڀوتار جي ھئي۔ ان ڪري ڪٿي ھاري ظلم خلاف دانھن ڪندو ھو ته ان کي پوليس حوالي ڪيو ويندو ھو.
پاڪستان ٺھڻ سان اھو ساڳيو جاگيردار طبقو پاڪستان جي حڪمران طبقي جو زير نظر ٿي پيو ڇاڪاڻ ته پاڪستان ٺھڻ شرط ئي قائداعظم محمد علي جناح کي پاسيرو ڪري ان تي لياقت علي خان ۽ سنڌ ھمنوائن قبضو ڪري ورتو جن قائد جي اصولن ۽ 1940ع واري قرارداد کي پاسيرو ڪري پنھنجي پسند جا قانون مڙھي ڇڏيا.
سنڌ مان ھڪ سازش تحت سنڌي ھندو ڀائرن کي ڀڄائي انھن جي ملڪيتن ۽ زمينن تي وفاق قبضو ڪري انھن کي اويڪيو پراپرٽي ظاھر ڪري ڇڏيو جيڪا ھندستان مان لڏي ايندڙ پناھگيرن حوالي ڪئي ويئي ۽ سنڌ جي غريب ھاري کي ڪٿي ھڪ ايڪڙ به نه ڏنو ويو.
مٿان وري جنرل ايوب خان جي آمريتي دور ۾ پاڪستان مٿان ون يونٽ مڙھي سنڌ جي زمينن ٻين صوبن سابق فوجين ۽ ٻين ماڻهن کان قبضا ڪرايا ويا جنھن ڪڌي عمل ۾ اسان جو ڀوتار مڪمل ھنن سان گڏ ھيو.
ائين سنڌ جو ھاري ۽ زمين تي پورهيو ڪندڙ جيڪو اڳ ئي ستايل ۽ ماريل ھو ان کي وڌيڪ چيڀاٽيو ويو، ھو ڄو هو پنھنجي ئي وطن ۾ اجنبي بڻجي ويو.
سنڌ جو وڏيرو، سنڌ جي زمينن تي قبضو ڪندڙ ڌاريا، انعام ۾ زمينون حاصل ڪندڙ ريٽائر فوجي، غير حاضر زميندار سڀ گڏجي ھارين تي ظلم ڪرڻ لڳا. پاڪستان ٺھڻ وقت صرف اوڀر بنگال ۾ زرعي سڌارا آڻي جاگيرون ٽوڙي ڪنھن حد تائين ھارين کي فائدو ڏنو ويو باقي سڄي پاڪستان جي صورتحال ذري گهٽ ساڳي رھي.
جڏھن ته سڄي دنيا مان اھو فرسوده نظام ختم ٿي ويو آھي يا خاتمي جي ويجھو آھي پر بدقسمتي سان سڄي پاڪستان خاص ڪري سنڌ ۾ ھن مردار۽ ظالمانه نظام کي جياريو پيو وڃي.
ايوب خان جو زرعي سڌارو يا ذوالفقار علي ڀٽي جو زرعي سڌارو جنھن سان اڪثريتي ھاري عوام کي ڪو فائدو نه ٿيو, جيڪي زمينون ڪجھ ھارين کي مليون تن کان به جبري ڀوتار واپس وٺي ويا۔ اڪثر ھاري عوام ساڳيو ظلم جي چڪي ۾ پيڙجندو رھيو.
جنرل ضياءُ، جنرل پرويز مشرف ۽ ان کان پوء وارن دورن ۾ مڪاني حڪومتن جي نالي ۾ ضلعا ڀوتارن حوالي ڪري انھن کي کارائي پياري مواڙ ڪيو ويو.
ڇاڪاڻ ته سنڌ جو ڀوتار ڪرپٽ، استحصالي، عياش لالچي ۽ ويڪائو آھي ان ڪري ھن ۾ اھا صلاحيت ئي ناھي ته ڪو ھو مزاحمت ڪري سگھي تنھنڪري ھو رياستي ٻين استحصالي حڪمرانن جو دلال ۽ڀاڱي ڀائيوار ٿيو پوي جنھن ڪري ڌارين کي سنڌ جي وسيلن تي قبضي ڪرڻ جو آسان حدف مليو وڃي.
ھن وقت به جاگيردار ۽ وڏيرو آساني سان ھارين تي ظلم ڪري ٿو، ان کي بي دخل ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته رياست جي طاقت به ھن سان سھڪاري آھي ۽ اڪثريتي عوام غلامي ۾ وڪوڙيل آھي.
ھن اڪثريتي عوام کي ايتروته غلام رکيو ويو آھي جو ھو ھاڻ ھن غلامي مان نڪرڻ لاءِ سنجيده ڪوشش به نٿو ڪري سگهي.
سائين احمد نواز ھڪڙي صاحب جو ھي ڪتاب جتي اسان کي غلاميءَ جا سبب ٻڌائي ٿو اتي هو ھن ڪتاب ۾ غلاميءَ کان ڇوٽڪاري جا رستا به ٻڌائي ٿو ته ڪيئن نه سابقه سوويت يونين، چين، ويٽنام بنگلاديش، ڪيوبا ۽ ٻين ملڪن ھن عذاب مان جان ڇڏائي آھي.
آئون سمجھان ٿو “زرعي سوال” خاص ڪري سنڌ لاءِ اھم فڪري موضوع آھي جنھن تي غور ويچار ڪري اسان اڳتي جون اڻانگيون ۽ ورن وڪڙن واريون راھون تلاش ڪري سگھون ٿا.
ڊاڪٽر دلدار لغاري
صدر، سنڌي ھاري تحريڪ
ميرپور خاص، سنڌ
5 جنوري، 2023ع