اڻ برابر سماج ۾ سماجي برابري خام خيالي آهي
هندستان ۾ زمينون روايتي جاتي-ورنا نظام ھيٺ ڳوٺن جي ملڪيت ۾ ھيون. مغلن جي زماني ۾ بادشاهه پنهنجي عاملن ذريعي فقط ٽيڪس اڳاڙي ڪندا ھئا ۽ عاملن کي زمين جي ملڪيت ۾ مداخلت جي اجازت نه ھئي. انگريزن هندستان ۾ ٻين يورپي ملڪن وانگر زمينن کي ذاتي ۽ نجي ملڪيتن ۾ ڏيئي ۽ وڏيون جاگيرون ٺاهڻ جھڙا بيٺڪي نظام ٺاھي رياست لاءِ آمدنيون وڌائڻ ۽ جاگيردار طبقن ذريعي مقامي آبادين سان ثالثي ڪرڻ لاءِ متعارف ڪرايا. جاگيردار طبقن، سرڪاري ڪارندن، انتظامي آفيسرن ۽ فوجي ادارن جي کين ضرورت ھئي. زمينن کي ذاتي ۽ نجي ملڪيتن ۾ ڏيڻ جي نتيجي ۾ مٿيان طبقا غالب شڪلين ۾ اڀري آيا. ائين، ذاتي جاگيرن، زميندارن ۽ وڏيرڪين ملڪيتن جي ڪري زمينن تان غائب غير حاضر مالڪن ۽ سرمائيدار سيٺين جو اثر ۽ غلبو خاص شڪلين ۾ وڌنڌو ويو هينئر اھڙو غلبو دنيا جي اڪثر معيشتن ۾ ڏسي سگهجي ٿو. انگريزن ساڳي طريقي سان ٻين بيٺڪيتن ۾ جھڙوڪ آفريڪا جي اولهه وارن ملڪن، ڏکڻ آفريڪا، زمبابوي، ڪينيا ۽ مصر ۾ ٻاهران آيل سيٽلرن کي زمينون ذاتي ملڪيتن ۾ ڏنيون. اهڙيون رعايتون الجيريا ۾ بيٺڪي فرينچ حڪمرانن فرينچ سيٽلرن کي به ڏنيون، نتيجي ۾ اھڙن ملڪن مان هاري آھستي غائب ٿيندا ويا رات وچ ۾ مالڪن مان ڦري اجرتي مزدور ۽ خانه بدوش )لمپن (پورھيت بڻجي ويا. مراڪش، ڪينيا ۽ تيونس جھڙن ملڪن ۾ مٿين طبقن زمينن تي قبضو ڪري ڇڏيو. زمينون کسجڻ جي ڪري مقامي علائقن ۾ ٻاهرين ماڻهن جي والار ٿي ويئي. زمبابوي ۾ انقلابي حڪومت ايندي ئي بيٺڪيت جي باقيات کي چئلينج ڪندي، زمينون واپس وٺي، نون ۽ وچولن طبقن ۾ ورھائي ڇڏيون. ڏکڻ آفريڪا ۾ آفريڪي نيشنل ڪانگريس تي به اهڙي قسم جو سخت دٻاءُ آهي.
ان جي ابتڙ چين، ويٽنام ۽ وچ ايشيا جي سويت يونين جي پراڻين رياستن جي غريب علائقن کان سواءِ دنيا جي انھن سمورن ملڪن ۾ جتي زمينون روايتي سرشتن ۾ سرمائيدارن لاءِ پرڪشش نه ھيون، ذاتي ۽ نجي ملڪيتن ۾ وڃڻ يا وڏيون جاگيرون ٺھڻ کان بچي ويون. چين انقلاب ۽ ويٽنام جي آزاديءَ کانپوءِ زمينن جي انتظام ۽ ملڪيت کي بهتر نموني سمجهي ذاتي ملڪيت يا روايتي قانونن هيٺ نه آندو، نه ئي ساڄي ڌر جي سياسي واٽ ورتي .پر چينين دنيا جي چالو روايتن جي ابتڙ، سمورن هارين ۽ ڳوٺاڻين آبادين کي سوچي سمجهي ملڪيت تي هڪجهڙي پهچ جو حق ڏنو. اهڙي پهچ ئي فتح ثابت ٿي، توڻي جو ٻيئي بيٺڪي ملڪ هئا ائين زمين تي سرمائيداراڻي نظام جو خاتمو آندو. پراڻن حاڪم طبقن جي زرعي زمين تي هڪ هٽي ۽ ذاتي ملڪيت جا قانون ختم ڪيا ويا. رياست زمينن جي اڪيلي مالڪ ٿي ويئي. زمينن تي پورهيو ڪندڙ پورهيت خاندانن جي ملڪيت قائم ٿي، ڳوٺن ۾ هڪجهڙي ورهاست ڪري رياست ڊگهي عرصي جي سيڙپڪاري ڪري هارين، عورتن ۽ مردن کي زمينن جو مالڪ بڻائڻ جي راهه هموار ڪئي ويئي.
پاڪستان ۾ ورهاڱي کان پوءِ زمينن کي جنس ۽ وکر بڻائڻ جي ڏکوئيندڙ تاريخ رھي آهي جيڪو ڪجھه سنڌ سان ٿيو. اھو اڃان وڌيڪ ڏکوئيندڙ آھي، زمينون رياست جي نون وفادار طبقن ۾ الاٽ ڪيون ويون. عوام جي مرضيءَ خلاف قبضا ڪيا ويا، ڪوڙا ڪليم داخل ڪري، ون يونٽ مڙھي، ايڪويو ٽرسٽ ذريعي ملڪيتن تي قبضو ڪيو ويو يا نون شهر اڏڻ ۽ ترقين جي نالي ۾ سرمائيدارن حوالي ڪيو ويو، بئراجن ٺهڻ جي نتيجي ۾ ڌارين، سيٽلرن کي انعامن ۾ زمينون ڏنيون ويون. نتيجي ۾ لوڪل آبادين جو زمينن سان جڙيل رشتن ۾ ڏار وڌا ويا. لوڪل آباديون تيزيءَ سان بي زمين ٿينديون ويون، بي زمين هئڻ جي ڪري پيداواري صلاحيت ۾ ڪمي ٿيندي ويئي.
زمين سان جڙيل پيداواري رشتا ھينئر سرمائيدار زراعت، امير - آبادگار، هاري، وچولا هاري، غريب هاري، بي زمين هارين ۽ غير حاضر جاگيردارن ۾ ورهايل آهن. پيداواري صلاحيت ۾ مستقل نقصان، منافعي ۽ محدود سرمائيداراڻي سوچ زمين جي پيداواري صلاحيت کي ڪاپاري ڌڪ ھنيو آھي. ملڪي ضرورتن ۽ آباديءَ جي دٻاءَ، هارين جي اجرت ۽ معاوضي ۾ واضح ۽ حقيقي گهٽتائي آڻي، غربتن ۾ اضافو ڪري ڇڏيو آهي. ڳوٺاڻي آباديءَ جو گذر سفر زراعت کان ٻاهر غير رسمي پورھئي ۽ چوپائي مال جي پالنا تي آهي. آمدني جو اڌ حصو غير رسمي اجرتن مان اچي ٿو، زمينن تي قائم حصيداريون، مالڪيون ۽ مناسب اپت نه ملڻ ڪري هارين جي وسيع اڪثريت استحصال کي منهن ڏيئي رهي آهي. زمين تي قائم تجارتي نظام جنھن ۾ ٻج، ڀاڻ، مشينري، قرض ۽ پيداوار، منڊين جي رحم ڪرم تي ڇڏيل آھي . هارين جي جائز پورھئي تي زميندار، وڏيرو، لوڪل انتظاميه، پوليس ۽ بيورو ڪريسيءَ جي مدد سان قابض آهي. پيداوار کان محرومي، پيداوار جنسن جا سرڪاري اگهه ۽ منڊين جي بيرحم پيداواري عنصرن ۽ قيمتن تي گرفت هارين جي پورهئي کي جاگيردارن، بروڪرن، ٺيڪيدارن، سيٺين ۽ سرمائيدارن جي حوالي ڪري ڇڏيو آھي، اھڙو نظام ھارين ۽ وسيع اڪثريت لاءِ استحصالي آھي. ان سڄي عمل پٺيان زمين تي ذاتي مالڪيءَ جو نظام، مارڪيٽن جي بيرحمي، لبرل معاشي پاليسيون، مخصوص طبقن جي ھڪ ھٽي مکيه جڙون آهن. اهڙن ڍانچن ۾ هارين جو سياسي آواز آھن ئي ڪونه، جو سندن طبقي جي مفادن جو تحفظ ڪري سگهن.
زمينن تي ذاتي ملڪيت جو نظام نجڪاري آهي جنھن مان فائدو خاص طبقن لاءِ آهي ۽ وسيع اڪثريت لاءِ پهچ ۽ رسائي محدود آھي . پيداوار جا بنيادي فيصلا لبرل معاشي سوچ ۾ فرد ڪندا آھن نه ڪي گڏيل ادارا يا حڪومتون. اھڙي سوچ سرمائيداراڻي نعريبازي آھي جنھن جو مطلب آهي ته زمينن کي ذاتي ملڪيت ۾ ڏيئي معاشي وسيلن جو قطعي ۽ آخري انتظام منطقي طور منڊين جي حوالي ڪري ڇڏجي. اهڙي نظريئي مغالطا پيدا ڪيا آهن ته ترقي يا زرعي جديديت لاءِ قطعي ۽ آخري حل زمينن ۽ معيشتن کي منڊين ۽ نجڪارين حوالي ڪرڻ آهي. ان لاءِ ملڪيت جا قانون انتهائي ضروري ۽ اڻٽر آهن زمين به واپار جي ھڪ جنس آھي ان جي ملڪيت کي بازار جو وکر ٺاهجي. ائين جيئن سرمائيداري نظام ۾ ناڻو شخصي ملڪيت آهي. ان جو صاف حاصل مطلب آهي ته زمينون ذاتي ملڪيت ۾ ڏيڻ کان سواءِ ترقي ڪرڻ جو ٻيو رستو ئي نه آهي، ترقي ۽ واڌاري جي نالي ۾ ٻين جنسن وانگر خريد ۽ فروخت جو وکر ڪري هارين کي زمينن تان بي دخل ڪجي. منڊين واري معيشت زمين تي پهچ، خوشحاليءَ ۽ پيداواري صلاحيت کي ھڪجھڙو ڏسي زمينن کي ليزن ۽ مقاطن تي ڏيڻ کي ھمٿائي ٿي. اهڙو سياسي ورجاءُ زمين جي کيڙيندڙن جي حقن تان هٿ کڻڻ ۽ منڊين جو نظام رائج ڪرڻ برابر آهي. اھڙن عملن جي نتيجي ۾ سرمائيدار ملڪن مان اندازن پندرھن سيڪڙو هاري گهٽجي ويا آهن، باقي وڃي پنجاسي سيڪڙو بچيا آهن. سرمائيداري نظام هارين جي جھڙوڪ نسل ڪشي آهي. هارين کي ختم ڪرڻ جو سرمائيداريءَ کان علاوه ٻيو ڪو بھترطريقو ئي ناهي.
اھڙو عمل تاريخي طرح ڪو نئون عمل نه آهي، ائين چئي سڄي دنيا ۾ لاڳو ڪيو ويو آھي. ٽئين دنيا ۾ خاص ڪري بيٺڪي تاريخ رکندڙ ملڪن ۽ سماجن ۾ اتان جون نه صرف حڪومتون، عالمي ادارا، مذهبي پارٽيون، عالمي واپار جون تنظيمون، ترقياتي بئنڪون اڄ به ساڳي سوچ ۽ فڪر کي پنهنجي نجات، نظريو ۽ ايمان جو حصو سمجهي پوئيواري ڪن ٿيون ۽ ان کي همٿائينديون به رهن ٿيون پر اھڙي سوچ جا نتيجا صاف، اڻ ڳڻيا ۽ واضح ٿيڻا آهن ۽ هارين کي زمينن تان بي بيدخل ٿيڻو آهي. سندن استحصال اڻٽر آهي، سندن غربتن بکن ۽ بدحالين مان ڪا جان ڇٽڻي نه آهي، ان ڪري هارين لاءِ سياسي تحريڪن کان سواءِ ڪو رستو بچيو نه آهي. رياستن کي زمينن تي مالڪيءَ جي نظامن ۾ بهتري آڻي هارين کي معاشي طور سگهارو ڪرڻ گهرجي. پر، زمينن تي قائم چالو انتظام، اڻ برابريون ۽ سرمائيداراڻي مداخلت کي وڌائي اڻبرابريون پيدا ڪري ٿو. وسيلن تي رسائي ۾ تبديليون آڻڻ کانسواءِ پيداوار ۾ اضافو نٿو ڪري سگھجي.
سٺي حڪمراني يا گهڻ پارٽين وارو سياسي وڏيرڪو ۽ سرمائيداراڻو نظام اھڙي ملڪيتي نجڪاريءَ جي نظام ۾ ڀلا تبديليون ڇو آڻيندو؟ نظام به سماجي طاقتن تي بيٺل آهي، ان ۾ ھارين جي ڪمزور حيثيت آھي. اڻ برابر سماج ۾ برابري ٿيڻي آهي، سماجي ڍانچن ۾ عورتن ۽ مردن جو تعلق اهم ھجي ٿو. اڻ برابر سماجن ۾ اڪثريتي هارين، عورتن ۽ پورھيتن جي سياسي ۽ جمهوري برابري خام خيالي آهي.
دنيا هارين ۽ انهن جي سماجن ڏانھن مستقبل جي کاڌ خوراڪ لاءِ واجھائي رھي آھي. هارين کان سواءِ عالمي خوراڪ جي مسئلن کي حل نٿو ڪري سگهجي _ هي سوال اهم آهي. تنهنڪري، هارين کي زمين تي پهچ، وسيلن تي ڪنٽرول، قرض، ٻج ۽ ٻين پيداواري عنصرن تائين رسائي ڏيڻي پوندي، هارين ۽ عورتن کي متحد ٿيڻو پوندو. هارين جون تنظيمون ئي سماجي ۽ سياسي طاقت طور پنهنجي طبقي جي مفادن جو تحفظ ڪري سگهن ٿيون. پنهنجي حالتن کي سمجھندي هارين جي جدوجهد، تحريڪ، تنظيم ڪري، احتياط سان سمجهڻو پوندو ته چالو جاگيردار، سرمائيدار ۽ قومي پارٽين جا نعرا ۽ مطالبا سندن مطالبن سان واقعي ئي ڪا ھڪجھڙائي رکن ٿا يا نه. سندن سياست چالو معاشي پاليسين ۽ غالب نئين لبرل معيشت ۽ منڊين تي ڪنٽرول جي حمايت يا مخالفت ۾. هارين جي ڪمزور هئڻ، بي زبان هئڻ، اظهار نه هئڻ جي ڪري سندن مسئلن تان ڪن لاٽار نٿي ڪري سگهجي زمين تي ملڪيت جو نظام وقت جي حڪمران پارٽين ۽ رياستن جي هٿ هيٺ آهي ۽ اُهي اھڙي نظام جو دفاع ڪن ٿيون، هاري تحريڪون پنهنجي جوهر ۾ دفاعي آهن. رياست جي ڪڏهن به زمين جي مالڪي ذاتي ملڪيت جي حق ۾ ختم نه ٿيندي نالي ماتر زميني سڌارن کي به ذاتي ملڪيت کي ٻيهر ذاتي ملڪيت ۾ ورهائڻ جي معنى ۾ سمجهڻ گهرجي سرشتو ئي جڏھن ذاتي ملڪيت تي ٻڌل آهي ته پوءِ سڌارن جو فائدو ڪهڙي به حالت ۾ غريب ۽ بي پهچ ۽ بي زمين هارين کي اصولن نه ملندو.
زمين جي مالڪيءَ مان سياسي طاقت جنم ورتو آهي، ان جو خاتمو ھاڻي ٿيڻ گھرجي. دنيا جي ٽي ارب هارين جي مستقبل کي لبرل معيشت ۽ عالمي فراڊ کان جان ڇڏائڻ لاءِ عوامي مزاحمت جون تحريڪون منظم ڪرڻيون پونديون.
Daily kawish, November 18, 2021