زراعت ۾ سرمائيداراڻي ترقي ۽ طبقاتي جوڙ جڪ جو سوال!
ليگ جي حڪومت محمد علي جناح جي حڪم تحت، سنڌ هاري ڪميٽي ان آسري تي جوڙي ته هاري ووٽ ڏيئي مسلم ليگ کي ڪامياب ڪندا. پر ليگ جي حڪومت تي اولهه پاڪستان جا زميندار ۽ جاگيردار قابض هئا ۽ سياسي طاقت جي ڪري اوڀر پاڪستان کي حصيدار بنائڻ لاءِ تيار نه هئا ۽ الٽو اوڀر بنگال جي آباديءَ کان نفرت ڪندا ھئا .1971ع جي اليڪشن ۾ اوڀر بنگال جي قيادت وڏي واڪي اعلان ڪري چڪي هئي ته هو جڏهن اقتدار ۾ آيا ته جاگيرداري وڏيرا شاهي ۽ فيوڊل نظام جو خاتمو آڻيندا. ايئن جيئن زمين جي سڌارن ذريعي 1951ع ۾ اوڀر بنگال ۾ فيوڊل نظام جو خاتمو ڪري چڪا ھئا.
ائين 1971ع کانپوءِ هڪ يا ٻئي سبب ڪري زرعي سوال نئين ملڪ ۾ حل نه ٿي سگھيو. جيتوڻيڪ ايوب خان جي دور ۾ بينڪن جي مالي مدد سان آبپاشي نوان ٻج، ڀاڻ زرعي مشينن زرعي واڌ کي وڌائڻ لاءِ سيڙپڪاري ڪئي ويئي، نالي ماتر لينڊ سڌارا آندا ويا. نتيجي ۾ زرعي پيداوار معاشي واڌ ۾ غير معمولي واڌ آئي پر اهڙي ترقيءَ جا فائدا گهڻو ڪري انھن کي پيا جيڪي وڏين زمينن جا مالڪ هئا ائين ملڪ ۾ دولت ڪجهه هٿن ۾ رھندي آئي.
نئين ملڪ ۾ زرعي پسماندگيءَ کي صنعتي ترقيءَ ۾ رڪاوٽ سمجھي پسماندگيءَ مان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ صنعتڪاريءَ ڏانھن توجھه ڏنو ويو ان عمل ۾ معاشي ترقيءَ جي رفتار ۾ تيزي آئي. خيال ھو ته زراعت ۾ سيڙپڪاري ڪري، پيداوار وڌائي ۽ ملڪيت جي پراڻين شڪلين کي ختم ڪيو ويندو. زراعت کي نين ضرورتن ۽ گهرجن آھر منظم ڪيو ويندو. زراعت کي تجارتي شڪل ۾ وڌندڙ سرمائيدار دنيا جي معيشت ۾ مڪمل طور تي زرعي سرمائيداريءَ جي حيثيت ۾ وڌنڌو ڏسبو. هارين کي اجرتي ۽ صنعتي پورھيت ۾ تبديل ڪيو ويندو ان ڏس ۾ بين الاقوامي مالياتي ادارن ڪارپوريشنن، ائين سرمائي جي متحرڪ ڪردار هن عمل ۾ سهولتون به ميسر ڪري ڏنيون. انهن قرضن ذريعي اربين ڊالرن جي سيڙپڪاري به ڪئي ويئي ۽ ڪارپوريٽ مقصدن لاءِ زمين به ليز تي پڻ ڏنيون ويون. ڏسندي ڏسندي سرمائي جي مدد سان غير رسمي معيشتون ٺاهي ڏنيون ويون.
زرعي شعبو سرمائيداراڻي ترقيءَ جي واڌ ۾ رڪاوٽ رھيو ئي ناهي. اهو ڪردار ھاڻي ٻين شعبن مثال طور، خدمتن جي شعبن ادا ڪرڻ شروع ڪيو آهي. اھڙن عملن جي نتيجي ۾ هارين ۽ زرعي معيشت تي اثرائتا اثر ڇڏيا آهن ھينئر زراعت ترقيءَ جي نسبت سان گھڻي ڀاڱي لاڳاپيل نه رھي آھي.
گھڻن اھو سمجھيو ھو ته زرعي شعبو اڳ ۾ ئي سرمائيداريءَ جي ڏاڪي تي پھچي چڪو آهي. جنسن جي پيداوار ۽ سرمائيداريءَ جي واڌ جي نتيجي ۾ دنيا جي معيشتن کي پاڻ ۾ ڳنڍي ڇڏيو آھي. تنھنڪري زرعي تبديلين جي اميد ڪرڻ ئي اجائي ٿيندي موجوده صورتحال ۾ زراعت ۾ معاشي واڌ جي شرح گھٽ آھي، صنعتي ترقي به يا ته رڪيل آھي يا بيھجي وئي آھي. زراعت روزگار جا موقعا پيدا ڪرڻ جي صلاحيت واپار يا برآمداد مهيا ڪرڻ جي لائق به نه رھي آهي. زرعي شعبي جي مجموعي پيداوار ۾ حصو گھٽجندو وڃي ٿو ٻيا شعبا تيزيءَ سان ترقي ڪري رھيا آھن. معاشي ڍانچن ۾ تيزيءَ سان ايندڙ تبديليون ٻڌائن ٿيون ته ڪو زرعي شعبو ايندڙ وقتن ۾ ڪا خاص معاشي ترقي آڻي سگھندو.
زراعت روايتي ۽ ترقي يافته ملڪن جي ڀيٽ ۾ ڪافي پوئتي پيل آھي. سائنسي نتيجا ٻڌائين ٿا ته وڌندڙ غير رسمي معيشتن جي نتيجي ۾ ڪيترن ملڪن ۾ زرعي پيداوار نسبتن گھٽي آهي، صنعتڪاري جمود جو شڪار ٿي آهي پر زراعت پنھنجي خطي ۾ وسيع آباديءَ جو گذر سفر روزگار ۽ رھڻ سھڻ کاڌ خوراڪ، اڃان به زراعت سان جڙيل آھي.
زرعي سرمائيداريءَ کي پرکڻ لاءِ ٻن قسمن جون خاصيتون ھجڻ شرط آھي، ھڪ ته پيداواري عمل ۾ اجرتي پورھيتن جو ھئڻ ۽ ٻيو زرعي منڊين جو قومي ۽ بين الاقوامي منڊين سان ڳانڍاپو ھئڻ. اجرتي مزدور ۽ منڊين جو پاڻ ۾ لاڳاپو ڪيترن پوئتي پيل ملڪن ۾ عام آهي پر ان خصوصيتن ھوندي به ڪيترن ملڪن ۾ زراعت اڃان مڪمل سرمائيداريءَ جي ليول تي پھچي نه سگھي آھي. تاريخ ۾ ڪيترائي مثال آهن، جڏهن زراعت ۾ اجرتي مزدور ۽ منڊين جو غلبو به ساڳي وقت موجود ھيو ۽ زراعت غير سرمائيداراڻي به ھئي، ڇاڪاڻ جو وسيع زمين تي قبضو چند جاگيردارن ۽ شھنشاھن ۽ بادشاھن جي ملڪيتن ھيٺ ھو. زمين، زميندارن قبائلي سردارن جي ڪنٽرول ۾ آهي وسيع اڪثريت يا ته بي زمين ھئي يا ته اجرتي مزدوري تي ھئي يا پورھئي کي منڊين ۾ پنھنجي جياپي عيوض وڪرو ڪرڻ لاءِ لاچار ھئي. اھڙي قسم جا اجرتي بي زمين هاري ۽ اجرتي غير رسمي پورھيتن جي وسيع اڪثريت پاڻ جھڙن ملڪن ۾ عام جام آهي.
پاڪستان ٺهڻ وقت سنڌ جا ستاسي سيڪڙو ھاري بي زمين ھئا ۽ 2020ع ۾ مجموئي طور ٽيھٺ سيڪڙو ھاري بي زمين آھن ۽ اڪثريت جو گذر سفر ننڍن زمين جي ٽڪرن يا پوکيءَ جي موسم کان ٻاهر يا ته چوپائي مال پالڻ مان آمدني حاصل ڪرڻ يا زمين کان ٻاهر ڏھاڙي اجرت تي ڪم ڪر ڻ آھي. ھينئر به مٿئين ويھه سيڪڙو آباديءَ وٽ ٽيتاليھه سيڪڙو زمين جي مالڪي آهي ۽ باقي اسي سيڪڙو اڪثريت آباديءَ جو گذران زمين جي ننڍن ٽڪرن تي آهي.
زمين تي پيداواري رشتا اڄ به نيم جاگيرداراڻا نيم سرمائيداراڻا اوائلي پيداواري رشتن جي شڪلين ۾ موجود آھن. ڳوٺن ۾ وڏي اڪثريت ھارين يا بي زمين هارين ۽ ننڍن آبادگارن جي آھي. جنھن مان گھڻي اڪثريت کي پنهنجي گذر سفر لاءِ زمين جو ٽڪر به نه آهي نه ئي کين ڪن وسيلن تي رسائي آهي. اھي پنھنجي محدود زرعي پيداوار ۽ پورھئي مان پنھنجي ۽ ٻچن جو پيٽ پالڻ لاءِ محتاج آھن يا کين گھربل وسيلا، تعليم يا روزگار به نه آهي. گھڻي ڀاڱي سندن گذر سفر جا وسيلا جياپي لاءِ اڻ ڪافي آهن. انھيءَ ڪري ھاري پنھنجي پيٽ گذر ۽ اضافي آمدنين لاءِ زراعت کان ٻاهر مزدوري واڍڪو، سِرَ- تگاري ۽ ننڍا وڏا غير رسمي پورھيا ڪري ٿو. ھڪ اندازي مطابق پاڪستان ۾ زراعت کان ٻاهر اجرت زرعي پورھئي ۽ آمدنيءَ جي مقابلي ۾ تقريبا اڌواڌ آهي.
پنهنجي جياپي جي جنگ ۾ ھاري ھڪ حڪمتِ عملي تحت پنهنجي گذر سفر لاءِ گھربل کاڌ خوراڪ پيدا ڪرڻ کان قاصر آهي.
سرمائيداراڻي زراعت جو چرخو ڪو اجرتي پورھئي، منڊين جي اصول، سرمائي جي ميڙ، منافعي يا تڪڙي معاشي واڌ يا پيداواري عمل جو نتيجو آهي، يا اھو وسيلن ۽ خاص ڪري زمين جي ذاتي ملڪيت جي نظام تي بيٺل آهي. زمين جي مالڪيءَ جو نظام ئي هارين کي مزدور ۽ ھارپي طور مجبور ڪري ٿو. سرمائيداراڻو نظام پيداواري عمل ۽ منڊين جي طاقت آھر سرمائي جي ميڙي ڪري ھڪ خاص نظام ھيٺ پيداوار ۾ اضافو ڪري ان ۾ واڌ ڪري پنھنجي بچاءَ ۾ منافعي لاءِ ڪم ڪري ٿو. پر جتي سرمائيداراڻا پيداواري رشتا زراعت ۾ ناھن، اتي سرمائي جا اصول به زرعي مارڪيٽ ۽ منڊين تي اثر انداز نٿا ٿين. اھم ڳالھه اھا نه آھي ته ڪيترو اجرتي مزدور پيداواري عمل ۾ شامل آهي ۽ منڊيون ڪيتريون قومي ۽ عالمي منڊين سان جڙيل آھن پر ان جي مقابلي ڏسڻو اهو پوندو ته سرمائيداراڻا رشتا زراعت ۾ ڪيترا مضبوط آهن ڪيتري زمين مارڪيٽ ۽ منڊين جي رحم ڪرم ۽ مقابلي بازيءَ جي رحم ۽ ڪرم تي ڇڏيل آهن. اھا ئي ھڪ اھم خاصيت آھي جنھن جي بنياد تي زراعت ۾ سرمائيداراڻي نظام جي پرک ڪري سگھجي ٿي.
سنڌ ۾ صرف سماجي، معاشي ۽ زمين سان جڙيل رشتا / لاڳاپا ۽ مالڪيءَ تي وسيع معنائن ۽ شڪلين ۾ ھڪ تمام ننڍي اقليت تي حاوي آهي. زراعت رڳو گذر سفر جو ذريعو ۽ کاڌ خوراڪ لاءِ به ناڪافي يا مورڳو ڪجهه جنسن جي پيداوار آھي .زراعت تجارتي ٿيڻ جي سگهه تي به نه پهچي سگھي آھي. اها صرف آباديءَ جي خوراڪ جي ضرورتن جو خيال رکڻ لاء به مناسب نه آھي. وسيع اڪثريت اجرتي مزدور آهي ۽ وڏيري جي رحم ڪرم تي آهي ۽ بي زمين به آهي ۽ مارڪيٽ جي بي رحميءَ جو شڪار به آهي. انھن کي ڀائيواري يا زمين جي رسائي ۽ استعمال به نه ھجي، ابن ڏاڏن کان قرضي به ھجي اھو به منڊين ۾ مقابلي بازيءَ جو شڪار به ھجي ۽ زمين کان ٻاهر غير رسمي اجرتي پورھيو ڪري پيٽ پالي. ان کان ھٽي ڪري به ته ان زمين جو صحيح استعمال آهي يا نه! ان تي سيڙپڪاري ھنرمندي ميڙي ۽ تخليق جو دٻاءُ به ھجي ۽ مقابلي بازيءَ کان پرھيز ڪري پنھنجو گذر سفر به ڪري، اھڙن پيداواري عملن کي غلامي ئي چئي سگهجي ٿو.
تاريخي طرح زرعي سوال پاڻ جھڙن ملڪن ۾، وڌيڪ اھميت وارو سوال آهي. توڻي جو اوائلي صنعتڪاري يا سرمائيداراڻي مداخلت ۽ زرعي ڍانچن ۾ بي پناهه تبديليون آڻي ڪجھه نالي ماتر ترقي پڻ ڪئي آھي. پر اھا ترقي سرمائيداراڻي نظام جي اصولن ھيٺ ٿي آھي جنھن جو گھڻي ڀاڱي فائدو وڏن زميندارن کي پھتو آھي جڏهن ته غريب ۽ امير طبقي ۾ معاشي وٿي وڌي آهي. پنھنجو زرعي عمل طبقاتي نوعيت جو آھي، سالن ۽ صدين کان جمود جو شڪار آهي. جتي حقيقي معنيٰ ۾ زرعي شعبن ۾ تبديليون اڃان اچڻيون آهن.
ايڪويھين صديءَ جو اهم سوال ھي آهي ته سرمائيداري پيداواري طريقي ۽ عمل ھوندي زرعي شعبن ۾ سماجي تبديليون ڇو نه ٿيون آهن؟ جڏهن ته ڪجهه ماهر اھا دعويٰ ڪري رهيا آهن ته سرمائيداري زراعت ۾ داخل ٿي چڪي آهي ۽ پراڻو زرعي سوال وڌيڪ ڪو لاڳاپيل نه رھيو آهي. پوءِ يقينن سرمائيداري جي ڦهلاءَ جي نتيجي ۾ سماجي تبديليون اچڻ گهرجن هان. ان جي ابتڙ گذريل چاليھه سالن کان لبرل معاشي ماڊل تمام تيزيءَ سان سرمائيداراڻي مداخلت ڪئي آھي ۽ پنھنجي خطي ۾ چالو نيولبرل عالمگيريت جي عمل جو اثر پيو آهي. پيداواري صلاحيت ۽ پيداواري اپت ۾ واڌارو، ٽيڪنالاجيءَ جو استعمال ڳوٺاڻي زندگيءَ تي اثر لڏپلاڻ ۽ پوکيءَ جي طريقن تي پيو آهي. ان عمل کي عالمي سرمائيداراڻي ترقيءَ سان ڳنڍي ڇيد ڪجي ته اسان جي خطي تي ان جا وڏا اثر پيا آهن.
ڏاھن ٻڌايو ھو ته سرمائيداريءَ جو عمل پورھيت کي پنھنجي پورھئي، ملڪيت ۽ وسيلن کان الڳ ڪري خالي پورھيت بڻائيندو. پورھيت کي اجرتي مزدور ۾ تبديل ڪري، سرمائيدار جو محتاج ڪري پورھئي جي غلامي پيدا ڪري زرعي استحصال جو شڪار بڻائيندو. اھڙو عمل ڪو رات وچ ۾ نه پر پيداواري عمل ۾ آھستي آهستي ھر خطي ۾ صاف نظر ايندو. سرمائي جي ميڙي زراعت جي عمل ۽ بنياد مان جڙي ٿي ۽ اھڙي ناگزير پيداواري عمل ۾ سياست مختلف طاقتن سان سڌو سنئون ٽڪراءَ ۾ اچي ٿي. زرعي تبديلين کي "منافعي - ميڙي، پيداوار ۽ سياست" جي دائري ۾ ڏسڻ گھرجي معاشي لبرل ازم، منڊين جو کلڻ ۽ سرمائي جي گردش، آباديءَ جي دٻاءَ، ماحولياتي تبديلين، طبقاتي رشتن ۾ سرمائي جي عمل ھارين کي غير رسمي پورهيت بڻائي اجرتي مزدور ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي.
پنھنجو زرعي سوال سرمائيداراڻي ترقي ۽ طبقاتي جوڙجڪ جو سوال آھي. سياسي جماعتن کي انهي مسئلي تي ڌيان ڏيڻ جي ضرورت آهي.