سفرناما

آمريڪا ۽ ڪيناڊا

محمد جمن ڄامڙي دنيا جي ٻن عظيم شاهوڪار ملڪن آمريڪا ۽ ڪيناڊا جو سفر ڪيو ۽ اتان جي حَسين شھرن ۽ خوبصورت ماڳن ۽ ماڻھن جا نظارا ڪيا آهن، جيڪي هن سفرنامي ۾ نھايت سادگيءَ ۽ سچائيءَ سان لکيا آهن. هن سفر ۾ محمد جمن ڄامڙي سنڌ جي هڏ ڏوکي دوستن سان پڻ ڀرپور ملاقاتون ڪيون ۽ انھن سان سنڌ متعلق حال احوال اوريا ۽ ويچار ونڊيا آهن. جيڪي ڏاڍا لاڀائتا آهن ۽ ڪتاب ۾ شامل آھن. 

Title Cover of book آمريڪا ۽ ڪيناڊا

مسجد ۽ چرچ گڏوگڏ: حقوق العباد جو مثالي ماحول

مسجد ۽ چرچ گڏوگڏ: حقوق العباد جو مثالي ماحول

روزا نَمازُون، اِيءُ پڻ چَڱو ڪَمُ
اُو ڪو ٻيو فَهَمُ، جِنہِ ۾ پَسڻُ پِرينءَ کي.

(شاه صاحب)
الله جي ذات بابرڪات پنهنجي مقدس ڪتاب قرآن مجيد جي سورة البقره جي آيت نمبر 177 ۾ فرمائي ٿو ته:
”اوڀر ۽ اولهه ڏانهن اوهان جو پنهنجن منهن کي ڦيرائڻ ڪا نيڪي نه آهي پر (اصل) نيڪي (ان لاءِ) آهي، جنهن الله ۽ قيامت جي ڏينهن ۽ ملائڪن ۽ ڪتابن ۽ پيغمبرن کي مڃيو ۽ جنهن (ماڻهوءَ پنهنجو) مال ان جي پيار هوندي (به) مائٽن ۽ ڇورن (ٻارن) ۽ مسڪينن ۽ مسافرن ۽ سوال ڪندڙن کي ۽ ٻانهن جي گردنين (آزاد ڪرڻ) ۾ ڏنو ۽ نماز پڙهيائين ۽ زڪوات ڏنائين ۽ (اُهي ماڻهو جي) جڏهن انجام ڪندا آهن، تڏهن پنهنجو انجام پاڙيندا آهن ۽ سڃائي ۽ ڏکيائي ۾ ۽ جنگ مهل صبر ڪرڻ وارا آهن، اهي سچا آهن ۽ اهي ئي پرهيزگار آهن.“
جيڪڏهن اسان غور سان ڏسنداسين ته رب ڪائنات پنهنجي وحدانيت کان بعد روز جزا ۽ سزا، ملائڪن، آسماني ڪتابن ۽ نبين کي مڃڻ کان بعد جيڪو حڪم ڏنو آهي اهو آهي: ”حقوق العباد، انهيءَ کان بعد حقوق الله“. اسان مسلمانن جي اها بدقسمتي آهي جو اسانجو مولوي صاحب يا دين جا ٺيڪيدار زور صرف حقوق الله تي ڏيندا رهندا آهن. جنهن شيءِ جي الله پنهنجي ڪتاب مقدس ۾ تلقين ڪئي ته منهنجي وحدانيت کي مڃڻ کان بعد حقوق العباد کي اوليت ڏيو، ان تي عمل ڪرڻ جي هدايت ڪئي. اسان ان ڳالهه کي يڪسر ڇڏي صرف حقوق الله جي طرف زور سان واعظ ۽ بيانن تي وڃي ڳالهه کي بيهاريو آهي، جنهن تي به عمل ڪونه ٿا ڪيون.
ڀٽائي صاحب عين قرآن مجيد جي هن آيت سڳوري جي ترجماني ڪندي فرمايو ته:
روزا نَمازُون، اِيءُ پڻ چَڱو ڪَمُ
اُو ڪو ٻيو فَهَمُ، جِنہِ ۾ پَسڻُ پِرينءَ کي.

جيڪڏهن اسان حقوق الله تي صحيح عمل ڪريون ته به مسلمانن ۾ ڪو غريب ۽ خيرات وٺڻ وارو ڪونه هجي. ڇوته اسان الله جي حڪم موجب اهو ڪم به پورو ڪونه ٿا ڪريون.
عجيب اتفاق وري اهو جو جمعي جي هر خطبي ۾ هر مولوي صاحب بغير معنيٰ سمجهڻ ۽ عوام کي سمجهائڻ جي عربي عبارت ۾ سورة النحل جي آيت نمبر 90 ضرور پڙهندو آهي:
اِنَّ اللّٰہَ یَاۡمُرُ بِالۡعَدۡلِ وَالۡاِحۡسَانِ وَ اِیۡتَآیِٔ ذِی الۡقُرۡبٰی وَیَنۡہٰی عَنِ الۡفَحۡشَآءِ وَالۡمُنۡکَرِ وَ الۡبَغۡیِ ۚ
ترجمو: ”بيشڪ الله انصاف ۽ ڀلائي (ڪرڻ) ۽ مائٽي وارن کي ڏيڻ جو حُڪم ڪري ٿو ۽ بي حيائيءَ ۽ برائيءَ ۽ زبردستيءَ کان جهلي ٿو، اوهان کي نصيحت ڏئي ٿو ته منَ اوهين نصيحت وٺو.“
اسان هن وقت نه ته حقوق الله پورا ٿا ڪيون، نه وري حقوق العباد تي عمل ٿا ڪيون. قومون تڏهن ترقي ڪنديون آهن جڏهن الله تبارڪ و تعاليٰ جي ڏسيل راهه موجب حقوق العباد تي عمل ڪريون.
انهيءَ ۾ ڪو به شڪ ناهي ته ليڊر جو انهيءَ ۾ اهم ڪردار هوندو آهي. دنيا ۾ جيڪي به ترقي يافته ملڪ آهن، انهن ۾ ليڊر جو وڏو ڪردار رهيو آهي ۽ هميشه رهندو، پر انهي سان گڏ اتان جي عوام جو ڪردار به گهٽ ناهي رهيو. اڄ جيڪڏهن ترقي يافته ملڪ اڳتي آهن ته انهي ۾ باشعور عوام جو به وڏو ڪردار آهي، جن حقوق العباد تي صحيح طرح عمل ڪيو آهي.
ايئن چئجي ته شروع ۾ وڏو ڪردار ليڊر جو هيو، پر هينئر ليڊر جي بجاءِ عوام جو ڪردار تمام اهم ٿي ويو آهي. هن وقت ليڊر جيڪڏهن ڪنهن به قسم جي هيرا ڦيري ڪندو ته عوام فوراً انکي تخت تان لاهي ٻاهر ڦٽو ڪندو.ڇو ته عوام باشعور ٿي ويو آهي ۽ هو پنهنجي مٿان الله جي طرفان هدايت مطابق حقوق جي پاسداري ڪري ٿو.
انهيءَ جي مقابلي ۾ غير ترقي يافته ملڪن جو عوام پنهنجي حقوق کان واقف ڪونه آهن، جيڪڏهن واقف آهن ته ان تي عمل ڪونه ٿا ڪن، ڇو ته عوام ۾ شعور جي گهٽتائي آهي. شعور جي گهٽتائي انهيءَ ڪري آهي جو معياري تعليم ميسر ناهي. معياري تعليم ناهي ته ذهني ڪيفيت ايتري مقام تي ڪونه پهتي آهي، جو هو پنهنجي تقدير تي پاڻ فيصلي ڪرڻ جي سگهه رکي سگهي. معياري تعليم جي نه هجڻ سبب عوام شعور نٿو رکي ۽ هميشه مذهبي ۽ سياسي ليڊرن جي ڏٽن ۽ دغابازين جي ور چڙهي مذهبي ۽ سياسي ليڊرن جي آڏو بيوس ۽ لاچار بڻيو ويٺو آهي، جنهن جو سڄو فائدو مذهبي ۽ سياسي قيادت پنهنجي حق ۾ کڻي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو اڄ تائين اُسرندڙ ملڪن ۾ ڪوبه اهڙو تعليمي ادارو قائم ٿي ڪونه سگهيو آهي، جيڪو ترقي يافته ملڪن جي تعليمي معيار مطابق اڳتي آيو هجي.
الله سائين سڀ کان پهريان زور تعليم تي ڏنو آهي. قرآن شريف جو نزول ان لفظ سان شروع ٿيو ته:
اِقۡرَاۡ، پڙهه.
ترقي يافته ملڪن ۾ مذهبي رواداري آهي، جنهن جي ڪري اتي ترقي ٿي آهي. ترقي يافته ملڪن ۾ عوام حقوق العباد تي عمل ڪندي نظر ايندو. مثال طور صرف ٻن شهرن جو ذڪر ڪيان جن کي مون پنهنجي اکين سان ڏٺو.
ڪيلگري ۾ عيسائين جي عبادتگاهه چرچ ۾ جمعي نماز پڙهڻ لاءِ هر جمعي تي چرچ کولي ڏيندا آهن. آٽوا جي جامع مسجد ۽ چرچ جي ڀت هڪ آهي. نماز تي آيل ماڻهن جي گاڏين کي چرچ جي پارڪنگ ۾ بيهارڻ لاءِ کولي ڏين ٿا ته جيئن هو پنهنجيون گاڏيون چرچ جي صحن اندر بيهارين، اهڙي طرح آچر جي ڏينهن چرچ ۾ ايندڙ مهمانن جون مسجد جي پارڪنگ ۾ گاڏيون پارڪ ڪيون وڃن ٿيون. ڏک سک ۾ هڪٻئي سان گڏ پاڙيسري جي نسبت سان عمل ڪن ٿا.
اسان وٽ خدانخواسته هڪ مسلڪ وارو ٻئي مسلڪ واري مسجد ويندو ته اتي موجود سڀني جا ڪن اُڀا ٿي ويندا، سُس پُس شروع ڪري ڇڏيندا ۽ ٿي سگهي ٿو ته ان کي ٻاهر ڪڍي ڇڏن يا ڪو ٻيو قدم کڻن. اسان حقوق العباد کي هڪ واپار وارو درجو ڏئي ڇڏيو آهي، ته جيڪڏهن منهنجو عزيز منهنجو خيال نٿو ڪري ته پوءِ مان ڇو ڪيان؟
اسان هميشه اهو چئي ڳالهه ختم ڪندا آهيون ته ادا هر ڪو پنهنجي گهران ٿو کائي. ڇاجي ڀائپي يا مٽي مائٽي، جهڙو قرب ڏيندو اهڙو وٺندو، قصه مختصر.
ڪاڏي ويو الله جو فرمان؟ ڪاڏي ويو رسول اڪرمﷺ جو فرمان؟
جيستائين اسان حقوق العباد کي الله جي فرمان مطابق عمل ڪونه ڪنداسين، تيستائين اسان ڪابه ترقي نٿا ڪري سگهون.

ll