هندستان
بهرحال اسان چئن ڄڻن مان عبدالحڪيم خان، سليم جيسر ۽ عبدالوهاب شر جو پروگرام ٺهي ويو، اسان پئسا ۽ پاسپورٽ موڪلي ڏنا، 10 مارچ تائين به خبر نه پئي پوي ته اسان جي ويزا لڳي آهي يا نه، ايڊمن آفيسر راجا اشفاق سان رابطو ڪندا رهياسون ته هن چيو اڍائي سئو وڪيل ۽ انهن جي زالن جون درخواستون پهچي ويون آهن، انهي سبب ڀارتي هاءِ ڪميشن وارا ويزا ڏيڻ جي مسئلي ۾ منجھي پيا آهن، هفتي اندر خبر پئجي ويندي.
جڏهن 18 مارچ تائين به ڪو پتو نه پيو ته مان عاصمه جهانگير ۽ بار جي صدر ياسين آزاد سان رابطو ڪيو ته 21 مارچ تي واگها کان پار ڪرڻو آهي، اسان سکر ۾ ويٺا آهيون، اسان کي واضع ٻڌايو وڃي ته اسان لاهور اچون يا نه، ڪراچي مان صلاح الدين گنڊاپور فون ڪري چيو، 131 جا ويزا لڳي ويا آهن، انهن ۾ سنڌي هڪ به نه آهي، مان چيو توهان پنجابي، پٺاڻ، يوپي سي پي وارا سڀ هڪٻئي سان مليل آهيو، هر سطه تي هر هنڌ ڌرتيءَ جي ڌڻين سان زيادتيون ڪندا ٿا رهو. ان تي هن چيو بلڪل ائين ئي آهي، اسان ڌاريان توهان خلاف سدائين متحد آهيون ۽ رهنداسون پر توهان سنڌي ۽ بلوچ ڪڏهن به متحد ٿي نه سگهندا.
18 مارچ جي رات جو 8 وڳي عبدالحڪيم خان بجاراڻي فون ڪري چيو ته توهان جي ۽ منهنجي ويزا اچي وئي آهي، سڀاڻي جهاز ۾ مان به اسلام آباد لاءِ روانو ٿيان ٿو ۽ توهان به نڪرو باقي سليم جيسر لاءِ چون ٿا ته هن فارم غلط ڀريو هو، اُن ڪري سليم کان پڇيو ته هاڻ ڇا ٿو چوي، مان سليم سان رابطو ڪيري کيس صورتحال کان آگاهه ڪيو، هن چيو منهنجي به ريل ۾ سيٽ بُڪ ڪراءِ ۽ مان به هلان ٿو اُتي هلي معلوم ٿو ڪريان ته منهنجي خلاف ڪهڙي سازش ٿي آهي، مان قراقرم ريل ۾ 19 مارچ جي شام لاءِ سيٽون بُڪ ڪرائي ڇڏيون، وري عبدالوهاب سان رابطو ڪيو، جنهن به چيو ته هن جي ويزا لڳي وئي آهي، هو به 20 تي جهاز ذريعي پهچي رهيو آهي.
سليم جيسر ۽ مان 19 مارچ تي شام جو ريل ذريعي لاهور لاءِ روانه تي وياسون، ريل 20 مارچ تي 12:00 وڳي اسان کي لاهور پهچايو، اسان اسٽيشن تان ئي عبدالحڪيم خان بجاراڻي سان رابطو ڪيوسون، هو اڃان اسلام آباد ۾ هو، جو هن جو پُٽ ذلفقار بجاراڻي اُتي پي.آءِ.اي ۾ ملازم آهي. هن چيو هو شام جو پهچي ويندو. توهان پنجاب بار ڪائونسل جي لائيرس هاسٽل ۾ هلو جتي توهان لاءِ ڪمرا بُڪ ٿيل آهن، اسان لائيرس هاسٽل پهچي ڪمرا قبضي ڪري لاهور هاءِ ڪورٽ بار ۾ اچي ماني کاڌي، ماني کائي سپريم ڪورٽ بار ۾ آياسون، جتي بار جو صدر ياسين آزاد موجود هو، سليم جيسر هن کان پڇيو ته سڀ کان پهريان پاسپورٽ ۽ پئسا هن ئي موڪليا هئا ته پوءِ هن جي ويزا ڇونه لڳي، توهان سنڌ جي ڪوٽا تي صدر ٿيا آهيو ۽ سنڌ سان ٿيندڙ ناانصافين ۾ گهٽتائي ته نٿا آڻايو، پر واڌارو ڪندا ٿا رهو، پنجاب جي ڏيڍ سئو وڪيلن کي توهان زالن سميت ويزا ڏياري آهي، سنڌ جي چئن وڪيلن مان به هڪ کي ڪٽي ڇڏيو آهي، هن چيو ته توهان فارم غلط ڀريو آهي، توهان ڀارت بدران سري لنڪا جي ويزا گهري آهي، سليم جيسر چيو ته مان فارم نيٽ ذريعي ڀريو آهي جي مان ان تي سري لنڪا لکان ها ته اي ميل اوڪي ۾ نه ٿي ها، هي توهان جو ڪيڏو نه واحيات ۽ سمجهه ۾ نه ايندڙ دليل آهي، توهان ڪراچي وارن کي به ڀرپور ڪوٽا ڏني آهي، ناانصافي رڳو سنڌ وارن سان ڪئي آهي، ڪجهه به ٿي وڃي توهان اسان کي هر سطع تي محروم ڪندا ٿا رهو، ان جو جواب اسان توهان کي انشاالله تعلى ته ايندڙ اليڪشن ۾ ڏينداسون.
مان آفيس مان پنهنجو پاسپورٽ ۽ پروگرام جو شيڊول وٺي عبدالحڪيم خان ۽ عبدالوهاب شر جو انتظار ڪرڻ لڳس، بار ۾ سپريم ڪورٽ بار جي ايگزيڪيوٽو ڪميٽي جي گڏجاڻي هئي، ان ۾ سنڌ مان چونڊيل سردار اڪبر اُڄڻ وڏو گوڙ ڪيو ته انصاف ته ڪيو ۽ سنڌ جو 10 وڪيل به نه، ٽن مان به هڪ جو نالو ڪٽي ڇڏيو آهي، ڀلا ڀارت وڃڻ جي ضرورت ڪهڙي آهي، ايترا پئسا به خرچ ٿا ڪريو ته وڪيل کي عمري تي وٺي هلو، هيڏي وڃڻ ۾ ڪهڙو ثواب ٿيندو. ايتري ۾ عبدالحڪيم خان بجاراڻي به اچي ويو، هن به بحث ٻڌو ويهي ۽ سردار اڪبر اڄڻ کي چيو ايندڙ سال اسان کي عمري تي وٺي هلو. هن به پنهنجو پاسپورٽ ۽ پروگرام جو شيڊول ورتو، باقي عبدالوهاب شر سان رابطو ٿيو، هن چيو ته هو مال روڊ تي واقعي ڪراچي جي وڪيلن سان گڏ انڊس هوٽل ۾ ترسيل آهي، هو صبح جو سوير پهچي پنهنجو پاسپورٽ ۽ پروگرام وٺي چڪو آهي، مان هن کي ٻڌايو ته هتان بسن ۾ نه پر عبدالحڪيم خان ڪيب (ٽيڪسي) ڪرائي آهي، جيڪو سڌو واگها کڻي هلندو، رش کان بچڻ لاءِ اسان اميگريشن ۽ ڪسٽم مان جلدي فارغ ٿي امرت سر هلي شهر گهمنداسون.
21.03.2012
صبح جو اسان 7 وڳي تيار ٿي هاسٽل جي ڪينٽين ۾ نيرن ڪئي سون، سليم جيسر به گڏجي نيرن ڪئي، 8 وڳي ڪيب اچي وئي، وهاب شر باربار فون ڪري رهيو هو ته کيس انڊس هوٽل مان کڻون. اسان جڏهن سليم جيسر کان موڪلائي انڊس هوٽل پهتاسون ته اُتي خبر پئي ته وهاب شر سپريم ڪورٽ بار هليو ويو آهي، اسان هن کي اتان وڃي کنيون سون، هن چيو هو ڪافي دير تائين انتظار ڪندو رهيو، جئين ته هو ڪراچي جي وڪيلن جي گروپ سان گڏجي آيو آهي، اُن ڪري هو کيس تنگ ڪري بار وٺي ويا.
اسان 9 وڳي واگها پهچي وياسون، تيز هوا هلي رهي هئي، جنهن سبب مٽي اُڏري اکين ۾ پئي لڳي، اسان اميگريشن ڪولهين جي مدد سان سامان سميت پهچي وياسون، جتي اميگريشن جو هڪڙوئي آفيسر ويٺو هو، هن چيو لائيٽ ناهي لائيٽ 9:30 وڳي ايندي ته توهان کي ڪليئر ڪري روانو ڪنداسين. اسان 9:30 بدران 10:30 وڳي ڪليئر ٿي انڊين اميگريشن پهتاسون، رش نه هجڻ ڪري اتان کان اسان 11:30 وڳي ئي فارغ ٿي، اٽاري تي پهچي وياسون، جتي اسان لاءِ گهرايل ڪارون اسان جو انتظار ڪري رهيون هيون، هتي هڪ ٻيو مسئلو پيدا ٿيو، عاصمه جهانگير، اين جي او طرز جي رٿابندي ڪري ڪارن تي نمبر لڳائي ڇڏيا هئا ۽ انهن ۾ سوار ٿيندڙ وڪيلن کي به پنهنجي مرضي سان نمبر لڳائي پنهنجي ٻن ماڻهن کي لسٽن سميت بيهاري ڇڏيو، ان غلط طريقي جي ڪري اسان ٽنهي ڄڻن کي الڳ الڳ ڪارن ۾ ويهڻ لاءِ چيو ويو، اسان چيو هي ڪهڙو طريقو آهي هر ڪار ۾ هم خيال گروپ ويهاريو، ان طرح سان اسان جي گهمڻ ۽ سڀني کان پهريان امرت سر پهچي گهمڻ وارو سڄو پروگرام مليا ميٽ ٿيندو نظر آيو، ان وقت عاصمه جهانگير ۽ ياسين آزاد آيا هنن کي چيو ته اسان کي هڪ گاڏي ڏيو، اُن تي عاصمه چڙي پئي ته مان واپس ٿي وڃان، مان چيو ڀلي وڃ، ان سان اسان جي صحت تي ڪهڙو اثر پوندو، هي جو تون وڏيرڪو ۽ اين.جي.او وارو اسان تي طريقو ٿي هلائين اهو اسان کي قبول ناهي، ياسين آزاد چيو توهان امرتسر هلو، اُتي توهان کي هڪ ڪار ڏينداسون، مون چيو هاڻ ته امرتسر پهچڻ جو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي، پنهنجي ڪار ۾ جڏهن 3 ٻيا وڪيل ايندا ته ڪار هلندي، مون اڪيلي سان ته نٿي هلي، ائين ئي ٿيو، 2:00 وڳي ٻه ڪراڙا ٿڙندا ٿاٻڙندا اچي پهتا، پوڻين ٽين وڳي امرتسر جي شهر ۾ پهچي مهاراجا هوٽل ۾ ماني کاڌي، جتي عاصمه جهانگير ميڊيا سان ڳالهائي رهي هئي ۽ ياسين آزاد سائيڊ سان بيٺو هو، اتي وهاب شر ۽ عبدالحڪيم بجاراڻي به مليا هنن چيو ته هي مائي اسان سان پنجابين واري ڏاڍائي ڪري رهي آهي، پنهنجن ماڻهن کي گروپ ٺاهي الڳ گاڏيون ڏنيون اٿائين، خواجا نويد پنهنجي زال سميت آيو آهي، ان کي الڳ گاڏي چوڌري اسحاق جي گروپ کي، چوڌري طاهر جي گروپ کي الڳ الڳ ڏنيون آهن، باقي اسان جي اڳيان پٺيان چوڌري لڳل نه هجڻ ڪري هن مائي ڇڙوڇڙ ۽ درپدر ڪيو آهي، ادا ڪجهه به هجي عاصمه نه هجي کڻي اعتزاز هجي هي پهريان چوڌري ۽ پوءِ ٻيو ڪجهه آهن، بهرحال اسان جي مجبوري آهي، پهچڻو ته آهي، هاڻ هي هتان کان چندي ڳڙهه ٿا هلن، چون ٿا ته رات چندي ڳڙهه ۾ ٿيندي.اسان 3:00 وڳي امرت سر مان چندي ڳڙهه روانه ٿياسون، مون سان گڏ ڪار ۾ هڪ لکنو ڄائو انور شاهه ويٺو ۽ ٻيو ڪو پنڊي جو چوڌري هو، هنن ٻنهي ڪراڙن کي گهڻو ۽ بي سبب ڳالهائڻ جي عادت هئي، مان هنن جي بي سبب گفتگو کي نظر انداز ڪري سمهڻ لڳس، ڊرائيور کان پڇيو ته چندي ڳڙهه امرت سر کان ڪيترو پري آهي، هن ٻڌايو ته اڍائي سئو ڪلوميٽر ٿيندو، مان سمهي رهيس، ٿوري دير سمهڻ بعد مان کي وري جاڳ ٿي وئي، ڇو ته هو ٻئي ڪراڙا زور زور سان ڳالهائي رهيا هئا، هڪڙو چئي رهيو هو ته هن جو دديال(ڏاڏنگ) دهلي ۽ ڪرڪ شتر شهر جا آهن ته ٻيو چئي رهيو هو هن جو دديال لکنوءَ جو ته ننهيال آلله آباد جو آهي، مان سوچو ننڊ ته هوئين به نه ايندي، مان هي ملڪ ڏسڻ جو موقعو ڇو وڃايان، مان پهريان اهو محسوس ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته سک ڊرائيور طبيعت ۾ تيز آهي يا ٿڌو ڇو ته اڪثر ايڏو سفر ڪندو رهندڙ ڊرائيور چڙچڙي طبيعت جا ٿيندا آهن، اسان جڏهن امرت سر ضلعي جي شهر رئين ۾ ڊرائيور کي چيو ته هي يادگار سفر لکڻ لاءِ مان کي نوٽ بوڪ ٿو کپي، ڊرائيور گاڏي روڊ جي پاسي تي بيهاري پاڻ هيٺ لهي ويو، ٿوري دير بعد هڪ سک ڇوڪري کي وٺي آيو جنهن جي هٿ ۾ ٻه ٽي نوٽ بوڪ ۽ بال پين هيون، مان انهن مان جئي اميڪا نالي نوٽ بوڪ ۽ هڪ بال پين پسند ڪئي، ڊرائيور چيو ته سفر وڏو آهي ٻي به بال پين وٺو، ڇو ته هڪ بال پين ختم به ٿي سگهي ٿي، مان هن سان دوستي رکڻ جي خيال کان هن جي ڳالهه مڃي ۽ ٻي به بال پين خريد ڪئي.
سک ڊرائيور منهنجي خواهش مطابق رستي سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، هن چيو ته رام سوامي، بياس جي پرڳڻي ۾ پنجاهه پنجاهه ايڪڙ زمين وٺي اُتي گروسينٽر (مدرسه) ٺهرايا آهن، جتي ٻُڌ، هنڌو ۽ سِک ٻارن کي مفت ۾ مذهبي تعليم ڏني وڃي ٿي، هن چيو ته پنجاب سميت سڄي هندستان ۾ هن جو نيٽ ورڪ ڪم ڪري رهيو آهي، اسان اُن وقت هڪ درياهه مٿان گذرڻ لڳاسون ته سِک ڊرائيور جيئمل سنگهه ٻڌايو ته هي بياس درياهه آهي، مون چيو هن وقت ئي ڀريل آهي ته جون جولاءِ ۽ آگسٽ ۾ اُٿلندو هوندو، هن چيو، هن وقت هي پاڻي ڪجهه به نه آهي، سانوڻ ۾ هي ڀريل هوندو آهي ۽ آسا پاسا ٻوڙيندو رهندو آهي، هي درياهه جهلم جيترو هجڻ جي باوجود فل وهي رهيو آهي، جڏهن ته اسان جا درياهه سُڪيل آهن، هن ٻڌايو ته گرمين ۾ بياس جو پاڻي زايع نه ٿيندو آهي، پر هن درياهه تي ڪيترائي ڊيم ٺهيل آهن جن ۾ انجيت سنگهه ڊيم، روپڙا ڊيم، ڪوڙيوال ڊيم ٺهيل آهن ۽ انهن سڀني تي بجلي گهر قائم ٿيل آهن، جيڪي سڄي پنجاب ۾ بغير وقفي جي بجلي مهيا ڪندا رهن ٿا ۽ پنجاب ڀارت جي ٻين صوبن (اسٽيٽ) کي بجلي وڪرو به ڪندو رهندو آهي. هن ٻڌايو ته هتي جي غريب ۽ بي پهچ ماڻهن کي 200 يونٽ مفت مليل آهن، زرعي مقصد لاءِ قائم ٽيوب ويلن کي مفت بجلي مهيا ڪئي وڃي ٿي، مان پڇيو ڊيم ۽ بجلي گهر صوبن حوالي آهين يا مرڪز جي، هن ٻڌايو ته درياهه ۽ بجلي گهر صوبن حوالي آهن انهن سان مرڪز جو ڪو به واسطو ناهي، هن وري مونکان پڇيو ته توهان وٽ درياهه ۽ بجلي گهر صوبن وٽ آهن يا مرڪز وٽ، مون هن کي ٻڌايو ته اسان وٽ هر شئي مرڪز حوالي آهي، صوبا پنهنجن وسيلن هوندي به مرڪز جا محتاج آهن، هن پڇيو ائين ڇو، مون چيو مونکي خبر نه آهي، پر اسان جا وڏا به ٻڌائيندا هئا ته اسان وٽ شروع کان ائين ٿيندو آيو آهي، هو يا سمجھي نه سگهيو يا حيرت ۾ ٻڏي چپ ٿي ويو ته مان الائي هن سان سچ ڳالهائي رهيو هيس يا ڪوڙ، وڄ ۾ ٻنهي ڪراڙن ڳالهائڻ شروع ڪيو، جيڪو هورئين پيا ڳالهائين، جئين پنجابي سوچ مطابق ڳالهائيندا آهن ته هر شئي جو مالڪ هڪ الله سائين ۽ ٻيو مرڪز (پنجاب) آهي، مان وري هن کان پڇيو پنجاب ۾ ڪهڙي پارٽي جي حڪومت آهي، جئيمل سنگهه چيو ته هتي اڳ ۾ اڪالي پي جي پي ۽ ڪانگريس جي گڏيل حڪومت هئي، هاڻ اڪالي پي جي پي اڪالي دل سان اتحاد ڪري چونڊن ۾ ڪاميابي ماڻي آهي، ڪانگريس ماڻهن کي مايوس ڪيو، مان هن کان ڊڄي ڊڄي سوال ڪيو ته سِکن اندراگانڌي جهڙي عظيم اڳواڻ کي ڇو ماريو، هو ان وقت سخت ڪاوڙ ۾ اچي ويو ۽ اندراگانڌي کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ لڳو، جي هن ههڙي تهڙي گولڊن ٽيمپل تي آپريشن ڪري هزارين گهوٽ ڪُٺا، اُن کان اسان جي ٻن ڳڀرو جوانن بدلو ورتو ۽ کيس اُڏائي ڇڏيو، هن چيو توهان شايد امرت سر جي جڙيان والا باغ جي ٻاهران وڏو بُت نه ڏٺو آهي، اُهو آزادي جي هيرو سُک ديو جو آهي، جنهن لنڊن ۾ وڃي، جڙيان والا باغ ۾ سکن جو قتل عام ڪندڙ جنرل ڊائر کي ان وقت گولي هئين جڏهن جنرل ڊائر هڪ پروگرام ۾ تقرير دوران فخر سان جڙيان والا باغ ۾ ڪيل معصوم سِکن جي قتل عام جو ذڪر ڪري رهيو هو، بائوجي سِک ڪڏهن به پنهنجن جي خون تي سودو نٿو ڪري سگهي، اندرا کان به سِکن گولڊن ٽيمپل ۾ جنرل ڊائر جيان ڪيل قتل عام جو بدلو ورتو هيو.
اسان هڪ شهر ۾ داخل ٿياسين ته سِک ڊرائيور ٻڌايو هاڻ جالندر ضلعو شروع ٿيو آهي، هي ڪرتار شهر تعلقي هيڊ ڪواٽر آهي، تعلقي هيڊ ڪواٽر به سکر کان وڏو آهي، مونکي جالنڌر جو نالو ٻڌندي ئي سڄو ڌيان هن شهر ضلعي ۾ جنم وٺندڙ ايشيا جو ماڊل ڊڪٽيٽر جنرل ضياالحق ۽ ٻيو پاڪستان جو قومي ترانو لکندڙ حفيظ جالنڌري ياد اچي ويا، ٻئي هن ضلعي جا ڄاوا هئا.
جالنڌر شهر ۾ پهتاسون ته مان پنڊي جي چوڌري کي چيو هتي به تنهجا ننهيال يا دديال هوندا، هن چيو ها بلڪل منهنجي دديال جا دديال هتان جا رهندڙ هئا، سِک ڊرائيور هلڪو کليو ته مان سمجھي ويس ته هو هنن کي مها ڪوڙو ۽ شادي بد خبر سمجھي چڪو آهي، ٿورو شهر کان ٻاهر نڪرندي هن حويلي هوٽل تي ڪار بيهاري جو اسان جي ڪافلي ۾ شامل سمورا دوست به اُتي لٿا هئا، خبر نه آهي ته هندستاني هر شهر ۾ هڪ هوٽل جو نالو حويلي ڇو رکيو ويٺا آهن، ان هوٽل ۾ هڪ نقلي کوهه ان ۾ پيل بالٽي ۽ ڀارتي مرد عورتون خاص طور سِک کوهه مان بالٽي ڪڍڻ وقت فوٽو ڪڍرائين ٿا عرتون دلو کڻي پوزهڻن ٿيو، هتي عبدالحڪيم بجاراڻي ۽ عبدالوهاب شر، اسماعيل ميمڻ، صلاح الدين گنڊاپور، سليم منڱريو سميت ڪافي دوست بيٺا هئا، وهاب ۽ عبدالحڪيم چيو اسان نه چانهه پيتي آهي نه پڪوڙو يا پوري کاڌي آهي، تنهنجي انتظار ۾ بيٺا آهيون. هتي پئسا ڪائونٽر تي جمع ڪرائڻا پيا پون اُتان ڪوپن پيو ملي، شئي جا پئسا ڏنا آهن اُها ان مقرر اسٽال تان ملي پئي، مونکان وهاب شر پڇيو ڇا کپي، مون چيو يار گذريل ڀيري هتي ماڻهو ڪچوريون ۽ پوريون پئي کاڌيون، منهنجو وات پاڻي پاڻي پيو ڪري، پر اسان جو يار فيض الله ڪورائي بيمار هو ان ڪري هن جي بيمار ٿيڻ جي ڊپ کان مان تريل شيون وٺڻ کان پاسو ڪندو هليو هيس، سو هيئينر ڪچوريون ۽ پوريون ٿا وٺون، هو انهن جا ڪوپن وٺي آيو، مون کي نه پوري مزو ڏنو نه ڪچونڀر نه ڪچوري ان ۾ عجيب قسم جي بوءِ محسوس ٿي سمجهه ۾ نه آيو، اسان سکر ۾ هڪ درجن پوريون بيٺي بيٺي کائي ويندا آهيون، پوري ڇولن سان کائڻ بعد وري چانهه سان به کائيندا آهيون، هتي مان ته هٿ پٽيا اسان جي سردار عبدالحڪيم خان بجاراڻي به هٿ پٽيا، هنن ٻنهي يارن چيو ته بد مزي آهن، وهاب چيو ڇڏيو هن کي پئسا وياسي ويا، هاڻ ٻڌايو چانهه پئيندا يا ڪافي، مان چيو ڇڏيو وهاب هاڻ ڪوپن مان ٿو وٺان، ان تي وهاب شر چيو صاحب هاڻ ان مان يا توهان ۾ ڪو فرق ڪونھي، پئسا خرچ ڪرڻ آيا آهيون، موٽائي ڪونهن وڃڻا ڳالهه ڪر ڇا کپي، مان چيو ڪافي، هو ڪافي جا ڪوپن وٺي آيو، اسان ڪافي اسٽال واري کي ڪوپن ڏنا هن ٽي ڊسپوزابل گلاس ڪافي ڀري ڏنا، اسان کي ان وقت حيرت ٿي ڇو ته پنجابي ته اهڙيون حرڪتون ڪندا رهندا آهن، انهن تي حيرت نه ٿيندي آهي، ڇو ته هنن وٽ شرم حياءَ رک لحاظ نالي ڪا به شئي نه ٿيندي آهي، پر اسماعيل ميمڻ جڏهن اُها حرڪت ڪئي ته اسان لاءِ رکيل ٽن ڪافي جي گلاسن مان هڪ، ڪوپن ڏيڻ کانسواءِ ائين اچي کنيون ڄڻ سبيل جي اسٽال تان سبيل کڻندو هجي، مون کان نڪري ويو چريا ڪوپن ورتو اٿئي، هتي پئسن سان ڪوپن ملندو آهي ۽ ڪوپن تي ڪافي ۽ چانهه ملندي آهي، هن هٿ ڪڍيو ۽ ڪوپن وٺڻ هليو ويو، پر ان تي وري مان کي پنهنجي رويئي تي شرمساري محسوس ٿي ته هو پنجابي نه هو مونکي هن کي ڪافي جو گلاس کڻڻ کان منع نه ڪرڻ کپندو هو، پر مان الائي ڇو ان کي ضروري سمجھو ڇو ته لاهور کان پنجابين اسان کي اهڙيون حرڪتون ڪرائي مڇرائي ڇڏيو هو، تنهن ڪري منهنجو اهڙو رد عمل فطري هو جڏهن اسماعيل ميمڻ ڪوپن وٺي آيو، مونکي ڏيکاريندي چيو هي ڏس چريو ڪوپن وٺيون پيو وڃي، مان سمجھي ويس ته هن اُن ڳالهه کي دل ۽ دماغ ٻنهي تي ورتو آهي.
بهرحال اسان ڪافي پيئڻ بعد اٽڪل 5:00 وڳي چندي ڳڙهه لاءِ روانا ٿياسين، منهنجي ڪار جو ڊرائيور ۽ وهاب شر جي ڪار جو ڊرائيور امرت سر جا هجڻ ڪري هڪٻئي جا گهرا دوست هئا، اُهي ٻئي ڪارون هڪٻئي جي اڳيان پٺيان پيا رکن، ٻيو ته ٻئي سِک آهن، هن ٻڌايو ته هو پڪو سِک آهي جو هو نه سگريٽ پئي نه شراب، پر مان ٿورو ڪمزور ايمان جو سِک آهيان شراب پئيندو آهيان، ٻيو پنهنجي ڪار هن سِک ڊرائيور جي پٺيان پيو هلايان، اهو ان ڪري ته هو ڏاڙهي وارو سِک ڀارت ۾ گهڻو رليو پنيو آهي، هنن ٻنهي جي دوستي سبب، وهاب ۽ مان تقريباً سفر ۾ هڪٻئي جي ويجھو رهياسون، پر عبدالحڪيم خان بجاراڻي اسان کان ڪٽيل رهيو آهي، جو اهو ان ڪري ته اسان جي ڊرائيورن سان هن جي ڊرائيور جو ڪو رشتو ناتو ناهي ، ان ڪري هو اسان کان ٽٽل ۽ پري پري رهڻ تي مجبور هو، پر هن جي پري رهڻ جي ڪري اسان عبدالحڪيم خان جي گوهر افشائي کان تقريباً محروم رهياسين، هي عمر ۾ مونکان 20 سال وڏو ٿيندو، پر هي اسان سان هم عمر وارو ورتاءُ ڪندو رهندو آهي، هن ۾ جيترو برداشت ڪرڻ جو مادو آهي، مان کي هن جي بلوچ هجڻ تي شڪ ٿيندو آهي، ڪنهن به ڳالهه تي ڪو به سنگتي ڇڙي پيو، عبدالحڪيم بجاراڻي پاڻ تي وٺندو ادا اِها سمجھيو ته غلطي هن فقير ڪئي آهي ڪار جي اڳئين سيٽ ڇڏي پاڻ کان گهڻو ننڍي کي چوندو سائين توهان اڳيان ويهو، مان هن کي حويلي هوٽل ۾ ڏسي چيو، اسان جا سردار صاحب ڇا حال آهي، چيائين هتي مان کي سردار نه چئو، هتي سردار جي ٻي معنى آهي، ڪنڌڪوٽ ناهي، هتي مان سِک سردار سمجھي ماري نه وجھن، مان چيو ڇو، ادا توکي خبر ناهي، سِک هتان جا بلوچ اٿئي، مان کي نه سِکن واري ڏاڙهي آهي نه پٽڪو، ماري نه وجھن ته هي ڪهڙو سردار آهي، مان چيو سائين پوءِ ته منهنجو ڪم ٿي ويو هڪ بلوچ سردار کٽائي هلندس، ٻانهون ٻڌي چوڻ لڳو ادا پنهنجي ملڪ جا حساب مڙس ماڻهو ملڪ ۾ ڪندا آهن ته شر صاحب ڀلي ماراءِ پر تنهنجي مڙسيءَ جي خبر پئجي ويندي ته شر ڪيڏا مڙس ماڻهو آهن، پنهنجا پلاند پاڻ نه پر سِکن کان ٿو ڪرائين. مان چيو سائين ڪجهه به چئو هڪ سردار کٽائڻو آهي.
اسان ان دوران ضلعي ڪُرڪ شستر جي ڳوٺ کچڙڪل يا کڙڪل وٽ (مونکي سِک ڊرائيور جو لهجو ۽ آواز گهٽ سمجهه ۾ ٿو اچي تنهن ڪري اچار پنهنجي مرضيءَ سان ٺاهيا اٿم، پهتاسون ته سِک ڊرائيور جئيمل سنگهه چيو هي امر شهيد ڀڳت سنگهه جو ڳوٺ آهي، مان چيو ناراض نه ٿي ته ٻن منٽن لاءِ هتي بريڪ ڏي، سِک تمام گهڻو قوم پرست آهي، هو پاڻ خوش ٿيو ته پاڪستاني به ڀڳت سنگهه لاءِ ڪيڏي عقيدت ٿا رکن، مان کي چيو سرجي ناراض نه ٿيو ته هڪ سوال ڪيان مان چيو بلڪل هتي ناراض ٿيڻ جو سوال ئي ناهي سردارجي چيو ڇا پاڪستان ۾ ڀڳت سنگهه جي ايتري عزت آهي جيتري ڀارت ديش ۾ آهي، مون چيو مون کي خبر نه آهي، ته هتي هن جي عزت ڪيتري آهي، پر هو سنڌ سميت سڄي پاڪستان جو اهڙو ئي هيرو آهي جهڙو ڀارت جو، هن کي مان ٻڌايو تازو حيدرآباد ۾ اسان جي امر انقلابي ۽ شهيد هيمون ڪالوڻي جي ساٿي سنڌ جي عظيم قومي شاعر سائين شيخ آياز جي ورسي جي موقعي تي اسان جي امر شاعر شيخ اياز جو ڊرامو ڀڳت سنگ جي ڦاسي، اسٽيج ڪيو ويو، ان کي سنڌي پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا نشر ڪيو ۽ هزارين ماڻهن وڏي چاهه مان اُهو ڊرامو ڏٺو، شهيد ڀڳت سنگهه کي سنڌ وارا امر شهيد هميون ڪالاڻي جيان ياد ٿا ڪن ۽ ڀيٽا ڏيندا ٿا رهن.
سِک ڊرائيور چيو سر، هيمو ڪالاڻي جي باري ۾ ٻڌائيندا، مون چيو ها، هو سنڌي سورمو هو، هو به ڀڳت سنگهه، گرو ديو، اشفاق، چندرشيکر آزاد ۽ پيرپاڳاري سورهه بادشاهه، سبغت الله شاهه شهيد جو ساٿي هو ۽ انگريزن کي ملڪ نيڪالي ڏيڻ ۽ انگريزن کان آزادي وٺڻ واري جنگ جو سپاهي هو، هن گاڏي سائيڊ تي بيهاري ۽ چيو هي رستو سڌو ڀڳت سنگهه جي ڳوٺ طرف ٿو وڃي، مان هٿ کڻي ان رستي کي سلام ڪيو، پوءِ سِک ڊرائيور وري سوال ڪيو، سر جي توهان هڪڙو ٻيو به نالو کنيون، اهو ڪير هو، مان چيو اسان جي سنڌ ۾ هڪ وڏي روحاني گادي آهي، پير جو ڳوٺ، ان جا پير سدائين وطن پرست ۽ سامراجيت جي ڀرماريت جا مخالف رهيا آهن، اُتي هڪ پير جنهن جو نالو پير صبغت الله شاهه راشدي آهي، هن کي 13 سالن جي عمر ۾ گادي ملي، هن 20 کان 22 سالن جي عمر ۾ ئي پنهنجي مريدن کي انگريز سامراج خلاف جنگ وڙهڻ ۽ انگريزن کي ڏيهه نيڪالي ڏيڻ لاءِ تربيت ڏني ۽ نعرو هنيون، وطن يا ڪفن آزادي يا موت ۽ حر تحريڪ جي شروعات ڪئي، جنهن تي انگريزن ناراض ٿي هن تي جڙتو بغاوت جو ڪيس هلائي موت جي سزا ڏئي ڦاسي چاڙهي گمنام هنڌ تي دفنائي ڇڏيو پوءِ هن جي ٻن معصوم پٽن شاهه مردان شاهه ۽ نادر شاهه کي جلاوطن ڪري لنڊن موڪلي ڇڏيو، هن جي هزارين مريدن ۽ پيروڪارن جو انگريزن وڏي پئماني تي قتل عام ڪيو ۽ حرن انگريزن کي ٽوٽا چٻائي ڇڏيا ۽ سنڌ ۾ هڪڙو ڪلاڪ به سُک سان حڪومت ڪرڻ نه ڏني، جنهن سبب انگريزي سامراج پڇ پائي ڀڄي وڃڻ تي مجبور ٿيو، ان جو فرزند تازو وفات فرمائي ويو آهي ۽ هاڻ ان جو هم نام پوٽو پير صبغت الله شاهه راشدي ملڪ جو اٺون پيرپاڳارو ٿيو آهي، سک ڊرائيور چيو ان شهيد پير کي به منهنجو ست گرو مڃيندي سلام.
اسان کي افسوس به آهي ته حيرت به، هتي ڀارت ۾ ڀگت سنگهه، چندر شيکر آزادا سميت سڀني آزادي جي هيروز جون يادگار ٺهيل آهن، پر سورهيه بادشاهه ۽ هميون ڪالاڻي سميت ڪنهن به آزادي جي هيرو جي ڪٿي به ڪا يادگار نه ٺاهي وئي آهي، نه ئي اڄ ڏينهن تائين سورهيه بادشاهه کي ڀيٽا لاءِ نشان حيدر سميت ڪوبه تمغو ڏنو ويو آهي، اها تاريخي ستم ظريفي آهي يا اسان مٿان راڄ ڪندڙ حڪمرانن جون زيادتيون يا اڄ ڏينهن تائين اسان مٿان حڪومتون ڪندڙ انگريز سامراج جا دلال رهيا آهن، اهو سوال هتي جي هر دور ۾ هر حڪمران کان تاريخ ڪندي رهندي، ڪيترو ڀڄندا، اسان هجون نه هجون، اهو تاريخ ضرور ٻڌائيندي.
اسان رات جو 8:00 وڳي چندي ڳڙهه پهتاسون، جتي شهر ۾ داخل ٿيڻ وقت پنجاب جي مُک منتري (وڏي وزير) پاران شهر جي پوليس ڪمشنر استقبال ڪيو، پروٽوڪول ۾ اسان جي ڪافلي کي پنجاب پوليس پائليٽ ڪيو، چندي ڳڙهه پنجاب جي ٻن صوبن، پنجاب ۽ هريانه جي گادي جو شهر آهي، هن جا روڊ اسلام آباد جي روڊن جيترا ويڪرا ۽ هر طرف وڻ ئي وڻ آهن. هتي هر چوڪ تي وڏو پارڪ ٺهيل آهي. وڏي حد تائين هن شهر جي اسلام آباد سان هڪجهڙائي آهي، اسان کي ائين پيو لڳي ته اسلام آباد جي روڊن تي گهمي رهيا آهيون، اسان کي منو ڪلاڪ لڳو ان بعد چندي ڳڙهه جڊيشل اڪيڊمي جي ڪامپليڪس ۾ آندو ويو، جتي پنجاب بار ڪائونسل جي صدر ڪلبير سنگهه پاليوال اسان جي آجيان ڪئي ڏاڍو خوش نظر اچي رهيو هو، اسان کي هو اڪيڊمي جي ڪينٽين ۾ وٺي آيو، اُها ايتري ته وڏي آهي جو 500 ماڻهو آرام سان هن ۾ ويهي کاڌو کائي ٿا سگهن، اسان جي مان ۾ چانهه پارٽي رکي وئي ۽ اهو به چيو ويو ته جلد پنجاب ڀون (پنجاب هائوس) هلو، مان سوچيو ته پهرين ڪمرو وٺي سامان هڪ ڀرڪجي ۽ ڪپڙا تبديل ڪجن، مان ان خيال کان بار جي صدر ياسين آزاد کي چيو ڪمرو ملندو، هن چيو، هتي ڪمرا بلڪل ٿورا آهن، توهان جي رهڻ جو بندوبست ٻئي هنڌ آهي، مان منجھي بيهي رهيس، سوچيم هي اسان سان وري پنجابگيري ڪندا، اسان کي ڪٿي گندي هنڌ اُڇلي هتي پنهنجا ماڻهو رهائيندا، ائين ئي ٿيو مان سائيڊ ڪيو بيٺو هيس، اُتي ئي ياسين آزاد، طاهر چوڌري، اسحاق چوڌري ۽ ٻين کي ڪائونٽر طرف وڃڻ جو اشارو ڪيو، مان به هنن جي ڪڍ اوڏانهن ويس، هو پاڻ ۾ ڳالهائيندا پئي آيا، مان تڪڙو تڪڙو ڪائونٽر تي ويس، ڪائونٽر واري چيو نالو ٻڌايو، مان نالو ٻڌايو، هن چيو توهان جو نالو هتي جي لسٽ ۾ ناهي، هتي صرف 100 ڪمرا آهن، منهنجي پويان بهاولپور جو وڪيل راڻا يعقوب ڀيو، بيٺو هو، هن پنهنجو نالو ٻڌايو، ڪائونٽر واري لسٽ ڏسي چيو ها توهان جو نالو آهي، توهان سان گڏ ٻيو ڪير هوندو، راڻا سان ڪو ٻيو ماڻهو ڪونه هو يا سرائيڪي هجڻ سبب پنجابين واري روايتي بي حيائي نه ڪري سگهيو، هن منهنجو نالو لکرايو، مان سوچڻ لڳس ته عبدالحڪيم خان بجاراڻي وري رلي ويندو ڇو ته ڪراڙو مڙس آهي، سمجھندو مان هن جي سار سنڀال نه لڌي، مان راڻا يعقوب کي چيو، توهان نالو ڀل منهنجو لکرايو پر مان توهان سان گڏ عبدالحڪيم خان بجاراڻي کي رهائيندس، اسان سامان ڪار مان لاهي، ڪمري نمبر 312 جي ڳولا ۾ هئاسون، ته اتي ٽريننگ لاءِ آيل هڪ ڊپٽي پراسيڪيوٽر ملي ويو، پهريان ته هن اسان کي لفٽ نه ڪرائي، پر راڻا يعقوب جي گهڻو ڳالهائڻ واري عادت هتي ڪم اچي وئي، هو ڳالهائيندو ويو ته سپريم ڪورٽ پاڪستان جا وڪيل آهيون، هتي توهان جي سپريم ڪورٽ بار جي دعوت تي آيا آهيون، ان بعد هن ڊپٽي پراسيڪيوٽر جنرل جي دلچسپي وڌي ۽ هو اسان کي لفٽ طرف وٺي آيو ۽ لفت ۾ سوار ڪري اسان کي ڪمرو نمبر 312 تائين پهچايو، پوءِ راڻا يعقوب هن کي ڪمري ۾ به وٺي هليو، اتي به راڻا تمام گهڻو ڳالهائيندو رهيو، مان پئي سوچيو ته هن کان هتي جي عدالتي نظام بابت معلومات وٺان، پر راڻا بس نه پيو ڪري، راڻا ايتري ۾ پنهنجي بيگ کولي ان مان وسڪي جي بوتل ڪڍي فرج کولي ته ان ۾ پاڻي نه هو، مان هن کي چيو ته ٻاهر ورانڊي ۾ ڊسپينسر لڳل آهي، هي جڳ پيو اٿو اهو ڀري اچي پوءِ ويهو پر هن ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري بحث شروع ڪيو ته مان پاڻي جو جڳ ڀري راڻا کي شراب ۾ مصروف ڪري، هن کان معلومات وٺڻ شروع ڪئي، هن ٻڌايو ته هو جالنڌر جي عدالت ۾ پراسيڪيوٽر مقرر ٿيل آهي ۽ تازو ڪميشن پاس ڪري ڊپٽي پراسيڪيوٽر ٿيو آهي، هتي ڊپٽي پراسيڪيوٽر 15 گريڊ جو آفيسر آهي، ان جي به اتي ڪميشن ٿيندي آهي، سول جج اسان وٽ 17 گريڊ ۾ هوندي به ڪلارڪ وارو لکت ۾ امتحان ڏئي ڪميشن کان سواءِ سول جج ۽ جُڊيشل ماجسٽريٽ ٿي ٿو وڃي، هو هتي ٽريننگ ڪرڻ آيو آهي، هن کي ماجسٽريٽ جي ٽريننگ کان پوءِ ريگولر ڪيو ويندو، مان چيو هي هيڏو وڏو ڪامپليڪس صرف پراسيڪيوٽرس جي ٽريننگ لاءِ آهي، هن چيو ته نه هي سيشن جج، ايڊيشنل ۽ اسسٽنٽ سيشن ججن جي ڪلاريڪل اسٽاف جي به ٽريننگ ٿيندي آهي، هتي رٽائرڊ ججن ۽ سينئر وڪيلن کي مقرر ڪيو ويو آهي، اهي هتي سٺين پگهارن تي استاد مقرر ٿيل آهن.
مان سوچڻ لڳس ته اسان وٽ ته ججن جي ٽريننگ ئي مشڪل سان ٿيندي آهي، پراسيڪيوٽر ته اسان وٽ ڪڏهن سوچيو به نه هوندو ته هن لاءِ به ڪو ٽريننگ جو طريقو هوندو آهي، راڻا جو پيئڻ ۽ ڳالهيون ڪونه پيو کٽن، مان تيار ٿي چيو مانس ته گاڏيون تيار آهن ۽ مُک منتري طرفان ماني جي دعوت ڏنل اهي، هن چيو ٺيڪ آهي مان به هلان ٿو، بوتل مان هٿ ڪڍي گلاس کي لسي ڪري ڇڏيائين، مون سوچيو هاڻي هي ڪٿي پاڻ کي ڪرچل نه ڪري ويهي، 60 کان 65 سالن جي هن ڪراڙي کي پنهنجي عزت خراب ٿيڻ جو ذرو برابر به خيال نه آهي، مان در بند ڪيو ۽ جهومندو هلندو رهيو، هن کي نشا وٺي ويا، وِک کڄي ئي نه پئي جئين تئين ڪري هن کي گهلي مان ڪار تائين آندو، وهاب شر پهريان کان ڪار ۾ ويٺو هو، مون هن کان پڇيو ته بجاراڻي صاحب ڪيڏانهن ويو، وهاب چيو ته هن کي الڳ سنگل ڪمرو ملي ويو آهي، مان ڪراچي جي جاويد ڇتاري سان جوڙي ۾ آهيان، هن راڻا کي ڏسي چيو ته هن کي ڇا ٿيو آهي، مون چيو ته ڌوڙ پئي اٿس، ٽي چار گلاس شراب جي هڪ ئي وقت لسي ڪري آيو آهي، وهاب چيو هي ته پروگرام ۾ گند ڪندو، هن کي نه وٺي اچين ها، مون چيو گند ڪندو ته صاف به ياسين آزاد ۽ عاصمه جهانگير ڪندس، جيڪي هيڙا بيهودا وٺي آيا آهن، جن جو مقصد صرف شراب پيئڻ آهي، هن کي ڪار جي اڳئين سيٽ تي ويهاريو سين، وهاب ڪجهه نه چيو هي يار موالي اٽڪي پيو، توهان مان کي پنجابي ڇو ٿا چئو، مان ذات جو ڀيو آهيان ۽ بهاولپور سان تعلق آهي، وهاب چيو ته هي نشي ۾ به اسان کي بيوقوف ٺاهڻ جي چڪر مان نٿو نڪري، اسان جي ڪار چندي ڳڙهه جي مختلف روڊن تان هلندي رهي، رات جا 10:00 ٿي وڃڻ ڪري، ٽريفڪ صفا گهٽ هئي، رات جو 9:00 وڳي ئي دڪان ۽ بازارون بند ٿي ويندا آهن، حڪومت جي باقاعدي رٽ (Writ) تي عمل ٿيندو نظر به اچي ٿو، اسان جي گاڏي مختلف روڊن تان ٿيندي مُني ڪلاڪ اندر پنجاب ڀَوَن (پنجاب هائوس) تي پهچي وئي، جتي پنجاب بار جو صدر ۽ سيڪريٽري اسان جو استقبال ڪرڻ لاءِ بيٺا هئا، اسان چيو توهان جي دعوت ته سڀاڻي آهي، هتي به آجيان توهان پيا ڪريو، بار جي صدر ڪلبير سنگهه پاليوال چيو مُک منتري ساڍي اٺين تائين اوهان جو انتظار ڪيو، پر جڏهن توهان دير ڪئي ۽ نه پهتا ته هو هليو ويو، ڇو ته هن جا ٻيا به پروگرام هوندا آهن، هتي وقت جي پابندي آهي، ان ڪري هن کي وڃڻو پيو، ان جاءِ تي اسان توهان جي آجيان ڪري رهيا آهيون، پروگرام شروع ٿيو ته پنجاب بار جي صدر ڪلبير سنگهه پنجابي زبان ۾ ست سري ڪال (آجيان) چئي ڪئي، ان بعد سپريم ڪورٽ بار آف پاڪستان جي صدر ياسين آزاد، پاڪستان بار ڪائونسل جي وائيس چيئرمين اختر حسين (هي ٻئي سنڌ جي سيٽن ۽ ڪوٽا تي پيپلز پارٽيءَ جي کاتي ۾ سنڌين جو حق ماري سنڌ ۾ سنڌي هجڻ جو ڍونگ رچائي هتي پنجاب جي نمائندگي ڪري رهيا آهن)، سپريم ڪورٽ بار جي سيڪريٽري اسلم زار جن کي سڏايو، جن به پنجابي ۾ تقريرون ڪيون، ائين پيو لڳي ته نه هندستان آهي نه پاڪستان، هي هڪ نئون ملڪ ٺهي پيو آهي، جنهن ۾ وڇڙيا مليا آهن ۽ ڏاڍو خوش آهن، واپسي تي عبدالحڪيم بجاراڻي چيو ادا هتي سڀ پنجابي ٿي پيا آهن، پاڪستاني رڳو توهان ۽ اسان آهيون، اتي هي هڪ قوم هجڻ جو ڍنگ رچائيندا آهن، ڪو به سنڌي، بلوچ، پختون نه آهي، هي صرف ۽ صرف پنجابي آهن، عبدالوهاب شر چيو ته لاهور مان جڏهن واگها لاءِ هليا هئا سون ته شبير شر مونکي چيو ته واگها باڊر پار ڪندي ئي جئين اٽاري باڊر ۾ داخل ٿيندا سون ته سڀئي يار لاهوري ۽ پنجابي بڻجي ويندا، اسان پاڪستاني هوندا سين، اڄ اها ڳالهه ثابت ٿي وئي.
صبح جو اٺين وڳي اُٿي تيار ٿياسون، نيرن وغيره ڪٿي ملندي ڪو پتو نه هو، اسان کي چيو ويو ته پنهنجي ڪارن ۾ ويهو، منهنجي ڪار ته ڪراڙن کي کڻي نڪري وئي، مان پنهنجو سامان راڻا يعقوب ڀيو جي ڪار ۾ وجھي واپس روم تي آيس ته هن ڪراڙي کي ٻاهر ڪڍان، مان اچي دنگ رهجي ويس ته هي همراهه صبح جو نيرن بغير مُني بوتل شراب جي چٽ ڪري ويٺو هو، مان کي ڏسي کلي ويٺو، مان کي باهه وٺي وئي، اسان کي اڄ مشترڪ هاءِ ڪورٽ بار هريانه ۽ پنجاب بار جو استقبال مليل آهي، هي ته گند ڪندو، مان هن کي ڇڏي ڪاوڙ ۾ اچي ڪار ۾ وڃي ويهي رهيس، ڊرائيور چيو ڪراڙو ويو، مان چيو هو شراب ٿو پيئي ويٺو، ڊرائيور کان به دانهن نڪري وئي هن وقت!، ڇا پاڪستان ۾ شراب تي پابندي آهي، مان چيو تڏهن ته هتي پنهنجو ڪارو منهن ڪندا ٿا وتن، ڊرائيور هن کي وٺڻ ويو ۽ ڳولهي موٽي آيو، هن چيو ڪمري ۾ نه هو، مان چيو اڪيڊمي جو ٻيو به ڪو گيٽ آهي، ڊرائيور چيو گيٽ ته ڪافي آهن، مان هن کي چيو ته سڀني گيٽن تي ڏس، هي نشي ۾ هو ڀٽڪي ويو هوندو، نيٺ اوڀر پاسي واري گيٽ تي پنهنجي لاش کي گهليندو نظر آيو، ڊرائيور ٻانهن کان وٺي ويهاريس.
اسان چندي ڳڙهه کي ڏيهن سان ڏٺو سون، ايترا وڏا ۽ ويڪرا روڊ ته دهلي ۽ اسلام آباد جا به نه آهن، وڻڪار ئي وڻڪار، بهار جي موسم هئي، هر چوڪ تي هر رنگ جا گُل ٽڙيل آهن، جنت جو نظارو لڳي رهيو آهي، مون وٽ ڪئميرا نه هجڻ ڪري مان هي دلڪش نظارو محفوظ نه ڪري سگهيس، منهنجي پٽن نور علي ۽ شهريار چيو به هو ته ڪئميرا وٺي ٿا اچون، پر مونکي ويسارو هجڻ ڪري مان هنن کي منع ڪئي هئي ته عبدالحڪيم بجاراڻي چيو آهي ته هو ڪئميرا آڻيندو، پر هتي روايتي پنجابي داداگيري جو شڪار ٿياسين ۽ الڳ الڳ رستا ٿي ويا آهن، هن شهر کي ٻن صوبن جي حڪومت ٺاهيو آهي، اهو ئي سبب آهي جو ٻئي صوبا هن شهر مان هٿ پٽڻ لاءِ تيار نه آهن ۽ ٻنهي صوبن جي عوام جو ڪو اهڙو ارادو به نٿو لڳي ته ڪوئي اهو چوندا هجن ته هي پنجاب جي گادي يا هريانه جي گادي جو هنڌ آهي، ٻنهي صوبن جي ٻولي به پنجابي آهي، ته پوءِ سوال ٿو پيدا ٿئي ته پنجاب کي ٽوڙي هريانه صوبو ڇو ٺاهيو ويو، سک ڊرائيور کي ان بابت ڪا خبر نه آهي، پر هو چوي ٿو ته ٻنهي صوبن جو عوام هن شهر سان بي انتها پيار ٿو ڪري ۽ اهي هن مان هٿ پٽڻ لاءِ تيارنه آهن، وڌيڪ اڳتي ڪو اهڙو ماڻهو مليو ته ان کان پنجاب کي ٽوڙي هريانه صوبو ٺاهڻ بابت معلومات وٺندس، هتي جا ماڻهو اسان جي ماڻهن جيان باشعور يا عام ڄاڻ رکندڙ نه آهن، هي پنهنجي ڪم سان ڪم رکو جي فلسفي تي گهڻو ڀروسو ڪن ٿا، سنڌي ماڻهو اڻپڙهيل هوندو ته به توهان سان موهن جو دڙو، ڪوٽ ڏيجي، هراپا ۽ گنڌاراجي تهذيب جي ٿوري يا گهڻي ڄاڻ ضرور رکندڙ ملندو، جي صفا نپٽ چنڊو هوندو (اسان جي دوست منظور شيخ جيان) ته به ڪجهه نه ڪجهه ضرور ڳالهائي ويندو، هي هڪ ئي لفظ ٿا ڳالهائين پتا نهي جي.
اسان پنجاب ۽ هريانه هاءِ ڪورٽ بار پهتاسون ته اُتي پنجاب هريانه بار جي صدر ڪلبير سنگهه پاليوال اسان جو ست سري ڪال ۽ اسلام عليڪم سان استقبال ڪيو، مان راڻا کان الڳ ٿيڻ جي ڪوشش ڪندي اڳتي وڌي ويس ته هو نشي ۾ ٽُن مُني بوتل پيتل سرائيڪي کي پنجابي بڻائڻ جي ڪوشش ڪندي مارواڙي ڳالهائي رهيو هو.
اسان اندر بار ۾ وڃي ويٺاسون، بار تمام وڏي هئي، اهڙي وڏي ۽ ڪشادي بار جنهن ۾ ٻه اڍائي هزار ڪرسيون ٽيبلون رکيل هجن، مان نه ڏٺي آهي، اسان وٽ بار ۾ عورت وڪيلن لاءِ الڳ ڪمرا ٺهيل هوندا آهن، هتي اهڙو ڪو به الڳ Provison نظر نه آيو، سڀ گڏ ويٺا هئا، هڪ وڪيل منهنجي ڀرسان اچي ويٺو، هن پنهنجو نالو ڪلبيت سنگهه سيلو ٻڌايو، مون چيو ته نالي مان ته توهان سک ٿا محسوس ٿيو، هن چيو ها، مان سِک آهيان، پر توکي نه ڏاڙهي نه سکن وارو پٽڪو نه ڪڙو آهي، هن چيو اسان جديديت ۾ شامل ٿي ويان آهيون، ان ڪري نالي جا سِک آهيون، اهو ڏاڍو ڏکيو عمل آهي، سِک رهڻ لاءِ جسم جو ڪوبه وار لاهڻو ناهي پوندو، ان ڪري ڪٽر مذهبي ئي سک رهي سگهن ٿا. مان هن کان پڇيو ته هتي هريانه پلس پنجاب جي هڪ ئي هاءِ ڪورٽ آهي، ان ۾ ڪيترا جج آهن، هن چيو چاليهه ججن جون اساميون آهن، اتي 36 جج مقرر آهن، 4 ججن جون جايون خالي آهن، مونکي حيرت ٿي ته ٻن صوبن جي هاءِ ڪورٽ ۾ رڳو 40 جج، اسان جي هڪ صوبي سنڌ ۾ 40 ۽ پنجاب ۾ 60 جج آهن، هن ٻڌايو ته 1979ع کان هاءِ ڪورٽ ۾ ڪيس التوا جو شڪار آهن، مون هن کي چيو ته فوجداري يا سول، هن چيو ٻئي، مون چيو توهان وٽ عمر قيد گهڻا سال آهي، هن چيو عمر قيد جيتري ماڻهو جي عمر ٿيندي آهي، مان سمجھي ويس، هي صاحب وڪيل نه پر ڪنهن اداري جو فقير آهي، 1970ع کان ڪو ماڻهو سزايافتا هوندو ته سزا ڪاٽي نڪري چڪو هوندو يا جيل ۾ مري چڪو هوندو، 32 سال ته عمر قيد جي دنيا جي ڪنهن به ملڪ ۾ سزا ناهي، هن کان پڇيم هتي هاءِ ڪورٽ بار ۾ ڪيترا وڪيل آهن، هن چيو 7 هزار مان سوچيو اڍائي کان ٽي هزار ويهڻ جي گنجائش واري بار ۾ 30 هزار کان گهٽ ميمبر نه هوندا، لاهور هاءِ ڪورٽ پاڪستان جي وڏي ۾ وڏي بار آهي، جنهن ۾ 25 هزار ميمبر آهن، هتي 7 هزار ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي، هتي جڏهن شروعات ۾ وڪيل انرول ٿيندو آهي، ان ڏينهن کان هو هيٺين ڪورٽ کان ويندي هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جو وڪيل ٿي ويندو آهي، اسان وارو طريقو ناهي، ڏهه سال هاءِ ڪورٽ ۾ لوڙي، ڏهن سالن بعد 5 مهاجر ججن جي سامهون پيش ٿي پوءِ هنن جي مرضي آهي ته هن کي فٽنيس سرٽيفڪيٽ ڏين يا نه، مان کان به سکر ۾ سينئر وڪيل ويٺا آهن، پر اُهي سپريم ڪورٽ جا وڪيل نه آهن، ڇو ته اُهي مهاجر ججن کي نه وڻندا آهن، انهن کي سنڌي قوم پرست هجڻ جو الزام آهي، پاڻ چيف جسٽس هوندي به 90 جون حاضريون ڀرين ته ڪا ڳالهه ئي ناهي، ايجينسين وارا به اُها رپورٽ نه ڪندا، جي اهو رپورٽ ٿيندي ته شبير شر، بشير خان قريشي جي تغذيت ۾ ويو ۽ جنازي نماز ۾ شامل ٿيو، ان ڪري هو هاءِ ڪورٽ جو جج ٿيڻ جي قابل ناهي، پر جي مشير عالم کي گورنر، گورنر هائوس بدران هاءِ ڪورٽ ۾ اچي چيف جسٽس جي عهدي جو قسم کڻايو ۽ توڙي قسم به اردو ۾ کنيون ۽ ان بعد هو 90 تي به حاضري ڀري آيو ته ڪا ڳالهه ئي ناهي.
چندي ڳڙهه هاءِ ڪورٽ بار ۾ پروگرام جي شروعات سپريم ڪورٽ بار انڊيا جي صدر هرجيت سنگهه چيو ته هو گذريل سال لاهور ۾ جڊيشل ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ ويا، اتي هنن پاڪستاني وڪيلن وڏو مان ڏنو، اسان پاڪستاني وڪيلن جي ڏنل محبت وساري نٿا سگهون، پاڪستان جي وڪيلن عدليا جي آزادي ۽ پنهنجي چيف جسٽس جي بحالي واري جدوجھد ۽ ان جي ڪاميابي سڄي دنيا جي وڪيلن جي نه رڳو ڪاميابي ٿي پر انهن لاءِ مشعل راهه پڻ بڻي، اسان به ان جدوجھد ۾ توهان سان گڏ هئاسون ۽ هتي توهان جي لاءِ مظاهرا ڪندا هئا سون. سپريم ڪورٽ بار پاڪستان جي اڳواڻي صدر منير اي ملڪ چيو ته ٻنهي ملڪن جي قانوندانن جو هڪٻئي سان ويجھو ايندو رهڻ وارو عمل آهي ملڪن کي ويجھو آڻڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو سگهي، جڏهن ته ٻنهي ملڪن جي ٻولي ثقافت هڪ جھڙائي رکندڙ آهن، سپريم ڪورٽ بار جي سيڪريٽري اسلم زار پنجابي ۾ جاهلاڻي تقرير ڪندي چيو ته امرتا پريتم هڪ نظم چيو هو، جنهن ۾ هن ٻنهي ملڪن جي عوام جي درد ڪٿا پيش ڪئي، هن جڏهن نظم پڙهيو ته اُهو فيض احمد فيض فيض جو نڪتو جنهن اهو امرتا پريتم جي نالي سان منصوب ڪيو هو، اختر حسين به پنجابي ۾ تقرير ڪندي جاهل هجڻ جو ثبوت ڏيندي چيو ڀڳت سنگهه لاهور ۾ پيدا ٿيو ۽ لاهور جي جيل ۾ هن کي ڦاسي آئي، مون سان گڏ ڪراچي جو سينئر وڪيل سلطان لاکاڻي ويٺو هو، هن کي مون چيو هي ته اسان کي خوار ڪرڻ آيا آهن ڀڳت سنگهه جنهن ڳوٺ ۾ ڄائو اهو ڪرڪ شتر ضلعي ۾ آهي، لاهور ۾ هن کي ڦاسي ڏني وئي هئي، سلطان لاکاڻي چيو خير هنن کي اسان جي ڄاڻ جي معيار جي خبر ته پئجي ويندي ته پاڪستان بار ڪائونسل جهڙن اهم ادارن جا سربراهه به جاهل ئي ٿين ٿا. سپريم ڪورٽ بار انڊيا جي سينئر وڪيل ڪرتارگردا جي چيو ته عاصمه جهانگير ايشيا جي امن جي پيمبر ۽ سيمبول آهي، هن پاڪستان ۾ ڏاڍ ڏمر ۽ امريت خلاف جدوجھد ڪندي رهي آهي. مذهبي انتهاپسندن جي موتمار حملن جا مقابلا ڪندي امن جي قافلي جي سرواڻي ڪندي پئي اچي ۽ حوصلو نه هاريو آهي، عاصمه جهانگير به پنجابي ۾ تقرير ڪندي سڀني ميمبرن کي ست سري ڪال چئي تقرير جي شروعات ڪئي، هن به پنهنجي تعريف پاڻ شروع ڪري ڏني ۽ هظم نه ڪري سگهي، مان ڪو ديو مالائي ڪردار نه آهيان، بس آمريت جي دور کان وٺي جدوجھد ڪندي ٿي اچان جنگ جوٽڻ جي عادت پيل آهي، هن چيو ته جنهن به اداري ۾ عورت ڪم ڪندي آهي، اُتي عورتن جو الڳ واش روم نه ٿيندو آهي، ڇو ته اُهي واش روم استعمال نه ڪنديون آهن، هن چيو ته جڏهن مان وڪالت جي شروعات ڪئي بار ۾ اچڻ وڃڻ شروع ٿيو ۽ مون سان گڏ بار ۾ ڪجهه ٻيون به نيون عورت وڪيل آيون ته بار ۾ رونق وڌڻ لڳي ۽ وڪيل ڪوٽ ڌورائي پائڻ لڳا، ايستائين جو هڪ ڀيري پنجاب جي چيف جسٽس به اسان کي چانهه پارٽي ڏني جڏهن ته ان کان اڳ اهڙي روايت نه هئي ته ڪو چيف جسٽس وڪيلن کي سڏائي چانهه پياري. جڏهن مان آمريت خلاف جدوجھد شروع ڪئي ۽ جيل ويس ته پوءِ بار روم ۾ منهنجي ايندي وڪيل ڪمرو ڇڏي هليا ويندا هئا، پاڪستان ۾ سدائين وڪيل آمريت خلاف جدوجھد ڪندا رهيا آهن، هاڻ به وڪيلن جي جدوجھد جي نتيجي ۾ پاڪستان ۾ جمهوريت آهي. انڊيا جي سينئر وڪيل گوپال جي چيو ته عاصمه جهانگير ڄاتل شخصيت آهي، هن سدائين ۽ هردور جي آمريت خلاف آهي، جمهوريت ۽ آئين جي بحالي ۽ عدليا جي وقار لاءِ جدوجھد ڪندي رهي آهي. هن چيو ته هر ملڪ ۾ آئين ۽ قانون جي بالادستي ۽ حڪمراني هجڻ گهرجي، مونکي پنهنجي ملڪ جو آئين ۽ قانون ٺاهيندڙن تي فخر حاصل آهي، جنهن ۾ فرد کي هر طرح جي ۽ مڪمل آزادي مليل آهي، هو روانيءَ سان بغير هٻڪ جي ڳالهائيندو رهيو ته اهو تاريخي سچ آهي ته اسان جو آئين ۽ جمهوري آزاديون اسان جي ڊگهي ۽ اڻٿڪ جدوجھد جي نتيجي ۾ ملي آهي، پاڪستان جي وڪيل برادري سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس افتخارچوڌري کي بحال ڪرائڻ لاءِ الڳ جدوجھد ڪئي ۽ مثالي جاني قربانيون ڏئي، سڄي دنيا جي وڪيلن جو مان مٿانهون ڪري ڇڏيو، پاڪستان جي وڪيلن ۽ عدليا ٻنهي جي سامهون وڏو چيلينج اُڀري آيو آهي ته حڪمران عدليا کي ناڪام بڻائڻ لاءِ اُن جا فيصلا مڃڻ ۽ عدليا جي فيصلن تي عمل ڪرائڻ لاءِ تيار نه آهي، اسان کي وزيراعظم يوسف رضا گيلاني سان ڪابه همدردي نه آهي، اسان کي ڳڻتي آهي ته عدليا جي فيصلن تي عمل نه ٿيو ته اُهو عمل عدالتي نظام جو ڍينگو ڍيري ڪري سگهي ٿو، هن چيو ته جڏ هن به ٻنهي ملڪن جي عدالتي نظام کي خطرو محسوس ٿئي ته ٻنهي ملڪن جي وڪيلن کي سرحدن تي گڏ ٿي ان عمل خلاف گڏيل جدوجھد هلائڻ گهرجي. هن چيو ته پاڪستان جو اهو مطالبو به جائز آهي ته ڀارت ۾ سلمان رشدي جي توهين رسالت واري ڪتاب تي پابندي لڳڻ گهرجي، مان ان ڪتاب کي پڙهيو آهي، اهو ڪتاب گٽر برابر ۽ غليظ ترين آهي، ان تي هڪ ڀيرو نه 100 ڀيرو ڀارت ۾ پابندي لڳڻ کپي، اسان کي اهڙن مسئلن جي ڪري اختلاف جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي هڪٻئي جي مذهبي جذبن ۽ عقيدن جو احترام ڪرڻ گهرجي، هن چيو ته سلمان رشدي ان ڪتاب ۾ نسورو گند ڀريو آهي، ڪو به ڀارت جو ماڻهو اهڙي گٽر ٽائيپ ڪتاب پڙهڻ ته ڇا ڏسڻ به قبول نه ڪندو. هن چيو پاڪستان ۾ جيڪو بلادستي قانون آهي اهو اهڙي قسم جي غليظ ڪتابن روئين ۽ رُجھانن کي روڪڻ لاءِ ان ۾ ڪجهه نظرثاني ڪرڻ جي ضرورت آهي. ان کانسواءِ 90 سالن جي سينئر وڪيل هيرالعل چيو ته هي عمل جاري رهڻ گهرجي جيڪڏهن توهان اسان جو گهر ڏسو ته ڪڏهن توهان اسان جو گهر ڏسڻ اچو. پروگرام جي پڄاڻي ٿي پنجاب هاءِ ڪورٽ بار جي سيڪريٽري اعلان ڪيو ته هريانه جي مک منتري (وڏي وزير) منجھند جي ماني ڪئي آهي، تنهن ڪري هاڻ هي قافلو سڌو اوڏانهن هلندو. مان اهو اعلان ٻڌڻ بعد تڪڙو ٻاهر نڪتس جو رانا يعقوب مان جان ڇڏائڻ پئي چاهي، ان جي گاڏي ڳولي پنهنجي گاڏيءَ ۾ سامان رکڻو هو، هزارن جي تعداد ۾ گاڏيون بيٺل هيون، انهن مان پنهنجي نمبر واري گاڏي ڳولهي ڪڍڻ ڏاڍو ڏکيو عمل هو، بهرحال سک ڊرائيور جئميل سنگهه ملي ويو ان چيو توهان الائي ڇو مونکي اڪيلو ڪراڙي جي حوالي ڪري ويا آهيو، مان هن کي چيو توهان اها گاڏي ڏسو جنهن ۾ منهنجو سامان پيل آهي، هن چيو اچو اچو اها به منهنجي گاڏي جي ڀرسان بيٺي آهي، هو اتي وٺي هليو ۽ منهنجو سامان لاهي پنهنجي گاڏي ۾ رکيو، ايتري ۾ ٻه مايون مون وٽ آيون هنن چيو ته هو انٽرنيشنل انساني حقن جي تنظيم جون ميمبر آهن ۽ انهيءَ لاءِ ڪم ڪنديون آهن، هنن پنهنجا ڪارڊ ڏنا ۽ پنهنجا نالا گڙديپ ڪوربرار ۽ ٻي گولڊ گِل ٻڌايو ۽ چيو هو ٻئي چندي ڳڙهه ۾ رهنديون آهن، مون کان منهنجو ڪارڊ ورتو، مان کي حيرت ٿي ته هو صرف مون وٽ ئي ڇو آيون مان ته ڪافي وچ ۾ هليو ويو هيس، پوءِ به اهي لڳاتار فون تي رابطو ڪري چونديون رهيون آهن ته جي چندي ڳڙهه ۾ ترسڻو هجي ته هنن جو گهر حاضر آهي. مان پنهنجي ڪار ۾ سوار هريانه ڀون روانو ٿيس، جتي هريانه جي مُک منتري اسان جي مان ۾ منجھند جي ماني ڪئي هئي، ڊرائيور مون سان شڪايتون ڪندو هليو، تون ڀلو ماڻهو آهين، سنڌي ڀلا ٿيندا آهن، اهو توسان ملڻ کانپوءِ مان کي محسوس ٿيو آهي، هن چيو امرتسر ۾ سنڌي سک وڏي تعداد ۾ رهن ٿا، واپسي تي مان توهان کي هنن سان ملائيندس، مان کي ياد آيو ته شهيد نذير عباسي جي ناٺي عامر سومرو به مون کي ٻڌايو هو ته امرتسر ۾ سنڌي سک وڏي تعداد ۾ رهن ٿا، انهن سان ضرور ملجو، هاڻ ڏسون هن سک واعدو ڪيو آهي، واپسي ۾ هنن سان ملنداسون، سنڌ ۾ ان ورهاڱي وقت سڀ سک لڏي ويا، اسان کي سنڌي سک ڏسڻ جي حسرت ئي رهجي وئي، هي سک گاڏي اسٽارٽ ڪرڻ کان پهريون واهي گرو جا نعرا هڻي دعا گهري پوءِ پيو اسٽارٽ ڪري.
چندي ڳڙهه شهر جو وري نظارو ڪرڻ جو موقعو مليو آهي، ڏاڍو خوبصورت شهر آهي، هتي حسن به زبردست آهي، حسينائون ويسپا هلائي رهيون آهن، شهر ڪونجن جي قطارن سان ٻهڪي رهيو آهي، دل ٿي چوي مان به ڪنهن ويسپا تي چڙهي پوان سک ڊرائيور کي چيم سردار جي اهي مونکي پنهنجي ويسپا تي لفٽ ڏينديون، هن چيو ته ها بابا جي بڻجي وڃ بلڪل لفٽ ڏينديون، باقي مشڪل آهي، هن پڇيو پاڪستان ۾ مهيلائون (عورتون) ويسپا نه هلائينديون آهن، مون چيو نه بلڪل نه، هن پڇيو ته ڇو، مان چيو اسلامي ملڪ ۾ مهيلائن کي ايتري ڇوٽ مليل نه هوندي آهي، ايتري ۾ اسان مک منتري هريانه جي گهر تي اچي وياسون، اتي منجھند جي ماني تيار هئي، ماني کائي واندا ٿياسون ته عبدالحڪيم بجاراڻي ناراضگي ظاهر ڪئي، يار هن ڀيري شر صاحب تون اسان سان نڀائين نه پيو، مان چيو عاصمه جهانگير سامهون ٻيٺي هئي، مون چيو هن ڀيري ان چوڌراڻي چوڌراهٽ ڪري اسان کي ٽوڙي الڳ ڪري ڇڏيو آهي، هاڻ رات مونکي ڪمرو مليو، ٽن پارٽي موالي سان، جنهن اڌ بوتل رات جو ۽ اڌ صبح جو نيراني پيتي، هاڻ هو ڏس، سامهون ٿيڙ کائيندو ٿو وڃي، هن چيو خدا جي ڪا مار پويس، هن جي عمر ڏسو، حرڪتون ڪهڙيون پيو ڪري، اصل ائين، مان چيو هاڻ ان کان ڀڄي جان ڇڏائي آهي، ڊرائيور اسان سان ٺهي ويو آهي، وهاب ۽ توهان اڳتي هلي مون واري گاڏي ۾ ويهنداسون، في الحال مون سان به بخيل ڪراڙا آهن، وهاب آيو، هن به عبدالحڪيم کي ٻڌايو ته صبح اسان ويل ۾ اچي وياسون، شبير سان گڏ ڪراڙو اڌ بوتل پيئڻ بعد اچي وچڙيو، ته ڀارت وقت ۾ اسان کان اڌ ڪلاڪ پوئتي آهي، ٻاهر نڪري ئي نه پيو، اسان چيو 10 وڳي اسان کي پنجاب بار ۾ پهچڻو آهي، هي چوي نه اڃان 9 ٿيا آهن ۽ ڀارت اسان کان پوئتي آهي، وهاب چيو ته مان چيس ڀارت پاڪستان جي ڪهڙي طرف تي آهي، هن چيو اولهه، وهاب چيس وري سوچ ته پوءِ ايران اوڀر طرف آهي، وهاب چيو ائين اسان جو هن ڪراڙي موالي مٿو ڦيرائي ڇڏيو، ماني کائڻ بعد اسان کي چيو ويو ته ٻه ڇوڪرا موبائل جون سم وڪرو ڪرڻ آيا آهن، مان به هنن کان 300 رپئي ۾ سم خريد ڪئي، هنن چيو اڌ ڪلاڪ اندر ايڪٽو ٿي ويندي، اسان سم وٺي روانه ٿي وياسون، اڌ ڪلاڪ کان ٻه ڪلاڪ گذري ويا سم ايڪٽو نه ٿي، اسان رستي ۾ شهر جي وڏي روڊ تي سگنل تي بيٺاسين، سروس روڊ تي ويسپا تي ڇوڪري ويٺي ڪنهن کي اشارا ڪري رهي هئي، اسان جي گاڏي جي اڳئين سيٽ تي ويٺل ڪراڙي انور شاهه پاڻ ڏانهن سمجھو، هو به هن کي اشارا ڪرڻ لڳو ۽ مان پڇو ڪنهن کي پيو اشارا ڪرين، هن چيو سامهون ڇوڪري مان کي ڏسي پئي مان چيس قبر ۾ پير لڙڪايون ويٺو آهين تنهنجي پوٽي جي عمر جي هوندي توکي شرم اچڻ گهرجي، پوءِ هو لڄي ٿيو.
اسان دهلي وڃي رهيا آهيون، رستي ۾ امبالا شهر آيو ته مان ڊرائيور کي چيو هتان ڪا اخبار وٺي ڏئي، هو فلاءِ اوور ڇڏي شهر جو روڊ وٺي اندر آيو، جتي ٽريئفڪ جام ٿيل هئي، هتي به هر طرف مهيلائون موٽر سائيڪل ۽ ويسپا تي ٽريفڪ ۾ ڦاٿل هيون، ڪافي دير تائين ٽريفڪ ۾ ڦاٿل هجڻ بعد اسان شهر کان ٻاهر نڪتا سون ته هڪ وڏي ڳاڙهي رنگ واري عمارت تي نظر پئي جنهن تي لکيل هو Piri Mir Institute.
ڪرنال شهر آهي، جنهن لاءِ هڪ ڪراڙي وڪيل انورشاھ ٻڌايو ته پاڪستان جو وزيراعظم لياقت علي خان هن شهر جو ڄائو هو ۽ هتان کان ڪراچي لاءِ لڏ پلاڻ ڪئي هئي، هتي هڪ وڏو پارڪ آهي، جنهن ۾ مرد عورتون چهل قدمي ڪري رهيا آهن، رنگ به رنگي ماحول لڳو پيو آهي، مان به هيٺ لٿس، سِک ڊرائيور چيو گهڻي دير نه ڪجو، مان پارڪ ڀرسان بيٺل پورهيت کان پڇيو وقت ڪئين ٿو گذري، هن چيو ڏاڍو ڏکيو آهي وقت گذارڻ، هي ملڪ اميرن لاءِ آهي، غريبن لاءِ عذاب آهي، هتي جيئڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، مان هن کان پڇيو ته پوءِ غريب جو گذر سفر ڪئين ٿو ٿئي، هن چيو سرڪار غريبن لاءِ راشن ڪارڊ جاري ڪيا آهن، جن تي اسان کي رپئي ڪلو اٽو ۽ ڏھ رپئي ڪلو دال ملندي آهي، مان چيو پوءِ ته سستو آهي، هن چيو جنهن وٽ 11 رپيا هوندا ته اهو دال ماني کائيندو، هتي 11 رپيا ڪٿان اچن جتي گهر ۾ ڏھ ڀاتي هجن، بيروزگاري هجي اُهي ڏھ جانيون ته واڳون بڻجي ٿيون وڃن، مان هن جي اها ڳالهه ٻڌي پارڪ ڏانهن ڏٺو، وزن گهٽائڻ لاءِ ڊوڙيندڙ مرد ۽ عورتن ڏانهن هڪ ئي پورهيت هلڻ لاءِ ماني ڳڀو کپي جيڪو به هن وٽ ناهي، واقعي پئسو ناهي ته اهڙو رنگين ملڪ به دوزخ محسوس ٿيندو. اسان اُن لياقت علي خان جو شهر ڇڏي دهلي طرف روانه ٿياسون، جنهن جي رٿابندي تحت آباد ڪيل ان جي نسل سنڌ کي تحس نحس ڪري بربادي جي ڪناري پهچائي، امن ۽ محبت واري سنڌ کي موت جي وادي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي، مان ان ئي سوچ ۾ ٻڏل هيس ته سک ڊرائيور چيو صاحب پاڻي پٽ جو شهر آهي، جنهن ۾ افغانستان جي بادشاهه احمد شاهه عبدالعلي ۽ سِکن وچ ۾ گهمسان جي جنگ لڳي هئي، جنهن ۾ هزارن جي تعداد ۾ سکن زندگيون قربان ڪري احمد شاهه عبدالعلي جي قبضي ۾ آيل سک بهو ۽ بيٽين کي آزاد ڪرايو هو، هن چيو ته هي علائقو پاڻي پٽ ان ڪري سڏبو آهي جو هتي سوين ميلن تي رُڃ هئي ڪا به آبادي نه هوندي هئي، هن رڃ ڪيترن ئي بادشاھن کي شڪست ڏياري، جو هتي رڃ جو پٽ پاڻي جو ڏيک ڏيندو هو، اُڃارا فوجي ان سراب جي ڪڍ لڳندا ۽ ڊوڙيندا ويندا هئا، پاڻي به اڳتي ڊوڙيندو هو، ائين اُهي ڊوڙيندي ڊوڙيندي اُڃ جو بک بڻجي ويندا هئا.
هي اُهو هنڌ آهي جتي ٻن مغل بادشاهن جلال الدين اڪبر ۽ ابراهيم لوڌي وچ ۾ به جنگ لڳي ۽ ابراهيم لوڌي کي شڪست آئي. اهو پاڻي پٽ جيڪو خون ۽ خاڪ جو ميدان بڻيل هو، اُتي خوبصورت شهر اڏيل آهي.
اسان جي ڪار جڏهن هن فلاءِ اوور تي چڙهي ته نگاهه کٽي پئي وڃي، شهر جو انت ٿيندي نظرئي نه پيو اچي. پري وچ شهر ۾ هڪ مسجد جا منار نظر آيا ۽ منارن تي لائوڊ لڳل هئا، مان سوچيو هتي ته ورهاڱي دوران وڏو ڪشت خون ٿيو هو، مسلمان هتي ته پاڪستان واري پنجاب ۾ وڏي تعداد ۾ سکن جو قتل عام ڪيو ۽ هزارين سِک عورتن کي پنهنجي قبضي ڪري شاديون ڪيون يا پري پري تائين انهن جو وڪرو ڪيو، ڀارتي پنجاب ۾ به وڏي پيماني تي مسلمانن جو قتل عام ڪيو ويو ۽ هزارين مسلمان عورتن کي قيدي بڻائي امرت سر ۾ انهن کي ڪپڙن کان آجو ڪري جلوس ڪڍيو ويو، تنهن ڪري نه پاڪستان واري پنجاب ۾ سک بچو نه ڀارتي پنجاب ۾ مسلمان بچو، هي مسجد ڪئين آهي، مان سک ڊرائيورن کان پڇيو هن چيو ته هتي هن شهر ۽ هڪ ٻيو شهر آهي اُتي جي مسلمانن بابا گرو (الائي ڪهڙو نالو ٻڌايو) جي مسلمانن مدد ڪئي، ان تي بابا گرو هنن کي دعا ڏني هئي ته توهان کي ڪڏهن به ڪو خراب وقت آيو ته ڪجهه به نه ٿيندو، ان ڪري انهن ٻنهي علائقن جا مسلمان بچي ويا، هن ٻڌايو ته هڪ اڌ مسجد امرت سر ۾ به آهي.
اسان جي ڪار فلائي اوور کان هيٺ لٿي ۽ شهر کان ٻاهر نڪتاسون مان سوچيندو هليس، هتي هاڻ ته ماڊرن هوٽل آهن، هر طرف رنگ به رنگي سرسبز باغ آهن، اهي باغ انساني رت سان ريج ٿيل ڌرتي تي سڳنڌ ۽ ساوڪ پکيڙيو بيٺا آهن، ڪو تاريخ پڙهندو ته ان کي پتو پوندو ته انساني چيخون، دانهون، تلوارن جا چمڪاٽ هوندا هئا ۽ انساني منڊين جا مينار لڳندا هئا، معصوم عورتن کي حاصل ڪرڻ لاءِ وري جنگ لڳندي هئي، جيڪي بچندا هئا اُهي ئي عورتن جا آقا ۽ سرتاج بڻجندا هئا، عورت صدين کان داسي ۽ ٻانهي بڻبي آئي آهي، شايد ئي ڪو جنگجو ان جي احساس، جذبن، آهن ۽ دانهن کي سمجھي سگهيو هوندو، ان جا پيءُ، ماءُ، ڀائر، چاچا، ماما ڪهڻ کانپوءِ هن کي بستري تي آڻي جشن ملهايو ويندو رهيو آهي ۽ شايد اهڙن حالتن ۾ هن کي مرڪ برقرار رکڻ لاءِ سردان جي ڌمڪي ملندي هوندي ته بادشاھ جي اڳيان تون پنهنجي سهڻن ڳاڙهن چپن تي دلڪش مرڪ برقرار نه رکي ته تنهنجي سِسي ڌڙ کان ڌار ڪئي ويندي، هاءِ انساني تاريخ جيڪا قتل غارت سان ڀري پئي آهي.
مان انهن سوچن ۾ غرق هيس ته ڊرائيور هڪ هنڌ ڪار روڪي ۽ چيو ته دهلي اچي وئي آهي، مان پويان ايندڙ پنهنجي ساٿي جو انتظار ٿو ڪريان، جو هو دهلي ۾ ڊرائيوري ڪندو رهيو آهي ۽ هو دهلي جي رستن کان چڱيءَ طرح واقف آهي، اهوئي اسان کي منزل تي وٺي هلندو، مان ۽ وهاب هيٺ بيٺاسين ته هو ڪراڙو وڪيل انور شاھ به لهي پيو، سامهون وڏي بورڊ تي لکيل هو Wellcome to Dehli. ڊرائيور چيس باباجي تون نه لهه، تنهنجو لهڻ چڙهڻ ڏکيوآهي، چوي پيو ته منهنجو دديال هتان جو هو، ان ڪري هتي جي خوشبوءِ سنگهڻ ٿو چاهيان، سِک ڊرائيور چيس ايڏوئي هن مٽيءَ سان توهان کي پيار هو ته ويائي ڇو؟ هاڻ واپس اچو، وهاب شر چيس هتي ڀوليون پنائيندا هئا، هاڻ اسان تي حڪومت ڪري رهيا آهن، هاڻ ڇو ايندا، ايتري ۾ پويان ايندڙ سڀ ڪارون به اچي ويون ۽ ڊرائيور ويهڻ لاءِ چيو، اسان ٻنهي کي ته ويهڻ ۾ دير نه ٿي، هو ڪراڙو چنگهندو پهتو، ڊرائيور رڙيون ڪندو رهيس ته جلدي ويهه، گاڏيون نڪري ويون ته ڀٽڪي وينداسين، منزل تي نه پهچي سگھنداسين، اهو ئي ٿيو ٻيون گاڏيون گهڻو اڳتي نڪري ويون، اسان جي ڊرائيور پنهنجي دوست سِک ڊرائيور کي فون ڪري آهسته هلڻ لاءِ چيو، پر دهلي جي روڊن تي ڪولين جيان سٿيل ٽرئفڪ ۽ سنگلن جو کلندو رهڻ ۽ بند ٿيندو رهڻ واري نظام ۾ اسان کي اڃا به پوئتي ڪري ڇڏيو، سکر جي ريس ڪورس روڊ جيان ٽرئفڪ جام لڳي پئي هئي، اسان کي جنهن هوٽل ۾ ماني کائڻ لاءِ پهچڻو آهي، اُهو لوڌي روڊ تي آهي، ان تائين پهچڻ مشڪل ٿي ويو، دهليءَ جا ماڻهو جئين دهلي جا ٺڳ ٻڌندا هئاسون، ٺڳ ئي ثابت ٿيا، ڪو به صحيح رستو نه پيو ٻڌائي، جيڪڏهن جنهن کان پڇيون پيا ان کي خبر نه به هوندي تڏهن به چئي پيو ڇڏي کاٻي وڃي پوءِ ساڄي وڃو، وري ساڄي وڃي وري کاٻي وڃون، ائين اسان الائي ڪٿان جو ڪٿي وڃي پيا نڪرون. سک ڊرائيور اسان جي ڪراڙي وڪيل تي اچي ڪاوڙيو، هن عمر ۾ بابا جي توکي گهمڻ جي کٽي ڇو کنيون آهي، ڪٿي مري پوين ته توکي ڪير وارثن وٽ پهچائيندو، نيٺ اسان ڪلاڪ جي ڳولا ۽ جاکوڙ کانپوءِ لوڌي اسٽيٽ ۾ واقع ان هوٽل تي پهتاسون پر ماني پوري ٿي چُڪي هئي، آئيس ڪريم جو دور هلي رهيو هو، لوڌي اسٽيٽ مغل بادشاهه ابراهيم لوڌي جي نالي سان لاڳاپيل آهي، هتي اسان جي مانيءَ جو بندوبست ڀارت جي مسلمان قانون واري وزير سلمان خورشيد ڪيو آهي، جيڪو به اسان جي پهچڻ کان پهريان وڃي چڪو هو، ان سان به ملاقات نه ٿي سگهي.
اسان کي سپريم ڪورٽ بار جي ايڊمن آفيسر راڻا اشفاق ٻڌايو ته اسان جي رهڻ جو بندوبست دهلي جي لجپت نگر ۾ وقع ڪلارڪس اِن هوٽل ۾ ڪيو ويو آهي، وهاب شر ۽ منهنجو نالو ڪلارڪس اِن هوٽل واري لسٽ ۾ اتفاق سان لکيو ويو هو، باقي عبدالحڪيم خان بجاراڻي کي لوڌي اسٽيٽ ۾ واقع هوٽل ۾ ڪمرو ڏنو ويو، جيڪو اسان کان تمام گهڻو پري هو، اسان واپس پنهنجي گاڏي ۾ اچي ويٺاسون ڪراڙي وڪيل انورشاهه جو انتظار ڪندا رهياسون ته هو رڙهندو پهچي ته نڪرون، اسان سک ڊرائيور کي چيو دهلي شهر جو اهم مارڪيٽ آهي ڪرناٽ پئلس اُهو گهماءِ هن چيو هينئر 10 ٿيا آهين هتي شهر 9 وڳي تائين بند ٿي ويندو آهي، مون چيو اسان جو ننڍڙو شهر سکر اُهو به 12 وڳي تائين کليل هوندو آهي، دنيا جي وڏي ۾ وڏي ملڪ ڀارت جي گاديءَ وارو شهر جنهن جا 28 صوبا آهن، اهو 9:00 وڳي بند ٿي ٿو وڃي، هن چيو هتي قانون جي حڪمراني آهي، جيڪو وقت مقرر آهي، ان کان مٿي ڪو به هڪ منٽ وڌيڪ دڪان يا بازار کليل نٿو رکي سگهي، مان سوچيو واقعي اسان وٽ حڪومت دڪان 8:00 وڳي يا 9:00 وڳي بند رکڻ جا ڪيترائي اعلان ڪري چڪي آهي، پر اُها دڪاندارن جي انجمن جي صدر عمر سيليا جي اعلان اڳيان بي وس ۽ لاچار ٿي ويندي آهي، جيڪو چوندو آهي، سرڪار جو فيصلو قبول ناهي، دڪان پنهنجي مرضيءَ سان کولينداسين ۽ پنهنجي مرضيءَ سان بند ڪنداسين، هتي صبح جو 9:00 وڳي دڪان کولڻ ۽ رات جو 9:00 وڳي دڪان بند ڪرڻ جو قانون آهي، ان جي مخالفت ڪرڻ ڪنهن جي به مجال ناهي، اسان سڌو هوٽل تي آياسي اُتي سامان لاهي، ڪمرو ورتوسين، مان وهاب شر کي چيو هي سامان مٿي کڻي وڃ ته مان آس پاس معلوم ڪريان ته سِم ملي ٿي، ٻيو ڏينهن گذري ويو آهي، سِم ناهي ملي، گهر وارا پريشان هوندا، مان پڇا ڪئي ته خبر پئي روڊ جي هُن پاسي دڪان آهي، پر اهو به هاڻ بند ٿي چڪو آهي ۽ سڀاڻي 9:00 وڳي کلندو، مان واپس مٿي ٽئين فلور تي مليل روم ۾ آيس، وهاب شر ڊگهو ٿيو پلنگ تي سُتو پيو هو، مان چيو ڪمرو ته ڀلو ٿو لڳي، هن چيو ها پر مان شر ٿي ڪري پهريون ڀيرو گناهه جو ڪم ڪيو آهي، مان ڇرڪ ڀري چيو، ڇو ڇاٿيو، هن چيو ڀل ۾ ڪنهن ٻئي جو سامان جو بيگ ڏئي ويا، مان اُهو واپس ڪري ڇڏيو، مان چيو خير آهي، هاڻ پاڻ اهي شر نه رهيا آهيون.
مان وهنجي سهنجي ڪپڙا مٽائي هيٺ لٿس، سوچيو ته ڏسون سک ڊرائيور متان راضي ٿي پئي، ٻئي ڊرائيور اسان واري ڪار ۾ ويٺا هئا، اسان کي ڏسي اسان وارو ڊرائيور هيٺ لهي آيو، جي صاحب جي هاڻ جيڏانهن هلو ته توهان کي گهمائي اچان، اسان چيو هي اوچتو ڪئين پيو ڪڙپا ڪري. ٻئي سک ڊرائيور سرجيت سنگهه چيو صاحب جي شراب جي پوري بوتل پي چڪو آهي، هڪ ته هن کي رستن جي خبر ناهي ويا ته سڀاڻي تائين موٽي نه سگهندا، ٻيو ته دهلي جي پوليس ڏاڍي سخت گير آهي، نشي ۾ پڪڙيو ته هي گاڏي سوڌو جيل هليو ويندو، ان تي جئمل سنگهه هن کي پنجابي ۾ گار ڏئي چيو ته پوءِ تون گاڏي هلاءِ صاحب جي وارا روز روز ته دهلي نه ايندا، هل ته هنن کي گهمايون هو تيار ٿي ويو، هو اسان کي جي.ڪيو.ايم مارڪيٽ وٺي آيو، اُهو به بند هو، مان چيو حيرت آهي، اسان وٽ بدامني هجڻ جي باوجود، سکر والس روڊ تائين کليل هوندو آهي، هي ڏيڍ ارب آباديءَ واري شهر ۾ 11:00 وڳي سناٽو لڳو پيو آهي، بور شهر، هي پنهنجي ملڪ کي ٽي وي ڊرامن ۽ فلمن ذريعي مشهور ڪيون بيٺا آهن، اسان جي ملڪ جي مقابلي ۾ ڪجهه به ناهي، اسان وٽ وڏيرا شاهي نه هجي ته اسان جو ملڪ هن ملڪ کان تمام گهڻو بهتر ۽ خوبصورت آهي، ڇا هي به ڪو ملڪ آهي، مان سرجيت سنگهه کي چيو اهو هندستان ڏيکار جيڪو توهان فلمن ۽ ٽي وي ڊرامن ۾ ڏيکاريندا آهيو، هو پريشان ٿي ويو، صاحب توهان کي ڏينهن جو هي شهر ڏاڍو خوبصورت نظر ايندو، مون چيو پر هينئر ته هي ڀوت ٿو لڳي، هينئر هن جي خوبصورتي ڏيکار. هو اسان کي دهلي جي 5 اسٽار هوٽل اوبراءِ تي وٺي آيو، وهاب شر ۽ مان کي هن هوٽل جي دروازي ٿي لاٿو، هوٽل جي دربان جيڪو نوجوان هو Good Night چئي استقبال ڪيو، ان تي مان ڇرڪ ڀريو، ڇو هوٽل بند آهي ڇا، هن چيو نه نه کليل آهي آچو، مون چيو اسان گڊ نائيٽ ته خداحافظ کي چوندا آهيون، اندر داخل ٿياسون ته وهاب شر ائين تيز هلندو هليو ڄڻ ته اڳ به ڪيترائي ڀيرا اچي چڪو آهي، هو سڌو هوٽل جي نائيٽ ڪلب روم تائين پهچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، مان چيو واهه رڍون چارڻ وارا شر 5 اسٽار هوٽل کي رڍن جي واڙ سمجھي بغير ڊپ جي گهڙي وئين، هن چيو ته هو ڪيترائي ملڪ ۽ انهن جي 5 اسٽار هوٽل گهمي چڪو آهي، پر انڊيا پهريون ڀيرو آيو آهي ۽ سڀ 5 اسٽار هوٽل هڪجھڙا ٿيندا آهن. اتي ڊانس هلي رهي هئي، ماڻهو ٻه چار ئي ويٺا هئا، ڪلاڪ ويٺاسون، ڪلاڪ ۾ وهاب شر 30 هزار رپيا خرچ ڪري چڏيا، مان چيس ائين پئسا نه اُڇلاءِ ۽ هن چيو هتي روز ته نه ايندا آهيون، هنن کي خبر پوي ته پاڪستاني ڪنگال نه پر شاهڪار ٿيندا آهن، اُتي جيڪي ٻه ٻيا پئسا اڇلي رهيا هئا، هن جي شاهوڪاري ڏسي اُٿي هليا ويا، مان چيس هاڻ ساڍا ٻارنهن ٿين ٿا هلون، پوءِ اسان واپس گاڏيءَ ۾ ويٺاسون، ڊرائيور پڇيو صاحب ڪو جهان ٺهيو، اسان چيو ڏاڍو ٺهيو، اسان جو سيٺ 30 هزار رپيا لٽايون پيو اچي، 30 هزار جو ٻڌي ڊرائيور جا نشا اڏامي ويا، ايڏا پئسه ڇا تي، مون چيو ٺمڪي تي ٻيو ڇاتي، هي اسان جو يار سعودي شيخ آهي، معمولي ماڻهو ناهي، اسان واپس هوٽل تي اچي سمهي رهياسون.
23.03.2012
اڄ اسان 9:00 وڳي ننڊ مان اٿياسين، مون کي ڳڻتي ٿي ته اسان جو يار عبدالحڪيم بجاراڻي الائي ڪهڙي حالت ۾ هوندو، هو گذريل سال گڏ هو ته کلائي کلائي پيٽ ۾ سور وجھي ڇڏيندو هو، هلندي بازار ۾ ڪنهن مائي جو آواز ٻڌڻ ۾ ايندو هو، هئي ڀڳوان اسان پوئتي مُڙي ڀڄندا هئاسين تو ته ڪا حرڪت نه ڪئي، چوندو هو نه مان پٺي تي هٿ ڦيريو مانس. اسان چوندا هئاسين ان تي ايڏي دانهن هو چوندو هو ڀڳوان کي پئي چوي ته هن مسلمان پليت ڪري ڇڏيو، اُن تي مرحوم فيض الله ڪورائي چوندو هيس، ائين نه، هو ڀڳوان کي پيون چون هي بابي جي عمر جو ٿي ڪري به نٿو مُڙي.
بهرحال اسان تيار ٿي هيٺ فرسٽ فلور تي هوٽل جي لابي ۾ اچي نيرن ڪئي سون، جتي جاويد ڇتاري سميت سرحد جا وڪيل سک ياتري اُن جي گهرواري سان انگريزي ۾ گفتگو ڪري رهيا هئا. ٿوري دير ۾ هنن يارن جي انگريزي پوري ٿي وئي، پر سکڻي هنن جي پچر نه پئي ڇڏي، هڪٻئي پٺيان ڪيترائي سوال ڪرڻ شروع ڪيا ته هنن جان ڇڏائڻ لاءِ مون ڏي اشارو ڪيو ته هو هيومين رائيٽس جو وڪيل آهي، مان نه هنن کي توجهه ڏنو نه سکڻي ڏانهن مان پنهنجي نيرن ۾ مصروف رهيس، سکڻي به مان ڏي ڪو خاص توجهه نه ڏنو ڇو ته هوءَ به سمجھي پئي ته هنن کيس متاثر ڪرڻ لاءِ فري ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي ته هن کين منٽن ۾ منزل تي پهچائي ڇڏيو.
جئين ته 11:00 وڳي دهلي هاءِ ڪورٽ بار جي چانهه پارٽي هئي، اسان کي اوڏانهن وڃڻو هو، اسان نيرن مان فارغ ٿي دهلي هاءِ ڪورٽ وڃڻ لاءِ پنهنجي ڪارن ۾ اچي ويٺاسون، پوڻين 11 وڳين اسان دهلي هاءِ ڪورٽ پهتاسون، اسان کي ڪار پارڪنگ ۾ بهارڻ لاءِ چيو ويو، ڪارپارڪنگ ڏانهن وڃڻ لڳاسون ته اُتي مان کي پارڪ نظرآيو، مان چيو هتي ته ڪا به ڪار ناهي، اسان ڪئين بيهارينداسون، ائين اسان جي هلندي رستو خود به خود ٺهندو ۽ زمين اندر کلندو ويو، مان سوچيو هي ڇاهي، هيٺ وياسون ته سامهون ايل.سي.ڊي ٽائيپ اسڪرين تي لکجي آيو ڪار بند ڪري ڪار ڇڏي پري ٿي وڃون، اسان پري ٿياسين هڪ لفٽ آئي ان هيٺان تِري ڏئي ڪارکي زمين دوز کڻي هلي وئي، مان ڊرائيور کان پڇيو لفٽ ڪار کي ڪئين بهاريندي، ڊرائيور چيو هتي پارڪنگ جو ڪمپيوٽرائيزڊ سسٽم آهي، جتي جاءِ خالي هوندي لفت هن کي اتي بيهاريندي، اسان کي ڪارڊ مليو، واپس اچي، اهو ڪارڊ سامهون لڳل بورڊ ان ڪنهن خالي سوراخ ۾ وجھندا ته توهان جي ڪار توهان کي ملي ويندي.
اسان بار ۾ داخل ٿيڻ واري گيٽ تي آياسون ته اُتي موجود پوليس چيو قطار ۾ داخل ٿيو ۽ تلاشي ڏيندا وڃون، اسان ان جا عادي ڪونه آهيون، ان ڪري تڪليف ٿي رهي هئي، پر هتي جا وڪيل ۽ وڪيلياڻيون هٿ مٿي ڪري قطار ۾ بيهي تلاشي ڏيندا بغير ڪجهه چوڻ جي اندر هلندا پيا وڃن، هڪ لاهوري وڪيل حسب عادت احتجاج ڪرڻ شروع ڪيو هي ڪهڙو طريقو آهي، پوليس آفيسر چيو قانوني طريقو آهي، اسان وٽ وڪيل کان تلاشي نه ورتي ويندي آهي، پوليس آفيسر هڪدم جواب ڏيندو ويو، تڏهن ته روزانو توهان وٽ ڌماڪا ٿي رهيا آهن، منير اي ملڪ پاڪستاني وڪيل کي چيوگهڻو ٿيو، پٽڪو نه لهراءِ تلاشي ڏئي هلندو هل، هتي بحث نه ڪبو آهي، اسان بار ۾ داخل ٿياسون وڪيل ۽ وڪيلياڻين هي لفظ چئي اسان جي آجيان ڪندا رهيا، سواگت هي، نمسڪار، اسان جي ڪراچي جا مهاجر ۽ لاهور جا پنجابي وڪيل به هنن جيان هٿ ٻڌي ائين جواب ڏيندا هليا، جيڪي اسان کي چوندا رهندا آهن، يه هاٿ باند ڪر ڪيو ملتي هو، هال تمام وڏو ۽ ڪشادو هيو، جنهن ۾ هزار کان 15 سئو ماڻهن جي ويهڻ جي گنجائش هئي، هڪ ڀارتي ڪراڙي وڪيل چيو اڄ ته هال ۾ تمام گهڻي رونق آهي، اسان جون وڪيلياڻيون به بن ٽن ڪي آيون آهن، اسان کي پڪوڙا ۽ سموسه ۽ مختلف چرهيون شيون کارايون ويون، هتي وقت جي پابندي هجڻ سبب آجياڻي پروگرام جي شروعات ٿي وئي. پهريان ته اسان جي وفد جي اڳواڻي، ياسين آزاد، عاصمه جهانگير، اختر حيسن، منير اي ملڪ ۽ اسلم زار کي گلدست پيش ڪيا ويا ان بعد تقريرن جو سلسلو شروع ٿيو ته ياسين آزاد سپريم ڪورٽ بار جي صدر ۽ سيڪريٽري اسلم زار ڪجهه رسمي لفظ چئي جان ڇڏائي، ڇو ته هتي جي صدر ۽ سيڪريٽري جڏهن هاءِ ليول جي انگريزي ۾ تقريرون ڪيون ته اسان جي قيادت کي پنهنجو پاڻي ڪڇجي ملي ويو، اختر حسين به ٻه ٽي لفظ چئي جان ڇڏائي، ڪالهه چندي ڳڙهه ۾ ڀارتي سينئر وڪيل انوپم گپتا آخري تقرير دوران اسان جي يارن کي نياپو ڏئي ڇڏيو ته رڳو پنجابي پنجابي کيڏڻ مان ڪم نه هلندو، جي ٻنهي ملڪن ۾ لاڳاپا سڌارڻ ۽ امن امان وارو ماحول پيدا ڪرڻو آهي ته توهان کي هتي تياري سان اچڻ گهرجي، جي اسي اپڻي ڪر (گهر) وچ آئي هان مان ڪم نه هلندو، علي احمد ڪُرد ته جلال چانڊيو ٽائيپ مقرر آهي، ان مسڪين جي دماغ داني ۾ مون جيان لفظ ئي ٻه ٽي پيل آهن، هن جي دال ئي نه ڳري، بس تاڙيون وڄرائڻ لاءِ اسٽيج تي چڙهيو ۽ لٿو، عبدالحڪيم خان بجاراڻي مان کي چيو شر صاحب ڪالهه چندي ڳڙهه ۾ انوپم گپتا اسان جي يارن کي ڌوئي ڇڏيو آهي، هاڻ يارن کي پنهنجي افالن جو پتو پئجي ويو آهي، هاڻ هي وائڙا آهن، هي يار رڳو گهمڻ آيا آهن، باقي ڪابه تياري نه اٿن، هي ته هتي ئي کُٽي پيا آهن، سڀاڻي ڪانفرنس ۾ ڪهڙا ڦاڙها ماريندا، سپريم ڪورٽ بار جي اڳواڻ صدر عاصمه جهانگير چيو شام سندر شرما جي اٿاريل سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪندي چيو ته ٻنهي ملڪن ۾ اقليت جا مسئلا حل طلب آهن، ٻنهي ملڪن جا ڳجها ادارا ٻنهي ملڪن لاءِ مسئلو بڻيل آهن، اُهي هاڻ ڳنڀيرتا اختيار ڪندا پيا وڃن، اُهي حڪومت ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ جهڙين سازشن ۽ ڪاروائين ۾ رُڌل آهن، ٻنهي ملڪن ۽ سڄي دنيا کي پنهنجي ئي ملڪ جي ڳجھن ادارن مان خطرا وڌي رهيا آهن، اسان جي ملڪ جا جج عدالتي ڪرسين تي ويهي عوامي ڀلائي وارن مسئلن جون آئيني درخواستون گٽرن حوالي ڪندا ٿا رهن، ٻنهي ملڪن جا مسئلا ڪافي حد تائين هڪجھڙا ئي لڳن ٿا ۽ حل طلب آهن.
هن جي تقرير ختم ٿيڻ بعد بار جي صدر چيو ته اسان جا پاڪستاني دوست عدالتن ۾ وڃي اُتي ڪاروائي ڏسي سگهن ٿا، پر کين پنهنجا موبائل فون بند رکڻا پوندا، ان بعد اسان مختلف عدالتن ۾ هليا وياسون، هڪ سنگل بينچ ۾ ويس، جتي جج صاحب اڳيان وڪيل پنهنجا دليل ڏئي رهيا هئا، هنن وٽ به ڊيڪورم جو فقدان نظر آيو، ٻنهي ڌرين جا وڪيل هڪ ئي وقت ڳالهائي رهيا هئا، هنن جون جونيئر وڪيل هنن کي پنا کولي ڪجهه ڏيکارينديون پئي ويون، اسان وٽ خاص طور سنڌ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڊيڪورم جي لتاڙ ٿيندي آهي، جو جج صاحب نئون هجڻ سبب ديڪورم کي برقرار رکڻ واري عمل کي سمجھڻ ۾ ڪجهه وقت وٺندو آهي، ورنه ملڪ جي ڀيٽ ۾ سنڌ ۾ عدالتي ڊيڪورم نمبر ون آهي، هڪ وڪيل بار بار پنهنجي موَڪِل کان مدد وٺي رهيو هو، جج چوي هن جي والد جو نالو ڇا آهي، ان سميت ڪافي اهڙا جج جا سوال هئا جيڪي وڪيل صاحب کي پنهنجي موَڪِل کان پڇڻا پيا، اسان وٽ اهڙي وڪيل جو جج صاحب فائيل اڇلائي چوندو آهي، هلو تيار ٿي اچجو، ٻيو ڪيس کڻو، پر هتي ائين ناهي، وڪيل صاحب ڪنهن کان به هلندي ڪيس ۾ مدد وٺي سگهي ٿو، هتي جو چيف جسٽس قائم مقام آهي، ان جي عدالت کليل ۽ ويڪري هئي، باقي عدالتون اسان جي ملڪ جي جڊيشل مئجسٽريٽ جي عدالت جيتريون به مشڪل سان هيون، مان عدالتي سسٽم جو جائزو وٺڻ لاءِ ٻاهر ڪوري ڊور ۾ آيس ته ڀارتي ڳجھن ادارن جا به ميمبر اسان جي هڪ لاهوري وڪيل صاحب کان ڪئميرا کسي هن کي روڪيو بيٺا هئا، منهنجي پڇڻ تي هن ٻڌايو ته هو فوٽوگرافري ڪري رهيو هو ته هنن ناراض ٿي ڪئميرا کسي آهي، مان هنن کي چيو ڊجيٽل ڪئميرا آهي، فوٽو ختم ڪري سگهو ٿا، ان دوران بار جو سيڪريٽري به اچي ويو ۽ ايجنسين سان معذرت ڪري فوٽو ڊليٽ ڪرائي ڪئميرا وٺي ڏني، مون وڪيل صاحب کي چيو اهڙو اعلان بار ۾ پروگرام دوران ڪيو ويو هو ته ڪورٽ حدن اندر فوٽوگرافي ڪرڻ منع ٿيل آهي، پر پوءِ به توهان پنهنجي بيعزتي ڪرائڻ ۾ خوش آهيو، مان هتي جي سينئر وڪيل کان ججن جو تعداد پڇيو ته هن ٻڌايو 40 ججن جون آساميون آهن، پر هن وقت هتي 38 جج آهن، چيف جسٽس جي پوسٽ به خالي آهي، مان چيو اُها ڇو خالي آهي هن چيو ان لاءِ صدر کي نالا ويل آهن، اُهو وڪيلن مان کڻي يا ججن مان، هن ٻڌايو ته 35 هزار ڪيس التوا جو شڪار آهن.
اسان دهلي هاءِ ڪورٽ مان نڪري ڪارپارڪنگ مان ڪار کڻڻ لاءِ آياسون، مان اِهو ڏسڻ لاءِ زير زمين ڪار پارڪنگ ۾ ويس ته لفٽ ڪار کي ٻاهر ڪئين ٿي آڻي، هن ڪمپيوٽر آپريٽر کي پرچي ڏني، هن ڪار جو نمبر فيڊ ڪري لفٽ کي پريس ڪيو، پنجن منٽن اندر لفٽ زير زمين ڪار پارڪنگ مان ڪار ڪڍي آئي، ڪمپيوٽر آپريٽر ٻڌايو ته 8 منزلا زير زمين ڪار پارڪنگ آهي، هر منزل تي هزار کان 15 سئو ڪارون بيٺل آهن، لفٽ انهن مان گهربل ڪار کي ڳولي کڻي ايندي آهي، هي ملڪ ڪار پارڪنگ لاءِ به جديد ٽيڪنالاجي جي استعمال ڪري رهيو آهي، جڏهن ته اسان وٽ صنعتي ۽ سائنسي عمل ۽ درتدريس ۾ به اهائي پراڻي ٽيڪنالاجي جو استعمال ٿي رهيو آهي، دهلي شهر ۾ آلودگي پکيڙيندڙ گاڏين تي پابندي لڳل آهي، هر روڊ تي آلودگي جي چڪاس ڪندڙ ڪمپيوٽرائيزد ليبارٽريز قائم آه، جن ۾ دهلي شهر ۾ داخل ٿيندڙ گاڏين جي چڪاس ڪئي ويندي آهي ته ان ۾ آلودگي ته نه آهي، هر گاڏي کي چيڪ ڪري سرٽيفيڪيٽ ڏنو ويندو آهي، اسان جي ملڪ ۾ ته ڪراچي لاهور اسلام آباد ۾ دونهو ڇڏيندڙ گاڏين کي ڪير به روڪي سگهڻ جي همٿ نٿو رکي. ڇو ته اڌ کان وڌيڪ ٽرانسپورٽ جا مالڪ پوليس وارا آهن.
اسان ڪار ڪڍي، ڊرائيور کي چيو ته هو سپريم ڪورٽ وٺي هلي، دهلي هاءِ ڪورٽ کان سپريم ڪورٽ آياسون، جتي خبر پئي ته هم جنس پرستي راج Imposition of Anti-gay law جي اتي اڄ ٻڌڻي ٿي رهي آهي، اسان جسٽس جي.ايس سنگهوي (G.S Singhri) ۽ جسٽس ايس.جي مُک پنڌاياڻي مشتمل بينچ ۾ ان ڪيس جي ٻڌڻي ٿي رهي آهي، اسان کي هڪ مسلمان نالي سلمان مليو، جنهن ٻڌايو ته هو قانون واري ڪاليج ۾ پروفيسر آهي ۽ هو به ان ڪيس جي ٻڌڻي لاءِ آيو آهي، هو اسان کي اُتي وٺي هليو جتي ڀارت جو اٽارني جنرل جي.ايڇ وهنوتي (G.H.Vahanvoti) هم جنس پرستيءَ جي حق ۾ دليل ڏئي رهيو هو ته 1860ع کان پهريان هندو سماج ۾ هم جنس پرستي جائز قرار ڏنل هئي، پر 1860ع ۾ برطانوي سرڪار سيڪشن 377 انڊين پينل ڪوڊ تحت هم جنس پرستي کي ڏوهه قرار ڏئي پابندي لڳائي ڇڏي، اٽارني جنرل چيو ته انڊين پينل ڪوڊ لاڳو ٿيڻ کان پهريان هم جنس پرستي کي هندو سوسائٽي ۾ وڏي پزيرائي حاصل هئي ۽ ان کي کلي دل سان برداشت ڪيو ويندو هو، ايتري پزيرائي شايد برطانيه ۾ به نه هئي پر هن وقت هو وڪٽورين جي خانداني عزت ۽ انهن جي اصولن کان متاثر ٿي هم جنس پرستي کي جائز قرار ڏئي رهيا آهن، اٽارني جنرل وڌيڪ دليل ڏيندي چيو ته وشونتي مندر ۾ جيڪي مورتيون لڳل آهن جن ۾ گهڻا اجتماعي لڄالٽ (Group Sex) ڪندي ڏيکاريا ويا آهن، قديم هندي سماج ۾ پوءِ اهو ڀل کڻي لڪ چوري ٿيندو هجي، پر هم جنس پرستيءَ کي قديم هندي سماج ۾ خراب نه سمجھيو ويندو هو، هن هڪ ڪتاب نالي راج جو حوالو ڏيندي چيو، برطانوي هند بڻجڻ ۽ ان کان پهريان تائين، پنهنجي پسند وارو معشوقن کي ريجھائڻ لاءِ هم جنس پرستي جائز قرار ڏنل هئي، پوءِ برطانيه وارن هنڌ تي قابض ٿيڻ کانپوءِ هم جنس پرستيءِ کي سنگين ڏوهه قرار ڏئي ڇڏيو ۽ پوءِ 1961 تائين سنگين ڏوهه ئي رهيو، هن جي دليل جاري هئا ته عدالت جي ڪاروائي جو وقت پورو ٿي ويو ۽ ڪاروائي ايندڙ مهيني تائين ملتوي ٿي وئي.
اسان پروفيسر سلمان سان گڏجي ٻاهر آياسون، هو اسان کي سپريم ڪورٽ جي ڪيفيٽيريا ۾ وٺي هليو، جتي چانهه به پيتي ۽ حال احوال به ڪيوسون، مان هن کان پڇيو ته ڇا اهو هم جنس پرستي جي حق ۾ فيصلو ٿيندو يا مخالفت ۾، هن چيو ٻنهي ججن مان سينئر جج جي.ايس سنگهوي، هم جنس پرستيءَ جو حامي ۽ پاڻ شوقين به آهي، اٽارني جنرل به هم جنس پرستي جو شديد ترين متاثر ٿيل آهي، تنهن ڪري دهلي هاءِ ڪورٽ جو فيصلو برقرار رکيو ويندو. هن چيو جيڪڏهن دهلي هاءِ ڪورٽ جو فيصلو سپريم ڪورٽ بحال رکيو ته اسان مسلمانن لاءِ وڏي مصيبت پيدا ٿيندي، هنن همراهن جي ويدن ۾ به هم جنس پرستي جائز قرار ڏنل آهي، پر اسان جي قران پاڪ ۾ وڏو گناهه قرار ڏنل آهي، ان لاءِ سنگسار جي سخت ترين سزا به مقرر ٿيل آهي، ان ڪري هتي جي اسلامي سوسائٽي تي ان جا ڏاڍا خراب اثر پوندا ۽ مسلمان نوجوانن ۾ اهو رجهان وڌي به سگهي ٿو، اسان کي ان جي سخت مزاحمت ڪرڻي پوندي. مان چيو ته اسلامي سوسائٽي طرفان ان ۾ پارٽي ٿيڻ جي درخواست داخل آهي يا نه پهريان ته پارٽي بڻجي ان جي مزاحمت عدالت ۾ ڪرڻي پوندي، هن چيو ته اسان جي سوسائٽي طرفان وڪيلن جي پينل درخواست ڏني آهي ۽ ان کي ڌُر ٿيڻ جي به اجازت مليل آهي، هن چيو ته هتي هاڻي کان ئي گيز سوسائٽيون رجسٽر ٿيڻ شروع ٿي ويون آهن، جڏهن ته سپريم ڪورٽ طرفان ان گيز قانون تي عارضي منع نامو به منظور ٿيل آهي.
اسان پروفيسر سلمان کان موڪلائي واپس هوٽل ڪلارڪ اِن ۾ ٿڪ لاهڻ لاءِ سمهي رهياسون، رات جو 8 وڳي هوٽل جو بئرو آيو، هن چيو ته ماني کائڻ لاءِ توهان جي گروپ کي ٻاهر وڃڻو آهي، بسون تيار بيٺيون آهن، وهاب شر چيو اسان جا ليڊر رڳو ويلو ٽارڻ جي چڪر ۾ آهن، مفت جون مانيون کارائي اسان کان ورتل پئسا بچائي لاهور ۾ بنگلا اڏائڻ جي چڪر ۾ آهن، جنهن به پروگرام ۾ هلون ٿا ته پنجابي ۾ تقريرين جو ٻرڙوٽ لائي ٿا ڏين، پاڪستان ۾ سڀ کان وڏا پاڪستاني بڻيل هوندا آهن، هتي هي لاهور ۽ ڀارت جي نالن ٻن ملڪن جو وجود ثابت ڪري رهيا آهن. هنن کي ڀارت ۾ دفن سندن وڏڙن جي هڏين سان پيار ثابت ڪري رهيا آهن، ته پوءِ پاڪستان مان هٿ ڇو نه ٿا پٽين، هتي اهو ثابت ڪري رهيا آهن ته هي ڀارت جا وڏي ۾ وڏا حامي آهن، پاڪستان ۾ سنڌين کي ڀارتي ايجنٽ سڏڻ کان ٿڪبا نه آهن، وهاب شر چيو هنن کي ڌوڙ وجهه اسان پنهنجي منهن گهمنداسون، هي وڏا منافق ۽ موقع پرست آهن، پاڻ هنن جي ڪنهن به پروگرام ۾ شرڪت نه ڪنداسين، اسان سک ڊرائيور جئيمل سنگهه کي اعتماد ۾ ورتو ۽ هن کي چيو ته شهر گهماءِ واپسي تي جهڙي به قسم جي وسڪي چوندين توکي وٺي ڏينداسين، هن چيو هلو اها ڪا ڳالهه ئي ناهي، اسان ٻئي ڄڻا شهر گهمڻ لاءِ نڪري پياسين، ڊرائيور اسان کي دهلي جي پراڻي علائقي جي جي ڪيو ايم مارڪيٽ ۾ وٺي هليو، هي علائقو اجڙيل ۽ پراڻو هو، هن کي چيوسون هتي ته ڪجهه به ناهي، هن چيو هتي نائيٽ ڪلب هلنديون آهن، ان لاءِ آيو آهيان، اسان هيٺ لهي گهمياسين، سکر جي نئين پنڊ جهڙو علائقو هو، ماڻهو به ٿڪيل مگر کاڌل گهمي رهيا هئا، اڪثريت مسلمانن جي هئي، مان سک ڊرائيور کي چيو نئين پنڊ مان ڪڍ، ڪنهن چنڱي هنڌ وٺي هل، هو سمجھي ويو ته مزو نٿو اچين، هن چيو هلو، مان چيو ته گذريل ڀيري انڊيا گيٽ گهمي نه سگهياسين. اڄ اوڏانهن ٿا هلون. سک ڊرائيور چيو ته مان کي رستي جي خبر ناهي، وهاب شر چيس ته تون دهلي هاءِ ڪورٽ پهچ اڳتي توکي مان وٺي هلندس، جيئمل سنگهه پڇا ڪندي دهلي هاءِ ڪورٽ واري روڊ تي پهچي ويو، اُتان وهاب چيو ته هاڻ باقي رستو مان کي سمجهه ۾ اچي ويو آهي، هو رستو ٻڌائيندو ڊرائيور کي سڌو انڊيا گيٽ وٺي آيو، مان چيس ڏهرڪي جا شر ايترا هوشيار ته نه آهن، تون ڪئين آهين، جرمن شوفر جيان رستو سنگهندو پهچي ٿو وڃي، مان چيس تون لڳي ٿو رڍن جو کير پيئندو رهيو آهين، هن چيو ان سان دهانت جو ڪهڙو تعلق، مون چيو ان ڪري رڍ جو کير گهاٽو ۽ طاقتور ٿيندو آهي، زرداري اُٺ جو کير پيئندي ايوان صدر پهچي ويا ۽ شر رڍ جو کير پئندي دهلي جي انڊيا گيٽ تائين پهچي ويا، هن چيو اچڻ وقت پاڻ ٻه ڀيرا لوڌي اسٽيٽ شير شاهه روڊ ۽ هاءِ ڪورٽ کان گذرندي انڊيا گيٽ کي به پار ڪيو هو، ان ڪري منهنجي ذهن ۾ اچي ويو ٻيو ڪراچي ۾ منهنجا ڪلائينٽ به اڪثر انڊيا گيٽ، لوڌي اسٽيٽ ۽ دهلي هاءِ ڪورٽ جي رستن جون ڳالهيون ڪندا رهندا هئا، اهي مان غور سان ٻڌندو رهندو هيس.
انڊيا گيٽ جي سامهون هڪ عاليشان باغيچو ۽ انڊيا گيٽ جي چئني طرفن کان وڏيون ڳاڙهيون سرچ لائيٽون لڳل آهن، جنهن سبب گيٽ ڳاڙهو نظر ٿو اچي، هتي مردن عورتن جو وڏو تعداد موجود آهي، اسان جڏهن پوئين پاسي آياسون ته ائين لڳو ڄڻ ڪنڌڪوٽ ۾ بيٺا آهيون، سوچيم هتان پڇا ڪريان ته صمد بجاراڻي ۽ خادم بجاراڻي جو ڳوٺ ڪيترو پري آهي، گندي پاڻي جا تلاءَ، گندگي جا ڍير لڳا پيا هئا، وهاب چيو هندستاني وڏا فنڪار آهن، اسان وانگر هنن جا ٽپڙ پورا آهن، پر فلمن ذريعي هندستان کي يورپ جي برابر کنيون بيٺا آهن، هنن جو سياحت ۽ ثقافت وارو کاتو به مضبوط آه، ان جو ڪمال آهي ته جنهن هنن تي ڪجهه به ناهي ان کي به دنيا جا ماڻهون ڏسڻ ٿا اچن. اسان وٽ هنن کان بهتر هنڌ آهن، ٺٺي جي بادشاهي مسجد، لاڙڪاڻي ڏوڪري ۾ موهن جو دڙو، ڪوٽ ڏجي جو قلعو، سکر ۾ ستين جو آستان، بکر جو قلعو، خيرپور جو فيض محل، ڪراچي ۾ موکي متارن جو آستان، اروڙ، هنگلاج جا تاريخي مندر هوندي سياحت ۽ ثقافت کاتن وارا پئسا کايون بنگلا ٺهرايون ڪارون وٺي لئي ڪيو گهمندا وتن. هتي انڊيا گيٽ تي ڪجهه به نه آهي، هڪ وڏو دروازن جو گيٽ ٺهيل آهي، اسان معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهيون ته هي گيٽ ڪنهن جي ياد ۾ ٺاهيو ويو آهي، هتي ڪجهه لکيل هو جيڪو پڙهڻ ۾ نه پيو اچي، هتي گهمندڙ هندستانين کان معلومات وٺڻ جي ڪوشش ڪئي ته ڪو به ٻڌائڻ لاءِ تيار نه آهي، ته هي گيٽ ڪنهن جي ياد ۾ ٺاهيو ويو آهي، هڪ سماڌي به ٺهيل آهي، جنهن تي باهه ٻري رهي آهي، ڀرسان ڪوئي بورڊ ناهي جنهن تي گيٽ جي باري ۾ معلومات هجي ها، انڊيا گيٽ مان نڪري اسان پنهنجي هوٽل تي آياسون ۽ ٿڪيل هجڻ سبب سمهي رهياسون.
24.03.2012
صبح جو 8:00 وڳي اک کلي وئي، مان ڪمري جو دروازو کولي اخبار کڻي اچي بستري تي ويهي ڪالهه وارن پروگرامن جي ڪوريج ڏسڻ لڳس، انڊين ٽائيمس اخبار ۾ سڀني ٻين Events جون خبرون هيون پر هاءِ ڪميشن ۾ 23 مارچ جي حوالي کان ويندي ڪانفرنس تائين جنهن به پروگرام ۾ پاڪستاني سپريم ڪورٽ بار جو وفد شامل ٿيو هو خبر نه هئي، هاءِ ڪميشن شاهد ملڪ جيڪو 23 مارچ جي حوالي سان پروگرام ڪيو، ان جي خبر به نه هئي، ٽن ڏينهن جي ڪانفرنس جي خبر به نه آهي، هتي ميڊيا حد کان وڌيڪ تعصب پرستي جو شڪار آهي، هي ڪهڙي جمهوريت جي جمهوري سماج جي تربيت آهي، هنن جي مٿان هڪجهڙائي ۽ تعصب پرستيءَ جو خطرناڪ نه مٽجڻ وارو پردو چڙهيل آهي، چندي ڳڙهه ۾ به ٻه پروگرام ٿيا هئا، ٻنهي جي خبر نه ٽي وي تي ۽ نه اخبار ۾ نظر آئي، ڪالهه دهلي هاءِ ڪورٽ ۾ پروگرام ٿيو تقريرون ٿيون، ان جي به سنگل ڪالم خبر به نه هئي، گذريل سال ڪُلديپ نيئر آيو هو، هن کي پاڪستان جي سنڌي، اردو، بلوچي، پنجابي ۽ پختون ميڊيا ملڪن جي سربراھن برابر ڪوريج ڏني هئي، اسان نيرن ڪرڻ بعد تيار ٿي 10 وڳي ايگزيبيشن Exhibition سينٽر وڃڻو هو جتي ڪانفرنس ٿي رهي هئي، اسان جڏهن تيار ٿي 9:30 وڳي هيٺ آياسون ته سک ڊرائيور جئيمل سنگهه ٻڌايو ته توهان جا سڀ ساٿي بسن ذريعي ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ وڃي چُڪا آهن، اسان کي آرام ڪرڻ جو چيو ويو آهي، اسان چيو پوءِ اسان جو ڇا ٿيندو گذريل رات اسان هن کي انڊين شراب رائل ايج جي پوري بوتل وٺي ڏني هئي، ان رنگ لاتو، هن چيو جاڏي هلو توهان سان انڪار ناهي، هن چيو پر رستن جي خبر ناهي، مان چيس گهٻراءِ نه هي رڍن جو کير پيتل شر ڪهڙي ڪم ايندو، هي اسان کي رستو ٻڌائيندو هلندو، هو تيار ٿي ويو ۽ اسان ڪار ۾ چڙهي ويٺاسون، اڃا ڪار هلي به نه هئي ته ڪراچيءَ جو وڪيل جاويد ڇتاري اچي ويو، هن چيو ته کيس به هلڻو آهي ۽ هنن جي ڪار جو ڊرائيور سرجيت سنگهه هلڻ لاءِ تيار ناهي، چوي ٿو ته اڄ کين آرام لاءِ چيو ويو آهي، اڃا ڪار ٿورو اڳتي وڌي ته ڪي.پي.ڪي جا 3 پٺاڻ وڪيل به آيا ۽ پڇڻ کانسواءِ سوڙهه ڪري ڪار ۾ ويهي رهيا، سک ڊرائيور لهي بيهي رهيو، اسان چيو ڇا ٿيو مان نه هلندس، اسان چيو ڇا ٿيو هن چيو ڪجهه به ٿئي هنن پٺاڻن کي مان نه کڻندس، هنن کي ڪار مان لاهيندا ته هلندس، پٺاڻن پاڻ ٻڌو ۽ لهي هليا ويا، جيئمل سنگهه ڪار هلائڻ لاءِ ڪار ۾ ويٺو، جاويد ڇتاري کي وري گهڻي ڳالهائڻ جي بيماري هئي، ائين چئجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو، هن کي وات جو بواسير آهي، هن بنا پڇڻ جي لطيفو ٻڌائڻ شروع ڪيو، اسان کي ڊپ پيو ٿئي ته سک ڊرائيور کي لطيفو نه وڻيو ته هو اسان کي ڪٿي به لاهي سگهي ٿو، جاويد ڇتاري پاڪستان ٺاهڻ جي ٺهراءَ ته 1940 ۾ پاس ٿيو، پر ٺهڻ ۾ 7 سال ان ڪري لڳي ويا جو ٻئي ملڪ اهو فيصلو نه پيا ڪري سگهن ته سکن ۽ پٺاڻن کي ڪير کڻندو. ان تي سک ناراض ٿي ويو ۽ چيو پٺاڻن جي ڪري ئي اسان پاڪستان کي هندستان مان ڪڍي ڇڏيو ۽ اهو پاڪستان بڻجي ويو، مان ڇتاري کي چيو بس گهڻو نه، هي اسان کي رستي ۾ لاهي هليو ويندو، اسان هن کي ڪجهه نه ڪري سگهنداسون، جاويد ڇتاري کي ماٺ ڪرائي سون. وهاب شر کي چيو هاڻ هن کي رستو ٻڌائيندو هل، جئيمل سنگهه چيائين رنگ روڊ تائين پهچاءِ، اڳتي مان ٿو وٺي هلان، ڊرائيور پڇا ڪندو رنگ روڊ تائين پهچي ويو، دهلي جو رنگ روڊ (فلاءِ اوور مٿان فلاءِ اوور) به 20 کان 25 ڪلوميٽر ڊگهو هيو، سردار جي رنگ روڊ ڪراس ڪري چيو هاڻ، وهاب شر چيو کاٻي تي ڦري هل، هو کاٻي تي آيو ته سامهون لکيل لوڌي اسٽيٽ، سردار جي هلڪو هلڪو کلڻ لڳو، اسان چيو ڇا ٿيو، چيائين، حيرت آهي پاڪستاني بلوچ کي دهلي جا روڊ سمجهه ۾ اچي ويا آهن، هندستاني سک کي حيرت ٿي ٿئي، وهاب چيو هاڻ سردار جي کي تو وارا چرچا سمجهه ۾ اچڻ لڳا آهن، پاڻ به ڪرڻ لڳو آهي، لوڌي اسٽيٽ کي پار ڪيو سي ته ايگزيبيشن جي وڏي ۽ سون ايڪڙن ۾ پکڙيل بلڊنگ نظر آئي، جنهن ۾ سون جي تعداد ۾ آڊيٽوريم آهن، ڪراچي جي آرٽس ڪائونسل مشڪل سان ٽن يا ٻن ايڪڙن جي ايراضي تي ٺهيل آهي، جئين ئي اندر داخل ٿياسين ته وهاب شر هڪ هنڌ بيهي رهيو، هڪ مورتي هئي ان کي غور سان ڏسي رهيو هو، ڪتو به ناهي، جي ماڻهو آهي ته ان کي پڇ ڇو آهي، اُن تي ڇتاري چيس پڇ ناهي، اهو ماڻهو آهي ۽ ان کي پويان لٺ وڌي وئي آهي، پوءِ چيائين هن سان فوٽو ڪڍرائين ته ڪڍراءِ، هو فوٽو ڪڍرائڻ لڳا، مان اڳتي فائن آرٽ جا ٺهيل ڪجهه ٻيون شيون ڏسندو وڌنڌو ويس، هڪ هنڌ ڦاسي گهاٽ جو منظر ٺهيل نظر آيو، سک ديو ڀڳت سنگهه، اشفاق ۽ ٻيا آزادي جا هيرو ڏيکاريل آهن، جيڪي ڦاهي جو رسو پنهنجي ڳيچيءَ ۾ وجھي بيٺا آهن، اسان وٽ جيڪي آزادي جا هيرو ۽ شهيد آهن، انهن کي ياد ڪرڻ ۽ انهن جي ورسي ڪرڻ تي اسان کي سزائون ملنديون رهيون آهن، پير صبغت الله شاھ راشدي شهيد ۽ هيمون ڪالاڻي جي نالي تي ڪراچي، حيدرآباد، سکر، ملتان، بهاولپور، لاهور، راولپنڊي، اسلام آباد، پشاور، ايبٽ آباد، ڪوئيٽا، سبي، ڊيرا مراد جمالي تربت گوادر سميت ڪنهن به شهر جي ڪنهن روڊ کي به نالي سان منصوب نه ڪيو ويو آهي، واقعي هي ملڪ پنهنجي آزادي جي هيروز جي عزت ۽ احترام ڪري ڄاڻي.
ايتري ۾ اسان ڪانفرنس واري بلڊنگ ۾ پهچي وياسون، جتي مختلف ٽن هالن ۾ ڪانفرنس جا مختلف سيشن هال هلي رهيا آهن، هڪ ۾ International Seminar on streanthening administration of justice and upholding the relief law in SAARC Countries جي عنوان سان ڪانفرنس هلي رهي آهي، هي ڪانفرنس ڪنفيڊر انڊين آف يشن بار طرفان ڪرايو پيو وڃي، مان جائزو وٺڻ لڳس ته گذريل سال جيئپور واري ڪانفرنس ۾ چند ڀارتي وڪيل ڪانفرنس ۾ شامل ٿيا هئا، هاڻ هتي ڪيترا آيا آهن، ائين ئي آهي هن سال به گذريل سال جيان پاڪستاني وڪيلن جي اڪثريت آهي، ڀارتي چار پنج وڪيل نظر اچي رهيا آهن، اسان جي سنڌ ۾ ڪائي اين جي او سيمينار ڪندي آهي ته لوڪل ماڻهن جو وڏو تعداد شرڪت ڪندو آهي، مان کي ياد آهي گذريل سال ڊسمبر 2010 ۾ پيرڳوٺ واري پاسي گهمرا ڳوٺ ۾ ڊاڪٽر غلام رسول گهمرو، اسد گهمرو، رياض گهمرو ۽ عبدالله گهمرو وارن پراڻن ڪامريڊن سان ڪچهري ڪرڻ لاءِ مچ ڪچهري ڪوٺائي هئي، جنهن ۾ وڏو مچ ٻاريو ويو هو، ڪامريڊ غلام رسول سهتو ان محفل جو مور هو ۽ هن سدائين جيان سچي کري ۽ من موهيندڙ تقرير ڪئي هئي، محدود ڪچهري ۾ سون کان به مٿي هزار 1500 ماڻهو ڪٺي ٿي ويا هئا، اُها ٻي ڳالهه آهي ته سنڌي ماڻهو جي ته وري ڳالهه ئي ٻي آهي، هو قرب ونڊڻ جو ڪوڏيو، ڪچهري جو مور، جي ڳوٺ ۾ ڪچهري ٿئي ۽ هر گهر جو هر مرد ڀاتي شريڪ نه ٿئي ته ڀاڙيو آهي، متارن جي ڪچهري هئي تون زال سان ستو پيو هئين، ڄٽ ڪچهري ۾ شامل نه ٿيو، مهڻن ۾ مري ويندو ۽ ان ڪچهري جو ذڪر سالن تائين پيو ٿيندو رهندو، معاف ڪجو سائين، سنڌي ماڻهو آهيان ٿورو جذباتي ٿي ويس.
ها ته مان ڳالهه پئي ڪئي ڪانفرنس جي بس سارڪ وارن جو پئسو آهي، اُهو خرچ ڪرڻ وارن کي خرچ ڪرڻو آهي، باقي ڪانفرنسون هئين نه ٿينديون آهين، ڀارتي وڪيل پريانڪا شرما وڪيل تقرير ڪري رهي هئي ته ڀارت ۽ پاڪستان کي لاڳاپا بهتر ڪرڻ گهرجن، ٻنهي ملڪن کي جنگي جُنون بدران امن قائم ڪرڻ لاءِ ڪوششون ڪرڻ گهرجن، ان لاءِ اسان قانوندان به بهتر ڪردار ادا ڪري سگهون ٿا، ٻنهي ملڪن جي عدالتي نظام کي بهتر بڻائڻ لاءِ هڪٻئي سان قانوني مهارت جي مٽا سٽا ٿيڻ گهرجي، اسان ٻنهي ملڪن جي ماڻهن جا گهڻو ڪري هڪجھڙا مسئلا آهن، غربت، وڏن ماڻهن جي انا ۽ غريبن کي غلام بڻائڻ وارو تصور ۽ ظالم ۽ مظلوم جا طريقا به ساڳيا آهن، ٻنهي ملڪن جي عدالتي نظام ۾ انصاف جون گهرجون پوريون نه ٿيون اچن، ٻنهي ملڪن جي انصاف واري تارازي هڪ طرف جھڪيل نظر ٿي اچي، امير انصاف وٺڻ ۾ ٻنهي ملڪن ۾ ڪامياب آهي ۽ غريب غربت سبب ناانصافي جو شڪار آهي، اسان مان جنگي جنون ئي ختم نٿو ٿئي ته انصاف جي تقاضا طرف ڪير ڏسندو، مائي وڪيل ٻنهي ملڪن جي انصاف جي ٺيڪيدارن کي ڌوئي ڇڏيو، پريانڪا شرما وڪيل جڏهن پنهنجي تقرير پوري ڪئي ته اسان جي هڪ وڪيل صاحب صلاح گنڊاپور اهڙو گندو سوال ڪيو جو اسان سڀني لاءِ شرمساري جو سبب بڻجي ويو، هن چيو پريانڪا چوپڙا کان سوال آهي ته پاڪستان ۾ زنا بل جبر جا ڪيس آهن ۽ هتي زنا جا انهن ۾ شاهدي رڪارڊ ڪرڻ جو جيڪو طريقو آهي اُهو هڪجھڙو آهي يا فرق آهي، ڀارتي سنڌي وڪيل آنند گپتا چيو ان جو بهتر جواب پريانڪا چوپڙا (ڀارتي اداڪارا) ڏئي سگهي ٿي، هي پريانڪا شرما آهي، دهلي هاءِ ڪورٽ جي جج جسٽس ارجن ڪمار سڪري چيو ان جو طريقو ٻنهي ملڪن جي قانون شهادت (Evidence Act) ۾ موجود آهي، ان وقت مون سان گڏ ياسين آزاد ويٺو هو، هن مونکي چيو يار هي سپريم ڪورٽ جو وڪيل ٿي ڪري ڪيڏو واحيات سوال ڪيو اٿس، مون چيو هن کي ڪانفرنس جو مور به ته تون ڪيو آهي. پريانڪا شرما هن کي ڪوبه جواب نه ڏنو ۽ خاموش رهي، وهاب شر، ياسين آزاد سان اٽڪي پيو ۽ چوڻ لڳو توهان اقربا پروري پيا ڪريو، پنهنجي کي نوازيو ٿا، ڪامياب سنڌ ڪارڊ تي سنڌ جي ڪوٽا ۾ ٿيا آهيو، پر هتي به سنڌ دشمني نٿا ڇڏيو، سنڌ جي هڪ به وڪيل کي ڪانفرنس جي ڪنهن به سيشن ۾ روسٽر تي نه رکيو آهي، توهان بدنيت آهيو، مان کي چيائين اُٿ ته هلون پاڻ ههڙن بدنيتن سان نٿا هلي سگهون، هو ائين چئي ٻاهر هليو ويو، مان هن کي ايس.ايم.ايس ڪيو ته واپس اچ هتي هي سيشن پورو ڪريون ڏسون ته ٿئي ڇا ٿو، وهاب شر موٽي آيو، ان وقت سپريم ڪورٽ بار پاڪستان جو جنرل سيڪريٽري سهيل رانا پنهنجو پيپر پڙهي رهيو هو، جڏهن هن پيپر پڙهي پورو ڪيو ته هن کان ڀارتي وڪيلن سوال ڪيا هو ڪنهن به سوال جو جواب نه ڏئي سگهيو، مان سوال ڪرڻ وارن کي چيو، معاف ڪيوس هو غريب پيپر ڪنهن کان اوڌر تي لکرائي آيو هوندو، ته ڀارتي وڪيلن چيو جائو معاف ڪيا.
وهاب شر وري اٿيو چيائين هل ته گهمڻ هلون، هتي سارڪ وارن جا پئسا خرچ ڪرڻ آيا آهن، جڏهن هتي به پنجابي گيري ٿي هلي ته اسان ڇو ويهون، هنن کان بهتر ته تون ۽ مان ڳالهائي پئي سهگياسون، وهاب جي ڪاوڙ کي ڏسي مان هال کان ٻاهر نڪتس، مان هن کي چيو هيڏانهن ٻيو سيشن پيو هلي، هل ته ٿورو اتي به ڏسون ته هتي ڇا پيو ٿئي، اسان ٻئي هال جو سيشن ڏسڻ آياسين، اتي دهلي هاءِ ڪورٽ جو جج جسٽس سنجي ڪشن قائل صدارت ڪري رهيو هو، جسٽس بدر دريز احمد مهمان خاص هو ۽ رخسانه ملڪ اعزازي مهمان آهي، اسان جڏهن داخل ٿياسين ته سپريم ڪورٽ بار آف پاڪستان جي اي.سي ميمبر رخسانه ملڪ پيپر پڙهي رهي هئي، پيپر پڙهڻ بعد جڏهن سوالن جو وقفو آيو ته محترمه خاموشي سان سوال ڪندڙن کي ڏسندي رهي ۽ ڪنهن به سوال جو جواب نه ڏئي سگهي.
دهلي هاءِ ڪورٽ بار جي صدر امرجيت سنگهه جندهيوڪ تقرير ڪندي چيو ته ٻنهي ملڪن کي هڪ اهم مسئلي طرف ڌيان ڏيڻ گهرجي، اهو آهي ته کوڙ بي گناهه ماڻهو ڀل ۾ باڊر پار ڪري وڃن ٿا، انڪوائرين ۽ جاچ مان به اهڙا ماڻهو بي ڊوهي ثابت ٿين ٿا، پر ان جي باوجود به انهن کي جاسوس جي ذمري ۾ رکي اڻ ڄاڻايل مدي تائين قيد رکيو ٿو وڃي، ان تي اسان وڪيل برادري کي اڳتي وڌي پنهنجي پنهنجي حڪومتن کي ان قسم جي صلاح ڏيڻ گهرجي ۽ دٻاءُ پڻ وڌائڻ گهرجي، ان قسم جو هڪ ڏينهن ٻنهي سرحدن تي بيهي مظاهرو به ڪرڻ گهرجي، بي گناهه ماڻهن کي قيد رکڻ جو ڪنهن به ملڪ کي ڪو فائدو نه ٿيندو.
وهاب شر چيو هي ڏس تياري سان آيا آهن، پنهنجي ۽ پنهنجي عوام جا مسئلا ڪهڙي انداز ۾ رکن ٿا، اسان جا سنڌ جي مينڊيٽ تي کٽي آيل پاڪستان بار ڪائونسل ۽ سنڌ بار ڪائونسل جا ميمبر سنڌ جي مسئلن کان ڪيڏو نه بي خبر آهن، هزارن جي تعداد ۾ سنڌ جا ملاح ڀارتي جيلن ۾ سالن کان باندي بڻيل آهن، جن کي پنهنجي حدن مان ڀارتي نيوي وارا گرفتار ڪري کڻي ٿا وڃن ۽ سالن جا سال اهي جيلن ۾ سڙندا ٿا رهن، پوئتي هنن جا خاندان بکن جو شڪار ٿي ٿا وڃن، انهن مسڪين ملاحن جو ڀلا ڪنهن کي اونو آهي، پ پ قيادت خوشامند پسند آهي، اُهي سنڌ جون سيٽون پنجابي ۽ پٺاڻن حوالي ڪري ٿا ڇڏين، اُهي اهڙي ئي نماندگي ڪندا جهڙي هاڻ ڪري رهيا آهن، هن چيو اُٿ ادا اهڙي پروگرام کي ڌوڙ ٿا وجھون ۽ پاڻ گهمڻ ٿا هلون، هن پويان ويٺل سليم منڱريو کي چيو هل ته گهمڻ هلون، سليم منڱريو چيو ته توهان وڃون هو پروگرام ۾ رهي ڪجهه حاصل ڪرڻ ٿو چاهي.
اسان ٻئي پنهنجي ڪار ۾ اچي ويٺاسون، سک ڊرائيور کي چيو سون ته هو دهلي جي وڏي ۾ وڏي مارڪيٽ ڪناٽ پئلس وٺي هلي، هن چيو رستن جي خبر ناهي، مان چيس رستن جو ماهر وهاب شر صاحب موجود آهي، ايتري ۾ مان کي ياد آيو ته عبدالحڪيم بجاراڻي اسان کان ٻن ڏينهن کان رابطي مان ٽٽي ويو آهي، وهاب کي چيم ترس ته مان هن کي وٺي اچان، وهاب چيو ته هو مان کي به ٽنهي سيشن ۾ ڪاٿي به نظر نه آيو، هو به ڪاڏي گهمڻ نڪري ويو هوندو، هن کان فون نمبر به وٺڻ ياد نه رهيو هو، اسان روڊن تان پڇا ڪندا، ڪلاڪ کن جي ڊرائيو بعد ڪناٽ پئلس پهتاسين، هتي هر رنگ، نسل ۽ مذهب جا ماڻهو نظر اچي رهيا هئا، ائين پيو لڳي ته هي مارڪيٽ ڪنهن يورپي ملڪ جو حصو هجي، مان هڪ سنهي فٽ پاٿ تان گذرڻ لڳس ان تان هڪ ئي وقت هڪ ماڻهو گذري پيو سگهي، جيڪو ٻيو آيو ته هڪ کي هيٺ لهڻو پوندو، ائين هلندي منهنجي سامهون اي.ايس.اءِ رينڪ جو پوليس مين آمهون سامهون اچي ويو، هاڻ هو مان کي پيو ڏسي ۽ مان هن کي پيو ڏسان ته هو رستو ڇڏي ته هو به سڌو اچي بيٺو، هن جي ارادي مان به مان سمجھي ويس ته هو رستو ڇڏڻ نه پر ڇڏرائڻ پيو چاهي، منهنجي ڪورٽ ڊريس ۾ هجڻ جي به هن پرواهه نه ڪئي، مان هن کي چيو جي تون پاڪستاني پوليس وارو هجين ها ته مان توکي اهو سبق سيکاريان ها جو تون زندگي ڀر ياد رکين ها، هن به چيو اڇا ته تون پاڪستاني ڀاڙو (وڪيل) آهين، جي تون ڀارتي ڀاڙو (وڪيل) هجين ها ته مان به توکي اهو سبق سيکاريان ها جو ڪڏهن به هت پوليس واري جو رستو روڪڻ جي همٿ نه ڪرين ها، کلي چيائين چڱو مان ٿو هيٺ لهان تون مهمان آهين، ڀل لئي ڪر، ائين چئي هٿ ملائي فٽ پاٿ ڇڏي هيٺ لهي ويو.
وهاب چيو هي مارڪيٽ لڳي ٿو ميلن ۾ پکيڙيل آهي، کُٽي ئي نٿو، هڪ بلاڪ کٽي ئي نٿو ته ٻيو شروع ٿي ٿو وڃي، ڪراچي جو ملينيم، سپرمارڪيٽ، پارڪ ويو، طارق روڊ، سميت سمورا مارڪيٽ ملائجن تڏهن به اُهي هن جي اڌ جيترا به نه ٿيندا.
اسان واپس اچي ڊرائيور کي چيو ته پاليڪا وٺي هل، هن ساڳي ڳالهه ڪئي رستن جي خبر نه آهي، اسان چيو پڇڻا نه منجھڻا، پڇندا هلنداسون، اسان پاليڪا روانه ٿياسين، پڇندا پڇندا ڏيڍ ڪلاڪ بعد پاليڪا پهچي وياسين، هي زير زمين مارڪيٽ آهي، ڊرائيور چيو مان ٻڌو آهي ته هي مارڪيٽ ميلن ۾ پکڙيل آهي، هن گھٽي جو نمبر ڏسي پوءِ لهو ته جئين واپسي به اتان ئي ڪجو، نه خبرناهي ڪٿان وڃي نڪرندا، مان اتي ئي بيٺو هوندس. متان وڏو باغيچو آهي ۽ عمارتون، هاڻ هيٺ ڏسجي ته ڪهڙي دنيا آباد آهي، اسان هيٺ لٿاسون ته مارڪيٽ نه پر بازارِحسن لڳل نظر آيو، وڏي رش آهي، هتي به ڪناٽ پئلس جيان يورپي اسٽائيل جو نظارو آهي، هر رنگ نسل ۽ ملڪ جا ماڻهو گهمي رهيا آهن، وهاب هڪ بوٽن جي دڪان ۾ گهڙيو، چيائين هتان بوٽ خريد ڪري ڏسون، پر هن کي بوٽن مزو نه ڏنو، هو دڪان ۾ بيٺو هو ته مان ٻاهر نڪري ويس، ٿورو اڳتي هليس ته اندازو ٿي ويو، واپس ان دڪان کي نه ڳولي سگهندس، جنهن ۾ وهاب کي ڇڏي آيو آهيان، زينب مارڪيٽ جيان سنهيون سنهيون گهٽيون، انگڻ ونگڻ جي انهن ۾ الجھي پيس ته سڄو ڏينهن ٻاهر نڪري نه سگهندس، ڏاڍي مشڪل سان وهاب کي ڳولهي لڌو، هن کي چيم استاد هتان جلدي نڪرون، جي زلزلو آيو ته ڪير اسان کي ڳولي به نه سگهندو، وهاب چيو اوچتو زلزلو ڇو ايندو، مان چيو مان کي ڊپ ٿو ٿئي جي هتي ٻئي وڃائجي وياسون ته اسان کي ڪير ڳوليندو، ڌوڙ وجهينس هل ته ميٽرو ۾ ٿا چڙهون.
اسان جتان آيا هئاسون، اها گهٽي ڀلجي ٻئي پاسي کان وڃي نڪتاسون، ڊرائيور کي فون ڪئي هن چيو اتان پڇا ڪريو ته ڪهڙو علائقو آهي، اسان ٽيڪسي واري کي چيو ڪناٽ پئلس جي بي بلاڪ هلڻو آهي، جن چيو 300 رپيا لڳندا، اسان چيو هي ويجھو ته آهي، ايترا پئسا ڇو، هن چيو هي چراغ دهلي ۾ بيٺا آهيو، ڪناٽ پئلس تمام گهڻو پري آهي، اسان چيو پاليڪا مارڪيٽ ايڏو پکڙيل آهي ڇا هن چيو ها، اهو مارڪيٽ ناهي الڳ شهر آهي، اسان چيو ٺيڪ هل ادا 300 ئي وٺ اسان کي ڪناٽ پئلس پهچاءِ ڪناٽ پئلس پهچي گجراتي هوٽل جي ڳولها ڪئي سي، پر نه لڌو، هتي گجراتي هوٽل ۾ 7 خانن واري ٿالهي ڏيندا آهن، انهن خانن ۾ هر طرح جا ٻوڙ وڌل هوندا آهن، اسان هڪ عام هوٽل تي ويهي مڇيءَ جو آرڊر ڏنو، مڇي تمام سٺي ملي، ماني کائي ارادو ڪيوسين، زير زمين ميٽرو ۾ گهمڻ جو، هيٺ لهي وياسين، ٽڪيٽ واري کي چيو ته اسان کي اهڙي ٽڪيٽ ڏي، جئين سڄو شهر گهمي واپس هتي لهون، هن چيو هي توهان جي واپسي اٺن ڪلاڪن کان پوءِ ٿيندي، وهاب چيو ته بس پوءِ 50 کن اسٽيشن جي ٽڪيٽ ڏي، هن 100 رپيه جا ٻه ٽڪيٽ ڏنا اسان پليٽ فارم تي وياسين، هر پنجن منٽن اندر ميٽرو اچي پئي وڃي، ان مان ڪولين وانگر ماڻهو لهن ۽ چڙهن پيا، جئين ميٽرو آئي، اسان ان ۾ چڙهي ويٺاسين، مان الطاف شيخ ۽ پطرس بخاري جا سفرناما پڙهيا هئا، جنهن ۾ هنن لنڊن جي ميٽرو جي باري ۾ لکيو هو ان ۾ به ائين ڪولين جيان ماڻهو لهندا ۽ چڙهندا هئا، ويهڻ جي جاءِ نه هجڻ سبب اسان بيهي رهياسين، ڪافي جوڙا هڪٻئي جي ڳيچين ۾ هٿ وجھي هڪٻئي کان مٺيون وٺي رهيا هئا، مان کي ساڙ ٿيڻ لڳو، جو مان اڪيلو آهيان ۽ اهڙي نعمت کان محروم.
اسان ٽڪيٽ ته 50 اسٽيشن جي ورتي پر 20 تائين هلي ٿڪجي پياسين، ٻڌائين ٿا ته ميٽرو خودڪار نظام تحت پاڻ هلي ۽ بيهي ٿي ۽ اسٽيشن اچڻ جو اعلان به پاڻ ئي ٿي ڪري. اسان بور ٿي 20 اسٽيشن تي لهي پياسين، ٻاهران اچي ٽيڪسي واري کي چيو ڪناٽ پئلس هلڻو آهي، هن چيو 500 رپيه لڳندا، اسان چيو ايترا ڇا جي لاءِ هي ته آهي ڪناٽ پئلس، هن چيو هي آهي ته پوءِ وڃو، ٽيڪسي ۾ ڇوٿا چڙهو، 500 رپيه معنى پاڪستاني هزار رپيه، اسان پي پهچڻو هيو، چيو سون هل ڀائو 500 ڏيون ٿا، اسان کي ڪناٽ پئلس پهچڻ ۾ ڏيڍ ڪلاڪ لڳي ويو، اتي پهچي ڊرائيور کي فون ڪئي هو به ويجھو ئي بيٺو هو ۽ اسان کي ڏسي رهيو هو، هو ظاهر ٿي بيٺو ته اسان کي به نظر اچي ويو، هن چيو ڪناٽ پئلس جو ته اڃان اڌ به نه گهميا آهيو، اسان چيو هنوز دلي دور است، دلي اسان کان چڙهيل آهي، هن کي گهمڻ لاءِ سال جي ويزا کپي، جيڪا ڪڏهن به نه ملندي، هي جادو وارو شهر آهي، هڪ پاسي کان لهون ٿا ته نڪرون سوين ميل پري ٿا، وهاب شر چيو هاڻ ٿڪجي پيا آهيون هوٽل تي هلون مان چيو نه مغلن جي جامع مسجد هلون اتي مولانا ابوالڪلام آزاد جي مزار آهي اها ڏسون ۽ مغليه جامع مسجد وڃڻ جو به ڪڏهن موقعو نه مليو آهي جيڪا تاريخي مسجد آهي اها ڏسي پوءِ واپس ٿا هلون، ان کان پوءِ اسان اتان پڇاڪندا مغليه جامع مسجد پهتاسين مسجد وٽ پهچي ان جي سامهون ڏٺو سين ته جيڪا بازار هئي اها مسلمانن تي مشتمل هئي ۽ سڄو علائقو سکر جي نئي پنڊ جيان ڏسڻ ۾ پئي آيو جنهن کي اسان پار ڪندا جامع مسجد ۾ داخل ٿياسين ته اتي عبدالحڪيم خان بجاراڻي تي نظر پئي، جيڪو حوض تي ويٺو وضو ڪري رهيو هيو، اسان چيو سي ته ڀوتار جاتي ڪاٿي اسان توکي ڳولهيندا ٿا وتون تون کي اسان جو فڪر ئي ڪونهي تون وڃي سنگت پنجابين ۽ پناهگيرن سان رکي آهي اسان جي پرگهور ئي نه ٿو لهين اسان جو اڄ کان تون سان باءِ ڪاٽ آهي، ان تي عبدالحڪيم بجاراڻي پنهنجي روايتي انداز ۾ چيو ادا شَرو ڪيو مستي ڪيو اڪيلو بجاراڻي توهان کي هٿ اچي ويو آهي ڀل ان سان مستيون ڪيو، مان چيو ته ادا هاڻي اٺ نه رٺا ٻورا رُٺا، ٻروچ آهي نه هاڻي اسان تي ٿو لانگ ورائي، هڪدم هٿ ٻڌي چيائين ادا معافي ادا توبه بجاراڻين سڀين جي توبه شرن سان اسان نه پهچي سگهنداسين توهان شار اسان کان زور صفا زور، هاڻي مونکي نماز پڙهڻ ڏيو ته مان نماز پڙهان، جنهن سنگت سان مان گڏ آيو آهيان انهن کي اتي ئي خدا حافظ ٿو ڪريا ۽ پوءِ توهان سان گڏجي ٿو هلان، اسان چيو ٺيڪ آهي اسان تنهنجو انتظار ٿا ڪريون توهان نماز پڙهي اچو، اسان مسجد گهمي ڏاڪڻن تي اچي ويهي عبدالحڪيم خان بجاراڻي جو انتظار ڪرڻ لڳاسين، ٿوري دير بعد بجاراڻي صاحب نماز پڙهي موٽي آيو، چيائين ته هاڻي هلو ٿورو اڳيون ان مسجد جي هيٺون پارڪ ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد آرامي آهي ان سان هلي ملاقات ڪيون، هو اسان جي اڳيان اڳيان هليو، شايد هو اڳ ۾ به ڪيترا ڀيرا هندستان آيل آهي، هن کي مزار جي لوڪيشن جي خبر هئي، ٿورو پنڌ اڳتي هلي هڪڙي پارڪ ۾ مڙيا سين، جتي ابوالڪلام آزاد جي اڪيلي مزار نظر آئي چئين طرفن کان پارڪ ۽ ان جي مزار جي ڀرسان سوئمنگ پول آهي، مولانا اسان کي وڏي ٺٺ سان سُتل نظر آيو، ان جي مزار جي ڀرسان هڪڙو مولوي ويٺو هيو جنهن اسان کي اشارو ڪيو ته منهنجي طرف اچي، عبدالحڪيم خان بجاراڻي هن کي چيو اسان کي تنهنجي مدد جي ضرورت نه آهي نه ئي اسان تون سان ملڻ آيا آهيون، اسان مولانا کي چڱي طرح سڃاڻيو ٿا ۽ مولانا به اسان کي چڱي طرح سڃاڻي ٿو، تون واري نسل پاڪستان ۾ جيڪي اسان سان ڪهر ڪلور ڪيا آهن، اسان ان مان ئي بيزار آهيون، اسان مولانا سان تو کان سواءِ ئي الڳ ڪچهري ڪرڻ آيا آهيون، تون اتي ئي ويٺو هج مولانا ۽ اسان جي وچ ۾ مداخلت نه ڪر، پوءِ اسان اتي دعا گهري سين، دعا گهري قبر جي ڀرسان ئي پلٿي ماري ويهي رهيا سون، اتي عبدالحڪيم بجاراڻي چيو ته 1948 ۽ 1949 ۾ ڀارت ۾ وڏو ڏُڪار پيو، ڪڻڪ 40 رپيه مڻ ٿي وئي، ان تي مولانا ان وقت جي ڀارت جي وزير اعظم جواهر لعل نهرو کي چيو ته کيس خوراڪ کاتي جو وزير ڪري ته هن ڏُڪار کي مان ئي منهن ڏيندس هن جي ان تجويز کي جواهر لعل نهرو قبول ڪندي کيس ڀارت جو مرڪزي خوراڪ خاتي جو وزير مقرر ڪيو، جنهن سال جي اندر ڪڻڪ جو اگهه 9 رپين تي آڻي بيهاريو ۽ ڪڻڪ جي پيداوار ۾ حيرت انگيز اظافو ڪيو، جڏهن 1954 ۽ 1955 ۾ پاڪستان ۾ ڏڪار آيو ته ابوالڪلام آزاد ئي پاڪستان کي سستي اگهه تي ڪڻڪ مهيا ڪرڻ جي آڇ ڪئي هئي جيڪا پاڪستان قبول نه ڪئي ۽ اهو ڏڪار اسان وٽ 1965 ۽ 1966 تائين جاري رهيو، عبدالحڪيم خان بجاراڻي چيو ابوالڪلام آزاد 1947 ۽ 1948 ۾ هڪ تقرير ڪئي هئي جنهن ۾ هن چيو هو ته ڀارت مان جيڪي ماڻهو پاڪستان لڏ پلاڻ ڪري ويا آهن نه اهي صحيح طرح سان مسلمان آهن ۽ نه ئي انهن ۾ ڪو اسلامي جذبو آهي ۽ نه ئي اهي اتي رهي ڪري اتي جي اسلامي طريقن، ثقافت ۽ ڌرتي کي قبول ڪندا، اتي اهي سڀئي وڳوڙي بدماش ويا آهن، جيڪي شرانگيزي، فتنو ۽ فساد پکيڙڻ کان سواءِ ڪجهه به نه ڪندا ۽ ڪڏهن به اتي جي ڌرتي ۽ ثقافت جو حصو نه بڻجي سگهندا. ادا هي اٿوءَ مولان ابوالڪلام آزاد جنهن سان گڏ اسان ويٺا آهيو ۽ ڪچهري ٿا ڪريون، ان جون اهي سڀ ڳالهيون سچ ثابت ٿيون آهن، تنهن کان پوءِ اسان واپس هوٽل پهتاسون ته رات جا 8 ٿي رهيا هئا، هوٽل واري فون ڪري چيو بسون تيار بيٺيون آهن، رات توهان جي ماني جي دعوت سپريم ڪورٽ بار جي صدر پاريک ڪئي آهي، اسان چيو اسان کي بک ناهي، جنهن کي وڃڻو آهي وڃي، جاويد ڇتاري ۽ سليم منڱريو آيا ۽ هنن به هلڻ لاءِ چيو، اسان چيو جناب اسان ايترو ته رُلي آيا آهيون جو هاڻ همٿ نٿي ٿئي، هو سڀئي پاريک جي دعوت کائڻ هليا ويا، اسان سمهي رهياسون، 12:00 وڳي همراهن جي واپسي وقت جاڳ ٿي جاويد ڇتاري ٻڌايو ته دعوت ۾ وڏو گند ٿيو آهي، اسان جي پاڪستاني يارن ڊٽ ڪي شراب پيتو ۽ پوءِ اُلٽيون ڪيون، هڪٻئي سان گارگند به ڪيو، بکيا پنجابي شراب کي ائين ورتائون ڄڻ دهلي فتح ڪندا هجن ۽ وري نه ملندو، آخري ۽ پهريون ڀيرو مليو هئين.
25.3.2012
صبح جو 8:00 وڳي اٿياسين ۽ آگري وڃڻ جي تياري ڪرڻ لڳاسين، اسان تيار ٿي نيرن ڪري 9:00 وڳي نڪتاسين ته سڀ همراهه وڃي چڪا هئا، صرف اسان جي ڪار بيٺي هئي ۽ ان ۾ اسلام آباد وارو ڪراڙو وڪيل انور شاهه ويٺو هو، ڊرائيور چيو توهان دير ڪري ڇڏي مان کي رستن جي خبر نه آهي، هاڻ پڇندا هلنداسين، اسان چيو انڌن ملتان لڌو هو اسان آگرو نه لهنداسين، تون هل اسان هن کي چيو اسان جي چاچي سردار عبدالحڪيم خان کي به کڻندا هلون، ڊرائيور چيو هوٽل مونکان نه لڀندو، ڊرائيور راضي ٿيو، پر اهو ئي ٿيو ڪافي ڪوشش باوجود اسان کان هوٽل نه لڌو ۽ ارادو ڪيو هلڻ جو پڇا ڪندا مختلف روڊن تان ٿيندا آگري ويندڙ روڊ تي پهچي وياسين، ڊرائيور کي چيو ته پهريان فتح پور سڪري هلي، هن چيو فتح پور سڪري جي کيس خبرناهي هو صرف آگري ئي هلي سگهي ٿو، انورشاهه چيو ته هو لکنوءَ ڄائو آهي، هن جو ڀائٽيو ساڻس آگري ۾ ملڻ اچي پيو، پوءِ هي به لکنوء ويندو ۽ ٻه ٽي ڏينهن اتي رهندو.
هتي جا روڊ رستا خراب هجڻ ڪري دهلي کان آگري جو اڍائي سو جو مفاصلو 6 ڪلاڪن ۾ طئي ڪرڻو پيو، جڏهن ته 485 ڪلوميٽر جو سکر ۽ ڪراچي جو مفاصلو اسان 6 ڪلاڪن ۾ طئي ڪندا آهيون، اسان پهريان آگري جي لعل قلعي وياسين، جنهن ۾ شاهجهان کي سندس پٽ اورنگزيب قيد ڪري رکيو هو. ٽڪيٽن وٺڻ لاءِ بيٺاسين ته ٽڪيٽ واري چيو ته پاڪستاني آهيو، اسان چيو ها هن چيو پاسپورٽ ڏيکاريو، اسان پاسپورٽ ڏيکاريا هن 20 رپيا في ماڻهو جي حساب سان گهريا. مان کي حيرت ٿي ڇو ته گذريل سال هنن اسان کان 700 رپيه في ماڻهو وصول ڪيا هئا، مان پڇيو ايڏي رعايت ڇو ٿا ڪريو ته ٽڪيٽ ڪيپر چيو ته هند سرڪار سارڪ ميمبر ملڪن کان ڀارتي باشندن واري ٽڪيٽ جيترا پئسا وٺڻ جو فيصلو ڪيو آهي، اندر وياسين ان ڪمري تائين پهتاسين جنهن ۾ اورنگزيب شاھجهان کي قيد ڪري رکيو هو ۽ اتي کيس وڏي پٽ دارا جو سر دسترخوان ۾ وجھي موڪيلو هو، اتان ڄارين مان تاج محل به نظر اچي رهيو هو، شايد شاھجهان به روز ڏسندو هوندو، ممتاز کي حاصل ڪرڻ لاءِ شاھجهان ممتاز جي مڙس علي قلي جو قتل ڪرايو ۽ ممتاز جي مرڻ بعد ممتاز جي ننڍي ڀيڻ نرگس سان شادي ڪئي، اورنگزيب جي باري ۾ ننڍي هوندي نصابي تاريخ ۾ پڙهايو ويندو هو ته بادشاھ هجڻ جي باوجود هو ٽوپيون سبي گذر سفر ڪندو هو، ٻئي طرف پيءُ ۽ ڀائرن جون منڊيون چٿڻ ۾ مصروف رهيو، جرمني جي بادشاھ جي زال ويم دوران مري وئي ته هن قانون ٺاهيو ته سڄي ملڪ ۾ ويم گهر ٺهرايا وڃن ۽ دائن کي انهن ۾ رکيو وڃي ۽ نئين دائين جي سکيا ڪرائي وڃي، ٻئي طرف جڏهن ممتاز ڌيءَ کي جنم ڏئي فوت ٿي وئي ته ان ساڍا ٽي ڪروڙ رپيه خرچ ڪري تاج محل ٺهرايو، هن قلعي ۾ به ديوان عام ۽ ديوان خاص ٺهيل آهن، جتي ويهي مغل بادشاھ درٻار لڳائيندا هوندا، عوام تي ظلم به ڪري تاج محل ۽ ڪوٽ قلعا ٺهرايا جيڪي پاڻ لاءِ قيد ثابت ٿين.
لعل قلعي مان ئي تاج محل آياسين، منهنجي دلچسپي هن ۾ گهٽ هئي ڇو ته گذريل سال ڏسي ويو آهيان، بحرحال هتي سنڌي هنڌو نوجوان سنيل آڏواڻي مليو، اسان سنڌي ۾ ڳالهائي رهيا هئاسون، هن هندي مڪس سنڌي ڳالهائيندي چيو مان به سنڌي آهيان، پوءِ هن ٽڪيٽون وٺي ڏيڻ ۽ پرڏينهن واري قطار ذريعي تاج محل ۾ داخل ٿيڻ ۾ مدد ڪئي ۽ اسان اندر پهتاسين ته عبدالحڪيم بجاراڻي تي نظر پئي هو رٻڙ جي وڻ هيٺيان بينچ تي ويٺو ساھ پٽي رهيو هو، مان وهاب کي چيو اسان کي پنهنجو سردار صاحب ملي ويو، هن ڪاوڙ واري انداز ۾ پنجابي ۾ ڳالهائيندي چيو تسي هلو هلو، مان هاڻ پنجابي بڻجي ويو آهيان، اسان چيو اهڙو غضب نه ڪر ٿو کانسواءِ قوم يتيم ٿي ويندي، مڃي ئي نه پيو، نيٺ اسان هيٺ ويهي منٿون ڪيون سين، اها پنجابي سامراج جي سازش هئي ته سنڌي قوم ۾ ڏڦيڙ پيدا ڪري، ان ڪري اسان کان جاني جگر جدا ڪيا ويا، نيٺ اسان جو سردار صاحب مشڪل سان وڃي راضي ٿيو ۽ واپس موٽي سنڌي بڻيو، گذريل سال مرحوم فيض الله ڪورائي ۽ سليم جيسر سميت اسان جو گروپ ٺهيل هو، گڏ گهمڻ ڦرڻ ۾ مزو به آيو پئي هن ڀيري هڪ ته هو ٻئي دوست نه هئا، سليم منڱريو وڃي ڪراچي جي مهاجرن سان گروپ ٺاهيو اسان سان شامل نه ٿيو، ان سبب سڄو سفر بي مزي ٿي ويو هو، بجاراڻي صاحب جي ڪئميرا مان فائدو وٺندي فوٽو به ڪڍياسين، جو اسان ٻنهي يارن وٽ ڪئميرا نه هئي، عبدالحڪيم چيو شرئو توهان واپس هلو، جيڪو مان توهان جو حشر ڪندس ٻئي شر ٻڌي ڪيون ٿا وتو ۽ بجاراڻي بلوچ کي اڪيلو ڪري ڇڏيو آهي، اسان چيو وري بگل ڦٽي ويو، اسان توبه ڪئي منٿ ميڙ قافلو وٺي آيا آهيون، مان چيو پنجابي پناهگير هر هنڌ اسان سان هر سطح جي بدمعاشي ڪندا ٿا وتن، وقت آيو ته هنن جو حشر سکن وارو ڪنداسين، عبدالحڪيم بجاراڻي پڇيو اهو ڪئين، مون چيو ته ڀارت ۾ سکن پنجابين جيان هر طرح جي بدمعاشي ڪندا هئا، ان جي ئي نتيجي ۾ بندران والا سميت گولڊن ٽيمپل ۾ مارجي ويل هزارين سکن جو بدلو وٺڻ لاءِ اندراگانڌيءَ جو قتل ڪيو، جنهن تي ڀارت جا ماڻهو مڇريجي پيا ۽ سکن جو قتل عام شروع ڪيو ڀارت سرڪار به 24 ڪلاڪن لاءِ ماڻهن کي پاڻ نبيرو ڪرڻ جو موقعو ڏئي خاموش ٿي ويهي رهي، 24 ڪلاڪن ۾ ڀارتي ماڻهن سکن کي ڌوئي سندن مستي سدائين لاءِ ختم ڪري ڇڏي، اسان کي به پنجابي ۽ پناهگيرن سان ائين ئي ڪرڻو پوندو، عبدالحڪيم بجاراڻي ملتان واري صديق بلوچ کان پڇيو توهان کي شر صاحب جي ڳالهه سمجهه ۾ آئي، هن سرائيڪي ۾ چيو بلڪل سمجهه ۾ اچي وئي، مان ته هاڻ کان ان تي عمل ڪرڻ جو سوچي رهيو آهيان، اسان بادشاهي مسجد ۽ تاج محل ڏسي ٻاهر آياسين ۽ واپسي جو فيصلو ڪيو.
اسان گاڏيءَ ۾ ويٺاسين مان سوچڻ لڳس هي علائقو سرسبز به ناهي، هتي جا ماڻهو سهڻا به نه آهن، شاھجهان هيڏو پئسو هتي ڇو خرچ ڪيو ۽ هن علائقي کي مغليه سلطنت جو مرڪز ڇو بڻايو، جمنا جي ڪناري تي تاج محل ٺاهڻ جو سبب ڇاهو هو، هتي جا ماڻهو بدتميز، بکيا ۽ بدحال آهن، ايترا سهڻا ۽ شائستا به نه آهن. وهاب چيو ته هتي جا ماڻهو سازشي ۽ ڪينا پرور آهن، مغلن هتي قلعو ۽ تاج محل ٺاهي انهن سازشن کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ هن علائقي کي پنهنجو مرڪز ٺاهيو هوندو، مغل بادشاهه عوام سان ته انصاف نه ڪيو، پنهنجو پاڻ ۾ به نه ڪري سگهيا، شهنشاهه اڪبر انارڪلي کي ڀت ۾ لمبي ڇڏيو، جنهن سان شاھجهان عرف شيخو پيار ڪندو هو، ڊرائيور کي چيو ڏاڍي بک لڳي آهي، ڪٿي هلي ماني کاراءِ اسان سان گڏ آيل ڪراڙو ڪٿي رهجي ويو، ان جو انتظار ڪرڻو پيو، ڊرائيور کي چيوسون ڳولي اچ هن چيو پاڻهين ايندو، ايتري ۾ ڪراڙو پنهنجي مائٽ ۽ مائٽياڻي سان گڏ ايندي نظر آيو، هن کي ويهاري اسان دهلي لاءِ روانه ٿياسين. عبدالحڪيم بجاراڻي چيو هي ڊرائيور ماني الائي ڪاٿي کارائيندو، مان بيمار آهيان، ڪٿان ڀُڳڙا وٺي ڏيو.
ڊرائيور جئمل سنگهه کي چيوسين ڪنهن سٺي هوٽل تي ماني کاراءِ هن چيو 50 ڪلوميٽرن کانپوءِ هڪ مڊوي هوٽل آهي، اتي سٺي ماني ملندي، اسان چيو ايترو پنڌ اسان بک برداشت نٿا ڪري سگهون، ٿورو اڳتي هلياسين ته آگري شهر ۾ ڪي ايف سي نظر آيو، ڊرائيور کي چيو اتي روڪ برگر وٺي ان مان گذارو ٿا ڪريون، مان ٽوئسٽر ورتو، ڊرائيور کي برگر وٺي ڏنو، دهلي طرف روانا ٿي وياسين، شام جا 5 ٿي رهيا ها، هڪ هنڌ روڊ تي 100 ميٽرن جي فاصلي تي 7/8 ماڻهون ويٺل نظر آيا، اهي گول ٺاهي ويٺل هئا، ائين پيو لڳي جئين ته ڪجهه کائي رهيا هجن يا ڪنهن ڳنڀير مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ گڏجي ويچار ڪندا هجن، پر هنن جون پتلون لٿل ڏسي مان کي ڪجهه عجيب عجيب محسوس ٿيو مان ڊرائيور کي چيو ڪار روڪ پر اتي ئي روڪ، هن ايمرجنسي بريڪ هڻي ڪار کي روڪيو، وهاب شر ۽ مان ڪار مان هيٺ لهي هنن جو جائزو وٺڻ لڳاسون ته آخر هي ڪن ڇا ٿا؟ ڊرائيور به لهي آيو، هن پڇيو صاحب جي ڇا پيا ڏسو، اسان چيو ته ماڻهو ڇا پيا ڪن، سک ڊرائيور کلي چيو اهي ڀيا (يوپي ۽ سي. پي وارن کي هتي ڀيا سڏيندا آهن) پائخانو ڪري رهيا آهن، اسان چيو ڀيا ايڏا بي شرم ٿيندا آهن ڇا؟ هن چيو ان کان به چڙهيل آهن، هنن جون عورتون به سري عام سٿڻ لاهي پشاب ڪنديون آهن، هي ڪچهري به ڪندا آهن ته پائخاني ڪرڻ وقت گڏجي ويهندا آهن، هي ڀيا انتهائي ڪريل ۽ بدتميز ٿيندا آهن. عبدالحڪيم بجاراڻي لاهول ولاقوت الا البلا عليل عظيم. ادا هي چوندا آهن ته اسان کي تهذيب سيکاري آهي، سائين اسان تڏهن هنن کي ڏٺو، اتي جڏهن مهاجر ٿي آيا ته هي عورتن سميت صبح جو کليل ميدانن ۾ سٿڻون لاهي حاجت پوري ڪندا هئا، هنن کي ماڻهن جي اچڻ وڃڻ جي پرواھ نه هوندي هئي، يوپي ڄائي انورشاهه کان پڇيوسين هي ڇا ڏٺو توهان، هن چيو مان ته پاڪستاني آهيان مان کي ڪهڙي خبر، عبدالحڪيم بجاراڻي چيو ادا هاڻ هي ڪس ڪا ميوا ٿي ويو آهي، هن کي ڇڏيو، هڪ هنڌ ڊرائيور ڪار روڪي ۽ چيو هي مڊوي مسلمانن جو آهي، وهاب شر پڇيس هي علائقو به يوپي ۾ ٿو اچي يا يوپي مان نڪري آيا آهيون، ڊرائيور چيو شايد يوپي ئي آهي، وهاب چيو هل، هتي ماني نه کائينداسين، پويان ڏسي آيا آهيون، ڌوئيندا ئي ناهن ۽ پٿر سان صفائي ڪندا آهن، هتان هلو، عبدالحڪيم بجاراڻي چيو صحيح ٿو چئي ماني دهلي ۾ هلي کائينداسون، هتي جوس وغيره آهي ته وٺو، وهاب شر پاڻي ۽ جوس جون بوتلون وٺي آيو ۽ اڳتي سفر جاري رکڻ لاءِ روانه ٿي ويا سين.
رات جو 10:00 وڳي دهلي پهتاسين، عبدالحڪيم خان بجاراڻي کي سندس هوٽل تي ڇڏيوسي ۽ اسان پنهنجي هوٽل ڪلارڪس ان ۾ اچي ماني کائي سمهي رهياسين.
26.03.2012
اسان جي واپسي آهي، شروع ۾ اچڻ کان پهريان سوچيو ته 15 ڏينهن رهنداسين، پر بعد ۾ اسان جي يارن جي پنجابي گيري ڏسي رهڻ تان دل کڄي وئي، گهڻا وڪيل ته صبح جو 5:00 وڳي روانه ٿي ويا، اهي امرتسر ۾ رهڻ نٿا چاهين، اسان جو امرت سر ۾ رهڻ جو ارادو آهي، رات رهي سڀاڻي لاهور لاءِ روانه ٿينداسين، اسان 9:00 وڳي تيار ٿي چيڪ آئوٽ ڪري هوٽل ڇڏي اچي ڪار ۾ ويٺاسين ۽ ڊرائيور کي چيو اسپارڪ ان هوٽل هل، جتان عبدالحڪيم بجاراڻي کي کڻڻو آهي، اهو هوٽل 15 منٽن جي ڊرائيو تي هيو، اتي آياسين ته خبر پئي عبدالحڪيم بجاراڻي صبح جو سوير جهاز ذريعي امرتسر روانو ٿي ويو آهي، اسان رنگ روڊ ڪراس ڪري امرت سر طرف روانا ٿياسي ته دهلي ختم ٿي وئي مان ڊرائيور کان پڇيو جنهن ڏينهن آيا هئاسين ته 3 ڪلاڪ شهر ۾ داخل ٿيندي لڳي ويا هئا، هاڻ صرف 25 ڪلوميٽرن اندر دهلي پوري ٿي وئي، هن چيو هي اڃا به دهلي آهي، هي وچ تي آبادي آهي، جنهن تي اڏاوتون ڪرڻ ۽ عمارت ٺاهڻ تي پابندي لڳل آهي، ته جئين شهر ماحولياتي گدلاڻ کان بچيل رهي، 3 ڪلوميٽر هلياسين ته دهلي جو شهر وري نئين سري سان شروع ٿي ويو، ڊرائيور چيو هن شهر سان چڙيل (ڏائڻين) وارو چڪر آهي، شارٽ ڪٽ ڪرڻ جي باوجود به اسان کي شهر مان نڪرڻ ۽ مين روڊ تي پهچڻ ۾ 3 ڪلاڪ لڳي ويا هئا.
ڊرائيور هڪ مڊوي تي ڪار روڪي چيو هتي پراٺو ۽ اصلي مکڻ ملندو آهي، هتي جا ماڻهو لسي مکڻ جا ڏاڍا شوقين آهن، هتي پراٺي جو تصور ان ۾ ڪنهن نه ڪنهن قسم جي چرهاڻ هجڻ لازمي آهي، جڏهن پراٺو آيو ته ان ۾ چرهاڻ هجڻ سبب مکڻ جو مزو خراب ٿي ويو، اسان هڪ هڪ پراٺو کائي لسي جو گلاس گهرايو ته ان ۾ به مکڻ پيل هو، مکڻ ۾ عجيب قسم جي بوءِ هجڻ ڪري مان لسي جو گلاس موٽائي ڇڏيو، وهاب شر مکڻ به کاڌو ۽ لسي به پي ويو، مان کي چيو مکڻ نٿو کائين، مان چيو هتي هر شئي هلال آهي خبر ناهي مکڻ الائي جي ڪهڙي قسم جي جانور جو هجي، وهاب چيو ڀل هجي ان سان ڪهڙو فرق ٿو پوي، کير مکڻ ته جانور جي کير مان ئي ٺهندو آهي، ايتري ۾ اتان سوئرن جو وڏو ولر گذرڻ لڳو، مان چيو هنن جو به ٿي سگهي ٿو، وهاب چيو بلڪل هنن کي ته ماڻهو ائين ئي کائين ٿا، جئين اسان ڳئون، رڍ ۽ ٻڪري جو کير پيئندا آهيون ۽ ڪهي به کائيندا آهيون، مان چيو ڀائي ڪجهه به هجي، اسان جي کاڌن جو مزو ئي پنهنجو آهي، هنن رڳو فلمي دنيا ذريعي اگهاڙيون مايون نچائي دنيا کي بيوقوف ٺاهيو آهي، هنن جي هر شي بناوٽي آهي، ائين چوندا اسان پنهنجي ڪار ۾ ويهي امرت سر لاءِ روانا ٿي وياسين، رستي ۾ هڪ بورڊ تي نظر پئي جنهن تي لکيل هو Lovely Professional University ڊرائيور ٻڌايو ته ان يونيورسٽيءَ جو مالڪ مٺائي ٺاهي وڪڻندو هو، ان مان هن اها يونيورسٽي قائم ڪئي آهي، جيڪا 170 ايڪڙن تي پکڙيل آهي.
ستلج ندي ڪراس ڪئي سي، جيڪا هن موسم ۾ به پاڻي سان ڀريل آهي، هتي جون نهرون به پڪيون آهن، جئين نه پاڻي ضايع ٿئي ۽ نه سم ڪلر سبب زمينون غيرآباد ٿيڻ جو خطرو هجي، هتي هنن درياهن تي پنجاب ۾ ئي ڊيم ٺاهي پنجاب ۽ راجستان کي آباد ڪيو پيو وڃي، بجلي گهر سٺي بجلي پيدا ڪندا آهن، اسان وٽ ته درياهه اسان جو ڊيم پنجاب ۾، هتان جي هڪ هڪ نهر به ٻن روهڙي ڪئنالن جي برابر آهي.
اسان هاڻ لڌيانه شهر مان گذري رهيا آهيون هي هيرو موٽر سائيڪل ۽ اي.ون پيڊل سائيڪل ٺاهڻ جا ٻه وڏا ڪارخانه آهن، هتي ته هر شهر ۾ ڪنهن نه ڪنهن قسم جو ڪارخانو آهي، اسان واري ڪارناهي، ڪراچي جهڙي شهر کي گجرانه والا ۽ فيصل آباد جي ڪارخانن جون ٺهيل سائيڪلون وڪرو ڪرڻ لاءِ آنديون وينديون آهن.
هتي به اسان جي ملڪ جيان خوشامدي ماڻهن طرفان سيستدانن ۽ وزيرن جي فوٽن وارن بورڊن جي ڀرمار ٿيل آهي، ان معاملي ۾ ٻنهي ملڪن ۾ سئو سيڪڙو هڪجھڙائي نظر اچي رهي آهي، باقي جهيڙو ڇاتي آهي، اها خبر الله سائين کي. اسان ڀارتي پنجاب جي سنوين شهرن مان گذرندا شام جو 7 وڳي امرت سر پهتاسين، جتي اسان کي چيو ويو ته ايم ڪي هوٽل ۾ اسان جي رهڻ جو بندوبست ٿيل آهي. ڊرائيور اسان کي هوٽل ايم ڪي ۾ وٺي آيو، جتي پنجاب جو وڪيل طاهر چوڌهري به مليو، اسان گيٽ اندر داخل ٿياسين ته سک بيٺو هو جنهن چيو توهان جو ڪمرو هن هوٽل ۾ نه پر ڪنهن ٻئي ۾ آهي، هن اسان کان نه نالو پڇيو نه تصديق ايتري ۾ طاهر چوڌهري پنجابي ۾ ڳالهائيندي چيو پر عاصمه جهانگير منهنجو نالو ته هن هوٽل ۾ لکرايو آهي، ان تي سردار جي ٽڙي پيو جي تُسي آئو آئو، اسان هن کي چيو جي هو تُسي آهي ته پوءِ اسان ڇا آهيون، توهان زبان جي بنياد تي اقربا پروري پيا ڪريو، اسان سمجھيو ته اهو محض ڪينا پروري اسان جي پنجاب ۾ آهي پر توهان پنجابي آهيو نه، ان بيماريءَ مان ڪئين ٿا بچي سگهو. هوٽل جو سک مئنيجر ڏاڍو شرم سار ٿيو، مان وهاب شر کي پنهنجو پاسپورٽ ڏئي چيو، مون کي اکين ۾ تڪليف وڌي وئي آهي، مان ڪنهن ڊاڪٽر کي ڏيکاري اچان، تيستائين توهان ڪمرو وٺي سامان رکرايو.
مان سک ڊرائيور کي چيو اکين واري ڊاڪٽر وٽ هلڻو آهي، هو مونکي اکين جي سک ڊاڪٽر وٽ وٺي هليو، ڪائونٽر تي به هڪ نوجوان سک ويٺل هو، هن کان ڊاڪٽر جي ملاقات جو پڇيو، هن چيو دير ٿي وئي آهي، ليٽ في سان ملاقات ڪرائي سگهجي ٿي، هن مون کان 200 رپيا ورتا، پنجاب ڀل انگلينڊ جو هجي ان مان توهان ڪڏهن به ڀلائي جي اميد نٿا ڪري سگهو، هتي به لاهورين وارو دو نمبر اسٽائل لڳو پيو آهي، ڊاڪٽر وٽ جيڪو بورڊ لڳل آهي ان تي آئي (اک) اينڊ ڊينٽل (ڏندن) فزيشن اينڊ سرجن لکيل ڏسي منجھي پيس اسان وٺي اي.اين.ٽي جا ڊاڪٽر (الڳ) آهن هي ته کهڙو ئي نٿو ملي، مون کي لڳاتار مٽيءَ واري هوا سبب اکيون پچي پيون، مون سوچيو جيستائين ڊاڪٽر اي جي چندواڻي ۽ ابراهيم ڀٽو تائين پهچان تيستائين هتي عارضي رليف ملي، ڊاڪٽر وٽ به ڪي گهڻا مريض نه پر ٻه ٽي ويٺا هئا، سک مان کي پاڪستاني سمجھي 150 رپيا مٿي وٺي ويو نه ته ٻين کان 50 رپيا وٺي رهيو هو، 15 منٽن بعد ڊاڪٽر سڏايو هن مان کي سلوار قميص ۾ ڏسي چيو پاڪستاني، مان چيو هائو، هن چيو پاڪستان ڏاڍو پيارو ملڪ آهي، مان چيو اهڙي ڳالهه آهي ته اهو وٺو هي ڏيو، سک ڊاڪٽر کي شايد هڪدم اهڙو جواب ملڻ جي اميد نه هئي، هو هڪٻڪو ٿي وائڙو ٿي ويو ۽ منهنجي اک کي تپاسڻ شروع ڪيو، هن وٽ پنجن ڇهن قسمن جون اکيون چڪاسڻ واريون مشينون پيون هيون، انهن تان چيڪ ڪرڻ بعد چيو ساڄي اک ۾ اسڪريچ آهي، مان هتي اچي پهريان آچر چند واڻي کي ڏيکاريو جنهن به چيو ڪاري تاري ۾ اسڪريچ آهي، ٻنهي جي دوائن ۾ ڪو رليف نه ملندو ڏسي دوست طارق منگي جي صلاح سان ڊاڪٽر محمد ابراهيم ڀٽو کي ڏيکاريو، جنهن سک ڊاڪٽر ۽ اي.جي چندواڻي جي راءِ کي رد ڪندي دوا ڏني ۽ ان مان رليف مليو.
وهاب پڇيو دوا وٺي آئين، مون چيو ها، هن چيو گهڻو خرچ لڳو، مان ٻڌايو ته ٻه سئو رپيا ڏسڻ جا ۽ 300 رپيا ٻن ڊراپس جا، هن چيو اسان کي جو ديوان دوست ٻڌائيندا آهن ته هندستان جي ڊاڪٽرن جي في 20 رپيا آهي ۽ دوا به ان ۾ ڏيندو آهي، مان چيو اسان جا حاجي ۽ زوار جڏهن سعودي ۽ ايران عراق مان حج عمرا ۽ زيارتون ڪري موٽندا آهن پوءِ به ڪوڙ ڳالهائيندا آهن، روڊ سون جا، ماڻهو مٺا، ڪوڙ ته بلڪل نه ڳالهائيندا، جڏهن مان پاڻ ٿي آيس ته سڀ ڪوڙ ثابت ٿيو، هي ديوان به هتي ياتري ٿي ايندا آهن، هنن لاءِ هي زمين مقدس آهي، مان چيو ٿڪيل آهيون، هل ته ماني کائي اچون پوءِ ننڊ ڪري صبح جو قلندر، سچل ۽ ڀٽائي جي ننگري تي پهچي قادر قلندر مست ڪنداسين.
هيٺ لٿاسين ته اسان جو ڪاڪو سردار عبدالحڪيم خان بجاراڻي ملي ويو، اسان ڄڻ وڇڙا ملياسين، ڀوتار اسان کي ڇڏي کڻي هوائن ۾ پرواز ڪيو اٿئي، هن چيو مان کي دهلي جو ايئرپورٽ ڏسڻ جو شوق هو. مان پڇيو ڪئين لڳو، هن چيو واقعي لنڊن جي هيٿرو ايئرپورٽ جهڙو، ڀاڙو، هن ٻڌايو صرف ٻه هزار رپيا. دهلي ۽ امرت سر جو فاصلو سکر ڪراچي جيترو آهي، اسان کي سکر کان ڪراچي لاءِ 9000 رپيا ڀرڻا پوندا آهن، بجاراڻي صاحب چيو امرت سر جو ايئرپورٽ لاهور ۽ چڪ لالا ايئرپورٽن کان گهڻو بهتر ۽ سهڻو ايئرپورٽ ٺهيل آهي، هتي مان هڪ وڳي پهتس، گولڊن ٽيمپل اندر تائين وڃي ڏسي آيس، مان پڇيو اندر ڇا هو، چيائين ٻه همراهه باجن ۽ تبلن تي واهي گُرو واهي گُرو ڳائي رهيا هئا، ٻيو ته ڪجهه به نه هو، هن چيو هلو ته ماني کائون، شهر ۾ ماني کائڻ وياسين ته سڄو شهر بند ٿي چڪو هو، صرف هوٽل کليل هئا، ماني کائي اچي سمهي پياسين.
27.03.2012
صبح جو 9:00 وڳي جاڳ ٿي، تيار ٿي چيڪ آئوٽ ڪري سامان گاڏي ۾ رکرايو، سک ڊرائيور چيو هتي نيرن هڪ اهڙي هوٽل تي ٿو ڪرايان جتي رڳو معشوق ئي معشوق هوندا آهن، هو هاڻ اسان ٽنهي جي مزاج کي سمجھي ويو آهي، پر سمجھڻ ۾ ٿوري دير ڪري ڇڏيائين، هو اسان کي هڪ هوٽل تي وٺي آيو، جتي نارين (عورتن) جو وڏو تعداد نيرن ڪرڻ ۾ مصروف هو، اهي سڀ ملازم پيشا ناريون آهن، جيڪي دفتر وڃڻ کان پهريان هتي نيرن ڪرڻ اينديون آهن، اسان جي چاچي هنن سان فوٽو ڪڍرايا، اسن کي ٿور لڄ ٿئي پئي، هو پنهنجي عمر جو پورو پورو فائدو وٺي رهيو هو.
اسان نيرن ڪري گولڊن ٽيمپل آياسين، مان ته گذريل سال به هتان ٿي ويو آهيان، وهاب پهريون ڀيرو آيو آهي، ان کي ڏيکارڻو آهي، گولڊن ٽيمپل جي گيٽ کي تبديل ڪيو ويو آهي، جو پراڻي گيٽ وٽ سنڌ بئنڪ ڀرسان اڏاوات شروع ڪئي وئي آهي، اسان کي پيرن اگهاڙو ٿورو وڌيڪ ڦيرو ڪرڻو پيو، پيرن ۾ ڪنڪر لڳڻ سبب تڪليف ٿي، اندر وڃي ڦيرو ڪائي واپس موٽي آياسين ۽ جڙيانوالا باغ تي آياسين جتي 1919 ۾ جنرل ڊائر پرامن آزادي پسندن جي جلوس تي فائرنگ ڪري هزارن جي تعداد ۾ سک، مسلمان ۽ هنڌو قتل ڪيا هئا، ٻاهر آياسين ته ان سک جو بت بيٺل نظر آيو جنهن 1940 ۾ لنڊن وڃي جنرل ڊائر کي گولي هڻي ماري جڙيانه والا جي شهيدن جو پلاند ڪيو هو، ان کي اسان سلام ڪري واپس اچي پنهنجي ڪار ۾ سوار ٿي لاهور روانا ٿي وياسين.