راجا ڏاھر بن راجا چچ (برھمڻ گھراڻه سنڌ)
ھڻ ڀالا، وڙھه ڀاڪرين، آڏي ڍال مَ ڍار،
مٿان تيغ ترار، مارِ متارو ٿئين.
................
سر زمين سنڌ دنيا جي قديم مھذب ۽ متمدن ملڪن مان ھڪ آھي، ان دنيا جي عام دستور موجب گھڻا لاھا چاڙھا ڏٺا آھن، ان جي قديم عظمت جا نشان، آمري، ڪوٽ ڏيجي ۽ موھن جي دڙن جي يادگارن ۾ اڃا تائين موجود آھن.
ان تي ڪجھ وقت ملڪي حاڪمن جي حڪومت پئي رھي آھي ته ڪو وقت ڌارين جي قبضي ھيٺ اچي ان کي ڏکيا ڏينھن ڏسڻا پيا آھن. ان جي تاريخ جي پوري طرح کوجنا نه ٿي سگھي آھي پر نزديڪ سنڌي تسلط جو دور راءِ سھاسي ۽ چچ گھڙاڻي حڪومت جو ھو.
چچ گھراڻي کي برھمڻ حڪومت به سڏين ٿا. ان گھراڻي جو آخري حاڪم راجا ڏاھر چَچ جو ننڍو فرزند ھو. راجا چچ 52ھ مطابق 672ع تي وفات ڪئي. ان بعد راجا چندر سنڌ جو والي ٿيو. جنھن اٺ سال حڪومت ھلائي 60ھ مطابق 680ع تي وفات ڪئي. ان کان پوءِ راجا ڏاھر سنڌ جي حڪومت جي گاديءَ تي ويٺو. جنھن نھايت دانشمندي، ھمت ۽ خوش اسلوبيءَ سان 32 سال حڪومت ڪئي. جنھن کان عرب بنو اميه سامراج جي سپھ سالار حجاج بن يوسف ثقفيءَ جي نياڻي محمد بن قاسم حڪومت وٺي سنڌ تي ڌاريون تسلط قائم ڪيو.
راجا ڏاھر حڪومت جي واڳ وٺندي ھڪ سال اندر چوطرف حڪومت کي مضبوط ڪرڻ لاءِ قدم کنيا. سندس گاديءَ جو شھر الور ھو، اتان ھن پھرين اڀرندي سنڌ ڏي برھمڻ آباد ۾ اچي سندس ڀاءُ ڏاھرسين کي مڪاني حڪومت سپرد ڪري پوءِ مڪران طرف روانو ٿيو، جتي مڪاني حاڪم سان لاڳاپا قائم ڪري موٽي الور آيو. اھڙيءَ طرح ھن سندس پيءُ راجا چچ جي ڏينھن واري ساري سلطنت تي ملتان سوڌو تسلط قائم ڪري ورتو. سندس دور حڪومت ۾ سنڌ اندر مضبوط حڪومت قائم ٿي ۽ امن امان رھيو.
ان وقت عرب ۾ بني اُميه گھراڻي جي حڪومت ھئي، جن جي ھڪ ھڪ حاڪم يزيد بن معاويه رسول مقبول صلعم جي ڏھٽي حضرت امام حسين عليه السلام کي شھيد ڪرائي اُن جو لاش گھوڙن کان چٿرائي سندس سر مبارڪ نيزي تي چاڙھي مھينن تائين ملڪن ۾ گھمارايو ھو. امام حسين عليه جي فرزند ۽ خاندان جي عورتن کي قيد ڪرائي دمشق گھرايو ھو. انھيءَ گھراڻي عبدالله بن زبير کي حرم ڪعبه ۾ قتل ڪرايو ھو، ازانسواءِ ڪيئي ظلم ڪيا ھئا.
راجا ڏاھر جي ڏينھن ۾ انھيءَ گھراڻي جو حاڪم عبدالملڪ بن مروان عرب جو بادشاھه ھو. ان جو سپھه سالار حجاج بن يوسف ثقفي وڏو ظالم، قاتل ۽ بي رحم ھو جنھن اھل بيت رسول تي اڪيچار ظلم ڪيا ھئا ۽ بي شمار مسلمانن جو سندس ھٿان خون وھيو ھو. اانھن ڳالھين کان تاريخ دان بخوبي واقف آھن.
امام حسين عليه السلام جي شھادت کان پوءِ جي مڪاني ردعمل پيدا ٿيا ته کين سختيءَ سان دٻائڻ بعد جڏھن بنو اُميه گھراڻي جو تسلط ساري عرب تي ويھي ويو ته ھنن سندن سامراج کي وڌائڻ لاءِ چوطرف حملا ڪرائڻ شروع ڪيا.
عربستان جو گھڻو حصو ريگستاني آھي، اتي جا رھاڪو سواءِ ٻن مکيه شھرن مڪي ۽ مديني جي بدويانه زندگي گذاريندا ھئا. ان ۾ رھندڙ قبيلا اڪثري پاڻ ۾ وڙھندا رھندا ھئا. ان ڪري جنگجويانه ذھنيت سندن سرشت ۾ سمايل ھئي. اتي جا رھاڪو گھڻو ڪري قديم قبيلائي مذھبن جا پوئلڳ ھئا جن جي خدائن جا بت ڪعبي ۾ رکيل ھئا. پر ڪي منجھان ڪرستان ۽ يھودي ھئا. ضروريات زندگيءَ لاءِ ھو شام ۽ عراق سان قافلن ذريعي واپار ڪندا ھئا.
رسول مقبول صلعم جي پيدا ٿيڻ کان اڳ به ھنن مان روم ۽ ايران جي شھنشاھن طرفان جنگي لشڪر لاءِ ڀرتي ٿيندي ھئي. ھتي جي رھاڪن جو زيادہ تر گذران مال چارڻ تي ھوندو ھو. سندن زندگي اڪثر ڪري تنگ گذرندي ھئي. رسول مقبول جي پيدا ٿيڻ تي ھنن کي نئين مذھب جي نالي ۾ متحد ڪري ھڪ مرڪزي حڪومت ھيٺ منظم ڪيو ويو. جنھنڪري ھنن جي طاقت ۽ حوصلو وڌي ويو.
حضرت رسول ڪريم صلعم جن جي رسالت جا ٻه مقصد ھئا:
ھڪ ماڻھن جي ذھني تربيت، نفسياتي اصلاح ۽ اخلاقي درستيءَ جو ھو.
ٻيو امن امان رکڻ، ملڪي نظام ۽ ماڻھن جي گذراني مسئلن جي حل ڪرڻ جو ھو.
پيغمبرِ خدا جي موجودگيءَ ۾ ٻئي ڪم خوش اسلوبيءَ سان سرانجام ٿيندا رھيا. انھن جي انتقال کان پوءِ سندن پوئلڳ ٻن راين ۾ ورھائجي ويا.
ھڪڙن جو رايو ھو ته مٿين ذڪر ڪيل پھرين مقصد کي جو مذھب جو بنيادي متو ھو ترجيح ڏني وڃي.
ٻين جي راءِ ھئي ته عرب جا ماڻھو اڃا سندن بدويانه عادتون، قبيلائي اختلاف، پراڻا اعتقاد ۽ رسم ۽ رواج پوري طرح بدلائي نئين مذھب جي عقيدن ۽ دستورن سان مانوس نه ٿي سگھيا ھئا. تاريخ ۾ پھريون دفعو انھن ۾ اتحاد ۽ مرڪزيت قائم ٿي ھئي. جنھن جي قائم ڪرڻ ۾ طاقت جي استعمال جو گھڻو دخل ھو. ان ڪري سڀ کان زيادہ توجھ ٻي مقصد جي سرانجامي طرف ڏيڻ گھرجي. پھرين جو واسطو مستقبل جي ڳالھين سان ۽ ٻئي جو حال سان ھو. مستقبل جو مدار حال تي رھي ٿو. ان ڪري ٻئي گروھه کي ڪاميابي حاصل ٿي.
عرب جا ماڻھو غريب ھئا، انھن جي يڪمشت رکڻ ۽ قبائلي اختلافن کان سندن توجھ ھٽائي ٻئي طرف ڪرڻ لاءِ ٻي راءِ جي ڪارڪنن ضروري ڄاتو ته ڀر وارن آباد ۽ سرسبز مُلڪن کي قبضي ۾ آڻي انھن جي سرمايه سان ھتي جي رھاڪن جي گذران جو انتظام ڪجي.
نئين مذھب انھن ۾ اتحاد ۽ جذبه جنگ اڳي پيدا ڪيو ھو. ازانسواءِ ٻين سرسبز مُلڪن جي ملڪيت ۽ پيدائش گذران لاءِ ھٿ ڪرڻ جي خيال منجھن ٻاھرين ملڪن فتح ڪرڻ جي خواھش پيدا ڪئي. حضرت عمر رضه جي ڏينھن ۾ ڀر وارا سُکيا ملڪ شام، عراق، مصر ۽ ايران فتح ٿي چڪا ھئا.
انھن فتحن عرب جي تنگدست ماڻھن کي سُکيو ھڪ طرف بڻايو ته ٻئي طرف ھنن جي جنگي قوت، قومي وقار ۽ عزت جو ڌاڪو وھاري ڇڏيو. پھرين ٻن خليفن جي ڏينھن ۾ ڪي اخلاقي معيار ۽ رسولِ مقبول صلعم جي روايات قائم رکڻ جي ڪوشش ٿي، ليڪن ملڪ ۾ ناراضگي ايتري وڌي جو ان مان ھڪ خليفو قتل ٿي ويو.
پئسا، ملڪيت ۽ گذر جي فراواني جيڪڏھن زندگيءَ کي سھل بڻائڻ ۾ مدد ڪن ٿيون ته انھن جي ڪري ڪي خرابيون به پيدا ٿين ٿيون. نتيجو اھو نڪتو ته حضرت علي عليه السلام جي شھادت کان پوءِ قبيلائي اختلافن ۽ اقتدار جي حصول عربن ۾ خانه جنگي پيدا ڪري ڇڏي. نيٺ بني اُميه خاندان ٻين سڀني گروھن کي زور سان دٻائي سموري طاقت جو مالڪ بڻجي ويو. شيخ سعدي عليه الرحمة چيو آھي ته:
ھفت اقليم از بگيرد بادشاہ، ھم چنان دربند اقليم دگر
نيم نان گر خورد مرد خدا، بزدل درويشان کنديم دگر
[ معنيٰ: بادشاھن جي ستن مُلڪن فتحن ڪرڻ بعد به طمع جھَڪي نٿي ٿئي ۽ وڌيڪ لاءِ ڪوشش ڪري ٿو. ليڪن درويش ھڪ مانيءَ مان اڌ کائي اڌ ٻئي لاءِ بچائي رکي ٿو.]
عبدالملڪ جي ڏينھن ۾ خانه جنگي گھٽ ٿي. اندروني انتظام درست ٿيڻ بعد ھن بني اُميه سامراج کي وڌائڻ لاءِ رِٿون رِٿيون. نالو اسلام جو ھو، مقصد مُلڪ فتح ڪرڻ، ڦرلٽ ڪري ملڪيت ھٿ ڪرڻ جو ھو. ڪن مسلم تاريخدانن جو چوڻ آھي ته رسول مقبول کان پوءِ خلافت ۽ اسلامي حڪومت ئي ڪانه ٿي آھي، پر ڪن جو چوڻ آھي ته خلفاءِ راشدين جي ڏينھن ۾ٿورو گھڻو رسول مقبول جي روايتن کي خيال ۾ رکيو ويندو ھو. ان کان پوءِ حڪومتون اسلامي نه رھيون بلڪ نالي ۾ سلطان بادشاھن جي ھٿن ۾ پي رھيون جن سندن شخصي، قبيلائي ۽ گروھي مفادن لاءِ پي حڪومتن کي ھلايو.
عبدالملڪ جي دور ۾ ان پوئين گروھه جي مفاد خاطر حڪومت ھلي رھي ھئي. تاريخدانن کي پتو آھي ته سندس سپہ سالار حجاج بن يوسف جي ظلم ۽ قتل عام ڪيا تن کان مسلمان ته ھڪ طرف ليڪن شيطان به ھوند شرمائجي وڃي.
ان لاءِ ھڪ مثال ڪافي ٿيندو ته ھڪ دفعي جمعي نماز تي ڪوفي جي جامع مسجد ۾ ھزارھا ماڻھو نماز پڙھڻ لاءِ آيل ھئا جن ۾ حافظ قرآن، درويش، اھل بيت سڀ حاضر ھئا. اتي خطبو ڏيندي حجاج بن يوسف ظاھر ڪيو ته اڄ آئون فصل پڪل ڏسي لُڻڻ چاھيان ٿو. ان کان پوءِ مسجد ۾ قتل عام جو حڪم ڏنائين. جن ۾ ھزارھا مسلمان قتل ٿي ويا.
سندس انتقال وقت ھڪ لک کان وڌيڪ ماڻھن کي خراب حالت ۾ جيل ۾ ڏٺو ويو.
وڌيڪ ستم ظريفي اھا ھئي ته بنا سبب ٻين مُلڪن تي حملا ڪري ڦرلٽ مان مال ھٿ ڪرڻ، آزاد ماڻھن کي غلام ۽ ٻانھيون بڻائي انھن جي وڪري ڪرڻ کي اسلام جو ڪارنامو ظاھر ڪيو ويو.
انھيءَ بادشاہ جي ڏينھن ۾ عربن جون جدا جدا فوجون ٽن طرف ملڪن جي فتح ڪرڻ لاءِ موڪليون ويون. ھڪ فوج جا موسيٰ اشعري جي ھٿ ھيٺ مغرب طرف موڪلي ويئي جنھن اسپين تائين فتحون ڪيون. اُتر طرف قتيبه بن مسلم جي ھٿ ھيٺ فوجون موڪليون ويون جن سمرقند ۽ بخارا تائين فتح ڪئي. اوڀر طرف حجاج بن يوسف پنھنجي نياڻي محمد بن قاسم جي ھٿ ھيٺ سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ فوج موڪلي. ان کان اڳ به سنڌ تي فتح ڪرڻ لاءِ چوڏھن ناڪام حملا ڪيا ويا ھئا.
جڏھن محمد بن قاسم جي فوج سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ آئي ته راجا ڏاھر جي فوج نھايت جوانمرديءَ سان سان سنڌ جي حفاظت، ناموس ۽ عزت لاءِ لڙِي پر جنگ ۾ راجا ڏاھر قتل ٿي ويو ۽ مُلڪ تي عربن جو قبضو ٿي ويو. ان ۾ عربن کي ڪروڙھا روپين جي ملڪيت ھٿ آئي ۽ ڪئين ھزار سنڌي مَردن ۽ عورتن کي غلام بڻائي عرب ۾ وڃي وڪرو ڪيائون.
ھاڻي سول اٿندو ته عربن جي اُن فتح کي جائز ۽ اسلامي فتح شمار ڪجي يا عرب بادشاھن جي سامراجي جذبي ھيٺ غاصبانه ۽ غير اسلامي مُلڪ گيريءَ جي حوس سمجھيو وڃي. اُن مسئلي کي پوريءَ طرح سمجھڻ لاءِ ضروري آھي ته اسان مسلمانن جي ٻِن جدا راين کي پيش ڪريون.
ھڪ گروھه جو چوڻ آھي ته اسلام ماڻھن وچ ۾ مذھبن، نسلن، قومن ۽ رنگن جي نالي ۾ کڙي ڪيل ديوارن کي ڊاھي انسانذات ۾ اتحاد، امن، فلاح ۽ بھبودي پکيڙڻ لاءِ آيو ھو. اھو دين فطرت ھو جنھنجو ابتداءُ آفرينش کان سڀني پيغمبرن پيغام ڏنو ھو. اھو نئون دين ڪونه ھو بلڪ ان مطابق سڀني مختلف مذھبن جي ظاھري ڪثرت پويان بنيادي وحدت سمايل ھئي. اھڙي تعليم جو فروغ صحيح سمجھاڻي، اخلاقي درستي ۽ نفسياتي اصلاح ذريعي تاليف قلوب، رواداري ۽ باھمي گفتگو وسيلي ٿيڻ وارو ھو. تشدد، نفرت، نفاق، خود مطلبي اُن جي راھه ۾ رڪاوٽون ھيون. دين جي معاملي ۾ زور زبردستي ناجائز ھئي. پيغمبر خدا رحمةالعالمين ٿي آيل ھو. ھو غلامن کي آزاد ڪرائڻ، ڦرلٽ بند ڪرائي، انصاف جو دور قائم ڪرڻ دنيا ۾ اَمن لاءِ آيل ھو ۽ نه اُنھن ڪمن جي مروج ڪرڻ لاءِ جي پوءِ ڪِن ماڻھن اسلام جي نالي ۾ ڌارين مُلڪن کي غلام بڻائڻ، ڦرلٽ ڪرڻ، آزاد ماڻھن کي غلام بڻائڻ لاءِ ڪيا ھئا.
ٻي گروھه جو چوڻ ھو ته اسلام ھڪ نئون مڪمل عالمگير دين ٿي آيل ھو، اُن جي اچڻ بعد ٻيا سڀ دين رد ٿي ويا ھئا. ھن نئين دين جا مکيه مَتا توحيد، نماز، حج، زڪوات، روزہ ھئا. انھن مَتن ۽ اُن دين جي شريعت (دستورالعمل) کي زوريءَ دنيا ۾ ماڻھن مٿان مُسلط ڪرڻو ھو جنھن عمل کي جھاد جي نالي سان سڏيائون ٿي. اُن ۾ ٻين ملڪن تي چڙھائي ڪري خونريزي ڪرڻ، اُن تي قبضو ڪرڻ، ڦرلٽ ڪرڻ، مَردن ۽ عورتن کي غلام ڪري ٻڪرين وانگر وڪڻڻ وغيرہ ڪمن کي جائز ڄاتو ٿي.
انھن ٻن گروھن مان پوئين جي عقيدن ۽ ڪارگذارين کي ڏسي غير مسلم عالمن ۽ تاريخ دانن اسلام کي ڊاڪن، لُٽيرن، عيش پرستن جو مذھب ظاھر ڪيو ٿي. ھنن جو چوڻ ھو ته ماڻھو اُن ۾ تلوار جي آڌار تي زور زبردستيءَ سان داخل ٿيا ھئا نه ته اُن ۾ ڪھڙي سٺي ڳالھ ھئي جو اھڙي مذھب ۾ شامل ٿين ھا. اُن قسم جي غلط فھمين کي دور ڪرڻ لاءِ مسلم عالمن ۽ درويشن ظاھر ڪيو ته صحيح اسلام اُھو آھي جو پھرين گروھه ٿي ظاھر ڪيو. پوئين دور ۾ سر سيد احمد خان ۽ خواجه ڪمال الدين جا ڏنل جواب پڙھڻ جي لائق آھن. سندن چوڻ ھو ته اسلام جو فروغ تلوار ۽ تشدد جي ذريعي ڪونه ٿيو ھو پر تاليف قلوب ۽ بھترين اصولن ڪري اُھو ماڻھن قبول ڪيو ھو. مسلمان حاڪمن طرفان جي مُلڪ گيري، ڦرلٽ ۽ ٻيا ظلم ٿيا ھئا اُنھن جو اسلام سان ڪوبه تعلق ڪونه ھو. مُلا جي اسلامي تشريح صحيح نه ھئي.
اڃا تائين مسلمان ساڳي طرح ٻِن راين ۾ ورھايل آھن، جن مان ھڪ کي مُلا جو گروھه ۽ ٻئي کي درويشن جو گروھه سڏجي ٿو. اسان جو واسطو درويشن جي گروھه سان آھي تنھنڪري محمد بن قاسم جي ڪارنامن کي اسلام سان واسطو رکندڙ تسليم نٿا ڪريون نه اُن کي غازي نه اسلام جو علمبردار سڏڻ لاءِ تيار آھيون بلڪ اُن کي غاصب، سنڌين جي آزادي، عصمت، مال، ملڪيت جو دشمن ۽ لُٽيرو سمجھون ٿا. ھن کي اُن گروھه جو فرد سمجھون ٿا جنھن نه صرف سنڌ جي مَردن ۽ عورتن کي غلام ڪري وڪيو ۽ ملڪيت ڦري مُلڪ تي زوريءَ قبضو ڪيو پر اھلبيت رسول جو دشمن، عياش، اسلام جي بنيادي اصولن جي خلاف ۽ مسمانن جو قتل عام ڪرائيندڙ ھو.
اسان رسول مقبول صلعم کي رحمةالعالمين سمجھون ٿا، انھن جا ٻه قول اسان جي ڪَنن ۾ اڃا تائين گونجي رھيا آھن، ھڪ ته “حُب الوطن مِن الايمان” وطن جي محبت ايمان جو جزو آھي. ٻيو ته “سنڌ جي طرف کان کين ٿڌي ھِير ٿي لڳي.”
ڇا ان تعليم جي ھوندي اسان سنڌ جي محبت کي جائز ٺھرائيندي اُن تي ڌارين جي تسلط ۽ ٿيل ظلمن کي جائز قرار ڏيئي سگھون ٿا!
اسان اُن راءِ جا آھيون ته ھر ماڻھوءَ لاءِ وطن جي حُب لازمي آھي، جيڪو وطن دوست نه آھي سو بي ايمان آھي، ايمان کان سواءِ صحيح مسلمان ئي نه ٿي سگھبو.
سنڌ پنجن ھزارن ورھين کان تھذيب ۽ تمدن جو مرڪز رھي آھي، رسول مقبول جي ڏينھن ۾ سنڌ ۾ ھڪ به مسلمان ڪونه ھو بلڪ سڀ ماڻھو ھندو ۽ ٻُڌ ھئا. پوءِ به سندن اظھار ته اُن مان کين ٿڌي ھِير ٿي آئي ڪا ته معنى رکندڙ آھي!
اھڙي حالت ھيٺ اسان ڪھڙي طرح اُن مُلڪ جي ماڻھن تي زوريءَ قبضو ڪري انھن جي آزادي سلب ڪرڻ، اتي جي مَردن ۽ عورتن کي غلام بڻائڻ، ڪروڙھا روپين جي ملڪيت کي لُٽي ٻاھر ڪڍڻ جي ڪم کي صحيح اسلام مطابق جائز سمجھي سگھون ٿا!
جيڪڏھن ڪي ماڻھو سندس اھڙن ڪمن کي عين اسلام سمجھن ته مرضيءَ جا مالڪ آھن، ھر ڪنھن کي سندن راءِ جو حق آھي، آخر ڪي اھڙا ماڻھو به ھئا ۽ اڃا تائين آھن جي امام حسين کي ناحق تي ۽ يزيد کي حق تي سمجھن ٿا. اھي ماڻھو يزيد ۽ انھيءَ گھراڻي جي ھر ڪاروائي عين اسلام سمجھن ٿا. ان گروھه ۾ نه صرف اُن زماني جا عالم ۽ حافظ قرآن شامل ھئا پر اڄ ڪلھ به ڪيئي ماڻھو ملي سگھن ٿا.
کين اھڙيءَ راءِ رکڻ جو ھر ڪو حق آھي ليڪن اسان کي به پنھنجي راءِ رکڻ جو اھڙوئي حق ھئڻ گھرجي جھڙو ھنن کي ڏيڻ گھرون ٿا. اسان محمد بن قاسم جي حملي کي صحيح اسلامي تشريح جي خلاف ۽ غاصبانه سمجھون ٿا. سنڌ ۾ اڃا تائين ھزارھا ماڻھو آھن جي پاڻ کي ڏاھري سڏائڻ ۾ عيب نٿا سمجھن، سنڌ جو جيد عالم ۽ بزرگ مولانا ابوالحسن به ڏاھري سڏائڻ ۾ عيب نه سمجھندو ھو. اسان کي اعتراض نه آھي سنڌ ۾ محمد بن قاسم گروھه جا طرفدار ڀلي پاڻ کي يزيدي سڏائين. ماڻھو نطفه مان پيدا ٿئي ٿو جو رت مان جُڙي ٿو، رت کاڌي مان ٺھي ٿو. کاڌو اناج، ڀاڄين ۽ گوشت مان ٺھي ٿو. اُھي سڀ سِڌيءَ يا اڻ سِڌيءَ طرح مُلڪي زمين ۽ پاڻيءَ جي پيدائش آھن.
مثال طور کڻي ڏسندا ته ھڪ اَن جي داڻي زمين ۾ پوکڻ بعد سَوھا داڻا پيدا ٿين ٿا. جي مِٽي ۽ پاڻيءَ مان ٺھن ٿا. تنھنڪري ھر شيءِ مُلڪ جي مِٽي ۽ پاڻيءَ مان پيدا ٿئي ٿي. ھر ماڻھوءَ جو حقيقي ماءُ پيءُ آھن، قرآن شريف به شاھدي ڏئي ٿو ته “ولقد خلقناالانسان مِن سلالة من طين.”
معنى- تحقيق اسان ماڻھن کي مٽيءَ جي جوھر مان پيدا ڪيو آھي.
انھيءَ نقطه نگاھه کان جو ماڻھو وطن سان وفادار نه آھي سو حلالي ٻار نه آھي. انھيءَ کي مدنظر رکندي آءٌ راجا ڏاھر کي سنڌ جي آزادي، عزت ۽ ناموس لاءِ لَڙي سر ڏيندڙ شھيد اول سڏڻ کان نٿو ڇِرڪان پوءِ ڀلي ڪن يزيدي گروھه جي طرفدارن کي مِرچون لڳن.
اھڙن ماڻھن جي دشمنيءَ کان امام حسين عليه السلام نبيءَ صلعم جو ڏھٽو به نه ڇُٽي سگھيو آھي، آءٌ ته اُن جي در جي خاڪ مثل آھيان.
ڪي ماڻھو راجا ڏاھر تي بُھتان رکي سندن غازين جي برن ڪارنامن لاءِ جواز پيدا ڪن ٿا. اچو ته چند بھتانن جي جانچ ڪريون. انھن مان مکيه ھيٺيان آھن.
1- ھن ڀيڻ سان شادي ڪئي ھئي.
2- ھن عربن جي ڪن ماڻھن کي قيد ڪيو ۽ ڦريو لُٽيو.
3- ھن ٻڌ ڌرم ۽ غير برھمڻن سان ظلم ڪيا ھئا.
4- ھي عياش ۽ ظالم ھو.
اچو ته ان مان ھر ھڪ بھتان بابت تفتيش ڪري بحث ڪريون.
اھو ھر ھڪ گروھه جو پيشو رھيو آھي ته مفتوح ڌر کي بدنام ڪري سندن ناجائز ۽ بُري فعل لاءِ جواز پيدا ڪن، تاريخ ۾ ڪيئي اھڙا مثال موجود آھن. تاريخ تي اڪثر قبضو فاتحن جي نمڪ خوارن جو رھيو آھي.
1. يونانين کي رومن بدنام ڪيو.
2. اڳين مذھب وارن کي عيسائين ۽ برھمڻن بدنام ڪيو.
3. چنگيز خان، تيمور لنگ، محمود غزنوي، اورنگزيب جھڙن ظالم حاڪمن کي سندن مداحن تاريخ ۾ ساراھي وڏا لقب ڏنا.
4. انگريزن ھندوستانين جي غلط تاريخ لکي انھن کي بدنام ڪيو ۽ پاڻ کي جاھلن ۽ پٺتي پيلن جي سڌاري جو مشنري ٺھرايو. تنھنڪري اھا ڪا نئين ڳالھ نه آھي جيڪڏھن چئجي ته عرب تاريخ نويسن راجا ڏاھر کي بدنام ڪرڻ لاءِ اُھي سڀ بھتان مٿس مڙھي محمد بن قاسم جي سياھه ڪارنامن کي ڍَڪڻ لاءِ جواز پيدا ڪيو ھجي.
1- ھندو برھمڻ ڀيڻ ته ڇڏيو پر سوٽِ سان شادي ڪرڻ به ناجائز ٿا ڄاڻن. تنھنڪري ڀيڻ سان شاديءَ جو بھتان سراسر غلط معلوم ٿئي ٿو. ان لاءِ دليل اھو ڏنو وڃي ٿو ته ھڪ ننڍي راجا کي سَڱ نه ڏئي پاڻ وٽ ڀيڻ وھاري ڇڏيائين. اُھا ڳالھ ھر ڪنھن کي معلوم آھي ته ھندن ۾ ذات پات جا فرق ھئا. ان ڪري جيڪڏھن ھن ڪنھن ڪم ذات يا گھٽ درجي جي ماڻھوءَ کي سَڱ کان انڪار ڪيو ھجي ته ان لاءِ ائين چئجي ته ھن ڀيڻ سان شادي ڪرڻ خاطر اِئين ڪيو ھو. سراسر بد ديانتي آھي.
2- ٻي ڳالھ جا ھن جي برخلاف ھلائي وڃي ٿي سا اِھا آھي ته سيلون جي راجا کان عرب جي بادشاھه ڏي ڪي سوکڙيون ۽ تحفا ھن ڦُرائي، ماڻھن کي قيد ڪرايو ھو. ان ڪري عيوضي وٺڻ لاءِ ھيءُ حملو ڪيو ويو. ان ڳالھ لاءِ ڪوبه ثبوت نه آھي ته راجا ڏاھر اھو ڪم ڪرايو ھو، انھن ڏينھن ۾ سامونڊي ڊاڪه زني عام ھوندي ھئي. ڪن دريائي ڊاڪن اِئين ڪيو ھجي ته ان ۾ شڪ نه ٿي سگھي ٿو. راجا ڏاھر جھڙي وڏي حاڪم کي اھڙي ڊاڪه زني مان ڪھڙو فائدو حاصل ٿي سگھي ٿو. اھو حملي لاءِ بھانو بڻائڻ سراسر ڌوڪو ۽ بھتان آھي. تاريخ جي ڄاڻ کي پتو آھي ته عربن طرفان سنڌ جي فتح ڪرڻ لاءِ اڳي چوڏھن حملا ڪيا ويا ھئا، انھن لاءِ کين ڪھڙو جواز ھو. ڇا سمرقند، بخارا، موراڪو، اسپين طرفن جا حملا عيوضي وٺڻ لاءِ ھئا؟ تاريخ جي صحيح حقيقتن کي لڪائي نٿو سگھجي. اُھا ڳالھ صاف ظاھر آھي ته عرب حڪمرانن طرفان ٻين سامراجي طاقتن وانگر مُلڪ فتح ڪرڻ جي حوس ڪري اُھي حملا ٿيا. جنھن ۾ ٻين سامراجي طاقتن وانگر ھنن به ڪُڌا ڪم ڪيا. جيڪڏھن رومن، منگولن، انگريزن، فرينچن جي سامراج کي اسان غلط ۽ ظالمانه تسلط سڏيون ته ڪھڙي طرح ساڳيو ڪم عربن جي ھٿان سرزد ٿيندي اُن کي جائز ڄاڻون، نه صرف ايترو پر اُن کي اسلام جو ڪارنامو شمار ڪريون. ڇا ان مان اسلام جي عزت وڌي ٿي يا بدنامي ٿئي ٿي؟
3- ٽين ڳالھ ھن جي خلاف اھا چئي وڃي ٿي ته ھن ٻُڌ ڌرم ۽ ٻين غير ھِندن تي ظلم ڪيا ھئا، اُن ڳالھ جو ڪوبه ثبوت ڪونه ٿو ملي. اھا تاريخي حقيقت آھي، راجا چَچ جو ڀاءُ راجا چندرسين جڏھن تخت تي ويٺو ته ھن ٻُڌ ڌرم کي زور وٺائڻ طرف رُخ رکيو. ھن ٻُڌ جي بڪشن ۽ پوڄارين سان خاص رعايتون ڪيون ھيون، ھر ھڪ کي معلوم آھي ته برھمڻن جو مذھبي تعصب مُلن جي تعصب کان به ڪي رتيون ڪثر آھي. سندن انھيءَ پاليسيءَ ڪري ٻُڌ ڌرم مرڳو ھندوستان مان نڪري ويو. پر اُھو سنڌ جو ملڪ ئي ھو جتي ھِن راجا جي ڏينھن ۾ ٻُڌ ڌرم پوري زور تي ھو. جن جي موجودگي بنسبت ٻين ھندو حاڪمن جي راجا ڏاھر جي رواداريءَ جو ثبوت ڏي ٿو، سندس دور حڪومت ۾ ٻه گورنر ٻُڌ ڌرم جا ھئا. نه رڳو ايترو پر ھڪ مسلمان عرب محمد علافي نالي ساري قبيلي سان بني اُمين جي ظلم کان لڏي سنڌ ۾ اچي راجا ڏاھر جي پناھه ھيٺ رھيو. اُن سان راجا ڏاھر اھڙو سُلوڪ ڪيو جو سندس سِڪي جي ٻي طرف ھن جو نالو اڪيرڻ جي اجازت ڏني. اھڙي ارادي جو سُلوڪ تاريخ ۾ ڇڊو نظر ايندو.
اھڙي منصف مزاج راجا تي متعصب ھئڻ جو بھتان اھڙن ماڻھن طرفان لڳائڻ جن جي تاريخ جو ڪيترو حصو تعصب ۽ ڪٽرپڻي سان ڀريو پيو ھجي. بدديانتيءَ کان سواءِ ڪجھ نه آھي.
4- چوٿون بھتان راجا ڏاھر تي اھو لڳايو ٿو وڃي ته ھو عياش ۽ ظالم حاڪم ھو. خبر نه آھي انھن لفظن مان بھتان لڳائيندڙ ماڻھن جو مقصد ڪھڙو آھي. ڇا راجا ڏاھر جي ٻن نياڻين، جي بادشاھه لاءِ تحفو ڪري موڪليون ويون ھيون، سان زنا ڪرڻ جي جرم ۾ سزا کائيندڙ ماڻھو راجا جي زال ڇوڪرين جي ماءُ سان زوريءَ شادي ڪندڙ، سنڌين جي عورتن کي ٻانھيون بڻائي بنا نڪاح جي انھن سان صحبت ڪرڻ جائز ڄاڻندڙ ھزارھا سنڌي عورتن ۽ مَردن کي وڪرو ڪندڙ زيادہ گناھه گار آھي يا وطن جي حفاظت لاءِ سر ڏيئي سرھو ٿيندڙ ڏوھاري آھي.
راجا ڏاھر 92 ھجري مطابق 712ع تي سنڌ خاطر لڙي شھيد ٿيو. ھر سچي سنڌيءَ کي اُن جي ڪارنامن تي فخر ھئڻ گھرجي. اُن لاءِ آءٌ کيس سنڌ لاءِ سر ڏيندڙ سورھين جي قطار ۾ پھريون ھيرو شمار ڪريان ٿو.
ان کان پوءِ سنڌ 340 ورھيه غيرن جي غلاميءَ ھيٺ رھي، جيستائين وڃي سنڌ جي ھڪ سومري گھراڻي 1051ع ۾ وري سنڌ ۾ خالص سنڌي حڪومت قائم ڪئي.
ڀڳو آءٌ نه چوان، ماريوسين وسھان،
ڪانڌ مُنھن ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سونھان،
ته پڻ لڄ مران، جي ھونس پُٺ ۾.
(شاھه)