شاھه عنايت الله عليه عرف شاھه شھيد صوفي جھوڪ
جي جيءَ کي جيارين، سي لاھوتي لڏي ويا.
“شاھه”
..................
سنڌ پيغمبر خدا حضرت رسول مقبول صلعم جو پيارو مُلڪ آھي. ان کان کيس ٿڌي ھِير آئي ھئي، اھو ملڪ ڪيترن ئي بھترين روايتن جو حامل آھي. محبت، سلامتي ۽ عالم جي آبادي اُن جا خاص پيغام رھيا آھن. نفرت، فساد، بدخواھيءَ کان ان جا رھاڪو اڪثر پاسي رھيا آھن.
سنڌ ھڪ مردم خيز ملڪ آھي، ان جي سرزمين ڪيئي بزرگ پيدا ڪيا، جن جون مزارون ۽ مقبرا، سماڌيون ۽ آشرم اُن جي گوشي گوشي ۾ ڏسڻ ۾ اچن ٿا. ڪو وقت اھڙو به ھو جو ھِتي جا درويش ۽ عالم لاھور، دھلي، برھانپور، گجرات بلڪ عرب تائين وڃي پيغام حق جو آواز بلند ڪندا ھئا. پر اڄ اُھي مڙھيون ۽ مڪان خالي نظر اچن ٿا. شاھه لطيفؒ اھڙي حالت کي ڏسي فرمايو آھي:
ويا سي وينجھار، ھيرو لعل ونڌين جي،
تنين سندا پويان، شيھي لھن نه سار،
ڪٽين ڪٽ لھار، ھاڻي انھين ڀيڻين.
(شاھه)
انسانذات جي رھبري ۽ ھدايت، اتحاد ۽ امن، ترقي ۽ تھذيب لاءِ جي راھون ۽ رستا رٿيا ويا آھن، مذھب جو انھن ۾ مکيه درجو آھي. ليڪن مذھب جون به ٻه جدا تشريحون پئي ڪيون آھن.
ھڪڙيءَ جو واسطو
عام ماڻھن جي ضروريات، حالات ۽ نفسيات جي بنياد تي رٿيل رسم ۽ رواج، عبادت ۽ دستورن سان پئي رھيو آھي جنھن کي مسلمانن ۾ عام طور شريعت جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو.
ٻي تشريح جو لاڳاپو
رموز حقيقت ۽ اسرار ڪائنات جي کوجنا، اتحاد انساني، امن عالم جي مقاصد ۽ ماڻھن جي ذھني صلاحيت ۽ نفسياتي اصلاح سان پئي رھيو آھي، جنھن کي عام طور طريقت يا تصوف جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. چوڻ ۾ اچي ٿو ته ھن پوئين سمجھاڻي جا ڄاڻو ھر ملڪ جي رھاڪن، ھر قوم جي ماڻھن ۽ ھر مذھب جي پوئلڳن اندر موجود پئي رھيا آھن. جن جا مقصد ۽ مُرادون ساڳيا ھئا.
انھيءَ تشريح جي ڄاڻن اڪثري محدود دائري اندر ڳُجھي نموني سينه بسينه رازن ذريعي انھيءَ تعليم کي (گيانوان) راسخ العلم، اھل نظر ۽ صاحبِ دل ماڻھن ۾ پئي پکيڙيو آھي. مسلمانن جي انھيءَ گروھه کي صوفي سڳورن جي نالي سان پئي ڪوٺيو آھي.
اھڙن بزرگن جا ھر مُلڪ ۽ زماني ۾ ادارا (Institutions) ھئا. سنڌ ۾ به اھڙا ادارا يا آشرم رھيا آھن. رواجي طرح ته ساري سنڌ درويشن جي درگاھن سان ڀري پيئي آھي. جن جون درگاھون اڄ تائين عام خاص جون زيارت گاھون پئي رھيون آھن.
پر ھتي آءٌ صوفي ادارن جو ذڪر ڪريان ٿو. ھي ادارا منھنجي نظر ۾ بين الاقوامي اتحاد ۽ اَمن جي پرچار جا مرڪز پئي رھيا آھن. جن جو وجود ھر ملڪ ۽ زماني ۾ پئي رھيو آھي. انھن جا قِسم ۽ مَتا ساڳيا رھيا آھن، ليڪن طريقه ڪار علحدہ ھئن.
ھڪڙن علم ۽ گيان کي ترجيح ٿي ڏني، ته ٻين عشق ۽ ڀڳتيءَ کي رھبر راھه ٿي بنايو.
ھتي آءٌ شاھه عنايت الله عليه صوفيءَ جھوڪ واري جو ذڪر ڪريان ٿو. جنھن صوفياني تعليم کي نقاري جي چوٽ تي کُليو کُلايو ان دور ۾ ظاھر ڪيو جڏھن اڃا اورنگزيبي ڪٽرپڻو مُلا جو زاد راہ ھو. ان ڳالھ جي ھن پرواھه نه ڪري حق جو آواز بلند ڪندي سر ڏيئي سرھو ٿيو. ھن جي پيغام ۽ تعليم جي احوال ڪرڻ کان اڳ سندس شخصي زندگيءَ جو ذڪر ڪريان ٿو.
شخصي زندگي: شاھه عنايت الله عليه جي والد جو نالو مخدوم فضل الله ھو. جو سنڌ جي مشھور بزرگ مخدوم صدرالدين عرف صدو لانگاھه عليه جي اولاد مان ھو.
ھي بزرگ ميران پور جي ڳوٺ ويجھو موجودہ جھوڪ تعلقه ميرپور بٺوري ۾ رھندو ھو. سندس سنه ولادت ۽ مفصل احوال محفوظ نه ٿيڻ ڪري ملي نٿو سگھي. ان ڪري سندس احوال چند پراڻن ڪتابن جھڙوڪ تاريخ تحفةالڪرام، مقالات شعرا ۽ ٻين ڪتابن ۽ ڏند ڪٿائن مان جيڪو ملي سگھيو آھي سو پڙھندڙن جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو.
ھن بزرگ ظاھري علم ڪٿي ۽ ڪھڙن عالمن کان پڙھيو ان جو پتو نه آھي. البت سندس سلسله طريقت جو احوال ملي ٿو ته ھي مخدوم عبدالملڪ ولد شاھه عبيدالله برھانپوريءَ جو مريد ھو. اھو بزرگ سلسله قادريه سان واسطو رکندڙ ھو. جنھن بابت مختلف روايتن جو ذڪر مون سندس سجادہ نشين سائين ميان عبدالستار صاحب جي زندگيءَ جي احوال ۾ پنھنجي تصنيف “جنب گذاريم جن سين” ۾ ڏنو آھي. جنھن کي ھتي دھرائڻ مناسب نٿو ڄاڻان. ھي ۽ صاحبڏنو فقير درازن وارو ھڪ ئي چشمه فيض مان سيراب ٿيا ھئا، جنھن جي اولاد مان سچل سرمست پيدا ٿيو.
ھن جڏھن پيغام حق پکيڙڻ شروع ڪيو ته سنڌ جي ڪُنڊ ڪُنڊ مان ڪيئي طالب اچي سندس خدمت ۾ حاضر ٿيا. انھيءَ وقت سنڌ تي مغل گورنرن جو راڄ ھو جي ٺٽي ۾ رھندا ھئا. اورنگزيب جي ڏينھن ۾ پيدا ٿيل تعصب جو اثر اڃا تائين مُلن تي قائم ھو. ان کانسواءِ ڀر وارا پِير جھڙوڪ: ميان عبدالواسع شاھه عبدالڪريم جي سجادہ نشين ۽ زميندار جھڙوڪ: حمل جت، وڏيرو نور محمد پليجو ٻيلي وارو. مُلن ھن جي تعليم ۾ سندن مستقل مفاد کي نقصان پھچڻ جو امڪان ڏسي مغلن جي نواب اعظم خان جي ڌيان تي شاھه عنايت الله عليه جي خلاف غلط خبرون ٻڌائي برخلاف ڪيو. ان دھليءَ جي مغل بادشاھه فرخ سير کي رپورٽ موڪلي صوفي صاحب خلاف قدم کڻڻ لاءِ اجازت گھري. ان تي ھن ميان يار محمد ڪلھوڙي، مير شھداد خان ۽ ڀر وارن زميندارن کي، صوفي صاحب کي قيد ڪري وٺي اچڻ لاءِ حڪم ڪيو. چوڻ ۾ اچي ٿو ته فقيرن ڇھن مھينن تائين مقابلو ڪيو، جن شھيدن جا گنج اڃا تائين صوفي صاحب جي درگاھه ڀرسان يادگار ٿيا بيٺا آھن. نيٺ صوفي صاحب ماڻھن کي وڌيڪ خونريزي کان بچائڻ خاطر حڪومت جي ڪارندن جي وعدن ۽ انجامن تي ساڻن گڏجي نواب صاحب وٽ آيو. کيس خبر ھئي ته ساڻس ڇا ٿيڻ وارو آھي. نواب صاحب مُلن کي گھرائي ھن سان بحث مباحثا ڪرائي انھن کان سندس قتل لاءِ فتويٰ وٺي کيس 17 صفر 1130ھ تي شھيد ڪرائي ڇڏيو. قتل ٿيڻ مھل پاڻ فرمايائون:
سر در قدم يار فدا شد چه بجا شد،
اين بار گران بود ادا شد چه بجا شد.
معنيٰ: حق جي راہ ۾ سر قربان ڪرڻ سان زندگيءَ جي بنيادي مقصد پوري ڪرڻ جو ذمون لھي وڃي ٿو.
سندس سلسلي طريقت جا ھيٺيان معتقد يا طالب رھيا آھن.
1. سيد جان الله شاھه رضوي روھڙيءَ وارو.
2. روحل فقير ڪنڊڙيءَ وارو.
3. فقير قادر بخش “بيدل” روھڙيءَ وارو.
4. سيد رکيل شاھه صوفي فتح پور گنداواھه.
5. صادق فقير صوفي عمر ڪوٽ.
6. سيد قطب شاھه صوفي جھانيان حيدرآباد.
7. نواب ولي محمد خان لغاري تاجپور.
8. دريا خان فقير ھيسباڻي.
9. دلپت صوفي روھڙيءَ وارو ۽ ٻيا.
سندس مزار جھوڪ جي ڳوٺ ۾ آھي جتي 17 صفر ھر سال سندس ورسيءَ تي ميلو لڳندو آھي. سندس مقبري تي لکھا روپيا خرچ ڪري يادگار قائم ڪيو ويو آھي. ليڪن افسوس اھو آھي ته اھڙي بزرگ جي تعليم، ملطوظات ۽ پيغام جي ھٿ ڪري پکيڙڻ طرف پورو توجھ نه ڏنو ويو آھي.
وقتي است که آوازہ، منصور ڪھن شد،
من از جلوه دھم، دار و رسن مارا.
وانگر وقت آيو آھي ته انجي پيغام کي نئين سر ظاھر ڪري ملڪ مان نفرت، ڪٽر پڻي، مذھب جي غلط تشريح جي پاڙ پَٽڻ لاءِ ڪوشش ڪئي وڃي. ھي سنڌ جو منصور ھو.
سندس تعليم ۽ پيغام: ھن جي بنيادي تعليم جا مَتا ھيٺيان آھن.
1. وحدت الوجود جو اظھار.
2. وحدت انسانيءَ جو پرچار.
3. وحدت مذاھب جو ذڪر اذڪار.
4. ظاھري شريعتن واري دين منظمن جي اھميت کان انڪار.
پھريون متو، وحدت الوجود:
ھن نظريي کي ويدانيت ۽ پئنٿيزم جي نالن سان به سڏيو وڃي ٿو. ان نظريي مطابق ذات حقيقيءَ جي وجود کانسواءِ ٻي ڪنھن به وجود کي نٿو مڃيو وڃي. ان موجب ذات ھڪ آھي ٻي سڀ صفات آھي. ان نظريي کي مڃڻ ڪري دوئي گم ٿيو وڃي ھر ھنڌ ساڳي ذات جو ظھور ڏسڻ ۾ اچي ٿو. سندس سلسلي جو طالب دلپت صوفي فرمائي ٿو ته:
ھر شي دي وچ تونھين وسدا، اپنا آپ ڇپائيه ڪيون،
اندر ٻاھر تونھين وسيا، بانورا لوڪ ڀلائيه ڪيون.
شاھه عبداللطيف ڀٽائيءَ تي صريحاً صوفي صاحب جو اثر نمايان آھي. جڏھن چوي ٿو ته:
جر تڙ تک تنوار، وڻ ٽڻ وائي ھڪڙي،
سڀئي سي ٿيا، سوريءَ سزوار،
ھم منصور ھزار، ڪھڙا چاڙھيو چاڙھين.
ٻيو مَتو، وحدت انساني:
سندس تعليم جو ٻيو اصول وحدت انساني جي سڃاڻپ جو ھو. جو درحقيقت اسلام جو بنيادي پيغام ھو، جنھن مطابق ماڻھن جي وچ ۾ مذھبن، رنگن، قومن، نسلن ۽ نظرين جي نالن ۾ کڙي ڪيل نفاق جي ديوارين کي ٽوڙي اتحاد انساني پيدا ڪرڻو ھو.
قرآن ان لاءِ صاف لفظن ۾ فرمايو آھي ته “ کنتم امة واحدة ” معنيٰ- انسان اصل ۾ ھڪ ئي جنس ھئا. شيخ سعدي ان جي وڌيڪ تشريح ھيٺين طرح ڪئي آھي:
بني آدم اعضائي يک ديگر اندر، که در آفرنش زيک جوھراند،
چو يک عضويٰ بدرد آورد روزگار، ھم عضوھا را نماند قرار.
معنيٰ: انسان ذات اصل ۾ ھڪ جوھر مان پيدا ٿيل ھڪ جنس ۽ جسم وانگر آھي.
انجو مثال اھڙو آھي جيئن ھڪ عضوي ۾ درد ٿيڻ ڪري سمورو جسم بي قرار ٿيو پوي.
ان تعليم کي وساري مُلن شريعت جي نالي ۾ ماڻھن ۾ فرق پيدا ڪري ڇڏيا ھئا جن اسلام جو بنيادي مقصد ختم ڪري ٿي ڇڏيو. ان جي رد ۾ صوفي صاحب جي پوئلڳن ھيئن ظاھر ڪيو ته:
حقيقت ۾ ھڪ ٿيو، ڪُفر ۽ ايمان،
مظھر مولا پاڪ جو، ھندو مسلمان،
تارا ڪيا تالان، سورج سندي سوجھري.
“بيدل”
...............
حقيقت ۾ ھڪ ٿيو، اڇو ۽ ڪارو،
نينھن ھنيو نعرو، ھر مظھر ۾ ھڪڙو.
“بيدل”
ٽيون مَتو، وحدت مذاھب:
سندس ٽيون اصول سڀني مذھبن پويان بنيادي وحدت جو پرکڻ ھو. وحدت الوجود ۽ وحدت انساني ۾ اعتماد رکڻ بعد مذھبن جي ظاھري ڪثرت پويان بنيادي وحدت جو ظھور ظاھر ٿيو پوي.
صوفي ان ڪري لاڪوفي ٿئي ٿو. ھن جي مذھب جا مقصد اتحاد انساني، امن عالم ۽ ماڻھن جي روحاني ۽ جسماني ترقي ٿين ٿا. انھيءَ مقصد کي مدنظر رکندي روحل فقير فرمائي ٿو:
ڪُفر ۽ اسلام ۾ ٿا، ڀرين اُبتا پَير،
ھڪ ھندو ٻيا مسلمان، ٽيون وچ وڌائون وير،
انڌن اونڌن نه لھي، تن کي سچ چوندو ڪير،
روحل راھه پرين جي، گھمي ڏٺوسين گھيڙ،
ته ربُ مڙني ۾ ھڪڙو، تنھن ۾ ڦند نه ڦير،
سا ڪاڏي ڪندي پَير، جا ستي ڪعبةالله ۾.
“روحل”
...................
[b]بحر عميق ۾ جوئي پوئسي، دين ڪفر دا دفتر ڌوئسي.
“بيدل”[/b]
چوٿون مَتون، دين منظمن جي اھميت کان انڪار:
صوفي عشق کي رھبر راھه بڻائي ٿو. جنھن ۾ حُسن، حق ۽ خير جي ڳولا جو بي انتھا جذبو ۽ خواھش رھي ٿي. سچي عاشق جي نظر ۾ خدا حَسين آھي ۽ اُن جي پيدا ڪيل ھر شيءِ ۾ حُسن ازلي سمايل آھي، ھو ذات کان سواءِ ٻئي ڪنھن وجود کي نٿو مڃي. ھن وٽ ذات ھڪ آھي ٻي سڀ صفات آھي، ھو ھر مظھر ۾ حُسن ڏسي ٿو. انڪري وٽانس ڪاري ۽ گوري، چڱي ۽ مَدي، ڀَلي ۽ ڍلي، ڪُفر ۽ اسلام جا تفاوت مٽجي وڃن ٿا.
“نه منجھ ڪُفر نه دين، عشق لڳئي ته ڪر آمين.”
“بيدل”
ھن تان ظاھر جا اختلاف مٽجيو وڃن، دوئي ختم ٿيو وڃي. سڀ جاءِ تي پرينءَ جو مظھر پيو پسي، ھو مُلن ۽ پنڊتن جا مذھبن جي نالي ۾ کڙا ڪيل تفاوت نٿو مڃي. مذھب کي ماڻھوءَ جو تابع ڄاڻي ٿو نه ماڻھوءَ کي مذھب جو محتاج ڪرڻ گھري ٿو. ھو مذھبي شريعتن کي موجودہ دور ۾ وحدت انساني جي راھه ۾ رڪاوٽ ڄاڻي انھن جي پوئلڳي کان انڪاري ٿي لاڪوفي (نان الائينڊ) بڻجي غير جانبدار رھي ٿو.
صوفي صاحب جون اھي سڀ ڳالھيون مُلا جي تشريح واري مذھب جي خلاف ھيون. مُلن انھن ڳالھين کي سندن مستقل مفاد خلاف ڄاڻي بغاوت ڄاتو. صوفي صاحب جماعتي دستور ۽ پابندين کي ماڻھن جو محتاج ڄاڻي جمھور جي مفاد جي مدنظر انجي اصلاح ڪرڻ گھري ٿي. ان کي جڏھن ھن صحيح سمجھيو ته حڪومت ۽ مستقل مفاد جو خوف ھن کي راھه کان روڪي نه سگھيو، ۽ سندس تعليم جو کليو اظھار ڪيو.
ھي عشق جي ايڏي اُتاھين مناري تي بيٺل ھو جتان مذھب، حڪومت، جماعتي دستورن جا سنڌا ميٽجي ويا ٿي. ھم اوست جي عالم ۾ غرق ٿيڻ ڪري مُلا جا مقرر ڪيل ڪوڙ- سچ، گناھه ثواب جا معيار ئي وٽس بدليل نظر ٿي آيا. ھي محويت جي عالم ۾ رھڻ ڪري ڪنھنجو مخالف نه ھو. ھي ظاھراً بي ضرر ۽ مونن ۾ منھن وجھي گذارڻ وارو ھو ليڪن منجھانس منظم مذھب جي مدارالمھامن، مُلن، حاڪمن، پِيرن سندن مستقل مفاد خلاف خطرو ٿي محسوس ڪيو.
جيڪڏھن شاھه شھيد جي زندگيءَ تي غور سان نظر ڪبي ته ھن سنڌي (معاشرہ) سوسائٽي ۾ اھو ذھني انقلاب آڻڻ ٿي گھريو جي راءِجو ان وقت جي قبول ڪيل مذھبي عقيدن، دستورن ۽ مستقل مفاد (Vested Interest) جي پاڙ پَٽي ڇڏي ھا. انڪري ھنن گڏجي سندن مخالفت ڪئي.
صوفي صاحب خلاف منھنجي نظر ۾ مخالفت جا ھيٺيان ڪارڻ بڻيا:
1. انھيءَ وقت اورنگزيبي طرز تي پيدا ٿيل مذھبي ڪٽرپڻي ۽ مذھبي تعصب جي پاڙ پٽجي ٿي ويئي جنھن مان مُلا، پِير، حاڪم جي مستقل مفاد کي خطرو ھو.
2. جملي مذھبن پويان بنيادي وحدت جي پرچار دين منظم ۽ اثر کي ختم ڪري ٿي ڇڏيو.
3. سندس جماعت جو رنگ گيڙو ڪپڙو ھو. جو ھندوستاني سنياسي ۽ ٻڌ بڪشن جو رنگ ھو ان مُلا کي ناراض ڪيو ٿي.
4. ھن جي راءِ موجب مذھبي عقيدہ بندي ۽ خدا جي وچ ۾ شخصي معاملو ھو ان ۾ ٽياڪڙ کي دست اندازي ڪرڻ جو اختيار نه ھئڻ گھربو ھو. جنھن ڳالھ مذھب ۽ سياست کي علحدہ ڪري مُلا ۽ حاڪم جي مذھب تي ھڪ ھٽي (Monopoly) کي ڪڍي ٿي ڇڏيو.
5. ھن مُلا جي نقطي نگاہ واري مسلمانن جي جدا قوم کي تسليم نه ڪري انکي غلط، فرسودہ ۽ غير اسلامي سمجھيو ٿي. ھن واٽ ھر صالح ماڻھو بنا تفاوت مذھب جي مومن ھو ۽ ھر غير صالح ماڻھو بي راھه ھو. ھن زماني ۾ انسانيت جي مذھب جو پرچار ٿي رھيو آھي صوفي انجو باني ھو. ھن سنڌ ۾ آزاد خيالي، انسان دوستي، محبت، وحدت الوجود ۽ وحدت مذاھب جو پايو وڌو. اھڙي ڪلمي حق جي پاداش ۾ شھيد ٿيو. ھو نفرت، نفاق، دوئي، تعصب جو پاڙ پٽو ھو. جيستائين سنڌ سلامت آھي انجو آواز ان جي ھر ڪُنڊ ۾ گونجندو رھندو. اُن کي ڪابه شيءِ مِٽائي نه سگھندي.
ھن کان پوءِ سنڌ جي تصوف پوري شڪل اختيار ڪئي. ھن جيڪي چيو ان کان وڌيڪ ھن سائنس ۽ علم جي دور ۾ به چئي نٿو سگھجي. ھو لاڪوفيت (نان الائنمينٽ) ۽ رواداري (Co existence) جي جديد نظرين جو ايجاد ڪندڙ ھو. ھي سنڌ جي پنجن ھزارن ورھين جي تعليم ۽ تھذيب جو پيغام رسان ھو. جيئن پيغمبر خدا کي خاتم النبي سڏجي ٿو تيئن ھنکي خاتم پيغام سنڌ سڏيون ته ھرج نه آھي.
....................