نتيجو
”لقد ڪان في قصصھم عبرتہ للا ولي الالباب.“
معنيٰ: اڳين جي آکاڻين مان صاحب نظر کي سبق حاصل ڪرڻ گھرجي.
مٿي ذڪر ڪيل اصحاب جي زندگيءَ مان ھيٺيان سبق حاصل ڪري سگھون ٿا:
[b]راجا ڏاھر جي زندگي:[/b]
ھن مان سبق حاصل ٿئي ٿو ته قومپرستي، وطن جي حفاظت ۽ ان لاءِ قرباني ڏيڻ ڪنھن خاص مذھب، فرقي، نسل، گروھه جو مخصوص ورثو نه آھي. خدا جنھن کي ڏئي ان کي اُھا ڏات ملي ٿي. شاھه صاحب ان لاءِ فرمايو آھي ته:
ڪانه پڇي ٿو ذات، جي آيا سي اگھيا.
قرآن به شاھدي ڏئي ٿو ته، حق جي راھه ۾ قتل ٿيلن کي مُئل نه ڄاڻو. ھو ھميشہ تاريخ ۾ زندہ رھن ٿا صرف عام ماڻھو انکي ڏسي ۽ پروڙي نٿا سگھن.
[b]دودي سومري جي زندگي:[/b]
ھن مان ھي سبق حاصل ٿئي ٿو ته حق جي راھه ۾ کَٽڻ ۽ ھارائڻ جا ليکا ڪرڻ عاشقن جو مَرڪ نه آھي.
ماڻھوءَ جي بزرگي ان ۾ نه آھي ته کَٽڻ جي اميد تي لڙي پر ان ۾ آھي ته ڏسي وائسي طاقت ۽ ڏاڍ اڳيان سر نمائڻ کان انڪار ڪري قربان ٿي وڃي. شاھه صاحب اھڙن ماڻھن لاءِ چيو آھي ته:
“سورھيه سوچائي جو، رڳوئي رڻ گھري.”
[b]دولھ دريا خان جي زندگي:
[/b]
اھا خبر ٿي ڏي ته قوميت جو وطن جي آڌار تي بنياد ان زماني ۾ به اسانجي مدبرن کي معلوم ھو، ھنن سنڌ جي تھذيب ۽ تمدن لاءِ ڪوشش ڪرڻ، ملڪ جي عزت، ناموس، آزادي ۽ حفاظت لاءِ سر تريءَ تي رکي لڙڻ حياتيءَ جو مقصد ڪري ورتو ھو. شاھه صاحب اھڙن ماڻھن لاءِ فرمائي ٿو:
ته ڪر ڪيئن مئي جي، سير نه گھڙي سھڻي،
چڪيءَ تنھن چري ڪئي، جو ڏنس ڏس ڏھي،
ھتي حياتي ڏينھڙا، ھڏھين تان نه ھئي،
ھونئين ھوند مئي، پر ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿيا.
“شاھه”
[b]شاھه بلاول عليه جي زندگي:[/b]
ھن مان اھو پتو پوي ٿو ته سنڌ جي نه صرف صوفي بزرگن پر صاحب شريعت عالمن ۽ بزرگن مان به ھي مسلمانن جي جداگانه قوميت، غلبه اسلام، مھديپڻي ۽ مذھب ۽ سياست کي گڏي ھلائڻ جي خلاف ھو. انھيءَ راءِ جي ظاھر ڪرڻ جي پاداش- قومپرستي ۽ ملڪي حفاظت لاءِ گھاڻي ۾ پيڙجڻ کان نه ڊنو. شاھه صاحب اھڙن بزرگن لاءِ فرمايو آھي:
سوري آ سينگار، اصل عاشقن جو،
مڙڻ موٽڻ ميھڻو، ٿيا نظاري نروار،
ڪُسڻ جو قرار، اصل عاشقن کي.
[b]شاھه عنايت الله صوفيءَ جي زندگي: [/b]
ھي بزرگ سنڌ جي بين الاقوامي پيغام، اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم جو پيغام رسان آھي. وحدت الوجود، وحدت انساني ۽ وحدت مذاھب ان تحريڪ جا بنيادي مقصد ھئا.
محبت، اھنسا، رواداري، نان الائنمينٽ (لاڪوفيت) انھن مقصدن جي حصول لاءِ ذريعا ٺھرايا ھئائين.