نواب دولهه دريا خان عرف نواب مبارڪ خان
اھو دور به سنڌ لاءِ امن امان، ترقي ۽ تمدن جو باعث رھيو آھي. انھن جي دور حڪومت ۾ ڪيئي وڏا ڳوٺ ٻَڌا، علم پکڙيو، ھنر زور ورتو، قومي روايتون ۽ دستور به قائم رھيا. سنڌ جي غيرت، روايات، حب الوطني ۽ آزاديءَ جي حفاظت لاءِ سومرن پاڻ ملھايو ته سَمن وري تھذيب ۽ تمدن کي زور وٺائڻ جي ڪوشش ڪئي.
ھِن قبيلي ۾ به ڪيترا ئي نامور حاڪم پيدا ٿيا جن مان ڄام تماچيءَ جو نالو خاص مشھور آھي. جنھن جي ڪينجھر جي مھاڻيءَ نُوريءَ سان رومانس جي قصي کي شاھه لطيف نھايت عمدہ پيرايه ۾ بيان ڪري انھيءَ دور جي عمدہ تصوير ڪڍي آھي.
چوڻ ۾ اچي ٿو ته انھن ڏينھن ۾ سنڌ ۾ امن امان، آباديءَ ۽ ھنر جي زور وٺڻ ڪري آسودگي اچي ويئي ھئي. مدرسه به کليل ھئا. ھي حاڪم عالمن، شاعرن ۽ راڳ جي مجلسن ۽ شڪار لاءِ اڪثر ڪينجھر جي ڍَنڍ تي تفريح لاءِ ويندو ھو جتي پر لطف مجلسون ٿينديون ھيون. عمديون ٻيڙيون انھن جا رنگارنگي سڙھه ۽ ساز سامان مجلس جي رونق کي وڌائيندڙ ھئا. ڪينجھر جو نظارو نھايت عمدہ ھو. شاھه صاحب اُن لاءِ فرمائي ٿو:-
ھيٺ جر مٿي مڃر، ڪنڌيءَ ڪونر ٽڙن،
ور ٿي واھوندن، ڪينجھر کستوري ٿئي.
(شاھه)
اھڙيءَ طرح گھمندي ھن جي نُوريءَ نالي عورت تي نظر پئجي ويئي. ھوءَ ھٿين پيرين آرکيڻن ھئي. ھن جي من ۾ گيرب ۽ گاءُ نه ھو. تنھن جي نيڻن راءَ کي ريجھائي ڇڏيو. نيٺ سَمي سڃاڻي ٻيڙو ٻانھن ۾ ٻڌي کڻي راڻين ۾ شمار ڪيس پوءِ ته ڄام مُھاڻن تان مڙئي محصول معاف ڪري ڇڏيا ۽ اڪثري ڪينجھر جي ڪناري مجلسون ۽ محفلون ٿينديون رھنديون ھيون. اتي ماڙي ٺھرايائين. سندن قبرون مڪلي ٽڪريءَ تي شيخ حماد جماليءَ جي مقبري جي ھيٺان آھن.
ان کان پوءِ انھيءَ گھراڻي جو ٻيو مشھور حاڪم ڄام نظام الدين عرف ڄام نندو بن ڄام ڀنڀه ٿيو. ھي 866ھ مطابق 1462ع تي تخت تي ويٺو. سندس ڏينھن ۾ حڪومت اتر طرف وڌي بھاولپور تائين پکڙي الھندي طرف سبيءَ تائين مطلب ته ساري موجودہ سنڌ سندس قبضي ۾ ھئي. ھي پاڻ وڏو عالم ھو. عالمن، درويشن جي صحبت کي پسند ڪندو ھو. نھايت اعليٰ منتظم، مصنف مزاج ۽ سخي ھو. ھن جي حڪومت 48 سال ھلي. ان وچ ۾ نھايت امن امان قائم ٿيڻ ڪري ملڪ ترقي ڪئي. ھن اڳيون ساموئي يا سما نگر ڇڏي ان جي ٽن ميلن جي مفاصلي تي موجودہ ٺٽي جو شھر نئين سر ٻَڌايو. جنھن ٿوري وقت اندر مدرسن، واپار، ڪارخانن، عالمن وغيرہ ڪري نھايت زور ورتو. اھو سَمن جي اوج جو دور ھو.
نواب دريا خان ھن منصف مزاج، منتظم ۽ مردم شناس حاڪم جو وزير اعظم ھو. ان بابت چوڻ ۾ اچي ٿو ته اصل ۾ ھي ڄام صاحب جي وزير لکمير وٽ نوڪر ھو. سندس اصل نسل جو پورو پتو نٿو پوي. سندس اوائلي نالو قبوليو ھو. ھڪ دفعي ڄام نندو شڪار تي نڪتو، ساڻس وزير لکمير به گڏ ھو. رستي تي ڄام صاحب کي اڃ لڳي. ڄام صاحب جو نوڪر پري ھو ان ڪري قبولي ڇوڪري کيس پاڻي آڻي ڏنو. ڄام صاحب ڏٺو ته ان ۾ ڪي ڪک پيل ھئا. ان بابت ھن کان ڄام صاحب سبب گھريو. ھن جواب ۾ ٻڌايس ته قبلا جن کي سخت اُڃ ھئي يڪدم پاڻي پي سواري ڪن ھا ته طبيعت تي خراب اثر پوي ھئا. ان ڪري ڪَک وجھي ڏنم ته سائين جن پاڻي آھستگيءَ سان پين. سندس اھڙي عقل واري جواب کان ڄام صاحب متاثر ٿي کيس پاڻ وٽ نوڪر ڪري رکيو. جتي آھستي ٿي ترقي ڪندو تعليم ۽ تربيت حاصل ڪرڻ بعد لياقت ۽ ايمانداريءَ ڪري پھرين وزير ۽ پوءِ وزير اعظم جي درجي تي پھچي نواب خان اعظم ۽ فرزند خاص جا لقب جا حاصل ڪيا کيس فوجن جي سپھ سالاري به ملي. ھاڻ نواب دريا خان عرف نواب مبارڪ خان جي نالي سان سڏجڻ لڳو. ھي انھيءَ عرصي ۾ سنڌ جي مڪاني بد امنين دور ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ان ڪري ساري صوبي جي حڪومت گھڻي وقت تائين نھايت امن امان ۽ خوش اسلوبيءَ سان ھلڻ لڳي.
انھن ڏينھن ۾ بابر بادشاھه سمرقند کان نڪري اچي قابل ۾ ديرو ڄمايو ھو. شاھه بيگ ارغون ان جي خوف کان ٻئي ملڪ وسائڻ جي خيال کان سنڌ تي سندس ڀاءُ ميرزا سلطان محمد جي ھٿ ھيٺ لشڪر چاڙھي موڪليو، جن آگرہ، چانڊڪا، منديجا ۽ ماڇين جو ڪوٽ اچي ڦريا ۽ لٽيا. ان خبر پوڻ تي ڄام نندي وڏو لشڪر نواب دريا خان جي ھٿ ھيٺ ان جي مدافعت ڪرڻ لاءِ چاڙھي موڪليو. جنھن ھلوڪر ڳوٺ وٽ پھرين جنگ ۾ ارغونن جي لشڪر کي شڪست ڏني. جنھن ۾ شاھه بيگ جو ڀاءُ سلطان محمد مارجي ويو. باقي سندس بچيل لشڪر قنڌار ڏانھن ڀڄي ويو. اھا معمولي ڪاميابي ڪانه ھئي. افغانستان کان ايندڙ سپاھين جو ھندوستان ۽ سنڌ تي ڌاڪو ويٺل ھو. انھن کي اھڙي شڪست فاش ڏيڻ ڪري وري ڄام نندي جي حياتيءَ ۾ ارغونن سنڌ ڏي رُخ نه رکيو. اھو نواب دريا خان جي بھادري ۽ قابليت جو کُليل ثبوت ھو.
انھن ڏينھن ۾ ھڪ ٻيو واقعو سرزد ٿيو. جتوڻيڪ ظاھر ۾ خاص اھميت رکندڙ نه ھو پر اُن مان نواب دريا خان جي سياسي دانشمندي ۽ معامله فھميءَ جو پتو پوي ٿو.
سيد محمد ميران شاھه 847ھ ۾ جونپور جي شھر ۾ پيدا ٿيو، جو علم پڙھي وڏي لياقت جي درجي تي پھتو ھو. پوءِ روزا، زھد، تقويٰ ۽ وظائف جي ذريعي صاحب ڪمال ٿيو. سندس معتقدن جو چوڻ آھي ته ھڪ دفعي حسب معمول پنھنجي ورد وظائف ۾ مشغول ھو ته کيس اھو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ته “تون مھدي آھين” آخر اھو آواز مسلسل ٻڌڻ بعد ھن کي سندس مھديپڻي جو يقين ويھي ويو. مسلمانن جي ھڪ گروھه ۾ گھڻي وقت کان اھو عقيدو رھندو پئي آيو آھي ته آخر زمان ۾ امام مھدي پيدا ٿيڻ وارو آھي جو ساري دنيا جي مسلمانن کي متحد ڪري دنيا تي غلبه اسلام لاءِ بيعت وٺي جھاد ڪري ساري دنيا کي زوريءَ يا خوشيءَ سان اسلام جي دائري ۾ آڻيندو. انھيءَ طرح سان اسلام جي پيدا ٿيڻ جي مشن ته اسلام، انسانذات جي وچ ۾ اتحاد، امن ۽ ترقي آڻيندو مڪمل ٿيڻ واري آھي.
اھو عقيدو صرف مسلمانن ۾ ويٺل نه آھي پر قريباً ھر عالمگير مذھب جي ڪن گروھن ۾ گھڻي وقت کان سندن نشاط ثانيه لاءِ ويٺل آھي ته منجھان ڪو ماڻھو پيدا ٿي انھيءَ مذھب کي ساري دنيا ۾ رائج ڪندو. ھندن مان ڪن ۾ وشنو مھاراج جي نئين سر اوتار ٿي اچڻ بعد ھندن جي دنيا تي تسلط ويھڻ جو اعتقاد ويٺل آھي.
اھڙي طرح حضرت عيسيٰ جي وري پيدا ٿي دنيا کي دين مسيحي تي آڻڻ جو عقيدو به ڪن عيسائين ۾ ويٺل ھو. ان عقيدي کي مدنظر رکي دنيا جي مسلمانن ۾ ڪيئي ماڻھو اھڙي دعويٰ ڪندي پيدا ٿي ماڻھن ۾ وقتي اتحاد ۽ جوش جاڳائي وري ختم ٿي ويا. آءٌ ڪيترا دفعا پنھنجي تحريرن ۾ ٻڌائي آيو آھيان ته مُلا جي مذھبي تشريح واري اسلام ۾ دنيا تي غلبه اسلام جو تخيل ڪن مسلمانن تي گھڻي وقت کان ويٺل آھي. ڪن خلافت کي ان جو مرڪز بڻائي انھيءَ مقصد جي حصول لاءِ ڪوشش ڪئي، ڪن مجدد بڻجي دين کي نئين سر زندہ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ڪيترا مھدي سڏائي تبليغ ۽ جھاد ذريعي اسلام جي فروغ لاءِ ڪوشش ڪرڻ لڳا، ڪن ھاڻ اُن کي پين اسلام ازم جي تحريڪ سڏي ان ڏَس ۾ مسلمانن کي متحد ڪرڻ جو آواز اٿاريو آھي. مطلب ته اھو عقيدو مختلف شڪلين ۾ مسلمانن اڳيان پيش پئي ٿيو آھي. مصر ۾ مھدوي حاڪمن جي تحريڪ شيعن جي ھڪ گروھه ۾ ٻارھين امام جي گم ٿي وري آخر زمان ۾ پيدا ٿيڻ جي اميد، شيخ سنوسي جي تحريڪ، مھدي سوڊاني جي تحريڪ سڀ انھيءَ تخيل جي پيداوار آھن جنھنجو پرچار سيد محمد ميران شاھه جونپوري ڪيو ٿي.
ڪيترا ويساہ وسوڙل ماڻھو اڃا تائين انھيءَ اميد تي پيا ھلن ليڪن اھا به حقيقت آھي ته مسلمان درويشن، عالمن ۽ سياستدانن جو ھڪ اھڙو گروھه به پئي رھيو آھي جنھن کي نه اسلام جي اھڙي تشريح ۾ اعتقاد رھيو آھي، نه انھيءَ قسم جي تحريڪن کي ممڪن العمل ۽ صحيح سمجھيو اٿن. ھن زماني ۾ علم ۽ سائنس جي واڌاري ڪري شايد اھڙا گھڻا ماڻھو نڪرن جي اھڙن فريب ده عقيدن ۾ ويساھه نه رکن. ليڪن سنڌ جھڙي پٺتي پيل ملڪ ۾ پنج سو ورھيه اڳ اھڙا ترقي پسند خيال ته اھو عقيدو غلط ۽ اڻ ٿيڻ جوڳو آھي. حڪومت جي ھڪ مدبر نواب دريا خان طرفان ظاھر ٿيڻ غير معمولي ڳالھ ھئي.
نائين صدي ھجريءَ جي آخر ۽ ڏھين صدي وارو زمانو ھندوستان اندر بدامني ۽ طوائف الملوڪيءَ جو ھو. باشاھيون ٺھنديون ۽ ڊھنديون رھيون ٿي. اھڙي ڪا مرڪزي حڪومت باقي نه رھي ھئي جو ھندوستاني مسلمانن جو شيرازو درست ڪري غلبه اسلام آڻي. حق تي ھلندڙ عالمِ دين گھٽ ٿي ويا ھئا. پيران طريقت جي بد عملن ڪري مسلمانن ۾ گمراھي پيدا ٿيڻ لڳي ھئي. اھڙين حالتن ھيٺ سيد صاحب جي نئين پيغام ۽ تحريڪ ماڻھن تي چڱو اثر پيدا ڪيو. ٿوري وقت اندر ھزارھا ماڻھو سندس حلقه اثر ھيٺ داخل ٿي ويا، ۽ ڪيترن ملڪن جا مسلمان حاڪم به سندس مريديءَ جي دائري ۾ داخل ٿي ويا. انھيءَ تحريڪ جا مکيه اصول ھيٺيان ھئا.
1. حجرت ڪرڻ:- سندن چوڻ ھو ته جيستائين ماڻھو قيدِ وطن کان آزاد ٿي گھر ٻار جو آسانگو لاھي، لڳ لاڳاپا ڇڏي مھدوي تحريڪ ۾ شريڪ نه ٿيو آھي ان وقت تائين منجھس ڪا وڏي اميد رکڻ اجائي ھئي. ان راھه ۾ ترڪ وطن ضروري ھو. موجودہ زماني ۾ علامه اقبال جو وطن کي بُت سڏي، نظريه جي بنياد تي بين الاقوامي لاڳاپن جي جدا قوم بڻائڻ، ڪم و بيش ان ساڳي تخيل جي پيداوار آھي.
2. ترڪ مال:- سندن رايو ھو ته غلبه اسلام جي راھه ۾ ٻي جا رنڊڪ ھئي سا شخصي مال ۽ ملڪيت جي محبت ھئي. ان ڪري ان تحريڪ کي ڪامياب بڻائڻ لاءِ ھر پوئلڳ جو فرض ٿيو پوي ته ھو ساري ملڪيت مھدوي تحريڪ جي حوالي ڪري غلبه اسلام جي لاءِ، ڪم آڻڻ ۾ مدد ڪري.
3. جھاد:- ٽيون شرط انھيءَ تحريڪ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ اھو ھو ته ان جو پوئلڳ سڀ لاڳاپا لاھي سر تريءَ تي رکي خوف خطرا ڦٽا ڪري تلوار ھٿ ۾ کڻي مھديءَ جي حُڪم تي غلبه اسلام لاءِ لڙي.
مذھب جي نالي ۾ ماڻھن کي استعمال غرضي (ايڪسپلائٽ) ڪرڻ جا تاريخ ۾ ڪيترائي مثال ملن ٿا. يورپ جون صليبي جنگيون ان جو مثال آھن، جتي نيٺ گھڻي غور فڪر ۽ تجربي بعد ماڻھو ان نتيجي تي پھتا ته ڪنھن ھڪ مذھب کي آخري ۽ مڪمل سمجھي، دنيا تي زوريءَ مسلط ڪرڻ جو خيال فرسودہ ۽ خود فريبيءَ کان مٿي نه ھو. سڀني مذھبن پٺيان بنيادي وحدت سمايل ھئي. جنھن جو مقصد اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي ۽ فلاح بني آدم ھئا. اھي مقصد محبت، تاليف القلوب، اھنسا ۽ باھمي سمجھوته، اخلاقن جي درستي ۽ نفسي اصلاح جي ذريعي حاصل ٿيڻا ھئا، نه ڪجھ عقيدن ۽ دستورن جي مذھب کي جھاد ذريعي دنيا تي زوريءَ مسلط ڪرڻ سان.
جڏھين سيد ميران محمد شاھه سنڌ ۾ آيو ته ڪيترا ويساھه وسوڙل ۽ پراڻي خيال جا عالم ۽ ماڻھو ان تحريڪ جي طرف ڇڪجي ويا ۽ ان جي حلقه اثر ۾ اچڻ لاءِ آمادہ ٿيا. سيد صاحب جڏھن ٺٽي ۾ ڄام نظام الدين عرف ڄام نندي وٽ آيو ۽ سندس تحريڪ جي مقصدن کان واقف ڪري کيس پنھنجي حلقه اثر ھيٺ آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ لڳو ته ان وقت نواب دريا خان صحيح راءِ قائم ڪري ڄام صاحب کي ھن جي حلقه اثر ۾ اچڻ کان روڪي ميزبانيءَ جا فرضَ ادا ڪري جلد بنا مطلب حاصل ڪرڻ جي کيس اجازت ڏيئي روانو ڪري ڇڏيو. ان مان نواب دريا خان جي قوم پرست خيالن ۽ سياسي تدبر جي پختگي معلوم ٿئي ٿي.
جيتوڻيڪ ڄام صاحب جي درٻار سان تعلق رکندڙ قاضي قاضن ۽ ٻيا ھن جا معتقد بڻجي ويا.
ھتي ھيءَ ڳالھ ڪرڻ به ضروري آھي ته نواب دريا خان کي ڄام صاحب طرفان ڳاھن جي ڀر ۾ موجودہ ٽلٽي جي ويجھو جاگير مليل ھئي، جتي سندس فرزند رھندا ھئا، ۽ پاڻ به اڪثر اوڏانھن ويندڙ ھو.
اتي جو مخدوم بلاول عليه الرحمة سمه خاندان مان ھو باغبان ۾ رھندو ھو. نواب صاحب ان جو عقيدتمند ۽ صحبتي ھو. تنھنڪري مخدوم صاحب جا سڀ خليفا ۽ خاص ڪري سيد حيدر عليه الرحمة سَن وارو نواب صاحب جا دوست ۽ واقفڪار ھئا. خوش قسمتيءَ سان مخدوم صاحب ۽ سندس حلقه اثر جا درويش به نواب صاحب جا ھم خيال ھئا. اھو پتو پوڻ مشڪل آھي ته اھڙا خيال نواب صاحب جي اثر ڪري مٿين درويشن تي پيا ھئا يا انھن جي صحبت نواب صاحب کي انھيءَ خيال جو بڻايو ھو.
سيد ميران محمد شاھه ڄام صاحب کان رخصت ياب ٿي ٻيڙين جي قافلي ذريعي درياھه رستي سنڌ ۾ سندس تحريڪ جي تبليغ ڪندو سکر طرف افغانستان ڏي وڃڻ لاءِ روانو ٿيو.
مخدوم بلاول عليه، سيد عبدالرزاق لڪياري ۽ نواب صاحب ان تحريڪ کي ملڪي سالميت ۽ قومپرستيءَ جي اصولن خلاف سمجھي مشورو ڪري سيد حيدر عليه سَن واري ھٿان سيد ميران محمد شاھه جي ٻيڙين جي قافلي کي ٻوڙائي ڇڏيو. جنھنڪري سيد صاحب سندس تحريڪ لاءِ حالتون ناسازگار ڏسي سنڌ ۾ وڌيڪ تبليغ بند ڪري سڌو خشڪيءَ رستي افغانستان ھليو ويو. ان جو وڌيڪ احوال مخدوم صاحب جي زندگيءَ ۾ ڏنو ويندو.
سنڌ ۾ بدقسمتيءَ سان ڄام نظام الدين صاحب 914ھ مطابق 1508ع تي وفات ڪئي. سندس وفات مھل ڄام صاحب نواب صاحب کي پُٽ جي پارت ڪئي.
ان کان پوءِ ڄام فيروز ۽ ڄام صلاح الدين ڄام سنجر جي پوٽي جي وچ ۾ گاديءَ تان تڪرار ٿي پيو جنھن ۾ نواب دريا خان جي مدد سان ڄام فيروز ڪامياب ٿيو. جنھن تي ڄام صلاح الدين گجرات طرف سندس ناٺي سلطان مظفر وٽ رھڻ لڳو.
ڄام فيروز نوجوان ھو، گھڻو وقت راڳ روپ ٻڌڻ، ڇوڪرين جي ناچ ڏسڻ، مسخرن جي صحبت ۽ ٻين اھڙي قسم جي عياشي ڪمن ۾ گذاريندو ھو.
حڪومت جو ڪاروبار سمورو نواب دريا خان جي مٿان وڃي پيو. پيدائش جي زيادہ ٿيڻ ڪري شاھي خاندان جا فرد ۽ دربار سان لاڳاپي وارا ماڻھو فضول خرچ ۽ ڇڙواڳ ٿي ويا ھئا. جن جي ڪارگذارين تي نواب صاحب کي سختي ڪرڻي پيئي. ان تي ڄام صاحب ۽ نواب صاحب جي وچ ۾ شڪر رنجي ٿي پيئي. تنھنڪري وزارت مان استعفا ڏيئي اچي سندس جاگير ڳاھن ۾ رھڻ لڳو. ان کان پوءِ ڄام فيروز جي رنگ رلين تي نظر ڪرڻ وارو ڪونه بچيو. ڄام فيروز ان تي بس نه ڪئي پر نواب صاحب جي طاقت ڪمزور ڪرڻ لاءِ ڪيبڪ ارغون ۽ ٻين ٻاھرين ماڻھن کي نوڪريءَ ۾ رکيو. ڄام فيروز ھڪ خاص محله انھن جي رھڻ لاءِ مقرر ڪيو جو مغل واڙو سڏجڻ ۾ ايندو ھو.
انھن حالتن کي ڏسي انھن مغلن مان مير قاسم ڪيبڪ شاھه بيگ ارغون کي لکي موڪليو ته ڄام جي حڪومت ڪمزور ٿي ويئي آھي، ڄام صاحب سندس عياشين ۾ مشغول آھي. نواب دريا خان ھن کان جدا ٿي ويو آھي، ميدان خالي اٿئي، موقعي مان فائدو وٺڻ گھرجي. ان تي شاھه بيگ ارغون وري سنڌ تي حملا ڪرڻ شروع ڪيا. پھرين سکر، پوءِ سيوھڻ فتح ڪيا. آخر ۾ ٺٽي تي ڪاھي ويو. تڏھين ڄام صاحب جي اک کلي، ھن نواب صاحب کي گھرائي ورتو. حالتون خراب ٿي چڪيون ھيون. باوجود ان جي نواب صاحب آخر دم تائين سنڌ جي آزادي، ناموس ۽ عزت خاطر لڙندو رھيو ۽ شھيد ٿيو. لڙائي ھلندي ڄام فيروز ڀڄي وڃي پير پٺي طرف لڪو جتان آخر شاھه بيگ کي رحم جي درخواست ڪري معافي وٺي صلح جا شرط قبولي ارغونن جي تابع ٿي ھڪ محدود ٽڪري تي رھڻ لاءِ رضامند ٿيو.
نواب صاحب سنڌ جي آزاديءَ خاطر سر ڏيندڙ، سورمن، مدبرن ۽ صحيح رايا رکندڙ محب وطن مان مکيه ھو. ان کي تنھنڪري سنڌ لاءِ شھيد ٿيندڙن ۾ ٽيون نمبر شمار ڪريون ٿا.
ان جي مزار سندس مربي ڄام نظام الدين جي الھندي طرف مڪلي ٽڪريءَ تي آھي.
سنڌ جو مشھور مورخ سيد حسام الدين راشدي مڪلي نامه ۾ سندس لاءِ ھيٺين خيالن جو اظھار ڪري ٿو: “نواب دريا خان ابتدا ۾ لاوارث ڇوڪرو ھو. بادشاھه منجھس ڪارڪردگيءَ جا جوھر ڏسي پاڻ وٽ آڻي اعليٰ تربيت ۽ تعليم ڏيئي معمولي درجي جي ملازم جي درجي تان مٿي چاڙھي کيس وزير اعظم جي درجي تي آندو. سنڌ جي فوجن جي سپھ سالاري به سندس حوالي ڪئي. مبارڪ خان، خان اعظم جا خطاب ڏيئي سندس مرتبو بلند ڪري آخر کيس پنھنجي فرزندي جي لقب سان سرفراز ڪري عروج ۽ اقبال جي آخري منزل تي پھچايو.”
مردم شناس سلطان جي منتخب ڪيل ماڻھو، سندس ڪارڪردگي سبب بادشاھه جي زندگيءَ ۾ نمڪ حلالي ۽ جفاڪشي ڪندي سموري سلطنت جو ڳاٽ اوچو رکيو. بلڪ سندس وفاتيءَ کان بعد به اھو اڪيلو امير ھو جنھن سنڌ جي آزاديءَ لاءِ مسلسل جدوجھد جاري رکي، پنھنجي جيئري مغلن کي ٺٽي ۾ داخل ٿيڻ نه ڏنو. اول ۾ درہ بولا خان وٽ پھچي کين شرمناڪ شڪست ڏيئي پٺتي ھٽايو. آخر ۾ ٺٽي جي چانئٺ وٽ لڙندي وڙھندي تير تلوارون ھڻندي ۽ کائيندي پنھنجو سر صدقو ڪري ڇڏيو.
ان کان پوءِ “خرابي سنڌ” جو باب کُلي پيو. جنھن نه صرف ٺٽي پر ساري سنڌ لاءِ غيرن جي غلامي جو رستو ھموار ۽ صاف ڪري ڇڏيو. اھو واقعو 926ھ مطابق 1420ع تي سرزد ٿيو.”
ان کان پوءِ سنڌ 1131ھ مطابق 1719ع تائين غيرن جي غلاميءَ ھيٺ رھي. جنھن کي ميان نور محمد ڪلھوڙي جي ڏينھن ۾ مٿي کنھڻ لاءِ فرصت ملي. پر سندس ڏينھن ۾ نادرشاھه جي ڪاھه وري سنڌي حڪومت کي ڪمزور ڪري ڇڏيو.
حق ته اھو آھي ته ھھڙي بھادر، سرويچ، مدبر شھيدِ سنڌ جون سال بسال ورسيون ملھائي يادگار قائم ڪريون پر جنھن صورت ۾ سنڌ وري غيرن جي غلاميءَ ۾ وڃي چڪي آھي ۽ ھر غلامي قومي غيرت، حميت، جذبه آزادي، ڪمزور ڪري ڇڏي ٿي. تنھنڪري نوجوانن جي ايمان تازي ڪرڻ لاءِ سندس حياتيءَ جو احوال لکي وٽن پيش ڪريان ٿو.
بنا ڪردند خوش رسمي، بخون و خاڪ غلطيدن،
خدا رحمت ڪند اين، عاشقان پاڪ طينت را.
معنيٰ: خدا رحمت ڪري انھن پاڪ صفت عاشقن تي جن پنھنجا رت ھاري سندن بھادري ۽ قربانيءَ جا مثال قائم ڪري ڇڏيا آھن.
وري پير حسام الدين شاھه مڪلي نامه ۾ لکي ٿو:-
“نواب دريا خان سنڌ کي ھر لحاظ سان مضبوط ۽ محڪم ڪيو. ان جي فوجي، سياسي، خواہ سماجي ۽ اقتصادي صورت کي اھڙيءَ ڪڙيءَ تي بيھاريو جو مورخن جو متفق چوڻ آھي ته اھڙو زمانو سنڌ نه پھرين ڏٺو نه پوءِ . انھيءَ ۾ تعميري، رفاھي صلاحيتن سان گڏ منجھس آزادي ۽ وطن پرستيءَ جو جيڪو رنگ ھو اھو سنڌ جي تاريخ ۾ کيس ھميشہ زندہ ۽ پايندہ رکندو. سر جا سانگا لاھي وطن کي ڌارين جي قبضي کان آزاد رکڻ لاءِ ھن جيڪا جدوجھد ڪئي اھو حقيقتاً وطنيت جي تاريخ ۾ مثالي آھي.
سندس سمورو خاندان انھيءَ رنگ ۾ رتل ھو. سندس سڀيئي پُٽ وطن دوست، آزادي پسند، جري جوان ۽ بھادر ھئا. علاو الدين منجھان عالم نڪتو. محمود خان ۽ موٽڻ خان سپاھي مرد ھئا. پڇاڙيءَ سوڌو ارغونن سان خوب وڙھيا. سارنگ خان چوٿون نمبر فرزند ھوس جو به پنھنجو مَٽ پاڻ ھو.
(مڪلي نامه: پير حسام الدين راشدي)
********