مذهبي رسمون
ڳوٺ ۾ مقرر ٿيل عيدگاھ ڪونه هوندو هو، تنهنڪري عيد جي نماز ڪنهن صاف پٽ تي پڙهي ويندي هئي. عيد نماز لاءِ صبح جو اٺين وڳي ڌاري دهل وڃڻ شروع ٿيندو هو اهو هڪڙي قسم جو اعلان هو ته نماز لاءِ گڏ ٿجي. نماز لاءِ مختلف ٽولا خوبصورت لباس ۽ خوشبو سان ٽٻٽار ٿي گهرن کان ٻاهر نڪرندا هئا. کل خوشي ڀوڳ چرچو عام جام هوندو هو. نمازي عارضي مقرر ٿيل عيد گاھ ۾ گڏ ٿي باقي رهيلن جو انتظار ڪندا هئا. جيسين سمورن پاڙن جا ماڻهو نه پهچندا هئا، تيسين نماز شروع ڪونه ڪندا هئا. اوائلي وقت ۾ عيد جي نماز سيد حسن علي شاھ ولد سيد مست علي شاھ جيڪو اصل ڪورائن جو ويٺل هو اهو نماز پڙهائيندو هو. ڇاڪاڻ ته هو پاڻ شيعه فرقو رکندڙ هو ۽ لغاري به ڪافي تعداد ۾ شيعه ٿي ويا هئا. حسن علي شاھ کان علاوه سندس پٽ لعل محمد شاھ به نماز پڙهائيندو هو. اسان جي يادگيري ۾ خانڻ فقير ۽ پوءِ حاجي خان نماز پڙهائيندا هئا. نمازين جو گهٽ ۾ گهٽ چار صفون ٻڌجي وينديون هيون. سيارو هجي توڙي اونهارو وڏي اطمينان سان نماز ادا ڪئي ويندي هئي. نماز کان پوءِ خطبو سڀڪو ويهي ٻڌندو هو. عيد تي سيد جو ذڪر نه ڪجي ته اها انهن سان ڏاڍائي ٿيندي. نماز کان پوءِ گهر وڃي سين تي مارڪو ٿيندو هو. هر هڪ گهر ۾ سيون ته ضرور جوڙيون وينديون هيون. ان زماني ۾ سين جوڙڻ جي مشين عام جام ڪونه هوندي هئي ۽ نه وري اڄڪلھ وانگر ٺهيل جڙيل سيون ملنديون هيون. هر گهر ۾ واري سان پاڙي جون عورتون گڏ ويهي، پارڙا اونڌا ڪري انهن جي مٿان هٿن سان سيون جوڙينديون هيون. صبح کان شام تائين سندن خوب ڪچهري ٿيندي هئي ۽ گهر لاءِ ٻن ٽن ويلن جون سيون تيار ٿي وينديون هيون. دراصل انهن سين جي کائڻ ۾ جيڪا شيرين هوندي هئي سا اڄڪلھ جي مشين جي ٺاهيل سين ۾ ڪٿي آهي. اهي سيون سادي پاڻي ۾ اٻاري، پاڻي هاري، اٻاريل سين ۾ سچو گيھ يا مکڻ وجهڻ ۾ ايندو هو. جنهن جي مٿان کنڊ يا مٺائي ٻُرڪي کائبي هئي. هاڻي انهي کاڌي کائڻ لاءِ دل سڪي رهي آهي. نڪي آهن اُهي هٿ جون ٺهيل سيون ۽ نڪي سچا گيھ، وري جڏهن عيد قرباني ايندي هئي ته نماز کان پوءِ هرڪو وقت آهر قرباني ڪندو هو. گهڻو ڪري هڪ جانور ۾ ست ڄڻا ڀائيوار هوندا هئا. قرباني جو گوشت تيار ڪري انهي جا ننڍا ننڍا حصا ٺاهيندا هئا، جن کي “واٽا“ ڪري چوندا هئا. اهو واٽو هر هڪ شادي شده جوڙي جي حساب سان ڏنو ويندو هو. جيڪڏهن ڪنهن گهر جا ڀاتي گهڻا هوندا هئا ته ان کي ٻه يا ٽي واٽا به ملندا هئا. اهڙي طرح ورهاست ٿيندي هئي جو ڳوٺ ۾ ڪو به گهر رهجي ڪونه ويندو هو. عيد بعد ايندڙ رات گهڻو ڪري هر ڪنهن جي گهر ۾ قرباني جو گوشت ضرور پچندو هو. هر ڪنهن عيد جي شام جو نوجوان ڇوڪرن جا ٽولا شهر مورو گهمڻ ضروري سمجهندا هئا. مورو شهر ڳوٺ لغاري بجراڻي جي ويجهو يعني تقريبا 5 يا 6 ميلن تي هو. موري ۾ ملاکڙو، ڪٻٽي راند يا رڇ جي ويڙھ ضرور ٿيندي هئي ۽ شهر ۾ ميلي جو سامان ٿي ويندو هو. اڄ به موري شهر ۾ عيد جي ڏينهن کان وٺي ٽن ڏينهن تائين رڇ ۽ ڪُتن جي ويڙھ ڪرائي ويندي آهي، جيئن مٿي محرم جي مهيني ۾ مجلس ۽ ماتم جو ذڪر ڪيو ويو آهي. ان جي لاءِ وڌيڪ ائين به هو ته مردن جي لاءِ ٺهيل پڙ کان علاوه هر هڪ پاڙي ۾ عورتن جو پڙ به ٿيندو هو. جتي روزانو رات جو امام حسين عليه السلام جو ذڪر ۽ مرثيه وغيره پڙهنديون هيون. اتي به عورتن پاران نياز نذر وغيره تقسيم ڪيو ويندو هو ـ
هن ڳوٺ ۾ هندن جو ڪردار به بنا مذهبي تعصب، بلڪ ڀائيچاري وارو هوندو هو. جڏهن عيد برات ٿيندي هئي ته هندو برادري جا ماڻهو به ان ۾ شريڪ ٿيندا هئا. محرم جي ڏهين تاريخ جڏهن تعزيه جو جلوس نڪرندو هو ته ٻين مسلمانن وانگر هندو به پنهنجا ننڍا ننڍا ٻار کڻي تعزيه جي هيٺيان لنگهندا هئا. محرم جي ڏهين جيئن مسلمان نياز ڪندا هئا. تيئن هندو پڻ محرم جي ڏينهن شام جو چڻا رڌي ورهائيندا هئا. پنهنجي ٻولي ۾ ان کي “سِيسَا ” چوندا هئا. ڪڏهن به جلوس تي ٺٺولي يا ڪا ٻي بدتميزي جو مظاهرو ڪونه ڪندا هئا. عيد جي موقعي تي ڪافي گهماگهمي ٿيندي هئي. هندن جا وري پنهنجا پنهنجا وڏا ڏينهن هوندا هئا. جيئن ڏياري جو ڏينهن، دسهڙي جو ڏينهن وغيره، ڏياري جي موقعي تي هندن جي گهرن ۾ چراغان ڪيو ويندو هو. ان زماني ۾ بجلي ته ڪونه هوندي هئي تنهنڪري هندو پنهنجي گهرن جي اندر توڙي ٻاهر دروازي، درين ۽ جاين جي ڪانس تي ٺڪر جا ڏيا ٻاريندا هئا، جيڪي هر گهر ۾ سَون جي تعداد ۾ هوندا هئا. ڳوٺ جا شرارتي مسلمان ٻار جيئن ڪو در جي ٻاهران ڏيئو ٻرندو ڏسن تيئن اهو وسائي تيل هاري خالي ڏيئو کڻي ڊوڙ پائي ڀڃي ويندا هئا ۽ واڻيا ڏسندا رهجي ويندا هئا ۽ گهٽ وڌ ڳالهائيندا، ساڳي جاءِ تي ٻيو ڏيئو ٻاريندا هئا پر ڪڏهن به ڪنهن هندو هن بدتميزي جو برو نه منائيندا هئا ۽ نه وري وڏن کي ٻارن جي اهڙي حرڪت جي شڪايت ڪندا هئا. اهو به هڪ خوشي جو حصو هو. جنهن ۾ هڪ ڌُر ڏيا ٻاريندي هئي ۽ ٻي وسائيندي هئي. ٻئي ڌريون انهي ۾ خوش هيون. انهي سبب ڪري ڪابه دشمني وغيره پيدا ڪونه ٿيندي هئي. هندن جا ٻيا به ڪيترائي خوشي جا ڏڻ هوندا هئا. هڪ وڏي ٽري يا ڪاٺ وغيره جو ٺهيل چوڪنڊو برتن ٺاهي ان کي چوڌاري شفاف پنن يا شيشن سان بند ڪندا هئا. پوءِ ان ۾ مٺائي، مصري، ڏونگهيون، چانورن يا ٻئي اناج جا داڻا وجهي ٻاهران رنگ دار ڪاغذن جي جهالر ٻڌندا هئا. پوءِ ان جو جلوس سڄي بازار ۾ گهمايو ويندو هو. آخر ۾ ان کي ڦيري درياھ بادشاھ جي حوالي ڪيو ويندو هو. ياد رهي ته اهو ڏڻ هميشه گرمي جي موسم ۾ ٿيندو هو ۽ جڏهن پاڻي ڍنڍن ڍورن ۾ ڀرجي ايندو هو. ڳوٺ ۾ هندن ۽ مسلمانن ۾ ڪڏهن به مذهبي جهيڙو يا فساد ڪونه ٿيو، ٻئي قومون هڪ ٻئي جون مددگار ۽ کير کنڊ هئا ـ