2
ڪئٿيڊرل جي ڏکڻ طرف مونٽ ڊيس آرٽس (Mont des Arts) نالي عمارت جو هڪڙو جهڳٽو تعمير ٿيل آهي. انهن عمارتن ۾ مختلف هنرن ۽ فنون جي نمائش ٿيندي آهي. اهي جڳهيون شهر جي مٿئين ڀاڱي وارين بيحد اهم عمارتن پئلس رائل ۽ رِيُو رائل کان به وڌيڪ مٿانهين هنڌ تي اڏيل آهن. هن علائقي جي هڪڙي ڪُنڊ تي پئلس ڊيو روئي Palais du Roi شاهي محلات آهي هتي شاهي خاندان ڪونه رهندو آهي. هيءُ محل آگسٽ کان 10 سيپٽمبر تائين عوام جي گهمڻ لاءِ کليل رهندو آهي.
عشرت لاءِ بيحد موزون ڪمرا،جن کي گويا Goya ڪاريگر جي تيار ڪيل پردن سان سجايو ويو آهي، ڏسڻ وارن لاءِ اشتياق جو سبب بنجن ٿا.
محل جي سامهون شهر جي عظيم پارڪ، پارڪ جي ڏکڻ ۾ هڪڙو زبردست عجائب گهر اڏيل آهي؛ جيڪو بيلجيم جو سڀ کان وڏو ميوزيم آهي. انهي ۾ ملڪ جي تقريباّ سمورن فني توڙي هنري شاهڪارن کي نمائش لاءِ آراسته ڪيو ويو آهي. اسان جي گائيڊ کين ٽڪيٽون ڏيکاريون ۽ اسان ميوزيم اندر داخل ٿي وياسين، گائيڊ اسان کي هر ڳالهه سمجهائيندو اندر وٺي هليو. ميوزيم فني اعتبار کان ٻن ڀاڱن ۾ ورهايل آهي. هڪ ڀاڱي ۾ قديم شاهڪارن کي سجايو ويو آهي، ته ٻئي ڀاڱي ۾ وري جديد فنون جي نمائش ٿئي ٿي. Musse di Art ancient ۾ رکيل نوادرات جي نمائش ۾ سولائي پيدا ڪرڻ لاءِ، مختلف رنگن تي مشتمل روٽ Routes ٺاهيا ويا آهن. مثال طور Blue Routis واري گيلريءَ ۾ پندرهين ۽ سورهين صديءَ جي پينٽگس جي نمائش ٿيل آهي، جنهن ۾ بروسلز شهر جي جڳ مشهور مصور روجيئر وان ويڊن Rogier Van Weyden جون ٺاهيل تصويرون رکيل آهن. روجيئر جي همعصر فنڪار ڊرڪ بوٽس Dirk Bouts جي پئنتنگ، جسٽس آف اوٽُو Justice of Otto واري موضوع موافق پڻ هتي رکيل آهي.
هتي هينس ميملنگ Hans Mamling جون ٺاهيل عام تصويرون، هيرونيمس بوسڪ Hieronuymus Boschجي ٺاهيل Temoption of St: Anthony تصوير، ڪرينچ Cranch جي ٺاهيل Nudes of Adams and Eve ڪُئينٽن ميسي Quinten Massy جي ٺاهيل تصوير Virgin and Child ۽ موسٽارٽ Mostaert جي ٺاهيل تصوير Passion رکيل آهن. بروگل خاندا، خاص ڪري پيٽر دي ايلڊر جا شاهڪار ڪمري نمبر 3134_ ۽ 44 ۾ رکيل آهي. انهن تصويرن ۾ مُکي Fall of the Robel Angels آهي.
The census at Bethlehem دي سينس ائٽ بيٿلهم، Massacre of the innocents ماسَيڪِر آف دي انوسينٽس ۽ The Fall of Icarus دي فال آف اِڪرِيس نالي تصويرون بروگل ايلڊر Bruegel Elder جا عظيم شاهڪار آهن. برائون روٽ Brown Route واري گيلريءَ ۾ سترهين ۽ ارڙهين صديءَ جا فن پارا محفوظ ڪيل آهن. انهن ۾ ربنس Rubens جا ڪينواس وارا شاهڪار پنهنجي ڪمال جا مثال خود آهن.
ييلو روٽ Yellow route واري گيلريءَ ۾ اوڻهيئن صديءَ جا فنپارا رکيل آهن. انهن شين جي افاديت ٻين گيلرين جي شاهڪارن جي ڀيٽ ۾ گهٽ آهي. هتي رکيل تصويرون ۽ مجسما شاگرد فنڪارن جا ٺاهيل آهن، جن کي بيلجيم واري سوشل ريئلسٽ فنڪار ڪانسٽينٽن ميونير Constantin Meunier ڪم سان لڳايو آهي.
سن 1980ع ۾ نئين تشڪيل سان Museed Art Moderne قائم ڪيو ويو آهي، جنهن جي مشهور فنڪارن جهڙوڪ: بونارڊ (Bonnard) گاگن (Gauguin) ماٽسي (Mattisse) وغيره جي شاهڪارن کي جدا جدا گروپن ۾ سجايو ويو آهي. تنن کانسواءِ چاگال Chagall ۽ جيمس اينسر James Ensor جون تصويرون پڻ هتي رکيل آهن.
مصوريءَ جي ٻين قسمن وارن فنڪارن جهڙوڪ ايڪسپريشنسپ Expressionists، ڪيوبسٽ Cubists ۽ سُريئلسٽ Surrealists فنڪارن جا شاهڪار به هتي رکيل آهن. انهن تصويرن ۽ سُريئلسٽ مصورن جا شاهڪار حاوي اثر جا حامل آهن. ڊريس ميڪرس جي ڊمين جو چريڪو Chirico جون پينٽ ڪيل تصويرون، پال ڊيلواڪس Paul Delvauk ۽ ميگرٽ Magritte جون ٺاهيل تصويرون پڻ هتي سجايل آهن. ميوزيم گهمائڻ کان پوءِ ٿورو پنڌ اڳيان هڪ ميدان ڏانهن وٺي هليا، جتي 48 مجسما نصب ٿيل آهن. هي ماڳ وچئين دؤر جي امداد باهميءَ وارين تنظيمن جي مرڪز طور ڪم ايندڙ هو. ڪائونٽ اگمونٽ Egmont ۽ هُورن Hoorn جي ياد ۾ هتي هڪڙو ڦوهارو ٺهيل آهي، جن کي 1500ع ۾ اسپيني ظلم جي خلاف بغاوت جي ڏوهه ۾ گرانڊ پليس ۾ قتل ڪيو ويو هو. هت پڻ ڪافي سياحن فوٽو ڪڍيا ۽ فلمون ڀريون مون ڏٺو آهي ته ٽوئرست هڪ هڪ جڳهه جون ڪئين تصويرون ڪڍندا آهن. ريو ڊي لارينجينس Rue de la Rengence جي ڪُنڊ وٽ ميوزي انسٽرومينٽل Musee Instrumental نالي هڪڙو ميوزيم آهي، جنهن ۾ موسيقيءَ جا پراڻا توڙي نوان ساز وڏي انگ ۾ گڏ ڪيا ويا آهن. انهن ۾ هوا يا ڦوڪ سان وڄندڙ ساز، جن ۾ هتي نمايان طور سيڪسا فون Saxaphone نالي ساز به رکيل آهي، جنهن ساز جو موجد ايڊولف سيڪس Adolphe sex خود بيلجيم ۾ پيدا ٿيو هو. تنهن کانسواءِ ڪئين تارن وارا ساز ۽ ڪي بورڊ وغيره به موجود آهن.
هن ميوزيم واري گهٽيءَ جي پرئين پاسي ناٽر ڊيم ڊيوُ سيبلون Notre Dame du Sablon نالي چرچ ٺهيل آهي. شروع ۾ اتي وچئين دؤر جي جڳهيون جوڙيندڙ ماڻهن عبادت لاءِ ننڍڙو چيپل اڏيو. پوءِ جڏهن اينٽورپ Antwerp شهر مان ٻيڙيءَ وسيلي بيبي مريم جو شفا بخشيندڙ مجسمو آڻي انهيءَ چيپل ۾ نصب ڪيائون، تڏهن زيارتي ماڻهن جو تعداد تيزيءَ سان وڌي ويو. تن جي پورائي لاءِ چرچ ۾ وڏي پئماني تي توسيع ٿي. بيبيءَ جو اهو مجسمو هاڻي هتان غائب آهي. پر ٻيڙيءَ جو ڪاٺ ۾ اُڪريل نقش دروازي مٿان لڳل آهي، ۽ چرچ ۾ اولهه طرف واري هڪ دري ۾ رنگين شيشي جي ٺهيل ننڍڙي ٻيڙي رکيل آهي. جيڪا بيبي جي مجسمي کي هت کڻي آڻڻ بابت ڪهاڻيءَ جي حقيقت کي پڌرو ڪرڻ ۾ ٽيڪ ڏيندڙ آهي. ۽ انهيءَ لاءِ هر سال جولاءِ ۾ اميگينگ جلوس (Ommagang Procession) ڪڍيو ويندو آهي، ۽ بيبيءَ جي مجسمي جي پهچڻ جو جشن ملهايو ويندو آهي.
انهيءَ چرچ جي پويان شهر ۾ سڀ کان وڌيڪ شاهوڪار واپاري مرڪز آهي. موڪل وارن ڏينهن ۾ هتي ڪئين نوادرات ۽ شاهڪارن جون بازارون لڳنديون آهن. تڏهن هتي تمام گهڻي رش ٿيندي آهي.
ريُو ريجينس جي مٿئين دنگ وٽ پليس پوئلارٽ (Place Poelart) نالي هڪڙي شاهي عمارت آهي. انهيءَ جي پويان وري پيليس ڊي جسٽس (Palais de Justice) شاهي ڪورٽ جي زبردست عمارت آهي، جيڪا سن 1883ع ۾ تعمير ٿي. اها عمارت حقيقت ۾ روم شهر ۾ اڏيل سينٽ پيٽر واري ڪورٽ جي عمارت کان به سائيز ۾ وڏي آهي.
شهر جي اندروني دائري واري رستي تي پٿر جو ٺهيل هڪڙو جنڪشن آهي، اهو پڻ هڪڙو زبردست شاپينگ سينٽر تي مشتمل علائقو آهي. انهي جنڪشن کي پليس لوئيس (Place Louise) سڏبو آهي.
پيٽٽ رنگ کان ٻاهر وارا پارڪ ۽ برگ (Parks and Baroughs outside the petit ring) بروسلز شهر ڪنهن به صورت ۾ پيٽٽ رنگ وٽ ڇيهه ڪونه ٿو ڪري. اتر رنگ روڊ جي اوڀر ۾ ڪوارٽر ليو پولڊ Quartaer Leo pold وارو علائقو اوڻهيئن صدي جي آخر ۾ بيلجيم جي بادشاهه جي نالي سان سڏجي ٿو. جنهن ڪيترا ئي باغيچا، وڻراهون ۽ ٻيا يادگار تعمير ڪرايا ۽ اُتي سهڻا مجسما نصب ڪرايا. هن علائقي ۾ برليمونٽ (Berlaymont) نالي شاهي عمارت ۾ يورپين يونين جو دفتر قائم آهي، ان جي اڳيان هڪ زبردست پارڪ آهي، جنهن جو نالو Park Leopold آهي.
اسان سڄي ڏينهن جي سٽي ٽوئر کان پوءِ اچي پنهنجي هوٽل ڀيڙا ٿياسين، جت وهنجي ڪپڙا بدلائي، چانهه پي ٻاهر شهر جي سير تي روانا ٿياسين. گهمندا ڦرندا بيلجيم جي ماڻهن، جڳهين، کاڌن، تاريخ، سياست ۽ ثقافت وغيره تي تبصرا ڪندا، ڪٿان کان ڪٿان وڃي نڪتاسين؛ ۽ نيٺ وڃي هڪ هوٽل تي ويٺاسين. جت اسان اڃا پاڻ ۾ ڳالهه ٻولهه پئي ڪئي، ته اُت اسان کي هڪڙو همراهه اچي مليو. پنهنجو تعارف ڪرائين ته “آئون بلوچستان جو بروهي آهيان، ڪراچيءَ ۾ گلشن اقبال ۾ رهندو آهيان. پر اسان جو ٺيڪو تيل ڪمپنيءَ وارن سان آهي، جن جو ڪم ماتلي ۾ هلندڙ آهي ۽ آئون به گهڻي وقت کان ماتليءَ ۾ رهندو آهيان. منهنجو نالو غلام نبي بروهي آهي. توهان سنڌيءَ ۾ پئي ڳالهايو. بيلجم ۾ سنڌي ٻُڌي ڏاڍي خوشي ٿي. سو مون چيو ته توهان سان مِلان.“
اسان سندس ٿورو مڃيو_ پاڻ پنهنجي ڪراچي ۽ ماتليءَ جي ائڊريس اسان کي ڏنائين ۽ اُتي اچڻ جي دعوت پڻ ڏنائين. پاڻ به ٽوئر ۾ هو. پر سندس ٽوئر ٻيو هو ۽ اسان جو ٽوئر ٻيو هو. وري ساڻس ملاقات ڪانه ٿي. اسان هوٽل تي آئس ڪريم کاڌي ۽ ڪجهه کاڌو پئڪ ڪري واپس گهمندا ڦرندا شيشن ۾ روشنين جا اولڙا ڏسندا، اچي پنهنجي رهائش واري هوٽل تي پهتاسين. مِنا پاڪستان ۾ ڊاڪٽر پارس سان فون تي ڳالهايو. سُپيءَ مون سان ڳالهايو، ڍير ساريون ڊاڪٽر پارس جون شڪايتون ۽ پوءِ فرمائشون ڪيائين. مون سندس سمورو ٻڌايل سامان نوٽ ڪيو، تنهن کان پوءِ ڪاوڙ گهٽيس، ۽ کلي چيائين ته ”بابا! توهان واپس ڪڏهن ايندا؟“ مون چيس ته ”بابا يورپ جي شروعات اڄ ئي ته ڪئي اٿئون، سو يورپ کان پوءِ واپس لنڊن اچبو ۽ اُتان کان پوءِ توهان وٽ اينداسين.“
اسان کي صُبح سوير بيلجيم ڇڏي لگزمبرگ ڏانهن اُسهَڻُو هو، تنهن ڪري هوٽل پهچڻ شرط مِنا پئڪنگ کي لڳي وئي. صرف صُبح جو پائڻ وارن ڪپڙن کانسواءِ ٻيو سڀ سامان بئگن ڀيڙو ڪري ڇڏيائين. مون دستور مطابق هوٽل جي ڪمري تي ماني کاڌي. اڄ شايد اسان جي سڀاڻي هوٽل ڇڏڻ جي ڏک ۾ ڏاڍي بهترين ڪراڪريءَ ۾ بهترين ڊنر ڏنائون. مانيءَ ۾ بيلجيم جو روايتي سوپ، ٽرڪي پکي جا وڏا پڪ پيس. اُٻاريل سبزيون، ننڍي گول گول ڊبل روٽيءَ جا ٻه پيس. چانور جن ۾ پنير ٻن ٽن قسمن جا مٺا، جيڪي هڪ وڏي پيالي ۾ ۽ تن مٿان وري اُٻاريل تازا فروٽ ۽ پڻ ٻيا کاڌي جا ڪيترائي قسم... يورپ ۾ صُبح هجي يا ٻيهر يا رات جي هر ماني ۾ ڊبل روٽيءَ سان گڏ مکڻ ضرور ڏين. هونئن به جيئن سنڌ جي ٻهراڙي ۾ چئون ته يار ٻچن لاءِ لسي مانيءَ جو بندوبست ته ڪرڻو آهي. ۽ شهرن جا ماڻهو چون ته ”يار دال روٽي تو هر ڪسي ڪو چاهئي.“ تيئن يورپ ۾ هيءَ چوڻي مشهور آهي ته بٽر ۽ بريڊ Butter and Bread ته هر انسان کي کپي.
ماني ڍؤ کائي سمهي پياسين. دستور کان به ٿورو اڳ اٿياسين. ونود ۽ نور کي فون ڪري، تيار ٿيڻ لاءِ چئي، اسان به جلد تيار ٿي هيٺ هوٽل جي لائونج ۾ آياسين، جت ڪافي رش هئي. اسان ناشتو ڪري ڪافيءَ جو گرما گرم مڳ سڄو چاڙهي هٿ مهٽيندا، وات مان دونهن ڪڍندا آهستي آهستي ڊوڙندا اچي پنهنجيءَ بس ۾ چڙهياسين. چؤطرف ”هيلو گُڊ مارننگ“ ته ڪٿي ڪٿي صرف ”مارننگ“ لڳي پئي هئي. اسان به هيلو هيلو گُڊ مارننگ ڪندا اچي پنهنجي سيٽ تي ويٺاسين. ڪراچي کان آياسين ته جدي، مڪي ۽ مديني ۾ هوٽل ۾ رهياسين. پر لنڊن ۾ ڀوراڻيءَ جي گهر رهياسين. پنهنجي ملڪ کان ٻاهر گهر ۽ هوٽل ۾ رهڻ جو وڏو تفاوت آهي. هوٽل ۾ رهندي انهيءَ ملڪ جي ماڻهن ۽ ڪلچر کي سمجهڻ ڏاڍو آسان آهي. گهر ۾ رهڻ ڪري انهيءَ ملڪ جي ماڻهن جي رهائش، کاڌو پيتو، اٿڻ ويهڻ، ٻولي مزاج، شوق، مطلب ته ماڻهو گهڻو ڪجهه پرائي سگهي ٿو. هوٽل ۾ ماڻهوءَ وٽ ڪير ڪونه ايندو، پر گهر ۾ رهڻ ڪري ڪيترا ماڻهو اچن. جن سان ملڻ ۽ ڪچهري ڪرڻ جو موقعو ملي. جنهن مان انسان گهڻو ڪجهه پرائي سگهي ٿو. اسان ڀوراڻي وٽ رهندا هئاسين ته وٽس پاڙي جا ماڻهو ۽ سندس دوست تمام گهڻي تعداد ۾ ايندا هئا. انهن سان اسان جون تعارف ڪرائيندو هو. جن ۾ ڪيترن جي جڳهين تي اسين به وياسين، ۽ ڪيترن اسان کي ماني به کارائي؛ جن ۾ ٻه انگريز عورتون جسٽني ۽ ٽيري ته جڏهن به انگلينڊ وڃڻ ٿئي ته ضرور اچي ملن، ۽ ماني به هر ڀيري کارائين.
انهن اچڻ وارن ۾ انگلينڊ جا انگريز، آفريڪا جا شيدي، ماريشس جا شهري، بنگالي، هندستاني، پاڪستاني ۽ ٻين پڻ ڪيترن ملڪن جا شهري ڀوراڻي وٽ اچن جن سان ڪچهريون ٿين ۽ سندن ملڪن جا اسان هُنن کان حال احوال وٺون. اهڙي نموني سان جڏهن آمريڪا وڃڻ ٿئي تڏهن به اسان گهر ۾ رهياسين. لاس اينجلس ۾ نظام الدين جتوئي جي گهر رهياسين. اُت به تمام گهڻن قومن جي ماڻهن سان ملاقاتون ۽ ڪيتريون پرتڪف دعوتون ٿيون، جنهن ڪري اُت به ڪيترن ئي آمريڪن آفريڪن، ميڪسيڪن، انڊين، پاڪستانين ۽ بنگالين سان سندن ملڪن بابت ڪچهريون ٿيون، ۽ ڪيتري ساري ڄاڻ ۽ گهڻو ڪجهه پرايوسين. پر اهو پنهنجي وَس ۾ ته ڪونهي ته آمريڪا ۾ نظام الدين جتوئي جهڙا ڀلوڙ دوست ملن. جيڪي اسان تي آمريڪا جهڙي ملڪ ۾ هزارين ڊالر خرچ ڪري، اسان کي هوائي جهازن، ريلن، بسن ۽ سندن ڪارن ۾ اسان کي آمريڪا گهمائين! ۽ انگلينڊ ۾ ڀوراڻي جهڙا مستانا روز اسان سان گڏ_ پوءِ لنڊن هجي يا برائيٽن، سڄو ڏينهن گڏ ئي گڏ. پر جي ڪنهن کي اهڙي سهوليت ملي، ته ٻاهرئين ملڪ ۾ هوٽل ۾ نه، پر ڪنهن مائٽ يا دوست جي گهر رهي.
اسان جي بس بروسلز شهر مان آهستي آهستي هلي رهي آهي، ۽ اسان سواءِ فوٽو گرافيءَ جي ڪجهه هنڌ ڏنل ۽ ڪجهه اڻ ڏٺل ڏسي، هڪ ٻئي سان تمام آهستي آهستي ڳالهائي رهيا آهيون ڇو ته اسان جو گائيڊ پڻ اسان کي سمجهائي رهيو آهي. صُبح سوير آهي، تنهنڪري ٽريفڪ به گهٽ آهي، ته ماڻهن جي هلڻ جي چهل پهل به گهٽ آهي. پر فٽ پاٿن تي هلندڙ ماڻهن جي رفتار يورپ جي ماڻهن وانگر تيز آهي. صبح جي وقت عورتن کي توهان هٿن ۾ پرس نه پر فائل ۽ سوٽ ڪيس ڏسندا. اسڪرٽ پائڻ ڪري ٽنگ جو ٽيون حصو صفا ظاهر! وري اسڪن ڪلر جا اهڙا نفيس جوراب، جو اسان جهڙو سادو ماڻهو سمجهندو ته اگهاڙيون ٽنگون آهن. پر هت يورپ ۾ ماڻهو ڇا ڏسي ڇا ڏسي!
”نڪا جهل نڪا پل، سڀڪو پسي پرينءَ کي“
سامهون اليڪٽرڪ تي هلندڙ ٻه پاڻ ۾ گڏيل بسون اڳيان اچي ويون، جيڪي هيٺ روڊ تي وڇايل لوهي پٽڙيءَ تي هلي رهيون آهن. جنهن ڪري اسان جي بس ڪجهه دير بيهي، ان کي رستو ڏنو، انهيءَ جي وڃڻ کان پوءِ اسان جي بس هلي.
اڄڪلهه سڄي يورپ ۾ گهڻو ڪري شهرن ۾ اهڙيون بسون هلن، ته جيئن دونهون نه ٿئي؛ ۽ ماحول ۾ آلودگي نه پيدا ٿئي. يورپ ۾ اڄڪلهه تمام گهڻي انڊسٽري هئڻ سبب ماحول جي آلودهي جي واڌ ڪري، هُنن ٻيا ڪيترا رستا اختيار ڪيا آهن، ته جيئن ماحول جي آلودگيءَ کي گهٽائي سگهجي؛ ۽ جيئن سڄي ڪائنات ۽ اوزون تي ان جا سٺا نتيجا پون. ڇو ته يورپ ته ٺهيو، پر سڄي دنيا جي گرميءَ پد ۾ تيزيءَ سان اضافو ٿي رهيو آهي. جنهن جا اثرات سڄي دنيا تي پوندا ۽ انهن اثرن جا نتيجا ڪي سٺا ڪونه هوندا. تنهنڪري سڄي دنيا جو توجهه ان طرف آهي، سواءِ پاڪستان جي! ڇو ته اسان وٽ ان جو بچاءُ صرف ٻيلا آهن. جيڪي اسان تيزيءَ سان جائز، ناجائز نموني سان ڪپي رهيا آهيون. اقوام_ متحده جي رپورٽ آهي ته گهٽ ۾ گهٽ ٻيلا پاڪستان ۾ آهن، ۽ انهن تي به ڪابه توجهه نه هئڻ ڪري يا ته سُڪي رهيا آهن، يا ڪٽجي رهيا آهن.
اسان جي بس بروسلز شهر کي خدا حافظ چئي بيلجيم جي موٽروي تي پنهنجي سدائين هڪجهڙي اسپيڊ ۾ هلي رهي آهي، يعني پنجانوي ۽ سئو جي وچ ۾. هيڏن سٺن روڊن تي به انهيءَ کان وڌيڪ اسپيڊ ۾ ڪونه هلي. هڪ جهڙي اسپيڊ ۾ هلڻ ڪري بدن ۽ اکين ۾ ٿڪ بلڪل ڪونه ٿئي. مون کي به يورپ جي موسم ۽ روڊن رستن جي سفر ڪندي ٿڪُ ته ڇا، ٻيڻو گهمڻ جو مزو پيو اچي. ماڻهو ڀانءِ ته سفر کٽي ئي نه.........!
اسان جي ٻي منزل يورپ جو هڪ تمام ننڍو ملڪ لگزمبرگ آهي. جيڪو ماني کائيندي ۽ گائيڊ جي ٻن_ ٽن ڳالهين ٻڌائيندي ختم ٿيو وڃي. يورپ ۾ اهڙا ننڍا ملڪ ڪئين آهن، پر اسان وٽ ايشيا ۾ گهٽ آهن. اسان وٽ ايشيا ۾ هندستان ۽ چائنا، انڊونيشيا ۽ بنگلاديش ته سڄي دنيا جي آباديءَ جو شايد اڌ ٿي وڃن؛ نه ته به ٿوري ڪا ڪسر وڃي رهندي. دنيا جي آدمشماري آهي ڇهه ارب_ تنهن ۾ سوا عرب چائنا هڪ عرب هندستان، ستاويهه ڪروڙ انڊونيشيا، اوڻيهه ڪروڙ بنگلاديش_ اها وڃي لڳ ڀڳ پوڻا ٽي عرب ٿي. باقي ٻيا ايشيا جا تقريبن سئو ملڪ سي اڃان جدا. پر ايشيا کنڊ کي اقوام متحده اڃا ٻن حصن ۾ ڪانه ٿي ورهائي، نه ته ايشيا کان آمريڪا کنڊ جي آدمشماري ۽ ملڪ تمام گهٽ آهن. تڏهن به آمريڪا کي ٻن کنڊن، ۾ ورهائي ڇڏيائون.
اسان جي گائيڊ اسان کي ٻڌايو ته پاڻ هاڻ بيلجيم جي ملڪ کي ڇڏي، لگزمبرگ پهچي چُڪا آهيون اسان کي هڪ تمام وڏي پُل تي آڻي بيهارئون، جنھن جي هيٺان ندي وهي رهي هئي.
اسان کي اسان جي ٽوئر وارن چيو ته توهان هت گهمو ڦرو، ۽ لنچ ڪريو، پاڻ هن ئي جڳهه تي واپس ملنداسين: ۽ پوءِ هتان اڳتي سوئيزلينڊ هلنداسين. هت پڻ تمام گهڻي تعداد ۾ سياح لٿل هئا، جيڪي تصويرون ڪڍي رهيا هئا. سياح گهمڻ وقت گهڻو ڪري پيرن ۾ جاگرس ۽ ننڍي چڊي ۽ ننڍي شرٽ ۾ هوندا آهن، جيئن بدن تي ڪپڙن جو بار گهٽ هجي: ۽ وڌيڪ چُستيءَ سان گهمي ڦري سگهجي. سوٽ يا پئنٽ ته يورپيئن آمريڪن ۽ آسٽريليئن کي بلڪل نه هوندا آهن، پر انڊين، پاڪستانين يا جپانين کي پينٽ پهريل هوندي آهي. مون کي به پينٽ پهريل هئي، پر نور ۽ ونود کي جينز پاتل هيون، جيڪي هنن صرف يورپ جي ٽوئر لاءِ لنڊن مان خريد ڪيون هُيون. اسان برگر ۽ ڪوڪ وٺي، لگزمبرگ شھر جي سير تي نڪري پياسين. لگزمبرگ جو شھر ، يورپ ۾ سڀ کان ننڍين آزاد رياستن مان هڪ آهي. اهو شھر ڪنھن خود مختيار ميونسپالٽيءَ جيڏو ٿيندو: سندس آدمشماري ٽي لک پنجهه هزار کن ٿيندي. عام طرح سيلاني ماڻهو هن شھر ۽ ملڪ کي غير اهم ۽ مهانگو تصور ڪندا آهن، حقيقت ۾ اها سندن سوچ جي غلطي آهي، يورپ جي اڪثر علائقن سان ڀيٽ ڪبي ته لگذمبرگ قيمتن جي لحاظ سان مناسب لڳندو- ته ٻئي طرف گهمڻ ڦرڻ جي لائق ماڳن جي عظمت ۾ پڻ يورپ جي ٻين ماڳن ۽ مڪانن سان ڪُلهو ملايو بيٺو آهي. هتي قدرتي حسين نظارن جي ته تمام گهڻائي آهي. گهاٽن ٻيلن سان ڇانيل پهاڙي واديون، جتي ٽڪرين جي چوٽين تي تاج نما محل ماڙيون، حسن جو دلربا منظر پيش ڪن ٿيون.
هي شهر راڄڌانيءَ جي حيثيت ۾ ته وساري نٿو سگهجي، ڇو ته اهو ڊراماني انداز ۾ ملڪ جو اڪيلو ئي شھر آهي، ۽ ڪُل آباديءَ جي پنجين پتيءَ جيترن ماڻھن جي رهائش گاهه آهي، شھر ۾ گهمڻ لائق ماڳن جو محدود انگ آهي.
لگزمبرگ شھر جو مرڪزي ڀاڱو ڏسڻ جي لحاظ کان وڏيڪ پرڪشش آهي، جيڪو سبز پهاڙي وادين مان ٿيندو، اتر طرف سوڙهو ٿيندي پنھنجي رونق جي عروج تي رسي ٿو. اهو اٽرنيچ Ichternach سڏجي ٿو: جيڪو قديم عبادتگاهه ۽ ويندين Vianden نالي عاليشان محل اڏيل هئڻ کان مشھور آهي.
هي شھر رومي دؤر سلطنت ۾ ٽرائير، پيرس ميٽز ۽ ليج شھرن کي ملائيندڙ تجارتي شاهي رستن تي جنڪشن جي حيثيت سان تعمير ٿيو. پوءِ 963ع ۾ لورين جي ڪائونٽ سيجفرائيڊ Siegfried شھر جي جاءِ وقوع مان فائدو وٺندي، ان جي چوڌاري پهرين جهان پناهه يا ڪوٽ اڏايو: ۽ پوءِ شھر توڙي ان جي قليل پسگردائيءَ تي مقدس رومي سلطنت جي تسلط هيٺ، ڏن ڀريندڙ جزوي طور آزاد رياست طور مٿس راڄ ڪرڻ لڳو.
لگزمبرگ واقعاتي طور موجود وقت ۾ بيلجيئم جي مکيه حصي وانگر هاؤس آف برگنڊي جي تلسط هيٺ رهيو. پوءِ اهو اسپين جي قبضي هيٺ نيدر لينڊس جو حصو ٿي پيو: آخر ۾ آسٽريا جي قبضي واري نيدرلينڊس ۾ شامل رهيو.
ويئينا Vienna جي ڪانگريس لگزمبرگ شھر کي خودمختيار ميونسپالٽي بنائڻ جو فيصلو ڪيو. انهيءَ سان گڏ نيدر لينڊ جي گڏيل بادشاهت جو نئون حڪمران وليئم اول Williame -1 ٿيو، جنھن تي هاڻ بادشاهه جين Jean گرانڊ ڊيوڪ جي حيثيت ۾ راڄ پيو ڪري، هي سن 1964ع ۾ تخت تي ويٺو ۽ بيلجيئم جي اڳوڻي بادشاهه کي ليو پولڊ ثاني Leopold-ii سڏيندا آهن. هتي تمام گهڻا ماڻهو فرينچ ۽ جرمن ٻوليون پڻ عام طرح ڳالهائين ٿا. سرڪاري ۽ عدالتي ٻولي فرينچ آهي. جرمن زبان وري پريس ۾ گهڻي استعمال ٿئي ٿي.
لگزمبرگ شھر يورپ جي انهن راڄڌانين مان هڪ آهي، جيڪي بهترين ۽ تمام سهڻن هنڌن تي اڏيل آهن. شھر ٻن ندين، الزيٽ Alzette ۽ پيٽروز Peteusse جي ڪنارن تي آباد آهي، جن کيس حسن جي عجيب ڏيابخشي آهي. راڄڌانيءَ جي لحاظ سان شھر تمام ننڍو آهي. اهو ٽن ڀاڱن ۾ ورهايل آهي.
پيٽروز واديءَ جو اُتريون طرف، شھر جو پراڻو مرڪز Old Centere سڏجي ٿو: جيڪو شھر جي اصل ماڳن ۽ مڪانن تي مشتمل آهي. ڏينھن جي وقت ڏاڍي لطف وارو ۽ ڀرپور زندگيءَ جي جهلڪ ڏيکاريندڙ علائقو آهي. پيٽروز واديءَ جي مخالف طرف تي ٻن پُلين سان ڳنڍيل علائقو، جديد شھر سڏجي ٿو، جيڪو حقيقت ۾ ڪا خاص ڪشش نٿو رکي، ڇو ته هن علائقي ۾ سستائي وارا هوٽل يا دُڪان، توڙي ريلوي اسٽيشن ڪو نه آهن. باقي شھر جي واديءَ وارو علائقو پنھنجي نرالائيءَ جو مٽ پاڻ آهي. هن پوري علائقي ۾ لفٽ وسيلي بيحد آسانيءَ سان سير تفريح ڪري سگهجي ٿي. لفٽ سينٽ اسپرٽ پليس وٽ موجود آهن. هتي هر قسم جا گهر، زمين جا مختلف قطعا يا ٽُڪرا ۽ پارڪن سان شاداب ايراضي موجود آهي: جيڪا شھر جي پراڻي مرڪز جي بچاءِ لاءِ اڏيل مورچا بند ديوار وٽ ڇيهه ڪري ٿي. شھر ۾ داخلا ۽ رهائش Arrival and accommodation ريلوي اسٽيشن سٽي سينٽر کان پندرهن منٽن جي پنڌ تي آهي. شھر جو مکيه بس اسٽينڊ پڻ هن اسٽيشن جي ڀرسان آهي، جتان شھر جي هر ڪُنڊ ڪُڙڇ ۾ بسون وڃن ٿيون. هوائي اڏي ۽ ٽرين اسٽيشن جي وچ ۾ بسون هر ويهن منٽن ۾ هلن ٿيون، لگزري بسون پڻ هن روٽ تي هلن ٿيون، مگر گهٽ تعداد ۾، ۽ ڪڏهن ڪڏهن وقت جي پابندي نٿيون ڪن. هن روٽ تي توڙي پوري شھر کي ٽيڪسي سروس به آهي، پر مهانگي پوي ٿي. نيشنل ٽوئر سٽ آفيس جون برانچون هوائي اڏي تي ۽ ٽرين اسٽيشن وٽ کوليون ويون آهن. هنن آفيسن ۾ شھر جا نقشا ملي سگهن ٿا. هتي پئسن جي مٽا سٽا توڙي رهائش لاءِ هوٽلن يا هاسٽلن ۾ بڪنگ ڪرائي سگهجي ٿي.
شهر ۾ مکيه ٽوئر آفيس، سٽي سينٽر م، پليس ڊي آرمس وٽ قائم آهي. هتي مذڪو سهوليتون وڌيڪ مقدار ۾ مُيسر ٿين ٿيون. شهر ۾ موزون بس سسٽم، توڙي ٽيڪسي سروس موجود آهي. پر لگزمبرگ پنهنجي ننڍي سائز هئڻ ڪري پيدل گهمڻ ۾ وڌيڪ مزو ڏيندو آهي. هونئَن به سياحن کي پنڌ ئي گهمڻ گهرجي.
لگزمبرگ شهر جي مرڪزي علائقي ۾ به گهڻ ماڙ عمارتون، سندس علامت طور موجود آهن. انهن مان وڌيڪ اهميت واري جڳهه پليس ڊي آرمس Place_ d_ Armes آهي هيءَ هڪڙي شاهي مستطيل عمارت آهي، جنهن جي چوڌاري ريسٽورانٽ ۽ ڪيفي موجود آهن. انهيءَ جي اتر طرف گرانڊريو Grand rue سان لڳ شهر جا مکيه دُڪان ۽ بازارون آهن. انهيءَ جي ڏکڻ طرف هڪڙي ننڍي گهٽي نڪري ٿي، جيڪا شهر جي مکيه جنرل مارڪيٽ واري عمارت Place Guillaume پليس گائيلائوم وٽ وڃي ڇيهه ٿي ڪري.
پليس گائيلائوم عمارت سان لڳ شهر جي عاملن جون ساديون رهائشي جايون آهن. هن عمارت کان هڪڙو بلاڪ اڳتي، پيليس گرانڊ ڊيوڪل Palais Grand Ducal روشن خياليءَ واري دؤر ۾ 1554ع ۾ ڌماڪي سان تباهه ٿيل اصل عمارت جي جاءِ تي، نئين سر تعمير ڪيل شاهي عمارت آهي، جيڪا اصل ۾ ٽائون هال طور ڪم ايندي هئي؛ پر اوڻيهئين صديءَ ۾ لگزمبرگ جي شاهي خاندان وارن اميرن، پنهنجي رهائش لاءِ ڪم آندي. اڄڪلهه اها عمارت سرڪاري تقريبن جي انعقاد لاءِ مخصوص ٿيل آهي. مگر ٿي سگهي ٿو ته اها ايندڙ وقت ۾ ٽوئرسٽن لاءِ سرڪاري رهائش طور ڪم اچي. هن عمارت جي کاٻي طرف شهر جو قديم ترين ڀاڱو، روچر ڊيو بوڪ Rocher du Bock نالي سان سڏجي ٿو. سن 963ع ۾ ڪائونٽ سيج فرائيڊ هتي قلعو اڏايو، جيڪو جديد شهر جي صورت ۾ ترقيءَ وارو هو. هڪ مثالي محفوظ حيثيت سبب تقريباّ هر يورپي طاقت يا بادشاهه، شهر جي انهيءَ خصوصيت ۾ واڌارو ڪيو. ايتري قدر جو سن 1617ع ۾ فرينچن لگزمبرگ کي يورپ ۾ سڀني کان وڌيڪ محفوظ شهر بنايو.
هن ڀاڱي واريون گهٽيون انهيءَ مٿانهين پٽ سان وڃي ملن ٿيون، جتان انهيءَ مٿانهين پٽ جي هيٺئين طرف تي سليٽي پٿرن جي سرن سان ڍڪيل ڇتين وارا ڪيترائي گهر ٺهيل آهن؛ جيڪي ڪنهن ڳوٺ جهڙو منظر پيش ڪن ٿا. اهو علائقو لفٽ وسيلي گهمي سگهجي ٿو.
قلعي جي مورچي بند ٽاورن مان، جيڪي اڃا قائم آهن، انهن ۾ سڀ کان وڏا بوڪ ڪيسميٽ Bock Casemates نالي ٽاوَر آهن. انهن ٽاورن جون گئلريون ٻاهر وڌيل آهن. ٻي عالمي لڙائيءَ دؤران اهي گئلريون بم گولن جي گُدامن يا اسٽور طور استعمال ٿيون.
هتي چند زنگ آلوده توبن کانسواءِ ڏسڻ جي ته ڪا شيءِ ڪانهي، البت شهر جي مٿاهَن هنڌن ۽ شهر جي سرسبز علائقي ۾ موجود پُلين وٽان ڏسجندڙ نظارا ڏاڍا وڻندڙ آهن.
هنن ڪيسميٽس يا ٽاورن کان اڳتي ريلوي اسٽيشن وٽان نديءَ سان لڳ هلندڙ رستو، ٻين مورچي بند ٽاوَر وارين ديوارن وٽ وڃي ٿو ڇيهه ڪري؛ جن مان هڪڙي سيٽاڊل ڊيو سينٽ اسپرٽ Citadelle du St: Esprit آهي جيڪا سن 1685ع ۾ وائوبان Vauban طرفان تعمير ٿي هئي. هيءُ سمورو علائقو هينئر هڪڙي سرسبز پارڪ جي شڪل اختيار ڪري چڪو آهي.
مٿي بيان ڪيل ٽاوَرن جهڙا هتي ٻيا ٽاوَر پڻ آهن. مثلاّ ڪيسميٽس ڊي لاپيٽروز Casematis de la Petrusse نالي ٽاوَر پليس ڊي لاڪانسٽيٽيوشن يعني اسيمبليءَ بلڊنگ کان چند قدمن جي پنڌ تي واقع آهي. اسپيني حملا آورن هن مورچابند ٽاوَر يا ننڍي قلعي کي، سن 1674ع ۾ کوٽائي خراب ڪيو هو.
هن قلعي جي ڀرسان ناٽرڊيم ڪئٿيڊرل Cathedrale Notre Dame اڏيل آهي، جنهن جي سنهي نيل يا مُنارو سڄي شهر ۾ ڏسجي ٿو. هيءُ چرچ ڪنهن خاص دلچسپيءَ جو حامل ڪونهي. سن 1613ع کان 1618ع تائين اُن جي تعمير اختيار ڪئي وئي، ۽ پورچ وي، يعني ڇانيل دالان واري تبديلي ۽ آميزش وغيره ڪئي وئي.
چرچ جي ڳجهي عبادتخاني، يعني Crypt ۾ جان دي بلائينڊ John the Blind جو مقبرو ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جيڪو ڪريسي Crecy علائقي ۾ سن 1346ع ۾ فوت ٿيو هو.
لگزمبرگ کانپوءِ اسان جي منزل سوئيزرلينڊ آهي، جيڪو نه رڳو دنيا جو حسين ترين ملڪ آهي، پر ان سان گڏ سوئيزرلينڊ جنگ کان پاڪ ملڪ پڻ آهي. يورپ ۾ ٻه عالمي جنگيون لڳيون، جن سڄي دنيا سان گڏ يورپ جي سرزمين جي ٽڪري ٽڪري، ذري ذري، انچ انچ کي هڻي ناس و برباد ڪري ڇڏيو. پر انهيءَ يورپ جي وچ ۾ سوئيزرلينڊ اهڙو ڀاڳ ڌڻي ملڪ، جتي جنگ دؤران هڪ ڦٽاڪو به ڪونه ڦاٽو! يعني انهن جنگين جي دؤر ۾ به سوئيزرلينڊ جا ماڻهو سڪون سان پنهنجي ونين جي ٻانهن ۾ ننڊ ۽ پيار ۾ گذاريندا رهيا. نه هوائي حملن، نه بمن ۽ نه ئي توبن جو ڊپ! سوئيزرلينڊ جو اوائلي دؤر جنگين سان ڀريو پيو آهي، جنهن جو ذڪر اڳتي ڪبو. سو انهيءَ امن جي ڪري سڄي يورپ ۽ سڄي دنيا اچي پنهنجي دولت هن ملڪ ۾ جمع ڪئي؛ ۽ ائين ڏسندي ڏسندي سوئيزرلينڊ جون بنئڪون سڄي دنيا جي بادشاهن، واپارين ۽ جنرلن جي دولت، سون ۽ هيرن جواهرن سان ڀرجي ويون، ۽ انهيءَ سڄي دنيا جي خزاني سان سوئيزرلينڊ مفت ۾ سڄي دنيا جي خزاني جي کاڻ ٿي پئي؛ ۽ اهي سڀ بادشاهه، جن جي دولت هت اچي جمع ٿي، سي خود به خود سوئيزرلينڊ جي حفاظت جا رکوالا ٿي ويا ته شل نه هن ملڪ کي ڪوسو واءُ لڳي، ۽ اسان جي سڄي زندگيءَ جي حرام ڪمائي هِينئَن ڀڙڀانگ نه ٿي وڃي. سو واقعي انهيءَ سوئيزرلينڊ جي بئنڪن ۾ جمع ٿيل، هن سڄي دنيا جي خزاني کي ڪوبه ڪوسو واءُ نه لڳو، ۽ ائين سوئيزرلينڊ جي بئنڪن ۾ محفوظ رهيو؛ پر هي جي انهي خزاني جا مالڪ فوجي جنرل، سول ڪامورا، سياستدان، امير اُمراءَ، واپاري، جهاز ران_ مطلب ته انهيءَ دولت جا ڌڻي، جن جنگ دؤران سڄي دنيا جي دولت آڻي هت سوئيزرلينڊ ۾ جمع ڪئي، تن جو هڪ تمام وڏو تعداد انهنءَ جنگين ۾ مري کپي ويو؛ ۽ اهو سڄي دنيا جو خزانو مفت ۾ سوئيزرلينڊ حڪومت ۽ بئنڪن کي ملي ويو. جنهن ڪري هي ملڪ ڪٿان کان وڃي ڪٿي پهتو ۽ دنيا جو امير ترين ملڪ ٿي ويو؛ جيڪو اڄ سوڌو آهي. هڪ ته انهيءَ دولت ڪري هن ملڪ وڏي ترقي ڪئي، ٻيو جيڪو هميشه، هر ملڪ مٿان وڏي ۾ وڏو خرچ فوج جو آهي، جنهن فوج روس کي ائٽمي پاور وارو سپر طاقت ملڪ ته بڻائي ڇڏيو، پر معيشت تي بوجهه سبب اهي ائٽم بم ۽ ميزائل، هن ملڪ جي ڪابه مدد نه ڪري سگهيا، ۽ ڏسندي ڏسندي دنيا جو هي سپر پاور ڪنگال ٿي ويو. سو، الله تعاليٰ هن ملڪ جي سرحدن تي سمنڊ نه هئڻ ڪري بحري فوج جي خرچ کان بچائي رکيو تنهن ڪري ملڪ تي تمام ٿورو حصو دولت جو خرچ ٿئي ٿو. ان جو احوال اڳتي ڏبو.