5
1_ آرگائو (Argull)
2_ آسر روڊَن (Ausser Rhoen)
3_ باسل لينڊ سڪافٽ (Basel_ Landschaft)
4_ باسل اِسٽاڊِٽ (Basel Stadt)
5_ برن (Bern)
6_ فرائي بَرگِ (Fri bourg)
7_ جينيوا (Geneve)
8_ گلَيرَس (Glarus)
9_ گرابُنڊن (Graubunden)
10_ اِنر روڊَن (Inner Rhoden)
11_ جُورا (Jura)
12_ ليوزرن (Luzern)
13_ نيوُچيٽل (Neuchatel)
14_ نڊوالڊن (Nidwalden)
15_ اوبوالڊن (Obwalden)
16_ سينڪٽ گالن (Sankt Gallen)
17_ اسڪاف هائوسن (Schaff hausen)
18_ اسڪوزِ (Schwyz)
19_ سولوٿرن (Solo thurn)
20_ ٿرگائو (Thurgau)
21_ ٽسينو (Ticino)
22_ يوني (Uni)
23_ ويليس (Valais)
24_ واڊ (Vaud)
25_ زُگ (Zug)
26_ زيورچ (Zurich)
سوئيزرلينڊ پهرين آگسٽ سن 1291ع تي آزادي حاصل ڪئي. ساڳئي تاريخ قومي موڪل وارو ڏينهن ڪري ملهايو ويندو آهي. 29 مئي سن 1874ع تي ملڪ کي آئين حاصل ٿيو.
ليگل سسٽم ۾ هتي جو رواجي قانون، ديواني قانون، ليجسليٽو ايڪٽ، وفاقي عدالتي فتوائون ۽ لازمي آءِ سي جي ICJ حدود قانون زير عمل آهي.
ملڪ جي هر ارڙهن سالن جي نوجوان کي ووٽ ڏيڻ وارو عالمي حق حاصل آهي.
صدر ملڪ جي رياست توڙي حڪومت ٻنهي حيثيتن ۾ اڳواڻ آهي. پهرين جنوري 2000ع کان وٺي ايڊولف اوگي (Adolf Ogi) ملڪ جو صدر ۽ مورٽز ليونبرگر (Moritz Levenberger) ملڪ جو نائب صدر آهن.
وفاقي ڪائونسل Federal Council جي چونڊ وفاقي اسيمبليءَ جا ميمبر پاڻ مان ئي چئن سالن جي عرصي لاءِ صدر ۽ نائب صدر چونڊيندا آهن. وفاقي اسيمبليءَ جا ميمبر، وفاقي ڪائونسل جي ميمبرن مان هڪ سال لاءِ چونڊيندا آهن.
آئين ساز اسيمبليءَ ۾ ڪائونسل آف اسٽيٽس (Council of States) لاءِ 46 ميمبر چئن سالن لاءِ مقرر ڪبا آهن؛ ۽ تنهن کانسواءِ نيشنل ڪائونسل جا 200 ميمبر نسبتي نمائندگي Proportional Represen جي بنياد تي چئن سالن لاءِ پاپولر ووٽنگ سان چونڊيا ويندا آهن.
سپريم ڪورٽ جا جج وفاقي اسيمبلي، ڇهن سالن جي عرصي لاءِ چونڊيندي آهي.
سوئيزرلينڊ ملڪ ۾ تمام گهڻيون سياسي پارٽيون آهن انهن مان مکيه هيٺيون آهن. سندن اڳواڻن جا نالا پڻ ڏجن ٿا:
1_ الائينس آف انڊپينڊنٽس پارٽي_ اينتون اسڪالر ان جو صدر آهي.
2_ ڪرسچن ڊيموڪريٽڪ پيپلز پارٽي. ايڊ البرٽ انجو صدر آهي.
3_ فرينڊم پارٽي FPS_ رولينڊ بور ان جو صدر آهي.
4_ گرين پارٽي_ هينسپيٽيو ٿيوئر ان جو صدر آهي.
5_ ريڊيڪل فري ڊيموڪريٽڪ پارٽي_ فزانز اسٽينيگر ان جو صدر آهي.
6_ سوشل ڊيموڪريٽڪ پارٽي_ اُرسُولا هافنو ان جو صدر آهي.
7_ سوئيز پيپلز پارٽي_ ڪرسيٽوف بِلوچَر ان جو صدر آهي.
ان کانسواءِ ٽسينوليگ، سوئيز ڊيموڪريٽڪ پارٽي، ليبر پارٽي ورڪرس پارٽي، ايونحليڪل پيپلز پارٽي، ۽ يونين آف فيڊرل ڊيموڪريٽس پارٽيون پڻ موجود آهن.
اسان جي ملڪ ۾ ايتريون پارٽيون هجن ته جنرل چون ته مار! ايتريون پارٽيون! ٻيلي! اوهان پاڻ ۾ ڪونه ٺهندا. تنهنڪري اسان ٿا حڪومت ڪريون.
سوئيزرلينڊ ملڪ جو جهنڊو ڳاڙهي رنگ جو چورس آهي، جنهن جي وچ تي ننڍو اڇي رنگ جو ڪراس يعني منڌيئڙو (+) ٺهيل آهي جيڪو ڏند تائين نٿو پهچي.
سوئيزرلينڊ جي معاشيات مستحڪم جديد مارڪيٽ اقتصاديات تي مشتمل آهي. في ڪس آمدني مغربي يورپ جي وڏن ملڪن جي في ڪس آمدنيءَ کان ويهه سيڪڙو وڌيڪ آهي. حقيقت ۾ ملڪي معيشت يورپي يونين سان مُنسلڪ آهي. تنهن هوندي به بئنڪن جي رازداري نظام ۽ ملڪي سِڪي جي خارجي مُلهه ۾ استحڪام هئڻ سبب اڄ به مقامي توڙي پرڏيهي سرمائي جي سيڙپ لاءِ مناسب ۽ فائدي وارو ملڪ آهي. ملڪي پيداواري وسيلن جو وچور هن ريت آهي:
*زراعت 2.8 سيڪڙو
*صنعت 31.1 سيڪڙو
*سروس يا خدمت 66.1 سيڪڙو
*افراط زر هڪ سيڪڙو
افرادي قوت 3.8 ملين ليبر فورس موجود آهي. جنهن ۾ 956000 گهڻو ڪري اٽليءَ جا پرڏيهي مزدور آهن.
ملڪ ۾ 61.076 بليئن ڪلو واٽ بجلي پيدا ٿئي ٿي. بجليءَ پيدا ڪرڻ جا وسيلا هيٺيان آهن:
*تيل ۽ ڪوئلي مان ٺهندڙ بجلي 3.74 سيڪڙو
*پن بجلي 54.29 سيڪڙو
*ائٽمي بجلي 40.18 سيڪڙو
*متفرقه 1.79 سيڪڙو
زرعي پيداوار ۾ اناج، ميوا، ڀاڄيون، گوشت ۽ بيضا شامل آهن. ڏيساوَر ۾ وڪيل مال جي قيمت 98.5 بلين ڊالر. ڏيساوَر موڪليل مال ۾ مشينري، ڌاتو، واچون ۽ زرعي شيون شامل آهن. اهي شيون يورپي يونين سان 62 سيڪڙو آهي.
جرمنيءَ سان 24 سيڪڙو
فرانس سان 10 سيڪڙو
اٽليءَ سان 8 سيڪڙو
برطانيه سان 6 سيڪڙو
آسٽريا سان 3 سيڪڙو
آمريڪا سان 10 سيڪڙو
جپان سان 4 سيڪڙو وڪيو
ٻاهرين ملڪن مان پڻ مال گهرايو وڃي ٿو، جنهن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو. انهيءَ ۾ مشينري، ڪيميائي شيون، گاڏيون، ڪپڙو، ڌاتو ۽ زرعي مصنوعات شامل آهن:
* جرمنيءَ مان 33 سيڪڙو
* فرانس مان 12 سيڪڙو
* اٽليءَ مان 10 سيڪڙو
*نيڊرلينڊس مان 5 سيڪڙو
*برطانيه مان 5 سيڪڙو
*آمريڪا مان 6 سيڪڙو ۽
* جپان مان 3 سيڪڙو درآمدات ڪئي وڃي ٿي. مٿيان انگ اکر سن 1999ع جا آهن.
سوئيزرلينڊ جو سڪو سوئيز فرانڪ (Swiss France) سڏبو آهي. هڪ فرانڪ ۾ سؤ سينٽيمس Centimes ٿيندا آهن. سن 2000ع ۾ هڪ آمريڪي ڊالر 1.5878 سوئيز فرانڪن جي برابر هو.
هت مالياتي سال عيسوي سال سان گڏ شروع ۽ ختم ٿيندو آهي.
سن 1999ع ۾ 810171 موبائيل ٽيليفون استعمال ۾ هئا، ۽ ملڪ ۾ 108 ٽيليويزن براڊڪاسٽنگ اسٽيشنون آهن. ملڪ ۾ اٽڪل 3.31 ملين ٽي. وي سيٽ آهن. سن 1999ع ۾ سوئيزرلينڊ ۽ ليچينسٽين ٻنهي ملڪن ۾ 115 انٽرنيٽ سروس پرووائيڊرس موجود هئا.
سوئيزر لينڊ ملڪ چؤڌاري خشڪيءَ سان گهيريل (Land Locked) هئڻ سبب، ملڪ ۾ بحري فوج موجود ناهي، فقط ميداني ۽ هوائي فوجون موجود آهن. بري فوج ۾ فرنٽيئر گارڊس ۽ فارٽيفڪيشن گارڊس کانسواءِ جنرل آرمي به شامل آهي.
سن 2000ع جي شماريات موجب فوجي سروس جي لائق ماڻهن جو تعداد_ جن جي عمر 15 کان 49 سالن جي وچ ۾ آهي، انهن جو تعداد 15،79،921 آهي.
هر سال مليٽري سروس جي لائق ٿيندڙ ماڻهن جو تعداد 42،169 مرد حضرات آهن.
سن 1998ع موجب فوجي اخراجات 301 بلين ڊالر هو، جيڪو قومي آمدنيءَ جو 1.2 سيڪڙو آهي.
جيستائين اسان جا ٻيا ساٿي جيڪي ٽٽلس ويا هئا سي پهچن، اسان انهيءَ کان اڳ ڄاڻايل ماڳ ڀيڙا ٿي وياسين. ڪجهه اسان جي ٽوئر گروپ وارا اڳ ۾ ئي اتي پهچي ويا هئا، ۽ ڪجهه آهستي آهستي اچي رهيا هئا. اها جڳهه جتي اسان انتظار ڪري رهيا هئاسين، سو هڪ بهترين پارڪ هوپ؛ جيڪو تمام وڏي علائقي ۾ پکڙيل هو. منجهس وڏا وڏا وڻ، سهڻو لان ۽ ڪيترن ئي قسمن جا گُل هئا. لان تي ننڍڙا گلن جهڙا ٻار راند کيڏي رهيا هئا. مون ڏٺو آهي ته ٻاهرين ملڪن ۾ ٻار پارڪن مان گُل بلڪل ڪونه پٽيندا آهن. پر هت پاڻ وٽ ٻار ڇا، وڏا به هروڀرو به بيٺل گُل پٽي ڇڏيندا. هت ڪن ٻارن سان گڏ پالتو ڪُتا ۽ ٻلا به راند کيڏي رهيا هئا. اسين ۽ ٻيا سياح انهن ٻارن ۽ جانورن کي راند کيڏندي وڏي چاهه سان ڏسي رهيا هائسين. هي پارڪ ليوزرن ڍنڍ جي بلڪل ڪَپَ تي هو، جنهن اڳيان ڪئين بوٽس بيٺيون هُيون؛ جنهن ۾ وڏي تعداد ۾ سياح گهمي ڦري رهيا هئا. ڍنڍ جي ڪپر تي خوبصورت بئچون رکيل هيون، جنهن تي سوَن جي تعداد ۾ سياح ويٺل آهن.
پري کان ڪيپل بروڪ پُل نظر اچي رهي آهي، جيڪا ڏاڍي خوبصورت لڳي رهي آهي؛ ۽ مٿس رکيل گُل ۽ وَليوُن هتان کان صاف نظر اچي رهيون آهن ۽ ڍنڍ جي ٻي پار، پهاڙيءَ تي گهر، سهڻن وڻن سان ڍڪيا پيا آهن؛ جن جي ساوڪ پَسيو اکڙين کي راحت پئي اچي. پارڪ ۾ جت اسين ويٺا آهيون، ان ۾ هوٽل به آهي پر مانيءَ جي نه؛ صرف چانهه، ڪافي، ڪولڊ ڊرنڪس ۽ سنيڪس رکيل آهن. وڻن جي پويان ٽويليٽس آهن. انهن جي اڳيان تمام وڏي ڪار پارڪنگ آهي، جت ٿوري تعداد ۾ گاڏيون بيٺل آهن. ونود منهنجي، مِنا ۽ نور لاءِ آئس ڪريم وٺي آيو. آئس ڪريم جو پيالو ڪونه هو جهڙو ڀت جو پيالو!
”ونود هي ته تمام گهڻو آهي.“
”انڪل توهان کائو پوءِ آئون به توهان کي هيلپ ڪرائيندس.“
ائين بسم الله ڪري آئس ڪريم کائڻ شروع ڪيم ۽ اهڙي مزيدار، جو وري ويٺو ونود ڏانهن نهاريان! ونود ٿورو مشڪندي چيو ”انڪل وَري وٺي اچان؟“ دل ۾ ته راضي هوس پر چيم ته نه نه، هيءَ الاءِ ڪيئن ختم ٿي.
آمريڪا ۽ يورپ ۾ ماڻهو ڪا شيءَ وٺندو ته ڀائيندو ته هي ختم ڪيئن ٿيندي. پر اهڙيون ته مزيدار ۽ ٽيسقفل جو دل پئي چاهيندي آهي ته ويٺو وري وري کائي. سو آئس ڪريم ته پورو ٿي ويو پر دل اڃان ڀري ڪانه هئي.
ڏسندي ڏسندي تمام تيز برسات شروع ٿي وئي ۽ ائين اسان جي بس انهيءَ تيز برسات ۾ اچي سهڙي. اسان ڊوڙندي ڊوڙندي وڃي بس ڀيڙا ٿياسين. اسان جي گائيڊ اسان کي ڳڻڻ شروع ڪيو ته خبر پئي ته ٻه ڄڻيون کُٽل آهن، سي به گوئٽيمالا جي وزير ۽ سندس سيڪريٽري، اهي به اسان سان ٽوئر ۾ شامل هيون. برسات اڃان به تيز ٿيندي وئي. اسان سڀ پريشان ته هاڻ ڇا ڪريون. هي ٻئي پوڙهيون گم، اچن ڪِٿان ۽ اسان وڃون يا بيهون! اسان جي گائيڊ کي ڪنهن ٻڌايو ته ڪجهه وقت اڳ فلاڻي مارڪيٽ ۾ اهي ٻئي پوڙهيون پي گهميون ڦريون. اسان واري گائيڊ سندس اڳ پاتل ڊريسس مٿان کڻي وڏي برساتي پاتي، ۽ بس کان هيٺ لهي پنڌ ئي پنڌ وٺي انهن ڏانهن ڀڳو؛ ۽ تقريبا اڌ ڪلاڪ کانپوءِ ڏسون ته اهي پوڙهيون اڳيان ۽ اسان جو گائيڊ پُٺيان ڀڳا اچن.
بس ۾ چڙهڻ شرط اها روايتي ساري ساري (Sorry) ۽ اسان طرفان سخت انتظار جي ڪراهت هوندي به نوپرابلم (No Problem) ۽ ائين انهي پوندڙ شديد برسات ۾ اسان جي بس سوئيزرلينڊ جي هن حسين ترين شهر ليوزرن کان موڪلائيندي، لگانو ڍنڍ تي ٺهيل لگانو شهر ڏانهن رواني ٿي. ته برسات بلڪل ختم ٿي وئي ۽ آسمان به بلڪل صاف ٿي ويو. ڏسندي ڏسندي سج به پنهنجي روشني انهن پاڻيءَ جي ڦڙن تي وجهڻ لڳو، جيڪي اڃان وڻن ۽ گُلن تي پيا هئا، ۽ انهيءَ سج جي روشنيءَ ڪري ڄڻ ته وڻ ۽ گُل چلڪي چمڪي رهيا هئا ۽ اسان انهن کي ڏسندي ڏسندي اڳتي پنهنجي منزل ڏانهن وڃي رهيا آهيون.
ليوزرن کان لگانو ويندي سڄو رستو حسين پهاڙين سان ڀريو پيو آهي. هونئن ته سڄو يورپ پهاڙن سان ڀريو پيو آهي، پر سوئيزرلينڊ جي پهاڙن جو لطف ئي ڪُجهه اؤر آهي؛ ۽ اسان انهن پهاڙين جي ور وڪڙن ۽ هيٺانهين مٿانهين ۾ لهندي چڙهندي، نيٺ اچي لگانو ليڪ ڀيڙا ٿياسين. جت پري کان ڪيبل ڪارن ۾ ماڻهن کي ايندي ۽ ويندي ڏسي رهيا آهيون. وڏن وڻن جي ساوڪ ۾ ڪيڏو نه پيارو نظارو آهي! ليوزرن شهر جون پهاڙون ننڍيون هُيون، پر لگانو جون پهاڙيون انهيءَ کان گهڻيون وڏيون آهن، جن تي هيٺان کان وٺي چوٽيءَ تائين ماڻهن جا گهر ٺهيل آهن. جيڪي گهڻي ڀاڱي اٽيلين طرز تي ٺهيل آهن. اسان جي بس لگانو ڍنڍ جي ڪپرن تي ٺهيل رستن تان گهمندي ڦرندي، اچي اسان جي اڄ رات جي رهائش واري هوٽل پوسٽ سمپلن (Post Simplon) جي اڳيان بيٺي؛ جيڪا ڍنڍ جي بلڪل ڪَپَ تي آهي.
ليوزرن ۾ اسان جي هوٽل نديءَ جي ڪَپَ تي هئي ۽ هت وري لگانو ڍنڍ جي ڪناري تي هئي. جت دبئي جهڙا وڏا وڏا پام جا وڻ ۽ هالينڊ جا سهڻا (Tulips) لالا گُل هزارن جي تعداد ۾ ڍنڍ جي ڪپر تي ايڏا ته خوبصورت لڳي رهيا آهن، جو دل ڪونه ٿي چاهيو ته هوٽل اندر وڃون. هت ئي ڇو نه رات جو سمهي پَئون. هوٽل اندر اهڙو مزو ٿورو هوندو. تيسين مِنا چيو ته سامان کڻو ته هيٺ لهون. ماڻهو سڀ بس مان لهي ڄُڪا آهن. جلدي جلدي بس مان سامان کنڻدي هيٺ لهي، هوٽل جي رسيپشن تان پنهنجون چاٻيون کڻي ڪمري تي پهتاسين، ۽ ڪمري ٻاهران پيل پنهنجون بئگون ۽ ٿيلها گِري کڻي ڪمري اندر ڪياسين. جيڪو هر روز جو دستور هو ۽ اسان به انهيءَ تي هري مري ويا هئاسين. دروازي جي ڪلفن لاءِ چاٻين جا ڪئين قسم! ڪڏهن ڪڏهن ته نور ۽ ونود کي به خبر ڪانه پوندي هئي، پوءِ ڀر ۾ ئي بيٺل ڪنهن پنهنجي ٽوئر گروپ واري ناريءَ کي انهيءَ رهنمائي لاءِ چوندا هئاسين، جيڪي اسان کي هيلپ ڪرڻ ۾ هاڻ ذرو به گهٽتائي ڪونه ڪنديون هُيون. ۽ پَيون خوش ٿينديون هُيون.
جڏهن مِنا سنڌي زريءَ جي ڀرت وارا ڪپڙا پائيندي هئي ته ڏاڍيون خوش ٿينديون هُيون؛ ۽ مِنا کان ان ڀرت جي باري ۾ پُڇڻ ۾ حجاب ڪونه ڪنديون هيون ۽ کين زريءَ جو سنڌي ڀرت ڏاڍو وڻندو هو. ۽ اسان به کين سُٺين سَستين هوٽلن جي خوب ڄاڻ ڏيندا هئاسين.
ڪمرو کولي اندر داخل ٿياسين. ڇا ته هوٽل جو ڪمرو ڊيڪوريٽ ٿيل هو! خوبصورت نفيس پلنگ، جن تي سرمئي ڪلر جا ميٽرس تي پردا ۽ وهاڻا. وهاڻن مٿان اهي مخصوص قسم جون ٿُلهيون چادرون وڇايل، جن کي پهرئين جڏهن ڏٺوسين ته سمجهيوسين ته هوٽل وارن واهه جي ڪَئي! بستري تي نه وهاڻو نه ڪمبل! پر اهو بستري تي وڇايل وڏو پوش هٽايوسين ته خبر پئي ته بستري تي هر چيز موجود آهي. هتي پوش اِن ڪري وڇايل آهن جيئن بسترو سمهڻ مهل بلڪل فريش لڳي.
سو ذڪر پئي ٿيو هن ڪمري اندر رکيل فرنيچر جو_ پلنگ سان گڏ ڪٻٽ، صوفا، ٽيبلون، ڪارپيٽ، وڏو مني بار، خوبصورت ڪشادا دروازا ۽ دريون، جن تان پردو لهڻ شرط ماڻهو ٻاهر ڍنڍ جو نظارو ڏسيو حيران ٿيو وڃي؛ ۽ دل پئي چاهي ته اُت ئي بيٺو هجي. ٻاهر ڍَنڍ ۾ ننڍيون وڏيون بوٽس تيزيءَ سان پيون هلن، جن تي گهڻو ڪري پٺيان صرف لگانو لکيو پيو آهي، جيڪو هتان ڪمري مان صاف نظر اچي رهيو آهي. ڍنڍ ۾ سَون جي تعداد ۾ بدڪون پيون ترن، جيڪي ڪيڏيون نه خوبصورت لڳي رهيون آهن! دريءَ مان خوبصورت وڻ اڃان به وڌيڪ خوبصورت لڳي رهيا آهن. دستور مطابق هاٽ شاور وٺي چانهه پيٽيز کائي ٻاهر گهمڻ نڪري پياسين. شام جي ٽائيم ۾ گهڻو ڪري ٽوئر وارن جو گڏيل پروگرام هوندو هو، جنهن کي هو چون آپشنل ٽوئر (Optional Tour) پر جڏهن اهڙو ڪو پروگرام نه هوندو هو ته نور ۽ ونود گڏجي ڪنهن نائيٽ ڪلب يا ڪنهن ٻي هنڌ گهمڻ ويندا هئا. آئون مِنا جدا گهمڻ هليا ويندا هئاسين. اسان خود چاهيندا هئاسين ته نوجوان ڀلي پنهنجي مرضيءَ سان گهمن ڦرن. آخر هي پنهنجي پڙهائي ڇڏي هت گهمڻ ڦرڻ لاءِ آيا آهن، سي ڀلي ته پنهنجي مرضيءَ سان گهمن ڦرن.
لگانو ڍنڍ جي بلڪل ڪپرن سان گڏ فٽ پاٿ تي هلي، ٿورو اڳڀرا ٿياسين ته سَوَن جي تعداد ۾ ماڻهو ڍنڍ اندر سفيد بدڪن کي چارو هٿن تي رکي کارائي رهيا هئا، ۽ بدڪون ڏاڍي شوق سان هر هڪ جي هٿن تي رکيل چارو کائي رهيون آهن. سواءِ ڪنهن ڊپ ڊاءُ جي ته متان هي ماڻهو اسان کي جهلين يا ڌڪ هڻن. خوف بلڪل نه، جهڙوڪ گهر جون پاليل بدڪون هجن. هت پاڻ وٽ ته هر جانور، چاهي ڪُتو هجي يا ٻلو، يا ڪو پکي پکڻ ماڻهوءَ کي ڏسي صفا ڀڄي ويندو ۽ کيس اهڙو ڊپ هوندو، ته متان ماڻهو مون کي ماري نه ڇڏين؛ ۽ حقيقت به ائين آهي. جهنگلي جانور تي ٺهيو پر پالتو جانورن کي به ماڻهو ڀتر ۽ سروٽا هڻن. اسان جي گهر ۾ ڦاڙا ڦاڙيون، مور ۽ ڊيلون پاليل آهن، جن کي ڳوٺ جا ٻار ڀتين تي چڙهي هروڀرو ڀتر هڻندا. ڦاڙا ۽ مور ڪيڏا نه سهڻا ۽ نفيس جانور ۽ پکي آهن، جن کي ڏسڻ سان ئي انسان کي راحت اچيو وڃي. پر ٻار انهن کي ڀتر هڻن، ڪيڏي نه افسوس جي ڳالهه آهي!
پر يورپ ۾ ماڻهو ڍنڍ ۾ بدڪن ۽ ٻاهر ڪبوترن کي گهڻو ڀائين ۽ ....... اتي انهيءَ جڳهه تي ڪيترائي چاري جا دڪان توهان کي ملندا. بدڪون ۽ ڪبوتر اصل ماڻهوءَ تي پيا چڙهندا ۽ هٿ پيا چٽيندا، ذرو به ماڻهو کان نه ڊڄن؛ سو اسان به ڀر مان دُڪان تان چارو خريد ڪري انهن بدڪن کي کارائڻ بيهي رهياسين. ڪي بدڪون هٿن تي چارو کائين پيون ۽ جن جو پيٽ ڀريل هو سي وري ڍنڍ ۾ پيون گهمن ڦرن. ڪي بدڪون چهنبون چهنبن سان ملائي هڪ ٻئي کي ڄڻ ته چمي رهيون آهن. رب پاڪ ڪائنات جي هر جاندار شيءَ ۾ پيار ۽ محبت جي تڙپ ضرور پيدا ڪئي آهي. هونئن به هت يورپ ۾ مينهن، گلو ۽ پيار جي ته ڪا کوٽ ئي ڪانهي. مُحبتون سرس، نفرتون گهٽ. اسان به بدڪن سان رانديون ڪندا رهياسين ڪجهه بدڪون ڳاڙهي رنگ جون هيون، جيڪي سائي لان تي ڏاڍيون سهڻيون لڳي رهيون هيون. اسان کان ٿورو پرڀرو هڪ تمام وڏو خوبصورت ڦوهارو هلي رهيو هو، جنهن ۾ پاڻيءَ جون پنج لارون هُيون. وچين لار تمام مٿي ٿي وئي، باقي چار لارون انهيءَ جي چؤطرف ٿورو هيٺ هيون. ڦوهاري جو ڏيک ڪيڏو نه پيارو آهي! هيٺ ڪرندڙ پاڻي ڪافي ايراضيءَ تي ڪري رهيو آهي. ڦوهاري اڳيان اسان ڪيترا فوٽا ڪڍيا. ڪي ڦوٽو ته چپ چپن سان ملائي به ڪڍرائون. ”مِنا هو ڏس ونود ۽ نور ڇوڪرين سان پيا ڪچهريون ڪن.“
”ڇڏ توکي ته رڳو اهي ڳاليهون آهن.“
”ڇا ڪريان رب سائين منهنجي پتيءَ ۾ محبت ۽ سياحت مڙئي ڳچ لکي ڇڏي آهي.“
مِنا چيو ته هل ته بوٽ ۾ چڙهي ڪجهه لگانو ڍنڍ جو سير ڪريون. ۽ ائين هڪ چار ماڙ بوٽ ۾ چڙهي پياسين. هڪ ماڙ بلڪل هيٺ ٻه ماڙ وچ ۾ چوٿين ماڙ لنڊن جي بسن وانگر کُليل؛ جنهن تي تمام گهڻي رش ٿئي، اسان کي به گهڻي دير کان پوءِ اُت جڳهه ملي بوٽ ۾ هر فلور تي گهڻو ڪري هڪ جيترا ماڻهو هئا. جڏهن گهربل تعداد پورو ٿيو وڃي ته انهيءَ فلور کي بلڪل لاڪ ڪريو ڇڏين. پوءِ جيئن جيئن پيا ماڻهو لهن ۽ چڙهن تيئن تيئن پيا دروازا کُلن ۽ بند ٿين. مٿئين فلور تي به چاليهه پنجاهه کن سياح هوندا. بئنچون اهڙي ترتيب سان رکيل، جو ويهن جو مُنهن هڪ طرف ته وري ٻين ويهن جو مُنهن ٻئي طرف. شايد اهو انهيءَ ڪري جو ماڻهوءَ کي پرائيوسي وڌيڪ ملي.
خوبصورت تراشيل بئنچون، جنهن تي وهندي ماڻهو خود به خود پيو لڏي لمي. بئنچن جي وچ ۾ ڪافي وٿي هئي، بوٽ جي پاسن کان هٿ وجهڻ لاءِ مضبوط پائيپ جي دل چاهي ته بئنچ تان اٿي انهن کي جهلي ماڻهو بيٺو هجي، ته جيئن ماڻهو لُڏي هڪٻئي کي نه لڳي. بوٽ جي پٺيان هڪ تمام وڏو ڳاڙهو جهنڊو لڳل هو، پر ڦڙڪي ڪونه ٿو. وچ ۾ ڪو اڇو مونو گرام پڻ اٿس پر خبر نه آهي ته ڪهڙو نشان آهي. بوٽ تي ڪوبه گائيڊ ڪونهي، جنهن ڪري اسين مس گائيڊ Miss Guide ڪونه ٿي رهيا آهيون. ٿرڊ فلور تي ڪُنڊ ۾ هڪ ننڍڙي ريسٽورانٽ آهي، جنهن تان سياح پنهنجي پنهنجي پسند جي ڊرنڪ وٺي پي رهيا آهن. ريسٽورنٽ تي شايد وائين ۽ بيئر به رکيل آهي، ڇو ته ڪن سياحن جي هٿن ۾ بيئر جا ڏٻا به ڏٺم. يورپ ۽ آمريڪا ۾ سياح گهڻو ڪري نيڪر پائيندا آهن، ڇو نه اهي عورتون ئي هجن. ان جي بوٽ ٻن ٽڪرين جي وچ مان لنگهي رهي آهي، ۽ ٽڪريون تمام وڏوين آهن جن تي تمام گهڻي تعداد ۾ چوٽيءَ تائين گهر ٺهيل آهن؛ ڪيڏا نه خوش نصيب هنن گهرن ۾ رهندڙ ماڻهو آهن! سڄي دنيا مان ماڻهو پيسا خرچ ڪري ۽ پنهنجو وقت سيڙائي هت اچن. ۽ هت رهندڙ مفت ۾ پيا موجون ماڻين. واهه ڙي قسمت واهه! اسان جي بوٽ شايد ڦري رهي آهي.
هت ڪينجهر وانگر پراڻيون بوٽس نه آهن، جن تي پنجاهه روپين ۾ هڪ چڪر ڏيارين. پر هي بوٽس اهڙيون ته خوبصورت، جو ڪيترا ماڻهو اهڙيون بوٽس ٺهرائي پوءِ رهيا ئي انهن بوٽس ۾ پيا آهن. اهڙا ڏيک توهان کي سوئيزرلينڊ ۾ گهٽ، پر ائمسٽرڊئم ۾ تمام گهڻي تعداد ۾ ڏسڻ ۾ ايندا. جت آباديءَ جو تمام وڏو حصو ائمسٽر نديءَ جي ڪپرن سان ڪاٺ ۽ لوهه جي گهرن ۾ مستقل آباد آهي ۽ اهي گهر ٻين عام گهرن کان به مهانگا ٿين. ماڻهو سڄي زندگي انهيءَ بوٽس نما گهرن ۾ گذارين، يعني مرڻو پرڻو به انهن ٻيڙين ۾.
ائمسٽرڊئم ندي يورپ جي ٻين ندين کان ننڍي آهي، پر لگانو ڍنڍ تمام وڏي آهي؛ جنهن جي چؤطرف سرسبز وڏا وڏا پهاڙ آهن. ۽ ڍنڍ جي ڪپرن تي وڏا وڏا وڻ هڪٻئي مٿان سٿيا پيا آهن؛ جيڪي ڍنڍ جي سونهن کي چار چنڊ لڳايو بيٺا آهن. انهن ساوڪ سان ڀريل ڪپرن تي ڪئين خوبصورت بارون، هوٽلون ۽ سياحن جي آرام لاءِ خوبصورت پارڪ ٺهيل آهن، جت سڄو ڏينهن گلن جهڙن سهڻن ماڻهن جا ميڙ لڳا پيا آهن. ڪپرن تي سفيد بدڪون جهرمر لايو سياحن سان رونشو بيٺيون ڪن. اسان به ٻن ڪلاڪن جي سير و تفريح کان پوءِ هيٺ لٿاسين، ۽ ڍنڍ جي ڪپرن تان هلندا هلندا ڪافي اڳيان نڪري وياسين. هڪ پراڻي دڪان نما مارڪيٽ ۾ لنگهي وياسين. مارڪيٽ جي ڇت سڄي ڪاٺ جي ٺهيل هئي. بلڪل اهڙي ڇت جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ عام جام ٿين. ڇت ۾ ڪافي وڪري جون شيون ٽنگيون پيون هيون. مارڪيٽ اندر ڪافي دڪان هئا. اسان اُتان هڪ کير جو پئڪيٽ، مختلف قسمن جا بسڪيٽ ۽ هڪ پئڪيٽ فرينچ اسٽائيل جي ڊبل روٽيءَ جو ورتو، جيڪا مون کي ڏاڍي وڻندي آهي. منجهس سڻڀ جي خوشبوءِ به محسوس ٿيندي آهي. جنهن جي زياده استعمال جي مون کي سختيءَ سان منع ٿيل آهي. هن مارڪيٽ ۾ گهڻو ڪري سوئيزرلينڊ جي تهذيب ۽ ثقافت جي ترجماني ڪندڙ شيون رکيل هيون. جنهن ۾ چٽساليءَ سان ٺهيل ڪيترن قسمن جون پليٽون، ننڍيون ساسريون، جيڪي سَوَن جي تعداد ۾ ڀتين تي ٽنگيون پيون هُيون، جن تي تمام سهڻي چٽسالي ٿيل هئي. عورتن لاءِ سينگار جو سامان، جنهن جا ڪئين قسم، جيڪي عورتون ڏاڍي چاهه سان وٺي رهيون هيون. نيٽ سان ٺهيل ننڍيون وڏيون ٽوڪريون ۽ پڻ ٻيو مختلف قسمن جو سامان، جيڪو ڏاڍي فنڪاريءَ، مهارت ۽ ڪاريگري سان ٺهيل هو. ان کانسواءِ چينيءَ جو سامان، پر گهر جي استعمال لاءِ نه صرف ڊيڪوريشن ۽ ٻارن جي راندين لاءِ، جنهن ۾ ننڍڙا سهڻا ۽ ڊنر سيٽ هڪ جي قيمت پُڇيم، جيڪا پاڪستاني ڪرنسيءَ سان ڀيٽ ڪيم ته 36000 ڇٽيهه هزار روپيه ٿيا ٿي. دل ۾ سوچيم ته ان کان به گهٽ قيمت ۾ اسان وٽ چائنا ۽ ڪوريا جا عام استعمال جا ڊنر سيٽ ملن. هت هر قسم جي چينيءَ جي شيءِ انهيءَ روپ ۾ دستياب هئي. جنهن ۾ زياده ۾ زياده وڪرو ٻارن جي رانديڪڙن جو ٿيو ٿي. عورتن ۽ ٻارن وڏي چاهه سان انهن جي خريداري ڪئي ٿي. سوئيزرلينڊ جي سهڻ فوٽن جا پڻ هزارن جي تعداد ۾ وِيو ڪارڊ رکيا هئا. مون ڏٺو ته جپان ۽ ڪورين سياحن اهو سامان گهڻي تعداد ۾ خريد ٿي ڪيو. مِنا به هڪ ننڍڙو خوبصورت ٻلين جو جوڙو ۽ ڪجهه وِيُو ڪارڊ خريد ڪيا. اسٽور تي ويٺل سيلز گرل کي اسان سوئيز ڪرنسي نه، پر آمريڪي ڊالر ڏنا. جن جو پاڻ حساب ڪتاب ڪري باقي رقم اسان کي موٽائي ڏنائين. مون ڏٺو ته سڄي يورپ ۾ ٿلهي ۾ ٿلها ماڻهو جرمنيءَ جا ۽ سنهي ۾ سَنها ماڻهو سوئيزرلينڊ جا، ۽ سهڻي ۾ سهڻا ماڻهو فرانس جا آهن. ڇا ته پئرس جي عورتن ۾ سونهن آهي! جنهن جو ذڪر اڳتي پئرس، موناڪو ۽ نيس جي ڏينهن ۽ راتين ۾ اچي ويندو.
سيلز گرل کي سفيد پينٽ ٽي شرٽ پيل هو. سندس ڪونج جهڙي ڳچيءَ ۾ سون جي چين ۽ چيچ ۾ سنهي مُنڊي پيل هئس. وار ڪاري_ سنهري رنگ جا هئس، جيڪي ڄڻ ته هوا ۾ جهومي ڇوڪريءَ کي ڇيڙي رهيا هئا، يا ساڻس راند ڪري رهيا هئا؛ جن کي هر هر ٿي هٿڙن سان ٺاهيائين ۽ سنواريائين. کيس سهڻي سنهڙي چيلهه تي بيلٽ به سندس وارن جي رنگ جهڙو ٻڌل هو، جيڪو ڪافي ڇڪي ٻَڌو هئائين يا سندس چيلهه تمام سنهي هئي. پاڻ انگريزي ٿي ڳالهايائين. حساب ڪرڻ مهل ڏٺم ته سندس مخروطي آڱرين جا نُنهن ڪافي وڏا هئا، جن تي پڻ سندس وارن ۽ بيلٽ جهڙي نيل پالش هئي.
اسان بل وٺي پيسا ڏيئي دڪان تان ٻاهر نڪري پنهنجي هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين، ته سنهڙي بوند پئجي رهي هئي. آئون ۽ مِنا هٿ ۾ هٿ ملائي تڪڙا تڪڙا لگانو ڍنڍ جي ڦٽ پاٿ تي هلندا وياسين، جت رڳو گل ئي گُل هئا؛ ۽ فٽ پاٿ جي وٿين ۾ سائو گاهه ڄڻ ته ڌرتيءَ کي چيري ٻاهر نڪري آيو هجي.
اڄ سڄو سج نڪتل هو، جنهن ڪري برساتي ڇٽي ڪانه کنئي سين، نه ته ساوڻ جي ميگهه ملهار جي يورپ ۾ هر ماڻهوءَ کي هٿ ۾ ڇٽي هوندي آهي، ڇو ته يورپ ۾ بوندون بس نه ڪن! مِنا هٿ مان هٿ ڇڏائي منهنجي شرٽ جي کيسي مان پيسا ۽ ڪاغذ ڪڍي کڻي سندس پرس ۾ وڌا، سرديءَ ۾ بدن جي لنونءَ لنونءَ ڪانڊارجي رهي هئي ۽ اسان اڃان به تيز تيز هلڻ لڳاسين. رات ٿي چُڪي هئي ۽ برسات جون بوندون لگانو ڍنڍ ۾ ڪرندا ڏسندي ڏسندي ۽ هي بيت جهونگاريندي ته ”رات به ميهنڙا وٺا_ سوئيزر لينڊ جي مُلڪ مٿي“