9
سن 1881ع ۾ هڪ فرانسيسي شهر واري گرانڊ ڪينال ريئلٽو آبي رستي تي ٻاڦ تي هلندڙ آبي بس هلائڻ شروع ڪئي. انهيءَ کي اڃا تائين ويپوريٽي Vaporetti سڏيندا آهن. جيتوڻيڪ هتي هن وقت هلندڙ ٻيڙا ۽ ٻيڙيون ڪئين سالن کان وٺي ڊيزل ۽ ٻين تيلن تي هلندڙ آهن، پر اڃا تائين اسٽيمر (Steamer) سڏبا آهن. هنن اسٽيمرن کان اڳ ۾ شهر ۾ هتي جون روايتي ٻيڙيون هلنديون هيون، جن کي گونڊولا (Gondola) سڏيندا هئا. اڳي انهن گونڊولا ٻيڙين جو تعداد ڏهه هزار کن هو، پر هاڻي فقط چار سئو باقي رهيون آهن. اڄ انهن ٻيڙين وارن کي موٽر لانچ ٽيڪسين به ڏاڍو پريشان ڪيو آهي.
گونڊولا (Gondola) لفظ پهريون ڀيرو يارهين صديءَ ۾ استعمال ۾ آيو. جيتوڻيڪ ان جو اصل بنياد متنازع آهي. شروعات ۾ هن ٻيڙيءَ جي بناوت مختلف ۽ نهايت آسان هئي. سترهين صديءَ ۾ هن جي بناوت ۾ تبديلي آندائون. سندس اڄوڪي بناوت ۾ اها ڪنڊي بنا، تراکڙي، ڊگهي، نهايت سهڻي ۽ وڻندڙ آهي. وينس شهر ۾ اها ڪاٺ جي گهڻن ئي قسمن مان ٺاهيندا آهن. ٻيڙيءَ جا والنٽ (Walnut) ڪاٺ جي يڪي بُنڊ مان ٺاهيندا آهن. جيڪو تمام مضبوط ڪاٺ آهي. ٻيڙيءَ جو هڪڙو ڇيڙو وڌيڪ ڳرو ۽ وڌيڪ ٻاهر نڪتل Lopsided هوندو آهي، جيئن پاڇيل تي بيٺل وانجهي ٻيڙيءَ جو توازن برقرار رکي سگهي. نمائشي برتريءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ ٺهيل قانون جي پاسداريءَ لاءِ سمورين ٻيڙين کي ڪاري رنگ سان پينٽ ڪيو ويو آهي. البت آڳيل واري مٿي وڌيل مُهري کي لوهه جو چمڪندڙ پٽ لڳل آهي. مُهري ۾ ڇهه سنڱن جهڙا لوهي سوئا لڳل آهن، جن مان هڪڙي مٿئين سوئي ۾ ڪنڊي واري ننڍڙي تبر فٽ ٿيل آهي. هنن ٻيڙين جو اهو علامتي نشان هاڻي پنهنجي افاديت وڃائي چڪو آهي.
اڄڪلهه جيئن وينس شهر جي مين لينڊ واري حصي ۾ انيڪ قسمن جون ننڍيون ۽ وڏيون گاڏيون هلن پيون، تيئن شهر جي ليگون واري ڀاڱي جي آبي رستن تي پڻ تمام ننڍڙي ٻيڙي سينڊولو (Sandolo) جيڪي قطار ۾ بيٺيون هونديون آهن ۽ مٿن ونجهه رکيا هوندا آهن. انهن ۾ بلو ايمبولينس، موٽر بوٽس، ريڊ فائيربوٽس، ڊگهن گوهن واريون ماهيگير ٻيڙيون، ڪاري رنگ واريون گونڊولاز لڊو Lido وارن وهنجڻ وارن ڪنارن تي هلندڙ ڪار فيري ٻيڙيون وڏن، جهازن تي رکيل ننڍيون ريل ڪارون، بندر ۾ موجود جنگي ٻيڙا، پائلٽ بوٽس، ٽگيس، ڪسٽس ڪٽرس ڏهاڙيءَ تي ڪم ڪندڙ روبوٽس ۽ ڪئين ٻيون تجارتي ۽ تفريحي ٻيڙيون موجود آهن.
هڪڙي آمريڪن مزاح نگار اديب رابرٽ بينچلي (Robert Benchlly) وينس شهر ڏسڻ کان پوءِ نيويارڪ شهر ڏانهن موڪليل تار ۾ هيٺيان لفظ لکيا.
“Streets full water, please advise”
انهيءَ سان گڏ هيءَ به حقيقت آهي ته خشڪيءَ تي پڻ ننڍڙيون گهٽيون ۽ لنگهه موجود آهن. انهن جو تعداد پڻ 3000 ٽن هزارن کي وڃي رسيو آهي، ۽ سندن مجموعي ڊيگهه 90 نَوي ميل کن ٿي ويندي. پاڻيءَ جي ڀرسان سوڙهو گس Riva ريوا ۽ خلاصي گس کي فونڊا مينٽا (Fondamenta) چوندا آهن. آبي رستن کي مٽيءَ سان ڀري، جيڪي خشڪ رستا ٺاهيا اٿن، انهن کي Rio terro سڏيندا آهن. مٽيءَ سان ڀرائي خشڪ ڪيل تلاءَ کي پسينا (Pisscina) چون.
بازار کي رُگ (Ruga) عام گهٽيءَ کي ڪيلي (Calle) فرش ٿيل گهٽيءَ کي ساليزاڊا (Salizzada) ۽ فرش ٿيل سوڙهي گهٽيءَ کي رامو (Romo) چوندا آهن. آسپاس وارا قديم ڳوٺ جن ۾ دُڪان. ڪيفي ۽ چرچ به هوندو هو، تن کي ڪئمپي (Campi) چوندا هئا، اهي هاڻي شهر ۾ شامل آهن.
ٻارهين عيسوي صديءَ ۾ شهر کي ڇهن وارڊن ۾ ورهايو ويو، جن کي سيسٽيئر (Sestieri) چوندا آهن. گهرن جي نمبر شماري گهٽين موجب نه، پر ڊسٽرڪٽ ۽ وارڊ موجب ڪيل آهي.
وينس وارا عام گفتگوءَ ۾ ڪافي حد تائين اڌ اکري ڳالهائيندا آهن. مثال طور گهر لاءِ ڪم ايندڙ مڪمل لفظ ڪاسا (Casa) کي گهڻو ڪري ڪا (Ca) اچاريندا آهن.
زراعت واري شعبي ۾ به اڃا تائين مقامي طور طريقن جي گهڻائي آهي، ۽ جيڪي نوان طريقا ڏسڻ ۾ اچن ٿا، تن کي رواج ۾ آڻڻ لاءِ ڪئين صديون لڳي ويون.
شهر ۾ عمارت سازيءَ جا به ڪافي قسم جهڙوڪ وينيٽيئن يعني مقامي وينس اڏاوت، عربي، بازنطيني، رومي، بروڪ، رنائيسينس ۽ مينرسٽ وغيره موجود هوندي به، انهن سڀني قسمن کي عجيب ٻيا عناصر پڻ مختلف تعميراتي طرزن جي سهڻي ميلاپ ۾ معاونت ڪندڙ آهن. مثلاّ گهٽين، پُلين ۽ ڪينالن جي وري وري تعمير جي باوجود، انهن جي نقش ونگار ۾ اصل سهڻي انگ جو غلبو برقرار آهي. ٻئي طرف شهر ۾ پاڻيءَ تي روشني ۽ رنگن جو عجيب و غريب منظر اکين کي کيرو ۽ عقُل حيران ڪريو ڇڏي. جڏهن پٿر پگهريل، محل محلاتون پاڻي جي لهرن تي لڏنديون لمنديون ۽ نچنديون محسوس ٿينديون آهن، ۽ روشنيءَ جا رنگين عڪس سموري ڌرتي توڙي سڄي آسمان ۾ ڦهليل محسوس ڪندي حيرت ۾ پوڻ بنا رهي نٿو سگهجي؛ ۽ دل پئي چاهيندي آهي ته وينس وَرَ وَر ڏيو پيو گهمجي. پر ادا وڏا مٿان پاڻي بند ڪريو ويٺا آهن، سو گهمڻ ته پري ٿيا پر زندگيءَ جون ضرورتون به مس ٿيون پوريون ٿين، اسان سنڌين جون هنن آبادين مان.
وينس شهر جي پٿر، پاڻي، هوا ۽ وقت جون غير معمولي نزاڪتون ۽ حسن پيازا سين مارڪو (Piazza San Marco) نالي عمارت ۾ نرالي خوشنمائيءَ سان اچي گڏيا آهن، جيڪا دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ مشهور عمارتن مان هڪڙي آهي. 574 فُٽ ڊگهي ۽ 260 فُٽ ويڪري سنگ مرمر جي ٺهيل هِيءَ. سيلون هن پرسڪون شهر وينس جو صدين تائين سياسي ۽ سماجي سرگرميءَ جو مرڪز ٿي رهي آهي. هن جي ٽن طرفن کان محرابي يعني ونگن (Arches) وارو اڱڻ يا ورانڊو (Archade) ٺهيل آهي ۽ مٿان ٽي سئو چوويهه (324) فُٽ اوچو ٽاوَر نصب آهي. هن عمارت جو اڀرندو پويون پاسو سينٽ مارڪ واري باسيليڪا (چرچ) ۽ شاهي محل جي عمارتن جي صورت ۾ بند آهي. سنهري رنگ پينٽ ٿيل آهي. هي ٻئي عاليشان عمارتون پاڻيءَ ۾ اهڙيءَ طرح نظر اچن ٿيون، ڄڻ ته سندن رنگ سڄي زمين ۽ آسمان ۾ روشنيءَ سان گڏ پکڙي ويا آهن. اهي عمارتون هوا ۾ ترندي محسوس ٿين ٿيون. ان وقت وينس جي دولت ، طالت ۽ سونھن جو تصور حقيقت جي روپ ۾ محسوس ٿئي ٿو.
پيازا ۾ داخل ٿِيڻ وارو رستو انهيءَ هنڌ وٽ تعمير ٿيل آهي جتي گرانڊ ڪينال اچي سينٽ مارڪ واري ڪيٿيڊرل جي بيسين سان ملي ٿو. اُتي ٺهيل چاڙهين ۽ دڪيءَ کي مولو (Molo) سڏين ٿا. هتان کان اڳتي وڌندي ٽاور جي پويان ڦرندي پيازا ۾ داخل ٿجي ٿو. اهو رستو قديم لائبريري ۽ شاهي محل جي وچان وڃي پيازا ۾ پهچي ٿو. هن مولو واري چوڪ، جنھن کي پيازيتا (Piazzetta ) چون ٿا، اُتي اوڀر رومي سمنڊ وارن علائقن مان آندل گرينائيٽ پٿر مان ٻه ڪالم ٺهيل آهن.
وينس وارن سن 829ع ۾ سينٽ مارڪ جو مڙهه اليگزينڊريا مان چورائي اچي هتي رکيو. انهيءَ کان اڳ اُهو ٿيو ڊور شھر جو روحاني سرپرست هو.
شهر جي حاڪم يعني ڊوج جو محل سن 814ع ۾، ۽ سينٽ مارڪ وارو چيپل تنھن کان سورهن سال پوءِ تعمير ٿيو. سن 976ع ۾ شهر جي حڪمران پيٽرو ڪينڊڊو چوٿين جي خلاف هلندڙ بغاوت دؤران هنن ٻنھي عمارتن کي باهه لڳي، پر ترت ئي نئين سر تعمير ٿيون.
محل کي پوءِ به حادثاتي طور باهه لڳي هئي. سندس موجود صورت چوڏهين صديءَ جي شروعات ۾ ٿيل مرمت موجب آهي. ايندڙ صديءَ ۾ محل ۾ ڪافي ترميم ۽ توسيع ڪئي ويئي. گرائونڊ فلور تي رومي طرز جي محرابن مٿان گول دائري جي شڪل ۾ سنگ مرمر جا پيلَر جگ جي هينڊل وانگر ٻاهرئين طرف نڪتل آهن، جنھن مان ڏاڙهونءَ جي گل جي سخت کل وارن نوڪدار پنن جي شڪل جهڙي سنگ مرمر بناوت جي مٿان عمارت جي پلنٿ يعني بنياد رکيل آهي. عمارت کي گلابي رنگ لڳايو ويو آهي. خاص چيمبرن ڏانهن ويندڙ سيڙهيءَ جو رنگ سنهري آهي. محل اندر سجاوٽ ۽ سينگار جي ڪم ۾ وينس شھر جي ڪاريگرن کانسواءِ ٻين شھرن جي مهان فنڪارن به حصو ورتو.
مشھور عمارت پيازا اڃا تائين وينس شھر جي زندگيءَ جو مرڪز آهي. اهو برف باريءَ دؤران سياري جي فجر واري وقت به صفا خالي ڏسڻ ۾ ڪونه ايندو، ۽ ڪجهه ماڻهو منجهس ضرور موجود هوندا. اونهاري ۾ ته هتي ڏاڍي رش هوندي آهي.
وينس شھر ۾ ٻين پکين جي ڀيٽ ۾ ڪبوتر تمام گهڻي تعداد ۾ موجود آهن. انهن جي وٺين جو آزار مَتل آهي. گهڻو ڪري سموريون جايون انهيءَ آزار ۾ ڦاٿل آهن.
شھر م شينهن جا مجسما هر هنڌ۽ ڪثرت سان موجود آهن. اهي هر سائيز ۽ سون کان وٺي پلاسٽڪ تائين تقريبا هر استعمال ۾ ايندڙ مٽيريل مان ٺھيل آهن، انهن ۾ کنڀن يا پکن وارا Winged تصوراتي طور اڏامندڙ مجسما به شامل آهن، شاهي محل جي فقط هڪڙي مکيه گيٽ وٽ نصب ٿيل شينهن جي مسجمن جو تعداد 75 (پنجهتر) آهي، شھر ۾ شينهن جا ڪجهه اهڙا مجسما پڻ نصب ٿيل آهن، جيڪي پوسٽ جي دٻن جو ڪم ڏيندا آهن، اُنهن کي Bocca de teone سڏيندا آهن، انهن جي واتن Mouths ۾ ڏهن ميمبرن واري ڪائونسل ڏانهن لکيل عرضداشتون وجهندا هئا.
وڌيڪ عجيب، شينهن جو اهو سنگ مرمر جو ٺهيل مجسمو آهي، جيڪو بحري فوجي جهازن جي ڪارخاني وٽ، ٻين گهڻ مجسمن سان گڏ نصب ٿيل آهي، هيءَ مجسمو ٻين مجسمن جي ڀيٽ ۾ وڏو آهي، يارهين صديءَ دؤران هتي محصول ڏيندڙ پر ڏيهي واپارين جي ماڻهن شينهن جي انهيءَ مجسمي جي ڪلهن ۽ پوئين رانن کي کُرڙي، ڪجهه خراب ڪيو آهي.
پيازا واري ڪلاڪ واري تجارتي مرڪز واري ٽاور جي آرچ کان ريئلٽو يعني مکيه آبي رستي تائين بازار ٺهيل آهي، جنهن کي وينس وارا مارزاريا (Marzaria ) سڏيندا آهن، سن 1645ع ۾ هتي آيل هڪ انگريز پنهنجي ڊائريءَ ۾ هن بازار جي تمام گهڻي تعريف لکي آهي.
Rialto رئيلٽو شهر جو اهم واپاري مرڪز آهي، جتان وينس ٽن صدين جي عرصي دؤران يورپ جي تجارتي معاملن ۾ غالب رهيو، انهيءَ عرصي ۾ وينس اوڀر ۽ اولهه جي ملڪن وچ ۾ تجارتي ۽ مالياني گماشتو هو.
ٻارهين عيسوي صديءَ ۾ سڀ کان پهرئين اسٽيٽ بئنڪ پڻ هتي واپار ۽ جهاز رانيءَ جي هن مرڪز ۾ قائم ڪئي وئي، ان کي بينڪو گيرو Banco Giro سڏيندا آهن، شيڪسپيئر جي ڪهاڻي The merchant of Venice ۾ ڄاڻايل آهي ته هيءُ علائقو واپارين ۽ وياجي ماڻهن جو آماجگاهه هو، آسپاس ۾ پراڻين بينڪن مان اڃا به ڪجهه آهن، پر فونڊاڪو ڊي ٽيڊيسڪي (Fondaco dei Tedeschi ) نالي زبردست پراڻي بينڪ جنهن ۾ جرمن واپاري اچي رهندا هئا: ۽ انهن هن عمارت ۾ فريسڪو پلستر تي چترڪاري ڪرائڻ لاءِ ڪاريگرن Titian ۽ Giorgione جون خدمتون حاصل ڪيون هيون. اها عمارت ڪافي عرصي کان شھر جي پوسٽ آفس طور ڪم پئي اچي اڳوڻي ترڪي ٽريڊ سينٽر واري عمارت ۾ هاڻي Museum of natural History نالي عجائب گهر قائم آهي.
رئيلٽو علائقي وارو هي قديم عالمي مرڪز، اڳوڻو اوج وڃائي چڪو آهي، ۽ فقط مقامي ضرورتون پوريون ڪندڙ وڃي رهيو آهي. منجهس مقامي واپاري، مڇي گوشت، مرغي، چيز، ڀاڄيون ۽ ميوو رکيو ويٺا آهن، جتان رواج موجب ماڻهو تقريبا هر وقت فقط هڪ ويلي جو سامان خريد ڪن ٿا.
شھر ۾ موجود تاريخي ۽ فني اعتبار کان اهميت جي حامل محلن ميوزمس ۽ ٻين مکيه جڳهين جو سن 1966ع وارن انگن اکرن موجب تعداد 450 هو، شهر ۾ اڏيل هڪ رواجي گهر جي اڏاوت ڪجهه هن ريت آهي.
بنياد ۾ هيٺ ننڍن پٿرن واري ڪڪري انهيءَ مٿان اڻ گهڙيل پٿرن جا قطارا: تنهن جي مٿان گهڙيل پٿر جي ديوار، پاڻيءَ جي سطح کان گهٽ ۾ گهٽ چار فُٽ مٿي تائين ضرور ٺهيل آهي، تنهن کان پوءِ مٿي وارين ڀتين ۾ ٻاهرئين طرف پٿر ۽ اندرئين طرف پڪين سرن جو استعمال ٿيندو هو حالانڪ اڪثر عمارتون مڪمل طور پٿر جون ٺهيل آهن.
سن 1800ع تائين مناسب بچاءِ نه هئڻ سبب، جڳهين ۾ ڪم آيل سرن تي گُهم جو خراب اثر ٿيو آهي، هر گهر ۾ داخل ٿيڻ وارو دورازو آبي رستي وٽ آهي، سڀ کان هيٺ وارن ڪمرن ۾ واپاري گدام يا گهرو سامان رکبو هو.
ڪنهن جڳهه جي پهرئين ماڙ تي آفيسون يا دُڪان هوندا هئا، انهيءَ کان مٿئين ماڙ تي اڪثر مالڪ مڪان جي رهائشگاهه هوندي هئي. آفيس يا دُڪان واري ماڙ کي ميزانيو (Mezzanio) ۽ مالڪ جي رهائش واري ماڙ کي پيانو سگنورائيل (Piano Signorile) سڏيندا آهن، هن طبق کان مٿئين طبق ۾ مالڪ جي ٻين گهر ڀاتين ۽ ملازمن جي رهائش هوندي هئي. جڳهه جي سڀ کان مٿيئن ڇت تي هڪڙو دڪو ٺهيل هوندو هو، جتي گهر جون عورتون اُس ۾ ويهي وار سڪائينديون هيون، انهيءَ دڪي کي Altana سڏيندا هئا.
شهر ۾ هاڻي باقي اهڙا چند گهر اصل مالڪن وٽ آهن. وڏين شاهي عمارتن ۾ رهائش لاءِ اپارٽمنٽ ٺاهيا اٿن ڪن وڏين جڳهين ۾ دفتر قائم ڪيا اٿن: ۽ ڪن ۾ وري شيشي ۽ ٻين نوادرات جا شاپنگ سينٽر قائم ڪيا ويا آهن.
مکيه آبي رستي تي ٺهيل اصلوڪين محلاتن ۾ هن وقت شهرن جون وڏيون هوٽلون قائم آهن. تنهن کانسواءِ انٽرنيشنل سينٽر آف آرٽس اينڊ ڪاسٽيوم، قديم تاريخي محل ماڙين ۾ قائم ڪيون ويون آهن.
پالازو ليبيا (Palazzo Labia) نالي قديم عمارت ۾ ڪجهه ترميم آڻي سن 1970ع ۾ ٽي – وي سينٽر قائم ڪيو ويو آهي. پالازو وينڊرامن ڪالرجي (Palazzo Labia) عمارت، جنهن ۾ مشهور موسيقار رچرڊ ويگنر (Richerd Wagner) وفات ڪئي هئي، تنهن ۾ شهر جي ڪسينو ڪلب قائم ڪئي اٿن. Ca Rezzonico عمارت، جنهن ۾ مشهور انگريز شاعر رابرٽ برائوننگ Robert Brawning رهندو هو ۽ دم ڏنائين، انهيءَ ۾ ارڙهين صديءَ جي فنون لطيفه وارو ميوزيم قائم ڪيو ويو آهي.
سورهينءَ صديءَ ۾ جڙيل پالازو ڪُوئرني اسٽيمپيليا Plazzo Cuerini Stampalia عمارت ۾ پبلڪ پڪچر گيلري ۽ لائبريري قائم آهن. سن 1710ع ۾ ٺهيل پلازو پيسارو (Plazzo Pesaro) عمارت ۾ ٻه ميوزيم قائم آهن. هيٺين طبقن ۾ جديد آرٽ ۽ مٿئين طبق تي قديم فنون جون گئليريون سجايل آهن. سن 1420ع کان 1440ع واري عرصي ۾ ٺهندڙ گولڊن هائوس. جنهن کي Ca d` Oro سڏيندا هئا، انهيءَ ۾ پڻ آرٽس گيلري قائم آهي، ۽ اهو مملڪت جي ملڪيت آهي.