باب ٻيو: پنھنجي جنم ڀومي (ضلعي جو سماجي سياسي ۽ علمي پس منظر)
تن کي ناتر ڪوءِ ڪري.؟ جي لُڊؤڻيان لنگهي ويا.
(مومل راڻو)
1843ع ۾ انگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ ميرپورخاص، ٿرپارڪر، سانگهڙ ۽ عمرڪوٽ کي ملائي “ايسٽرن سنڌ فرنٽيئر” جو نالو ڏنو ويو بعد ۾ 1847ع ۾ اِهو نالو ختم ڪري ٿرپارڪر رکيو ويو جنهن جو پوليٽيڪل سپريڊنٽ ليفٽيننٽ ڪرنل تروٽ ۽ پهريون ڪمشنر ڪرنل آر- آءِ ڪارفورڊ مقرر ٿيا.
منھنجي جنم ڀومي ميرپور خاص
ميرپورخاص جو شهر جيڪو اولڊ ٿرپارڪر جو ضلعي هيڊڪوارٽر هو، تنهن کي ماڻڪاڻي ٽالپر مير علي مراد خان ٽالپر 1806ع ڌاري آباد ڪرايو سنڌڙي انبن جي باغن جي سڳنڌ ۾ گهيريل هي هڪ مشهور تاريخي شهر رهيو آهي. جيڪو سنڌ پرڳڻي جو چوٿون ۽ پاڪستان جو ٻاويهون وڏو شهر رهيو آهي رولاڪ هوائن جو هيءُ شهر جنهن جي هوائن ۾ مٽي جي آميزش ڪجهه وڌي وئي آهي، هن منهنجي پياري شهر تي نظر وجهڻ سان دنيا جي نقشي تي 03_52 اتر ڊگهائي ڦاڪ ۽ 3_69 اوڀر ويڪرائي ڦاڪ جي وچ ۾ سمنڊ جي مٿاڇري کان 6.50 فٽ اوچائي تي ميداني علائقي تي اڏيل نظر اچي ٿو بقول عبدالڪريم گدائي صاحب!
هن شھر جي ڪھڙي ڳالھه ڪجي،
هي شھر به ڪوئي شھر هيو.
ماضي ۾ هن شهر جي آبهوا معتدل هئي پر پوءِ سڄي دنيا ۾ گلوبل وارِمنگ وڌڻ سبب هتان جي موسم گرمين ۾ سخت گرم رهڻ لڳي آهي ۽ اونهاري جي موسم جي اهيا طوالت اٺ مهينا هلي ٿي، 1991ع دوران هتان جي گرمي پد 52 سينٽي گريڊ تائين وڃي پهتو هو ۽ برسات به سراسري طرح گهٽ وسي رهي آهي شايد گرهوڙي صاحب جي پيشن گوئي سچ ثابت ٿي رهي آهي.
“پنڌ کٽندا، سنگ ٽٽندا، مند نه وسندا مينهن”
انگريزن جي دور ۽ پاڪستان جي ابتدائي دور ۾ شهر جا سڀ روڊ رستا پڪا ۽ صاف سٿرا هُئا ڪيترائي ڦُٽِنِ ٽاڻن جا ڪارخانه ۽ صنعتون هيون
(1 تاريخ ٿرپارڪر اولڊ: ليکڪ غلام رسول مهر ڪاڇيلوي ص 254)
پرنٽنگ پريسون بئنڪون ۽ سينيما گهر موجود هئا اخبارن ۽ رسالن کي شايع ڪرڻ لاءِ اعليٰ دماغ جي ضرورت هوندي آهي هتي اعليٰ پايي جا صحافي پيدا ٿيا جن پنهنجون پريسون قائم ڪري شهري ۽ ملڪي سطح تي عوام جي خدمت ڪئي جن ۾ مسلمانن سان گڏ هندو صحافي به شامل هئا مهاشي گرڏنومل پنهنجي رهائش گاهه نيوٽائون ميرپورخاص ۾ هڪ پرنٽنگ پريس لڳائي جيڪا “ميرپورخاص گزٽ” نالي اخبار ڪڍندي هئي پاڻ هن اخبار جا ايڊيٽر هئا هتان جي صحافت ۾ محمد هاشم مخلص جو ڪردار به اهم آهي پاڻ 1924ع ڌاري هتان هفتيوار اخبار “مسلمان” ڪڍيائون سندن تعلق ميرپورخاص سان نه هو بلڪه ٽکڙ شهر جا رهاڪو هئا پاڻ “مسلمان” اخبار ذريعي پاڪستان تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتائون ۽ انهيءَ ڏوهه ۾ اڪثر جيل ياترائون به ڪندا رهيا محمد خان غني مشهور شاعر هن اخبار جو ايڊيٽر رهيو محمد هاشم مخلص صاحب ‘سنڌي ادب’ جي قلم جا ڌڻي هئا ظرافت ۽ خوش طبعي سندس فطرت ۾ شامل هئي جنهن جو عڪس سندن شعرن ۾ چٽو نظر اچي ٿو.
دل ڪنهن سان رکان هاءِ ڪو دلبر نه ملي ٿو،
ڇا ظلم سهان ڪوئي ستمگر نه ملي ٿو.
جا هجر کان ٿي چاڪ، سا دل منهنجي سبي ڪير،
اهڙو ڪوئي استاد رفوگر نه ملي ٿو.
ميرپورخاص جي صحافت ۾ حاجي محمود هالائي جو وڏو ڪردار رهيو آهي. انهيءَ زماني ۾ ميڊيا جو اهم ڪردار اخبارون ادا ڪنديون هيون محمود هالائي صاحب “همدرد” اخبار هالا مان کڻي اچي ميرپورخاص مان 1942ع کان ڇپجڻ شروع ڪيائين اڃان تائين سندن خاندان ميرپورخاص ۾ سڪونت پذير آهي ۽ همدرد پريس جاري ساري آهي “سچائي” پريس غلام محمد لغاري قائم ڪئي ۽ “سچائي” نالي اخبار ڪڍيائين. لطف الله دَل ميرپورخاص ۾ “خادم وطن” پريس قائم ڪئي ۽ انهيءَ نالي سان اخبار جاري ڪيائين جيڪا پوءِ حيدرآباد مان نڪرڻ شروع ٿي.
انهيءَ کان علاوه سيد غلام رسول شاهه جيڪو صدر ايوب جي دور ۾ بنيادي جهموريت جو ميمبر رهيو “سرتاج” نالي هڪ سنڌي اخبار ڪڍيائين پاڻ “ٿرپارڪر” نالي هڪ ضخيم ڪتاب سنڌي ٻولي ۾ لکيائين جنهن ۾ صدر ايوب جي ڏهه سالا دور جو ذڪر ٿيل آهي ۽ انهن ترقياتي رٿائن تي روشني وڌي وئي آهي عورت صحافين ۾ روبينه مهر ڪاڇيلوي سڀ کان اڳ ڀري رهي آهي پاڻ عورت نالي اردو ۾ اخبار به ڪڍيائين جنهن ۾ عورتن جي مسئلن کي فوڪس ڪيو ويندو هو پاڻ ٿرپارڪر ۽ ميرپورخاص جي پهرين عورت صحافڻ آهي پبليڪشن جا ٻيا ادارا به قائم ٿيا آهن پر مهر پبليڪشن ڀانسنگهه آباد ميرپورخاص جو سڀ کان پراڻو پبليڪشن ادارو آهي جيڪو اٽڪل چاليهه ڪتاب شايع ڪري چڪو آهي غلام رسول مهر ڪاڇيلوي انهيءَ اداري جو سربراهه رهيو آهي.
ريلوي جو نظام مسافرن لاءِ سڀ کان سستو ۽ آرام دهه نظام آهي ميرپورخاص ۽ ٿرپارڪر ضلعن ۾ اِهو نظام انگريز جي دور کان اڳ راجا جي گاڏي جي نالي سان جاري هو پر سابق وزيراعظم پاڪستان مرحوم محمد خان جوڻيجو جڏهن اولهه پاڪستان جو وزير مواصلات ٺهيو ته هن ميرپورخاص کان حيدرآباد وچ ۾ چوڙي ريلوي لائن ڏني هن صاحب پنهنجي وزيراعظم واري ۾ دور ۾ ميرپورخاص جي شهرين جي سوئي گئس وارو مطالبو به پورو ڪيو.
ميرپورخاص ۾ انگريزن جي دؤر ۾ هندوئن جون ٺهيل خوبصورت عمارتون به موجود آهن جن ۾ “پرتاب ڀون” (موجوده شهيد بينظير هاءِ اسڪول)، دارنسوان گرلس پرائمري اسڪول جي سائي رنگ جي خوبصورت عمارت، سردار ڀان سنگهه جو قديم محل، مير امام بخش جو ٺهرايل غريب آباد وارو خوبصورت بنگلو، حيدرآباد روڊ تي موجوده پوسٽل لائف بلڊنگ هنڌ تي ميرن جو ٺهرايل خوبصورت بنگلو، انهيءَ بنگلي لاءِ چون ٿا مير الله داد ٺهرايو، انگريزن جي ٺهرايل ۽ ترميم ڪيل مختيارڪار آفيس جتي اڳ ماڻڪاڻي ٽالپرن جي درٻار لڳندي هئي گلستان بلديه جي عمارت پاڪستان دور جي ٺهيل آهي هن ۾ هڪ آرٽ گيلري به ٺهيل هئي عمارت جي هيٺ واري حصي ۾ هڪ هال لائبريري جي حوالي آهي مٿي واري حصي ۾ ڀٽائي ڪلچرل هال آهي جيڪو اڳ شادي وغيره جي ڪاڄ لاءِ مسواڙ تي ڏنو ويندو هو. هيءَ عمارت چوڌاري گلن ٻوٽن ۽ ٻارن جي جهولن سبب ميرپورخاص ۾ داخل ٿيندڙ کي ڏاڍو سٺو ڏيک ڏئي ٿي اهڙن منظرن لاءِ ڊاڪٽر تنوير عباسي ڇا ته شعر چيو آهي.
مون ته گلاب لڳايا آهن،
پوپٽ ته پاڻ ئي آيا آهن.
قديم دڙن مان هڪ اهم دڙو ڪاهو جو دڙو آهي ڪنهن به سرزمين جي آس پاس قديم نشان اُتي جي شاندار ماضي جا اهڃاڻ هوندا آهن ميرپورخاص تپي جي ديهه 109 ۽ سروي نمبر 7 ۾ ڪاهو جو دڙو اڳ اسان جي ننڍپڻ ۾ ته 35 ايڪڙن ۾ ڦهليل هي دڙو اوچا ڳاٽ کنيو بيٺو هوندو هو ميرپورخاص جي بلڪل ڇيڙي تي اتر طرف کان کاڻ روڊ ڀرسان نواب شاهه ريلوي ڦاٽڪ وٽ آهي هن جو نالو انهيءِ تي حڪومت ڪندڙ راجا ‘ڪاهو’ جي نالي پٺيان رکيو ويو ميرپورخاص ۾ ڪاهو بازار جي نالي سان هڪ سوڙهي گهٽي واري ۽ چڱي ڊگهي بازار جنهن ۾ سونارن جا دُڪان آهن موجود آهي. آرڪالاجي کاتي جي ماهر سرجيمس ڪيمپل جو چوڻ آهي ته هي دڙو 6 صدي عيسوي جي اڌ يعني ٻڌ ڌرم جو دور ۾ آباد ٿيل هو هن مان چٽسالي واريون سرون ۽ ڪجهه مجسمه لڌا هئا جيڪي انهيءَ وقت جيئن ته سنڌ بمبئي صوبي جو حصو هئي تنهن ڪري بمبئي جي عجائب گهر ۾ رکيا ويا هئا منهنجي ننڍپڻ ۾ بزرگ ٻڌائيندا هئا ته هن دڙي جي اترين پاسي اسٽوپا اهو جنهن جي مٿان ڪاشي جي سرن جو ڪم ٿيل هو. هن دڙي جي تباهي ايوب خان جي دور ۾ شروع ٿي جڏهن خرڪارن گڏهن تي هتان مٽي ڍوئڻ شروع ڪئي پوءِ وري ٽرالين ذريعي مٽي ڪڍي عمارت سازي ۾ استعمال ڪئي وئي اُتي غيرقانوني قبضه ڪري گهر ٺهرايا آهن ۽ انهن غير قانوني ڪم کي قانوني شڪل ڏيڻ لاءِ کاتا به پنهنجي نالي ڪري ڇڏيا آهن هن ثقافتي ورثي جا ڪجهه کڏن کٻن وارا نشان وڃي بچيا آهن هن تاريخي ماڳ کي ٿورو گهڻو بچائڻ لاءِ اُپاء ورتا ويا ته به ڪجهه نه ڪجهه بچي پوندو ۽ تهذيب جي نمائندگي ڪندڙ هي دڙو ميرپورخاص واسين لاءِ هن دڙي کي ڪجهه نه ڪجهه آثار طور زندهه رکي سگهجي ٿو.
ماضي ۾ ميرپورخاص ضلعو سياست ۾ به اڳ ڀرو رهيو آهي اولڊ ٿرپارڪر ڪانگريس جو مرڪز رهيو آهي هن ۾ وڏا وڏا زميندار جن جي هٿن ۾ سدائين سياست جون واڳون هونديون هيون سي موجود هئا بلڪه انهن لاءِ اِهو به چيو وڃي ٿو ته “اُهي فطري طور تي سادا ۽ جلدي يقين ڪرڻ وارا هئا” تن هن ضلعي يعني اولڊ ٿرپارڪر جي سياست ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو جن ۾ هندو، مسلمان ٻئي شامل هئا.
اولڊ ٿرپارڪر جي سڀ کان قديم سياسي تحريڪ ميرن جي دور ۾ حضرت سيد احمد شهيد بريلوي جي هئي پر انهيءَ کي سرڪار طرفان پذيرائي نه ٿيڻ سبب ڪامياب نه رهي ان کان پوءِ ٻي منظم ۽ طاقت ور تحريڪ حُر تحريڪ هئي حُر تحريڪ جو مقصد انگريزن کي سنڌ مان تڙي ڪڍڻ هو ۽ انهيءَ جو روح روان حضرت شهيد پير سورهيه بادشاهه هو هن حُر تحريڪ سڄي ٿرپارڪر کي لوڏي ڇڏيو هو ۽ آخرڪار انگريزن کي هتي مارشل لا لڳائڻي پئي هئي سانگهڙ وري هن تحريڪ جو مرڪز هو.
ضلعو ميرپورخاص يعني اولڊ ٿرپارڪر ۾ ڪانگريس 1909ع کان ئي متحرڪ ٿي چُڪي هئي ۽ انهيءَ وقت ضلعي جو وڏو زميندار رئيس غلام محمد خان ڀرڳڙي هن ۾ شامل ٿي چڪو هو جنهن سان ڪانگريس کي ڪافي سگهه ملي وئي هئي پر پوءِ 1918ع ڌاري غلام محمد ڀرڳڙي ڪانگريس جا ارادا ڏسي سنڌ مسلم ليگ جو بنياد وڌو ۽ ڪانگريس کي ڇڏي ڏنو. مسلم ليگ جو پهريون ضلعي صدر خانبهادر چوڌري غلام حسين ۽ جنرل سيڪريٽري وڏيرو فقير محمد مڱريو هئا جن بهادري سان ڪانگريس جو مقابلو ڪيو ۽ مسلم ليگ کي سنڌ اسيمبلي ۾ ڪامياب ڪرايو انهيءَ کان سواءِ اولڊ ٿرپارڪر جي مسلم ليگي رهنمائن ۾ خان بهادر غلام محمد وساڻ، ارباب توڳاچي، مير احمد خان ٽالپر، عبدالطيف گانڌي وڪيل، پير غلام رسول شاهه جيلاني، حاجي غلام محمد پلي، گل محمد شيخ، پير اسماعيل شاهه سرهندي ۽ علي مردان شاهه سان گڏ ڪيترائي ماڻهو مسلم ليگ ۾ متحرڪ رهيا انهي سبب ضلعي ۾ 160 کان وڌيڪ مسلم ليگ جون شاخون کُلي چُڪيون هيون وري آزادي کان پوءِ هندوستان مان لڏي آيل ايڊوڪيٽ محمد اشفاق صديقي، مير الله داد، مير امام بخش، مير محمد بخش، سيد غلام حيدر شاهه، ارباب امير حسن، ابوبڪر جوڻيجو، ارباب الله جڙيو، ارباب فيض محمد، ڊاڪٽر نذير صديقي، مير الله بچايو، شيخ حاجي محمد حيات مسلم ليگ جي آبياري ڪندا رهيا غلام محمد وساڻ آخري وقت تائين مسلم ليگ سان لاڳاپيل رهيو باقي ايوب خان جي حڪومت جي خاتمي کان پوءِ سانگهڙ جيڪو الڳ ضلعو هو تنهن کي ڇڏي سڄي اولڊ ٿرپارڪر ۾ پيپلز پارٽي ڇانئجي وئي هئي.
ضلعي ڪائونسل ٿرپارڪر
مقامي حڪومت جا ادارا اڻويهه صدي جي وچين ڏهاڪي کان پنهنجو ڪم ڪري رهيا هئا پر انهن جي تڪميل بمبئي لوڪل بورڊ تحت 1923ع ڌاري ٿي انهيءَ کان اڳ هر تعلقي جو الڳ لوڪل بورڊ هوندو هو جنهن جو چيئرمين لاڳاپيل مختيار ڪار هوندو هو چونڊيل ميمبر ڪونه هوندا هئا پر پوءِ 1923ع ڌاري لوڪل بورڊ ايڪٽ مطابق هن ۾ چونڊيل ميمبر ۽ صدر مقرر ٿيا ڪتاب “نقوش ٿرپارڪر” جي ليکڪ نياز احمد مطابق ضلعي ڪائونسل ئي اُهو واحد ادارو هو جنهن ۾ مختلف مسئلا ۽ ترقياتي پروگرام بحث هيٺ ايندا هئا ۽ پوءِ انهن جو جوڳو حل ڪڍيو ويندو هو.
پريزيڊنٽ: 1923ع جي ايڪٽ VI کان اڳ ضلعي جو ڪليڪٽر انهيءَ جو صدر هوندو هو ۽ پوءِ ايڪٽ 22 تحت چونڊيل صدر ٿيڻ لڳو 1923ع کان 1953 تائين چار چونڊيل صدر آيا. 1933ع ڌاري بورڊ جون ڪل 32 سيٽون هيون جن مان 24 چونڊيل ۽ 8 نامزد (ٿاڦيل) هونديون هيون، انهن 8 مان چار آفيسر ۽ چار غير آفيسر هئا بعد ۾ 3 آفيسر ۽ 3 غير آفيسر هوندا هئا. 1936ع کان 1945ع تائين 24 ميمبر سڀ چونڊجي اچڻ لڳا هئا.
ٿرپارڪر جي ضلعي لوڪل بورڊ جي انتظام لاءِ هيٺ ڏنل پوسٽون هيون.
(1) پريزيڊنٽ (2) بورڊ (3) چيف آفيسر (4) هيلٿ آفيسر (5) انجنيئر (6) تعلقي سپروائيزر (7) آفيس اڪائونٽنٽ (8) سپريڊنٽ جنرل برانچ پاڪستان دور ۾ (1) جنرل برانچ (2) انجنيئرنگ برانچ (3) اڪائونٽ برانچ (4) ريڪوري برانچ وغيره.
لوڪل بورڊ جو سيڪريٽري چيف آفيسر چورائيندو هو جيڪو اصل مرڪزي ڪردار هو جيڪو پريزيڊنٽ وٽ جوابده هوندو هو.
شروع ۾ لوڪل بورڊ جا صدر: لوڪل بورڊ ٿرپارڪر وٽ 24 سيٽون هيون تن مان 11 هندوئن لاءِ ۽ 13 مسلمانن لاءِ هيون لوڪل بورڊ جو صدر سدائين مسلمان ٿيندو رهيو ۽ وائس پريزيڊنٽ هندو رهندو آيو گهڻو عرصو سيد غلام نبي شاهه (موجوده قربان علي شاهه) جو والد چونڊجي آيو) تمام باتدبير ۽ فهم فراست رکندڙ انسان هو پاڻ سڀ کان گهڻو عرصو لوڪل بورڊ جا صدر رهيو. پاڻ ڳوٺ غلام نبي شاهه ضلع ٿرپارڪر ۾ موج علي شاهه جي گهر ۾ پيدا ٿيا پاڻ مسلم ليگ ۾ شامل رهيا ۽ 1924ع ڌاري بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جا ميمبر رهيا ۽ 1936ع تائين ڪامياب رهيا پاڻ پهريون ڀيرو بيئنڪ لاءِ عمارت خريد ڪري انهي ۾ زميندار بيئنڪ قائم ڪيائون، ريلوي اسٽيشن ميرپورخاص جي سامهون واري جامع مسجد به شاهه صاحب پنهنجي نگراني ۾ ٺهرائي ميرپورخاص جو وڏو مسافر خانو جيڪو “ميونسپل مسافر خاني” جي نالي مشهور هو سو شاهه صاحب جو ٺهرايل آهي جنهن تي بعد ۾ ناجائز قبضو ٿي ويو 1923ع ڌاري زميندارن جي مدد سان مسلمان پرنٽنگ پريس قائم ڪيائون جنهن جو ايڊيٽر محمد هاشم مخلص هو.
لوڪل بورڊ جا نائب صدر گهڻو ڪري راڻا چندر سنگهه جو چاچو آسيتدان سنگهه ٺَڪُرُ ٿيندو هو. انهن نائب صدرن ۾ سيٺ راءِ صاحب جهامن داس به سرگرم رهيو.
علم کي جيئن ته انسان جي ٽئين اک چيو وڃي ٿو، انهيءَ لاءِ ڪنهن به علائقي جي تعليمي ترقي اُتان جي سڄي سماج جي ترقي چوارائيندي آهي. اولڊ ٿرپارڪر جيڪو هڪ وڏو ضلعو هو، جنهن جو هيڊ ڪوارٽر ميرپورخاص هو، پر هي به ميرن جي دؤر ۽ انگريزن جي شروعاتي دؤر ۾ تعليم ۾ گهڻو اڳ ڀرو نه رهيو اُهو شايد هتان جي ماڻهن جي انگريزي کان نفرت هئي جيڪا وچولي ۽ غريب طبقي ۾ گهڻي حد تائين ڦهلائي وئي هئي باقي هتان جا زميندار ۽ وڏا ماڻهون ته ٻاهرين ملڪن ۽ هندوستان جي مختلف يونيورسٽين تائين به پهچي ويندا هئا وچولي طبقي ۾ ديني تعليم جو گهڻو رجحان هو هتي ديني تعليم لاءِ ڪافي مدرسه هئا 1923ع تائين ٿرپارڪر ۾ فقط ٻه مڊل اسڪول هئا انهن مدرسن جو ذڪر مان بعد ۾ ڪنديس پهريان ٿرپارڪر جي ڏيپلي تعلقي جو ذڪر ڪرڻ ضروري سمجهان ٿي جتي علم جي روشني سڀ کان اڳ پهتي ۽ هتان جي وشال دل عوام انهيءَ روشني مان فائدو ورتو ۽ اڄ جي سائنس ۽ ٽيڪنالاجي واري دور ۾ اهي پڙهيل لکيل ماڻهون اوچا ڳاٽ ڪيو علم ادب، صحت انجنيئرنگ ۽ سول سروس ۾ پنهنجي مڃتا ماڻي چڪا آهن.
(1) شهر ڏيپلو ۾ ڇوڪرن جو پرائمري اسڪول 1886ع ۾ کليو سرڪاري اسڪول جي بلڊنگ موجوده هنڌ تي 1912ع ۾ ٺهي.
(2) زناني پرائمري تعليم
شهر ڏيپلي ۾ زنانو پرائمري اسڪول 1939ع ڌاري قائم ٿيو ۽ مختلف دورن ۾ اهو خانگي مسواڙي جڳهين ۾ هلي رهيو آهي پر پوءِ ميمڻ گهڻو تڻو هتان لڏي ويا آهن ۽ شهر ۾ ڪالونيون کلي ويون آهن انهيءَ ڪري اوڏانهن داخلائون وڌنديون رهن ٿيون.
(3) مرداني انگريزي تعليم
ڏيپلي شهر ۾ انگلش ڪلاس يعني ٽي درجا انگريزي ۽ سنڌي جي 7،6،5 ڪلاس سان گڏ سال 1930ع ۾ شروع ڪيا ويا جنهن لاءِ ڪوشش جناب سيٺ طاهراڻي ڪئي ساڻن گڏ سائين ابو طالب به هئا پوءِ جناب قاضي احمد جي مدد سان هتي اپريل 1944ع ڌاري هاءِ اسڪول منظور ٿيو اسڪول جي پهرين بينچ ميٽرڪ امتحانن لاءِ (بمبئي يونيورسٽي) 1946ع ڌاري وئي ۽ جنوري 1961 ڌاري ڊپٽي ڪمشنر صاحب ٿرپارڪر جن هن هاءِ اسڪول جو سنگ بنياد رکيو ۽ اسڪول کي جابر هاءِ اسڪول جو نالو ڏنائين جنهن مان فارغ التحميل ٿيل ڪيترائي شاگرد وڏن عهدن تي پهتا.
(1) (ڏيپلي تعلقي جي تاريخ ليکڪ عثمان اديب ص- 62 کان 67)
(4) زناني انگريزي تعليم.
ڏيپلي شهر ۾ زنانو انگلش اسڪول جناب قاضي حاجي احمد صاحب جي ڪوشش سان سال 1957ع ڌاري منظور ٿيو ۽ پوءِ مڊل اسڪول سال 1969ع ڌاري شروع ٿيو سال 1915ع ۾ هاءِ اسڪول جو درجو ماڻيائين اهڙي طرح ٻيا زنانه اسڪول تعلقي ڏيپلي ۾ آهن.
(5) مٺي ۾ مڊل اسڪول 1912ع ڌاري قائم ٿيو. (ڏيپلي تعلقي جي تاريخ عثمان اديب).
انهي دنياوي تعليم کان اڳ مون ذڪر ٿئي ڪيو ديني تعليم جو ته انهيءَ وقت پراڻ درياهه جي ٻنهي ڪنارن تي غوث بهاءَ الحق ملتاني جي خليفن هر هنڌ مدرسا کولي ۽ تعليمي مرڪز جاري ڪري تعليم کي عام ڪرڻ جي ڪوشش ورتي هئي اڪڙي، کيرل، چوٽاريون، کاروڙو، شيخ ڇٽو، درس جمال ۽ ڪمال درس ڏاتو ڪاڇيلو، مخدوم عبدالرحيم گروهوڙي، درس احمد ڪاڇيلو مخدوم هالو وغيره هنن مدرسن ۾ درس ڏيندا هئا ٽالپرن جي دور ۾ قاضي عبدالله جو مدرسو کنبڙي، برهان فقير جو مدرسو، ڪاڪ ڍنڍي ڳوٺ بچل شاهه جو مدرسو وليهٽ جو مدرسو، نبي سر جو مدرسو، ڊگري جي ٽالپرن جو مدرسو پڻ عروج تي هئا.
پٿورو جو مدرسو سائينداد شوري جي ڪوشش سان 1906ع ۾ قائم ٿيو جنهن جي عمارت تي انهيءَ وقت 31216 روپيا خرچ آيو هو جيڪو گورنمنٽ ۽ زميندارن برداشت ڪيو هو هي مدرسو فقط مسلمان زميندارن جي ٻارن لاءِ کوليو ويو هو جنهن تي سختي سان عمل ٿيندو هو هتي 4 درجا انگريزي ۽ 7 درجا سنڌي پڙهائي ويندي هئي. 1916 ڌاري 48 شاگرد انگريزي برانچ ۾، ۽ 35 شاگرد ورنيڪيولر برانچ ۾ هئا مدرسو ٻه ماڙ هو جنهن مان 81 ڇوڪرا بورڊنگ ۾ رهندا هئا اِهو خيال ته پٿورو جو مدرسو شهري اثرن کان بچيل (آجو) رهندو غلط ثابت ٿيو هتي مدرسي تي ڪنٽرول ڪرڻ ڏکيو ٿي ويو ۽ پوءِ هن کي ضلعي هيڊ ڪوارٽر ميرپورخاص ڏانهن 1922ع ۾ منتقل ڪيو ويو جيڪو اڄ به “گورنمنٽ بوائز هاءِ اسڪول” جي نالي سان شاهه لطيف ڪاليج سان گڏوگڏ قائم ۽ دائم آهي.
(تاريخ ٿر پارڪر اولڊ ليکڪ مهر ڪاڇيلوي ص – 346)
انگريزن جي وڃڻ کان پوءِ پاڪستان جي شروعاتي دور ۾ هتي اعليٰ تعليم گهڻي اڳ ڀري نه رهي هئي ايتريقدر جو 1958ع کان اڳ سڄي ضلعي ۾ فقط هڪ “شاهه لطيف” ڪاليج هو پوءِ 1960ع ڌاري ابن رشد گرلز ڪاليج (پرائيويٽ) کليو انهيءِ بعد 1962ع ۾ ماڊل آرٽس ڪاليج. 1964ع ۾ ٽنڊو جان محمد ڪاليج (انٽرميڊئٽ) قائم ٿيو 1967ع ۾ ميرپورخاص شهر ۾ ڪمريهنسو هاءِ اسڪول قائم ٿيو پوءِ هنن ادارن جو انگ وڌندو ويو. 1984ع تائين هتي 6 ڪاليج هڪ ڪمرشل انسٽيٽيوٽ، هڪ پبلڪ اسڪول، سڄي ضلعي ۾ 350 هاءِ اسڪول 650 مڊل اسڪول 1494 پرائمري اسڪول 6 وڪيشنل سينٽر قائم ٿي چڪا آهن هاڻي ته ميرپورخاص شهر ۾ ڪيترائي پرائيويٽ اسڪول ۽ ڪاليج قائم ٿي چڪا آهن تعليم ڏيڻ وارا گهڻا ادارا موجود آهن پر تعليمي معيار ڪرڻ سبب اڳ جيترا لاڀائتا نه رهيا آهن.
ڪنهن به شهر جي ترقي يافته هُئڻ جو اندازو اُتي جي ماڻهن جي ڪتاب پڙهڻ جي تعداد ۽ ڪتب خانن مان لڳائي سگهجي ٿو، 1951ع ڌاري هتي فقط هڊسن ڪليڪٽر جي نالي سان هڪ لائبريري قائم هئي جتي 700 ڪتاب انگريزي ۽ سنڌي جا هئا، ميونسپل لائبريري ڊسٽرڪٽ ڪلچرل لائبريري اڄ جون سٺيون لائبريريون آهن انهيءَ کان علاوه پراڻي وقت ۾ علمي ۽ ادبي ذوق رکڻ وارن ماڻهن کي ڪتاب گڏ ڪرڻ جو شوق هو انهن جا ذاتي ڪتب خانا موجود هئا.
(1) ميرپورخاص شهر ۾ محمد بخش ٽالپر جو ڪتب خانو جنهن ۾ 6 هزار مستند ڪتاب موجود هئا، هي هڪ فري ريڊنگ روم هو.
(2) ميرپورخاص ۾ مرحوم پروفيسر محمد يوسف ميمڻ جو ڪتب خانو جيڪو گهڻو قيمتي آهي هن ۾ اڻ لڀ ڪتاب موجود آهن مرحوم محمد يُوسف عربي جو عالم ۽ پي، ايڇ، ڊي هئا ٻه سال کن اڳ گذاري ويا آهن.
(3) شاهه لطيف ڪاليج جي لائبريري
(4) ابن رشد گرلز ڪاليج جي لائبريري
(5) شهيد بينظير هاءِ اسڪول لائبريري
ميونسپل لائبريري جو انچارج مجنون خاصخيلي رهيو جيڪو ڪجهه عرصو ابن رشد ۾ به لائبريريئرن رهيو ۽ ڏاڍي محنت سان ڪم ڪري لائبريري سنواري ڏنائين.
رب پاڪ کي هن ڌرتي جي ڪنهن به خطي کي مهذب بنائڻ ۽ سنوارڻ لاءِ ڪجهه نيڪ انسان کپندا آهن جيڪي پنهنجي مدبرانه صلاحيتن سبب مڃتا ماڻيندا آهن. مان هتي انهن ماڻهن جو ذڪر ڪندس جن سياست فنون لطيفه جي مختلف شاخن مثلا سنگيت موسيقي، مصوري، فوٽو گرافي ۾، پاڻ مڃايو يا وري ڪجهه اهڙا شخص ۽ انهن جون ذاتي وندرون ٻين کي خوشي پهچائڻ جو سبب بڻجنديون آهن اُهي شخصيتون هن دنيا ۾ موجود نه آهن.
انهن مڻيادار ماڻهن ۾ ڪجهه ماڻهون پنهنجي سخاوت ۽ خوش طبعي ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئا اولڊ ٿرپارڪر ۾ اهڙين هستين جي ڪا ڪمي ڪا نه هئي جن ماڻهن سياست ڪئي اُها صاف سٿري سياست هئي تن ۾ غلام محمد وساڻ، غلام نبي شاهه، پير غلا رسول شاهه جيلاني، ارباب نور محمد راهمون، سيد غلام حيدر شاهه، غلام محمد ڀرڳڙي، غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي، مير آچن، ابوبڪر جوڻيجو، مرحوم غلام رسول جوڻيجو، حسين بخش مري، مير الله بچايو، فقير محمد مڱريو، مير الله داد، مير امام بخش مير علي بخش، راڻا چندر سنگهه، مير خدابخش، محمد خان جوڻيجو، مرحوم ڄام ساقي فلاح ۽ بهبود جي ڪمن ۾ ڪوٽ غلام محمد جو حاجي عبدالله مومن، رئيس جان محمد ڀرڳڙي، جنهن پهريون ڀيرو ٿرپارڪر ۾ موٽر ڪار آڻي ماڻهن کي اچرج ۾ وجهي ڇڏيو هو غلام محمد لاٽ پنهنجي انسان دوستي ۽ اخلاقي خوبين سبب هميشه مقبول رهيو ڏيپلي جو سيٺ طاهراڻي فلاحي ڪمن ۾ اڳ ڀريو رهيو مسڪين جهان خان کوسو، محمد بخش مجنون پنهنجي قلم سان انسانيت جي خدمت ڪندا رهيا، ٿر جو ارباب توڳاچي، ارباب اميرحسن ۽ ٻيا پنهنجي قبيلي جي سرواڻي ڪندي انهن جي ڏک سک ۾ شريڪ رهيا انهن سڀني ۾ ارباب الله جڙيو جو ديني لحاظ کان مٿانهون رتبو آهي. پاڻ مولوي احمد ملاح جي لکيل قرآن پاڪ جي منظوم سنڌي ترجمي کي ڇپرائي نه صرف سنڌي ادب ۽ ٻولي تي احسان ڪيائون پر پنهنجي دنيا ۽ آخرت به سنواريائون فلاحي ڪمن ۾ چوڌري غلام حسين مرحوم، چوڌري رفيق، محمد لطيف گانڌي، ڊاڪٽر ڊريگو، ڊاڪٽر نذير صديقي، محمد اشفاق صديقي اهم رهيا.
محمد عثمان ڏيپلائي جنهن سنڌي ادب کي لازوال ڪتاب ڏنا مشهور تاريخي ناول سانگهڙ لکيائون سي پڻ هن خطي جا هئا انهيءَ کان علاوه ٻيا تاريخي ناول مصطفيٰ ڪمال اتا تُرڪ وغيره سندن لکيل آهن پاڻ مئڪسم گورڪي جي ناول جو “امڙ” نالي ترجمو ڪيائون ڏيپلائي صاحب قلم جو ڌڻي هو اسماعيل عرساڻي صاحب هن ضلعي جو نه هو، پر ايجوڪيشن آفيسر رهيو ۽ ٿر متعلق ڪتاب لکيائين “سيرِ ريگستان” انهيءَ کان علاوه ناٽڪ “بدنصيب ٿري” “ڪورٽ” “نجومي” “شاهدي” وغيره سندن قلم جو پورهيو آهن. انهيءَ کان علاوه راءِ چند هريجن “تاريخ ريگستان” ڪتاب لکيو عورتن ۾ ثريا سوز ڏيپلائي ادب ۾ گهڻو ڪم ڪيو.
عثمان اديب ڏيپلي تعلقي جي تاريخ لکي پاڻ ملهايو.
ڦوٽو گرافر مرحوم نذر محمد ايامن تائين مرپورخاص شهر ۾ اسٽيشن روڊ تي قائم ڪيل سندن اسٽوڊيو، نشاط اسٽوڊيو ۾ پنهنجي فن کي عروج تي پهچايو انهيءَ کان علاوه اسٽيشن روڊ تي قائم ننڍڙي فوٽو اسٽوڊيو جو ڪم فوٽو گرافر شاهجهان پوري ڪندو هو، روحاني اسڪالر بابو عبدالله اهم رهيا.
1970ع ڌاري اولڊ ٿرپارڪر جي عمرڪوٽ واري حصي مان سياسي طور اڀري ايندڙ پَلي برادران ادبي طور پاڻ مڃايو هي 1960ع کان 1990 تائين ادب، شاعري، تحقيق ۽ موسيقي جي آسمان جا جرڪندڙ تارا رهيا، عبدالڪريم پلي جا شاعري جا ڪتاب.
“ڪيا سانگ ساوڻ” “چنڊ جهڙا پرين” وفا پلي جا ٻه ڪتاب “لونء لونء منجهه لغار” “درد هزار هڪڙي دل”
راڄ محمد پلي جو تحقيقي ڪتاب “صوفي فقير صديق “صادق” جي زندگي ۽ صوفيانه شاعري “وڙهيا، واڳيا، وچڙيا” ڇپايا ويا. هنن منجهان ولي محمد وفا پلي جو مشهور غزل جيڪو مرحوم سينگار علي سليم ڳايو ۽ ريڊيو پاڪستان حيدآباد تان اڪثر ٻڌڻ ۾ ايندو هو.
ڪڏهن تنهنجي وارن سندي رات ٿيندي،
ڪڏهن محب ملندين ملاقات ٿيندي.
سندن هڪ مشهور شعر آهي:
وقت وارن جا وار سھبا،
دوستن جو سلوڪ ماري ٿو.
هڪ مصور جڏهن ڪا تصوير ٺاهيندو آهي ته ڄڻ هن جي برش ۾ ڪائنات جا رنگ اڀري ويندا آهن ميرپورخاص شهر ۾ مرحوم استاد لعل محمد پٺاڻ، ٿر جي گڊڙي علائقي جي مصور ع. ق شيخ مرحوم ۽ مرحومه عائشه آغا اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ فن مصوري کي نئين دڳ تي آڻي بيهاريو.
هندوستان جي مشهور ليکڪا پوپٽي هيرا ننداڻي هڪ هنڌ لکي ٿي “ڪاٺ جي تختي تي ڌڪ هڻبو ته ردعمل ڪجهه به نه ٿيندو پر جي ‘ستار’ جي تار کي ڇُهئبو ته مڌرتا جا سُر ڇِڙي پوندا بس اِهوئي فرق آهي عام ماڻهون ۽ هڪ تخليقار ۾” هتي جي مشهور ميوزڪ ماسٽر مرحوم “استاد آغا گل محمد” هو جيڪو ميرپورخاص جي سنگيت جي پروگرامن جي موسيقي ڏيندو هو مختلف پرائيويٽ اسڪولن ۾ ٻارڙن کي ميوزڪ سيکاريندو هو اسان جي ابن رشد ڪاليج ۾ پڻ اردو ۽ سنڌي پروگرامن جي موسيقي ڏيندو هو.
پاڪستان جو مشهور ڳائڻو (پلي بيڪ سنگر) مرحوم مسعود رانا (ٽانگي والا خير منگندا) پڻ هن ڪاڪ (ميرپورخاص) جو رهاڪو هو پراڻ جي ڪميٽي مير محمد جو ‘نڙ ساز’ وڄائيندڙ ۽ انهيءَ مان شهرت ماڻيندڙ مير محمد لنڊ پڻ مشهور هو جنهن لاءِ اسان جي منظر تراش شاعر حسن درس اِهو چيو:
“پراڻي عشق پوڙهي جي وڄت نڙ ڦوڪ مان نڪتي،
ملڻ هن مير محمد جو جوانن کي جڙي ٿو پيو”.
هي عظيم فنڪار فقير، اٺ ساز نڙ، سُرندو، بانسري، مُرلي، پاول بوڙينڊو، ڇير ۽ چنگ وڄائي سگهندو هو.
مشھور ڳائڻي مرحومه مائي ڀاڳي، غلام قادر بلوچ، اولڊ ٿرپارڪر جي سانگهڙ ضلعي جو رهاڪو ڳائڻو استاد منظور علي خان پڻ ٽنڊي آدم جو رهاڪو هو مرحوم حسن درس پڻ مشاخ هوتي ۾ مدفن آهي هي اُهي آدرشي انسان هئا جيڪي پنهنجي آدرشن جا پڪا، ڪم جا سچا، زبان تي قائم رهندڙ هي انسان وقت جي طوفانن سان مقابلو ڪندي پنهنجي حق ۽ سچ جي ڏيئي کي روشن رکندا آيا هئا جن جي سرمستي حافظ جي هن شعر وانگر واضع نظر اچي ٿي.
اي صبح جي شمع!
پنھنجي ۽ منھنجي هن حال تي روء
ڇاڪاڻ ته جيڪا لڪل آڳ منھنجي اندر آهي
سا تو ۾ ڪانھي.