باب ٽيون: دُنيا ۾ اچڻ کان وٺي مئٽرڪ پاس ڪرڻ جو احوال ۽ ڪجهه متفرقات
لطف جي لطيف چئي، تو وٽ ڪمي ڪانه؛
عدل ڇٽان آئون نه، ڪو ڦيرو ڪج فضل جو!
(سُريراڳ)
منهنجو جنم گبسن (Gibson) ميٽرنٽي هوم ميرپورخاص ۾ 29 جون 1954ع تي صبح صادق وقت ٿيو. هي ميٽرنٽي هوم ميرپورخاص جو پهريون ميٽرنٽي هوم هو جيڪو لوڪل بورڊ ۽ منسپالٽي جي گڏيل فنڊن سان هلندو هو هن جو نالو 1920ع کان 1921ع تائين ٿرپارڪر ضلعي جي ڊپٽي ڪليڪٽر رهندڙ آر. اي گبسن جي نالي پٺيان رکيو ويو هي علائقو سول اسپتال ميرپورخاص سان بلڪل لڳو لڳ هو ۽ پوءِ لوڪل بورڊ ختم ٿيڻ ٿي هن علائقي کي سول اسپتال حوالي ڪيو ويو جتي پڻ هي ورهين جا ورهه گائني وارڊ، ڊائي ليسز سينٽر ۽ ٻين ڪم ۾ لاڀائتو ثابت ٿيو هن جي پوئين پاسي جتي سامهون اڄ ڪلهه ڊاڪٽرس فليٽ آهن اُتي گبسن صاحب جو نالو ۽ 1921ع جي افتتاح جي تاريخ پڻ درج ٿيل هئي پر پوءِ گذريل 2011ع جي طوفاني برساتن هن جي ڇت ۽ عمارت کي نقصان پهچايو هاڻي هن عمارت کي ڊاهي پٽ ڪيو ويو آهي پوءِ ڪهڙي تعمير ٿي رهي آهي ۽ انهيءَ جو ڪارج ڇا آهي اهيا خبر رب پاڪ کي!
انهيءَ وقت هي گهاٽن وڻن سان جهنجهيل هو جنهن ۾ هڪ وڏو جنرل وارڊ جنهن جي ڀرسان ڪجهه ننڍڙا ڪمرا انهيءَ کان ٻاهر ميدان تي ٻن ننڍڙن آڱڻن وارا ڪواٽر هڪ ڊاڪٽرياڻي جي بنگلو تي مشتمل گبسن ميٽرنٽي هوم چوارائيندو هو پر گهڻو ڪري عورتون هن کي “لطيف جي اسپتال” چونديون هيون. اهي ٽي ننڍڙا ٻن ڪمرن وارا ۽ ٻن اڱڻن وارا ڪواٽر پرائيوٽ روم جو ڪم ڏيندا هئا جتي پڄندي وارن کان ڪرايو وصول ڪيو ويندو هو ۽ اُهي پنهنجي فيملي سميت عورت جي مڪمل صحت يابي تائين رهي سگهندا هئا ننڍي عملي کان علاوه هڪ ڊاڪٽرياڻي نرس ۽ مڊوائف هتي 24 ڪلاڪ موجود هونديون هيون.
سو مون ذڪر ٿي ڪيو پنهنجي جنم ڏينهن 29 جون جو ته منهنجو بابا سائين فجر جي نماز پڙهي ميٽرنٽي هوم جي سائي ڇٻر تي دعا گهري ختم ڪئي ته گبسن هوم جي مڊوائف فاطمه اچي بابا کي خوشخبري ڏني ته:
“توهان کي نياڻي ڄائي آهي جيڪا تمام صحتمند ۽ پياري آهي”
اتان وري ڊاڪٽر مسز لطيف پنهنجي بنگلي ڏانهن ويندي بابا کي واڌايون ڏنيون ۽ چيو ته ماءُ ۽ ٻارڙي کي ڪواٽر ڏانهن شفٽ ڪيون پيا هيءَ ڊاڪٽرياڻي مسز لطيف گانڌي ميرپورخاص جي مشهور وڪيل محمد لطيف گانڌي جي گهر واري هئي ۽ سنڌ جي مشهور گائنا ڪالاجسٽ پروفيسر ڊاڪٽر رضيه علي محمد انصاري جي امڙ هئي.
بابا جيڪو اولاد لاءِ ورهين کان سڪايل هو سو اهيا خوشخبري ٻڌي اکين مان لڙڪ لاري ويٺو پوءِ وڻن تي ويٺل پکين جون لاتيون ٻڌي مٿي نهاريائين ۽ بابا جي اندر مان ڄڻ ڪي هي آواز آيو.
“هي هرکر رين بسيرن جي ٿي ويندي ساک سويرن جي!”
بابا جي زندگي ۾ اميد جي باکَ ڦُٽي نڪتي هئي هُو خوشي وچان ڪواٽر ۾ داخل ٿيو جتي بابا جي ڀيڻ منهنجي پڦي مونکي کنيو ويٺي هئي يڪدم مونکي بابا جي هٿن ۾ ڏنائين ۽ جذباتي ٿي آسمان ڏانهن اشارو ڪيائين. “هي ڇا!”
“بابا ته سجده زمين تي ٿي ڪيا” ۽ “پُڦي آسمان ڏانهن اشارا ڪري رهي هئي ته رب پاڪ مهرباني ڪئي آهي”
پڙهندڙ سوچيندا هوندا ته ايتريون ننڍڙيون ڳالهيون جيڪي هڪ حقيقت هيون، سي مونکي انهيءَ وَهيءَ ۾ ڪيئن سمجهه ۾ آيون ۽ هاڻي ڪيئن ياد بيٺيون آهن. بابا ۽ امان اُهي سڀ ڳالهيون منهنجي شعور ۾ اچڻ وقت ڪندا هئا، جڏهن ماضي جي دري کوليان ٿي ته سڀ ڏيک منهنجي سامهون اچي بيهن ٿا باقي انهيءَ وقت مان پاڻ هڪ معصوم ٻارڙي هُيس.
يا
ہونا بھی بقدریک نفس ہے،
ہماری ابتدا کیا!، انتہا کیا۔
يا وري ڀڳت ڪبير:
کہاں سے آیا ہوں، کہاں جاؤں گا!
مونکي ننڍي هوندي جون 4 سالن کان وٺي ڪجهه ڳالهيون ڀنڀرڪي جي روشني وانگر ياد آهن باقي 5 سالن کان پوءِ جا واقعه چڱي طرح ياد آهن پر هاڻي ڇا ٿيو آهي جو ماضي قريب وسرندو وڃي ۽ ماضي بعيد چٽو ٿيندو پيو وڃي اِهو به رب جو ڪرم آهي جو ماضي قريب جا ڪيترا ماڻهو اڃان حيات آهن باقي ماضي بعيد جا گهڻا تڻا.
“ويڙهيچن وري ڪَر نه لڌي ڪڏهن”
هاڻي مان اچان ٿي پنهنجي پرائيوٽ روم ڏانهن يعني ڪواٽر ڏانهن جتي چهچٽو لڳو پيو هو. دادو مان آيل منهنجي پڦي ۽ انهيءَ جو فيملي خوشي ۾ نه پئي ماپي بابا منهنجي منهن ڏانهن نهاريندي خوشي وچان چيو.
“هي ته منهنجي امان مرحيات جهڙي آهي، هن جون اکيون ته صفا امان جهڙيون آهن”
۽ پوءِ بابا پيار منجهان منهنجي پيشاني تي چمي ڏني هئي.
منهنجي ڏاڏي جيڪا اڌڙوٽ عمر ۾ پنهنجي اکين جي ديد وڃائي چُڪي هئي سان بابا کي انهيءَ وقت ڏاڍي ياد آئي ته:
“منهنجي امان ڪيئن دنيا جي حسناڪين ڏسڻ کان محروم ٿي وئي هئي”
بابا سڀني ڀائرن ۽ هڪ ڀيڻ کان ننڍو هو يعني گهر جو ننڍو فرد هو هتي وري گهر ۾ هڪڙو مونکي کڻي پيو ۽ ٻيو وري پنهنجي واري جو انتظار ڪري پيو امان ڪافي انتظار کان پوءِ پڦي کي چيو ته “منهنجي ڌي ته مونکي ڏيکاريو مون ته ڏٺي به ڪانه آهي!” ۽ پوءِ پڦي مونکي کڻي امان جي بيڊ وٽ آئي امان چيو: “هِيءَ چڱي ڀلي ته آهي روئي ته ڪانه ٿي!
امان مونکان اڳ منهنجي هڪ ڀاءُ کي جنم ڏنو هو، جيڪو مُرده پيدا ٿيو هو ۽ اهو به ورهين جي بي اولادي کانپوءِ!
امان جهڙوڪر صدمي ۾ ورتل هئي، پر بابا مايوس نه هو پُراميد هو، بقول ڀٽائي سائين جي.
جي ليلائي نه لهين ته پڻ ليلائج،
آسرو م لاهج سڄڻ، ٻاجهيندڙ گهڻو.
جيئن ته هُو هڪ باشعور ۽ روشن خيال ماڻهو هو، رب پاڪ جو عبادت گذار، توَڪلي ۽ ڪنهن به شڪ ۽ وسوسي ۾ نه اچڻ وارو، سو پُراُميد هو، ۽ پوءِ امان کي وٺي ڪراچي ويو هو، جتي ڊاڪٽر ساران صديقي جيڪا شڪارپور سان واسطو رکندڙ سنڌ جي پهرين مسلمان ڊاڪٽرياڻي هئي. تنهن وٽ امان جو باقاعده علاج ٿيو ۽ بابا امان کي دلاسو ڏنو ته هاڻي جيڪو توهان جو اولاد پيدا ٿيندو، اُهو انشاءالله زندهه سلامت پيدا ٿيندو. ٿيو به ايئن مان جيئري سلامت پيدا ٿيس ۽ الحمدالله زندگي جا سڀ اسٽيج گُهمي ڦِري پيرسني جي آخري اسٽيج تي پڻ رب پاڪ ڪنهن جو محتاج نه ڪري. ڏاڍي چُستي سان هلان ڦِران پئي ۽ دنيا جا سڀ ڪم ڪار ڪيان پئي.
بابا منهنجي جنم ٿيڻ کان پوءِ زندگي جي نئي چائنٺ تي اچي بيٺو هو هاڻي سندس ذاتي دلچسپيون گهمڻ ڦرڻ رولاڪيون ختم ٿئي ويون هيون. ٻچڙيوال ٿيڻ کان پوءِ بابا جي سوچ جو مرڪز مان هُيس، انسان جي زندگي جا اُهي لمحا ڏاڍا ڀرپور هوندا آهن، جڏهن هن کي اولاد جي نعمت حاصل ٿيندي آهي، جڏهن پهريون ٻار ڄمي ٿو ته انهيءَ خوشي جي ڪيفيت ڪجهه عجيب هوندي آهي. بابا ٻڌائيندو هو ته:
”مان ته ڪپڙن ۾ نٿي ماپيس ۽ مون اهيا خوشي اولاد جي وڌندڙ انگ ۾ پڻ ساڳئي ريت محسوس ڪئي هئي، پر پهريون تجربو بهرحال پهرين حيثيت رکي ٿو“
مائٽ ٿيڻ به هڪ سچو ۽ زبردست احساس آهي. هُو پڻ حياتي جي نئين مرحلي ۾ داخل ٿيو هو، هاڻي هُن وٽ جيڪي اڳ هو سو پوئتي رهجي ويو هو.
“هر خاتمو هڪ نئين شروعات هوندي آهي!”
بابا نوجواني کان آزاد زندگي گذاري هئي، پر هاڻي هن جهان گرد انسان پنهنجي آزادي قربان ڪرڻ جو فيصلو ڪيو هو. بابا جي اِها وندر امان سان شادي بعد گهڻي حد تائين ختم ٿي وئي هئي. ڇاڪاڻ ته عورت خاص طور زال کي عزت ڏيڻ هن جي منشور ۾ شامل هو. هُو زال کي عزت ڏيڻ، هن جي ضرورتن جو خيال رکڻ بيماريءَ جي حالت ۾ سُٺي پرگهور لهڻ جو قائل هو. هُو مختلف ماڳن مڪانن کي گُهمي ڦِري ڏِسڻ جو شوقين هو، چوندو هو ته سُهڻيون شيون ۽ جايون مونکي ڏاڍيون وڻنديون هيون.
سدا ڳوليو ساهه کي، سچائي ۽ سونهن،
وندر ۽ ورونهن، مون لاءِ پيڇو پرين جو.
بابا سان به ڪا اهيائي ماجرا هئي بابا کي ڀلاري پار وڃڻ جي به ڏاڍي خواهش هئي هُوءَ سول انجنيئر هو ۽ نوڪري حاصل ڪرڻ کان پوءِ 28 سالن جي عمر ۾ سڄي سال جون پگهارون گڏ ڪري پاڻي واري جهاز ۾ حج ڪري آيو هو ڇو جو ٻڌائيندو هو ته ننڍي هوندي کان نوشهري مدرسي ۾ شاگردي دوران اهيا لُنوءَ کيس لڳي چڪي هئي ۽ پاڻ ڀرو ٿيڻ بعد سندن اهيا خواهش رب پاڪ اگهائي بقول شاهه سائين:
اندر جنين اُڃ پاڻي اُڃيو اُن کي!
اڳي اوڙي پاڙي ۾ به افراتفري وارو عالم نه هو محبتون، دوستيون، انسانيت، همدردي، خبرگيري ۽ ڀائپيون، اهي جذبا قائم هئا.
”سڳا سيئي سيڻ، جنين اوڏا پکڙا“
انهيءَ پاڙي ٽئوراآباد مان امان جون ساٿياڻيون، امان کي ڏِسڻ لاءِ اينديون رهنديون هيون. بابا امان جي مدد لاءِ گلاب نالي ڇوڪرو جيڪو مھاجر هو، اڳ ئي گهر ۾ رکيو هو. اها فيملي کوکروپار بارڊر کان ميرپورخاص پهتي هئي ۽ هن جي پيءَ کي ڪجهه سال اڳ بابا جانورن جي اسپتال ۾ نوڪري وٺرائي ڏني هئي. اها ضلعي ٿرپارڪر جي پهرين وٽنري ڊسپينسري هئي، جيڪا 1915ع ڌاري قائم ٿي هئي، جنهن کي لوڪل بورڊ پنهنجي خرچن سان هلائيندو هو. هن جي عمارت موجوده ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي ڀرسان نور شاهه ڪالوني جي سامهون ويندڙ روڊ تي جوهر ڪالوني جي ڀر ۾ آهي. سو ذڪر ٿي ڪيم ڇوڪَري “گلاب” جو جيڪو انهيءَ وقت يارنهن ٻارنهن سالن جو هو. غريب هُئڻ باوجود انتهائي ايماندار ۽ وفادار هو. انهيءَ وقت سندس پگهار 10 روپيا ماهانه هئي. هُو منهنجي ڄمڻ تي ڏاڍو خوش ٿيو هو، پر وهمي به تمام گهڻو هو. جيڪي عورتون اسان جي گهر اينديون هيون انهن کي ڏسي چوندو هو.
’’یہ ہماری مُنی کو نظر لگادیں گی‘‘
جڏهن مايون هليون وينديون هيون ته ڊوڙ پائي رڌڻي مان چمٽي ۾ ٽانڊو کڻي اچي انهن جي پيرن جي نشانن تي رکندو هو. بابا ڪاوڙ ڪندو هُيس ته اهيا ڪهڙي توهم پرستي آهي. پر انهيءَ جي باوجود مُڙندو ڪونه هو. ايندڙ ويندڙ کي چوندو هو!
‘‘دیکھو تو صحیح ہمارے مُنی کتنی کمزور ہے۔۔!!’’
آخرڪار ڀرواري گهر جي رُوپ چَند جي ماءُ چئي ڏنس ته “مُئا چئين ڇا ٿو!؟ هي هيڏي ٿلهي متاري ڇوڪري آهي. تون وري ڪمزور ڪمزرو جي رَٽَ لڳايو ويٺو آهين. ڇهين ڏينهن گبسن هوم مان موڪل ٿي امان ۽ بابا مونکي کڻي ٽنئورا آباد چاچا عبدالرسول جي گهر پهتا شام جو ڌام ڌوم سان منهنجي ڇٽي ڪئي وئي پڦي ريشمي ڪپڙا سبي مونکي پارايا بابا هڪڙو ننڍڙو پتين جو سونو هار، ٻه عدد ڪنگڙيون ۽ هڪ منڊي اڳي ئي سوناري کي ٺاهڻ لاءِ چيو هو سو کڻي آيو هو مونکي اِهي سڀ زيور پارايا ويا هئا مِٺي ۽ نمڪين ڀت جون ديڳيون چاڙهيون ويون هيون پڦي وري منهنجي وڏي ٿيڻ تي ٻڌائيندي هئي “تون انهيءَ ڏينهن ڏاڍي سُهڻي ٿي لڳيئن” هوڏانهن گلاب جو چوڻ سچ ثابت ٿيو ٻئي ڏينهن مونکي بخار ۽ الٽيون شروع ٿي ويون مون کير پيئڻ بند ڪري ڇڏيو هو امان ۽ بابا ڏاڍا پريشان ٿيا ڊاڪٽر مسز لطيف سان رابطو ڪيو ويو جنهن پيئڻ جون دوائون لکي ڏنيون انهيءَ وقت ٻارن جي “پيڊياٽرسٽ” جو ڪم پڻ اهيا ڊاڪٽر ڏيندي هئي هن بابا کي دلجاءِ ڏني واقعي مان ٽن چئن ڏينهن ۾ ڏاڍي ڪمزور ٿي وئي هُيس گلاب چيو:
‘‘میں نے کہاتھا نہ نظر لگ جائگی سو لگ گئی’’
بابا جڏهن اهي لفظ ٻڌا ته ڪجهه سوچ ۾ پئجي ويو ۽ مونکي هٿن ۾ کڻي ڪجهه قراني آيتون شوڪاريائين مان ته ڪجهه ڏينهن بعد چڱي ڀلي ٿي ويس پر وري ڪڏهن زندگيءَ ۾ ٿلهي متاري ڪانه ٿيس. اِهو هو ڪاري نظر جو ڪمال..!
منهنجي پڦي صاحب خاتون مون لاءِ اڳ ئي بيوٽيفڪيشن پروگرام ٺاهي آئي هئي تنهن تي هاڻي عمل درآمد پڪي طريقي سان شروع ٿي ويو هو. ٿلهي سرمي سرائي سان اکين ۾ سرمو وجهڻ، پيشاني کي هٿن جي ترين سان زور ڏيڻ، جسم تي مالش ڪرڻ ۽ مان انهن ڪمن تي زور زور سان روئڻ شروع ڪندي هُيس خاص طور تي سرمو پارائڻ وقت، بابا چوندو هُيس ته ڇو ٿي پارائينس ڇوڪري روئي ٿي، ته جواب ڏيندي هئي ”اکيون وڏيون ٿيندس“ بابا چوندو هو: ”اکيون اڳئي وڏيون آهن اڃان ڪيتريون وڏيون ڪنديسِ“
پوءِ بابا جي گهر کان ٻاهر وڃڻ جو انتظار ڪندي هئي ۽ امان کان پڇندي هئي ته “ادو ڪڏهن نوڪري تي ويندو ۽ اڃان ڇو ڪونه ٿو نوڪري تي وڃي؟” بابا جي پوسٽنگ انهن ڏينهن ۾ سانگهڙ ۾ هئي جيڪو 1947ع کان پوءِ چار ڀيرا ضلعو ٺهيو ۽ ڊهيو هو اتي بابا پي ڊبليو ڊي کاتي ۾ اورسيئر هو.
بابا جي ابتدائي تعليم ڳوٺ خانواهڻ ضلعو نوشهروفيروز (تڏهوڪو ضلعو نواب شاهه ساهتي) جي هڪ ملان اسڪول جي هئي پوءِ وري اڳتي تعليم لاءِ الله آندي شاهه جي ٺاهرايل نوشهرو جي مدرسه اسڪول آيو هو جتي ميٽرڪ پاس ڪئي هئائين پوءِ ڪراچي جي ڏيارام، ڄيٺمل ڪاليج جنهن ۾، انجنئيرنگ شاخ قائم ٿيل هئي جتي اور سيئر ڪورس ڪيل شاگردن کي پبلڪ ورڪس کاتي ۾، ملازمتون ڏنيون وينديون هيون بابا پڻ انهيءَ ڪاليج مان پڙهي ملازمت حاصل ڪئي هئي جيڪا گهڻي تڻي اڳوڻي ضلع ٿرپارڪر جي مختلف شهرن ڪوٽ غلام محمد (جيمس آباد) سانگهڙ، ڍورو نارو وغيره ۾ هئي امان سان بابا جي شادي ڳوٺ خانواهڻ ۾ ٿي هئي منهنجي ناني ميان علي نواز قريشي جو تعلق زمينداري ڪرت سان هو خانواهڻ جي ويجهو سيالن جي ڳوٺ مان نانا جي شادي ٿيل اُتي ئي سيالن جي ڳوٺ (راون) جي ڳوٺ ويجهو نانا جي چڱي زرخيز ٻني هئي نانا جي والد عبدالقادر قريشي جي دور ۾ اهي زمينون کوهن جي پاڻي تي آباد ٿينديون هيون پر پوءِ اسانجي امان، نانا جي ساروڻين مان ٻڌائيندي هئي ته
“اُن دور ۾ سکر بئراج نئون جڙي راس ٿيو هو اڳوڻو هڪ فصلي دور پڄاڻي تي پهتو هو. چيٽ ۽ ڪَتيءَ جا سال ۾ ٻه فصل پوکجڻ جي شروعات ٿي هئي سنڌ جي زراعت جي تاريخ ۾ اِهو وڏي ۾ وڏو انقلاب هو جيڪو 1930ع ڌاري آيو هو منهنجي نانا جي ٻنين پڻ گهڻو اناج ڏيڻ شروع ڪيو هو نانا مرحوم خانواهڻ جو چڱو خاصو زميندار ۽ معتبر ماڻهون هو جنهن وٽ ننڍن وڏن فيصلن لاءِ ملاح، ڪونڌر وغيره ايندا هئا امان وارن وٽ گهر ۾ مال، جانور ۽ کاڌي جون جنسون موجود هونديون هيون کير مکڻ جام هو وزن جا پيمانا ٽويو، ماسو، ڪاسو وغيره هوندا هئا ۽ شين جي بدلي ٻئي شي خريد ڪئي ويندي هئي نانا غريب پرور هو خدا جي ڏني مان غريبن جي مدد ڪندو هو ماڻهن جا هشام هن جون عقل ۽ علم جون ڳالهيون ٻڌڻ لاءِ گڏ ٿي ويندا هئا پوءِ به خانواهڻ جا پراڻا ماڻهون جن ۾ خاص طور ميربحر عورتون ايامن تائين سندس ڪچهري جا حوالا ڏينديون هيون
صحبت سپرين جي جڏهن پوي ٿي ياد،
فريادون فرياد، ناگهه وڃن نڪريو.
هو سچ ڳالهائيندڙ ۽ ڪوڙ ڪپت کان پري رهندڙ هڪ سچ ڳالهائيندڙ انسان هو انهيءَ سچ ڳالهائڻ سبب انهيءَ وقت جا قريشي خاندان جا ماڻهون اڪثر کائنس ناراض رهندا هئا نانا سائين جي شادي به ڌارين راون (سيالن) مان ٿيل هئي جيڪي سرائڪي ٻولي ڳالهائيندا هئا منهنجي امان جي مادري زبان سرائڪي هئي پر امان کي ڳالهائڻ ڪانه ايندي هئي الائي ڇو....!؟
يا وري اِهو سبب ٿي سگهي ٿو ته امان جي ماءُ جيڪا امان جي ننڍپڻ ۾ 7 سالن جي عمر ۾ گذاري وئي هئي تنهن کان نه سکي سگهي هجي يا وري گهر ۽ ماڻهن جي ۽ ماحول ۾ مروج زبان سنڌي هئي تنهنجي ڪري نه سِکي سگهي امان کي هڪ سڳو ڀاء امان الله قريشي هو جيڪو منهنجو سڳو مامو هو ۽ هڪ ننڍڙي ڀيڻ عنايت خاتون هئي جيڪا ماء جي وفات وقت ڪجهه مهينن جي هئي امان وارن جي پرورش سيالن جي ڳوٺ مان آيل سندن نانِيءَ ڪئي نانا ٻئي شادي ڪونه ڪئي منهنجو مامو امان الله پڻ نوشهري مدرسي ۾ پڙهيو پوءِ انجنيئرنگ جي تعليم حاصل ڪري اريگيشن کاتي ۾ نوڪري جي شروعات ڪيائين جيڪا پڻ ڍورو نارو فرش سَب ڊويزن هئي ماما جي خانواهڻ کي ڇڏي ٿرپارڪر اچڻ کان پوءِ نانا به گهڻو عرصو خانواهڻ ۾ نه رهيو ۽ ٿرپارڪر هليو آيو پاڻ سان گڏ ننڍي ڌي کي به وٺي آيو ٿرپارڪر جا وڻ وسائڻ کان پوءِ هُو تاحيات هتي منهنجي مامي ۽ انهيءَ جي اولاد سان گڏ رهيو ۽ ميرپورخاص ۾ 1960ع ڌاري گذاري ويو سندس مدفن تقي شاهه قبرستان ميرپور خاص ۾ آهي.
بابا جي نوڪري تي وڃڻ کانپوءِ پُڦيءَ جا وارا نيارا ٿي ويندا هئا ۽ هُوءَ پنهنجي بيوٽيفڪيشن پروگرام تي سختي سان ڪار بند ٿي ويندي هئي ۽ امان کي ٻڌائيندي هئي ته مون هن اولاد لاءِ هيتريون سُکائون باسيون آهن انهن ۾ سڀ کان اهم سُکا “ڪُهاڙي پير” جي آهي
بابا پڇيس ته
“ادي اُهو ڪهاڙو پير ڪٿي آهي؟”
جواب ڏنائين...
“دادو مان ريل رستي توهان ڏانهن پئي آيس جتي جبلن ۾ سرنگهه منجهان ريل لنگهندي آهي ۽ اُتي اوندهه ڇائنجي ويندي آهي اُن گسَ جي ٿورو اوريان يا پويان ڪهاڙو پير آهي مونکي مسافر عورتون ٻُڌايو سو مون به تنهنجي اولاد ٿيڻ: لاءِ سُکا باسي ڇڏي ته جڏهن اولاد ٿيندو ته پنج عدد ڪهاڙيون ٺهرائي هتي سُکا طور ڏئي وينداسين”
بابا چيو!
“ادي واه جو ڪم ڪيو اٿئي! مان ته سُکائن باسڻ ۽ پيرن جي درگاهن تي وڃي ڪجهه گهرڻ جو قائل ئي نه آهيان منهنجو رب پاڪ تي ڪامل ڀروسو آهي جيڪو گُهرڻو آهي انهيءَ کان گُهرو اُنهيءَ کي ٻاڏايو اگر مقدر ۾ آهي ته ضرور ملندو”
”روئيندي ڏٺيون مون ان در مٿي دادليون“
بابا سائين جيتوڻيڪ انهيءَ وقت شاهه عنايت شهيد جا معتقد هئا پر فنا في لمرشد نه هئا سندن سوچ سدائين منصفانه رهي پاڻ روشن خيال آزاد منش ۽ صوفياڻو خيال رکندڙ هئا اسلامي ارڪانن جي پوري طرح بجا آوري ڪندا هئا سندن مزاج ۾ ڪٿي به ڪٽرپڻو نه هو نه وري پنهنجي سوچ کي ٻين تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪندا هئا هن جا هندو، پارسي عيسائي مذهب وارن سان سٺا لاڳاپا رهيا پاڻ روشن خيال ۽ ترقي پسند هُئڻ باوجود مذهبي ذهنيت رکندا هئا سندن چوڻ هو حياتي ۾ ٽن ڳالهين جو خاص خيال رکجي.
“اعتبار، واعدو ۽ تعلق اِهي ٽٽڻ مهل ڪو آواز پيدا نه ڪندا آهن پر زندگي کي ماٺ ڪرائي ڇڏيندا آهن”
بهرحال بابا پڦي کي چيو ته آئون توکي دادو واپسي مهل ڪهاڙين جا پئسا ڏيندس اُهي ٺهرائي ڪنهن ماڻهون هٿان ڪهاڙي پير تي موڪلي ڏجانء ڇو ته تو هڪ انسان جيڪو زندهه به نه آهي ان سان وعدو ڪيو آهي وعدي جي پاسداري ضروري آهي
بهرحال بابا انهيءَ وقت پڦي کي سو روپيا ڪڍي ڏنا ۽ چيائين ته:
“هي اڄ ئي ننڍڙي جي نالي خيرات ڪري ڇڏ!”
پڦي انهيءَ وقت در تي آئي انهيءَ در جي سامهون هاڻي جتي اَٽي پيهڻ جي مشين آهي اتي هڪ پپر جو وڏو گهاٽو وڻ هوندو هو اُتي هڪ مسڪين عورت اڪثر ويٺي هوندي هئي پڦي اُهي پئسا عورت جي حوالي ڪيا انهيءَ دعائون ڏنس ۽ چيائين ته
“مونکي ننڍڙي ڏيکار ته سهي”
پر پڦي کي وري اهوئي عورتن وارو “وهم ۽ توهم پرستي” نظر هڻي ويندي.
هن کي جواب ڏنائين ته :
“اسان جي ننڍڙي سُتي پئي آهي آواز تي جاڳي پوندي!”
اِهو چئي پنهنجي عقل موجب انهيءَ عورت مان جان ڇڏيائين ڪوڙ نه ڳالهائيندي هئي پر هتي ڀاءُ جي اولاد لاءِ پيار ۽ حُب هن کي نظريه ضرورت تحت ڪوڙ ڳالهائڻ تي مجبور ڪيو هو چوندا آهن ته:
“محبت قدر تي ٿيندي آهي، جڏهن ته نفرت سکڻي پوندي آهي”
هوڏانهن بابا روزانه منهنجا فوٽو ڪڍندو هو فوٽو گرافي ۽ فوٽو ڪڍرائڻ جو شروع کان شوقين هو. جواني ۾ جيڪي ماڳ مقام گهميا هئائين انهن جا فوٽو پنهنجي ڪيمره ۾ محفوظ ڪيا هئائين پر وري نوڪري سانگي مختلف هنڌن تي رهڻ دوران انهن مان ڪجهه وڃائجي ويا هئا پر امان جي اچڻ کان پوءِ جا سڀ فوٽو صحيح سلامت مون وٽ موجود آهن.
تڏهن ته چوندا آهن.
وجود زن سي هي تصوير ڪائنات ۾ رنگ!
اسي ڪي ساز سي هي زندگي جا سوز درُن.
امان جيتوڻيڪ بابا جي استعمال جون سڀ شيون سنڀالي رکندي هئي پر پنهنجو فوٽو ڪڍرائڻ جي خلاف هوندي هئي. چوندي هئي
“اهي ڦوٽو گناهه آهن، بُت آهن..!”
بهرحال پوءِ آهستي آهستي وقت ۽ حالتن کي ڏسندي هُوءَ فوٽو ڪڍرائڻ تي راضي ٿي. بابا روزانه منهنجو هڪ فوٽو ڪڍي پوءِ ڊيوٽي تي ويندو هو جيڪو فوٽو سج جي روشني ۾ نڪرندو هو ڇو ته فليش انهيءَ ۾ ڪونه هوندو هُو امان کي چوندو هو
“ڇوڪري کي فقط جهلي بيهه تي فوٽو ڪڍان پر هو ٺُپُ جواب ڏيندي هئي ته مونکي گناهه ٿيندو. منهنجا بابا سان گڏ ٻاروتڻ ۽ اوائلي پاروتڻ جا تمام گهڻا فوٽو آهن پر امان سان گڏ فقط هڪ فوٽو آهي جنهن ۾ هُوء مونکي ڪِرڻ کان بچائڻ لاءِ پلنگ جي ڪنڊ کان جهليو بيٺي آهي هُن جي فقط ٻانهن نظر اچي پئي باقي منهنجو سڄو فوٽُ آيو آهي. بابا جو فوٽو ڪڍڻ ڪڍرائڻ جو شوق مونکي اٺن مهينن جي عمر ٿيڻ تائين ميرپورخاص جي مختلف فوٽو اسٽوڊيوز تي آڻي پهچايو هاڻي جڏهن مان ڪنڌ جهلي سهاري سان پنهنجن پيرن تي بيهڻ جهڙي ٿي وئي هُيس ته به اُهي فوٽو ڪڏهن هِڪڙي اسٽوڊيو ڪڏهن ٻئي اسٽوڊيو تان نڪرندا رهندا هئا پوءِ جڏهن منهنجا ٻيا ڀائر ۽ ڀيڻ ڄائي ته انهن جا فوٽو به ڏاڍي شوق سان وٺي وڃي اسٽوڊيو مان ڪڍرائي ايندو هو.
منهنجي عمر جڏهن پوڻا ٻه سال هئي تڏهن مونکي ٽائيفائيڊ ٿي پيو هو بابا جو ڄڻ ته سُک ڦتي ويو هو، وقت تي دوا پيارڻ پرهيزي کاڌو (پيڪ فرينس) وارن جي رَٻَ کارائڻ ۽ هڪ ڪلاڪ اندر ٻه ٽي ڀيرا بخار چيڪ ڪرڻ جهڙوڪر بابا جي ڊيوٽي هئي ميرپورخاص جو پراڻو ۽ مشهور ڊاڪٽر ‘ڊريگو’ روزانه وزٽ تي اسان جي گهر ايندو هو ۽ بابا کي دلجاءِ ڪرائيندو هو هيءُ ڊاڪٽر ڊريگو “گوا” هندوستان کان آيل ماهر فزيشن هو انهيءَ وقت ميرپورخاص ۾ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ڊاڪٽر مئا پر هن ڊاڪٽر ڊريگو سڄي حياتي ميرپورخاص جي عوام جي خدمت لاءِ وقف ڪئي “گوا” هندوستان سان تعلق رکندڙ هي ماڻهو رومن ڪيٿولڪ عيسائي هئا انگريزن جڏهن سنڌ تي قبضو ڪيو ته گهڻا ماڻهو گوا جي فوج سان گڏ سنڌ ۾ آيا جڏهن ڪراچي بندرگاهه کي ريل رستي پوري هندوستان سان ڳنڍيو ويو ته هندوستان مان ٻين برادرين سان “گوئن” پڻ روزگار سانگي ڪراچي آيا اتان وري اندروني سنڌ جي ٻين شهرن ۾ اچڻ شروع ٿيا هي “گوئن” انتهائي محنتي ۽ ايماندار هوندا هئا ڊاڪٽر ڊريگو پڻ اهڙي طريقي سان ميرپور خاص پهتو هو سندس ڪلينڪ کري ڪواٽر ميرپور خاص ۾ هئي هن شهر ۾ پهريون ڀيرو پرچي سسٽم رائج ڪيو جنهن مطابق هر مريض سندس نمبر اچڻ تي ڊاڪٽر کان چڪاس ڪرائي سگهندو هو سندس اسپتال مان هڪ سائي رنگ جو مڪسچر ملندو هو جنهن جو کارو ذائقو اڄ به مونکي ياد آهي انهيءَ کان علاوه ڪجهه گوريون ملنديون هيون انجيڪشن تمام گهٽ هڻندو هو اڄ ڪلهه جا ڊاڪٽر ۽ مريض ٻئي سئي هڻڻ ۽ هڻائڻ ۾ ڏاڍا خوش ٿين ٿا. ڊاڪٽر ڊريگو جهڙا پنهنجي پيشي سان سچار ۽ ساونت ڊاڪٽر هن چرخ گردون ۾ گهٽ ملندا.
سو مون ذڪر پئي ڪيو پنهنجي بيماريءَ جو امان ٻڌائيندي هئي ڏينهن جي وقت تون گهڻو ڪري خاموش رهندي هئين ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪنجهندي هُئين پر جڏهن رات ٿيندي هئي ته روئڻ شروع ڪندي هئين.
“امان، بابا نات (رات) ٿئي وئي آهي هاڻي نات ٿئي وئي آهي”
پوءِ اِهو الائي ڪهڙو خوف هو جيڪو منهنجي لاشعور ۾ ويٺل هو حالانڪه اتي ٽنئورا آباد ۾ لائٽ هئي بلب سڄي رات روشن رهندا هئا انهيءَ وقت واپڊا جي بجلي نه هئي بلڪه هڪ ننڍي اليڪٽرڪ ڪمپني ميرپورخاص کي لائٽ فراهم ڪندي هئي جلدي اولڊ پاور هائوس ٺهيو اهيا ننڍڙي اليڪٽرڪ ڪمپني ڪجهه خاص پاڙن ۽ آفيسن کي بجلي فراهم ڪندي هئي اُنهن پاڙن ۾ ٽنئورآباد جو پاڙو به شامل هو جيڪو انگريزن جي آخري ڏهاڪي دوران گهڻو تڻو آباد ٿيو هو هن جو انفااسٽيڪچر (تعميراتي ڍانچو) بهترين هو گهٽيون ڪشاديون ۽ گهرن اڳيان فٽ پاٿ گهرن جون ڇتيون يورپ جي ملڪ بيلجيئم مان گهرايل ٽيئر گارڊر سان ٺهيل هيون پاڪستان ٺهڻ کان اڳ هتي هندو آبادي اڪثريت ۾ هئي منهنجي چاچي عبدالرسول هتي ٻه پلاٽ خريد ڪري پاڪستان ٺهڻ کان اڳ گهر ٺهرايو هو جيڪو چئن حصن تي مشتمل هو اسان هيٺ واري اڌ حصي ۾ رهندا هئاسين.
بابا ويچارو سڄي رات پنهنجي ڪنڌ تي منهنجو مٿو رکي گهر ۾ پيو گهمائيندو هو آخر خدا خدا ڪري منهنجي مُدي (ٽائيفائيڊ) جي انهي تپ مان جان آجي ٿي ۽ مان صحت ياب ٿيس امان بابا کي چيو.
“هن جا وار هاڻي بخار ۾ ڪري ڪمزور ٿي ويا آهن هن جو مٿو ڪوڙائي اچو ته سٺا وار نڪرن”
امان جا پنهنجا گهاٽا وڏا وار هئا ۽ چاهيندي هئي ته منهنجا به وڏا وار ٿين. بابا مونکي کڻي حجام وٽ آيو ۽ مونکي ٺوڙهي ڪرائي آيو بابا انهيءَ وقت به منهنجو (مون ٺوڙهي) جو هڪ فوٽو ڪڍيو جيڪو اڄ سوڌو مون وٽ موجود آهي بابا مون سان ڪيڏو نه پيار ڪندو هو انهيءَ جو اندازو مونکي هن ڪٿا لکندي محسوس ٿي رهيو آهي ته: “حياتي جي هن اسٽيج تائين بابا جيترو پيار مون سان ڪيو ڪنهن نه ڪيو آهي ۽ دل منجهان شاهه سائين جو هي بيت نڪري قلم جي زينت بڻيو آهي.
حبيبن هيڪار، منجهان مهر سڏ ڪيو،
سو مون سڀ ڄمار، اورڻ اُهو ئي ٿيو.
منهنجي ٻاروتن جو ڪجهه حصو سانگهڙ شهر ۾ به گذريو. ڇاڪاڻ ته بابا جي نوڪري اُتي هئي منهنجي امان ۽ بابا مونکي وٺي سانگهڙ آيا مون سان وابسته ڪجهه يادگيريون ۽ ڳالهيون منهنجي وڏي ٿيڻ ٿي ڏاڍي شد ۽ مد سان ڪندا هئا هڪڙو قصو اِهو ته هڪڙو ڀيرو ميرپور خاص کان سانگهڙ ويندي گاڏي (جيپ) خراب ٿئي پئي هلڻ کان صفا جواب ڏيئي ڇڏيائين بابا پريشان ٿي ويو پر ڊرائيور آسرو ڏنو ته:
“ڪوشش ڪيون ٿا اميد ته ٺهي ويندي”
بابا کي صرف اِهو فڪر هو ته منهنجي کير پيئڻ جو ٽائيم ٿي ويندو جيڪو اُنهيءَ وقت به مان فيڊر سان پيئدي هُيس ۽ اُهو ڍَڳيءَ جو کير هوندو هو سو هتي ڪٿان ايندو؟
بهرحال بک لڳڻ تي مون گهڻيون رڙيون ڪونه ڪيون پر ننڊ اچڻ واري وقت مون پينگهي جي اشد ضرورت محسوس ڪئي هئي ڇاڪاڻ ته مان انهيءَ جي عادي هُيس پر هتي پينگهو ڪٿان اچي بابا.
“ڪپڙي جي لوڏ ٺاهي وڻ ۾ ٻڌي انهيءَ ۾ مونکي سمهاريائين پر مون ڊپ وچان رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون اهڙا رانڀاٽ ڪيا جو آس پاس جو جهر جهنگ اچي گڏ ٿيو ته ڇوڪري ايترو ڇو پئي روئي”
امان چيس ته: مونکي ڏيو ته مان پنهنجي هنج ۾ ٿي سمهاريانس متان ننڊ اچي وڃيس..!
پوءِ جيئن امان پٽ تي ويهي پنهنجي گوڏن تي سمهاري پنهنجي مَٿي جي رَئي جو اڌ ڍڪي مونکي لوڏڻ شروع ڪيو ته کَن پَل ۾ مونکي ننڊ اچي وئي. اردو ٻولي جي هڪ شاعر چيو آهي:
ماں کی آنچل کی ٹھنڈک، کب ہے پیڑوں کی چھاؤں میں،
اِک یہ ہی تو فرق ہے، یاروں، پیڑوں اور ماؤں میں۔
ٻيو قصو جيڪو امان ڏاڍي دلچسپ انداز ۾ ٻڌائيندي هئي ته بابا آفيس مان اچڻ کان پوءِ مونکي کڻي بَس جي اڏي تي ايندو هو ۽ مان آڱرين سان بسن ڏانهن اشارا ڪندي ڏاڍي خوش ٿيندي هُئيس انهيءَ زماني ۾ گهڻو ڪري بَسِ کي لاري چوندا هئا بابا گهر ۾ نه به هوندو هو ته ڪونه ڪو ملازم يا بيلدار گهر تي ايندو هو ته مونکي ڏسي چوندو هو.
“امان لاري ڏسڻ هلندينءَ”
“مان ڪنڌ ڌوڻي هائوڪار ڪندي هُئس”
پوءِ هُو مونکي ٻانهن تي کڻي لاري ڏيکاريندو هو انهيءَ وقت جي لاريءَ ۾ هارُن اندر ڪونه هوندو هو بلڪه ڊرائيور واري سائيڊ کان دَريءَ جي ٻاهران ‘توتاري‘ نموني جو ٻئي پاسي ربڙ جي بال وانگر ٽنگيل هوندو هو جنهن کي هٿ سان دٻائڻ سان آواز نڪرندو هو جيڪو ڀون ڀون ڀون ڪندي پنهنجي موجودگي جو احساس ڏياريندو هو.
لاريءَ جي انهيءَ هارُن ڀرسان منهنجو هڪ فوٽو آهي جيڪو بابا ڪڍيو آهي مونکي هڪ ماڻهون ٻانهن ۾ کنيو بيٺو آهي ۽ مان ڏاڍي خوش نظر اچان پئي.
اهيا هڪ سياري جي سخت ٿڌي رات هئي جڏهن مون روئڻ شروع ڪيو:
“بابا لاري هلو!” “مان لاري وڃان!”
هاڻي لاري وڃان! لاري لاري!!!
امان منهنجو اهو بي وقتو انگل ڏسي ڪاوڙجي پئي ۽ چيائين ته ڇوري آهي! جزا آهي! هر وقت لاري لاري لڳي پئي آهي، اڌ رات جو ڪِٿان آئي لاري؟ ماٺ ڪري سُمهي رهه صبح جو وڃجانءَ!
پر مون ماٺ نه ڪئي بابا جيڪو اِهو سڄو لقاء خاموشي سان ڏسي رهيو هو سو اٿيو پنهنجي جسم تي گرم اورڪوٽ پاتائين مونکي ڪمبل ۾ ويڙهي لاري جي اڏي تي کڻي آيو پر اُتي ڪابه لاري ڪونه هئي شايد رات جي پهر ۾ ڪجهه لاريون ڪنهن ڊپوءَ تي بيهاريندا هئا بابا مونکي چيو
“امان ڏس هتي لاري آهي ئي ڪانه”
مون چيو
“بابا هاڻي امان هلو” بابا مونکي کڻي گهر پهتو
امان اسان کي ڏسي چيو
“ڏسي آئي منهنجي سڪيلڌي لاري!؟”
بابا چيو
“هاڻي ته ڪابه لاري ڪونه هئي صبح جو هن کي ڏيکاري ايندس لاري”
امان چيو “ڇو ٿو کارينس! هاڻي ڪونه ايندي لاري مون پنهنجي ٻاراڻي سمجهه مطابق جواب ڏنو.
“لاري اچي!”
پوءِ سانگهڙ ۾ بابا جي رهائش دوران منهنجي اِها معصومانه وندر جاري رهي. ڪجهه وقت کان پوءِ وري ميرپورخاص آياسين ۽ قدرت الله جي! اسانجي فيملي جنهن ۾ ٽي ڀاتي هياسين جيڪا پوءِ وڌي ڇهه ڀاتي ٿي وئي. وري سانگهڙ ڪونه وياسين پر اِهو عجب اتفاق هو منهنجي ڪاليج جي نوڪري جي شروعات سانگهڙ گرلز ڊگري ڪاليج کان ٿي اُتي اهيا پوسٽنگ ٻه مهينا ڪجهه ڏينهن رهي ۽ مان واپس ميرپورخاص آيس وقت جا ننڍا وڏا واقعه ۽ حادثا پڻ انسان جي شخصيت تي پنهنجا سُروپا ڇڏيندا آهن ۽ اُهي تاحيات انسان جي جسم تي موجد رهندا آهن مون ساڻ پڻ سوا ٻن سالن جي عمر ۾ چانهن جي گرم پاڻي سان سڙڻ جو واقعو پيش آيو.
“ٿيو ايئن جو امان مونکي وٺي پنهنجي ڀاءُ امان الله وٽ ڍورو نارو آئي جتي تمام گهڻي ٿڌ هئي انهيءَ زماني ۾ اتي بجلي وغيره ڪونه هئي اريگيشن وارن جون اهي رهائش گاهون شهر کان ٻاهر کليل ميدانن تي ٺهيل هيون ورانڊن ۾ باهه ٻاري پهريان گرمائش حاصل ڪئي ويندي هئي پوءِ انهيءَ تي چانهن وغيره تيار ڪندا هئا جيئن ئي چانهه چلهه تي رکي وئي مون امان سان ضد ڪيو ته
“مونکي اتي ويهار! جتي ماسي عنايت خاتون ويٺل آهي. هُوءَ باهه جي بلڪل ويجهو ويٺل هئي ماسي اُٿي ٻئي پاسي ويٺي مون سندس جاءِ والاري ۽ اتي جو اُتي ويهندي شرط پنهنجو پير چلهه کي هنيم اُهو سِرُن سان ٺهيل هڪ عارضي چُلُهو هو جنهن تي چانهه جو ديڳڙو چڙهيل هو سو سڄو جو سڄو اچي منهنجي پير ڃنگهه مٿان ڪريو. پوءِ منهنجي حالت تمام خراب تي وئي مون اُڀ ڏاريندڙ رڙيون شروع ڪيون مونکي پيرن ۾ جوراب ۽ بوٽ پاتل هئا انهيءَ جي باوجود کل تمام گهڻي سڙي وئي هئي مهنجي نانا (وڏي بابا) مونکي پيار ڪندي ڌوتاري جوراب لاٿا ته کل پڻ انهيءَ سان گڏ لهڻ شروع ٿي وئي انهن ڏينهن ۾ ڍورو نارو ۾ ڪوبه سٺو ڊاڪٽر موجود ڪونه هو منهنجي ماما “فرش سب ڊويزن” جي آفيس مان فون ڪري بابا کي اطلاع ڏني جيڪو ميرپورخاص ۾ هو بابا اهيا خبر ٻڌي ڏاڍو پريشان ٿيو تمام جلد ڍورو نارو پهتو مونکي ۽ امان کي وٺي ميرپورخاص پهتو جتي منهنجي سڙيل ڃنگهه جو علاج ڊاڪٽر ڊريگو جي زيرنگراني شروع ٿيو پهريون ڀيرو مونکي اينٽي بايوٽڪ دوائون ۽ سيون لڳيون ۽ روزانه پير جي ڊريسنگ ڊاڪٽر جا ڪمپائونڊر مسٽر جارج، ڪلوپائي ۽ رحمت ڪندا هئا اُهي شخصيتون ايامن تائين ڊاڪٽر سان گڏ رهيون ۽ ميرپورخاص جي پراڻن ماڻهن “جيڪي منجهه جهان” آهن تن کي ياد هونديون پوءِ آهستي آهستي منهنجي پَير ۽ ڃَنگهه جا ڦٽ ڇُٽي ويا باقي وقت سان گڏ نشان به ڊهندا رهيا پر اڃان تائين ڪجهه هلڪا نشان سڄي پير جي مُري جي هَڏِيءَ تي باقي آهن.
امان وٽ جڏهن مان اڪيلي اولاد هُيس ته هُن جي شايد انهيءَ وقت سندس ياد داشت سٺي هئي جو وڏي ٿيڻ تي مونکي ننڍپڻ جون سڀ ڳالهيون ٻڌائيندي هئي چوندي هئي ته
“تو تمام اوائلي پاروتڻ کان پنهنجي آس پاس جي ماڻهن ۽ رشتن کي سڃاڻڻ شروع ڪيو هو امان جڏهن ننڊ ڪرائڻ لاءِ لولي ڏيندي هئي ته
“منهنجي مٺڙي جو الله! منهنجي پياري جو الله! الله هُو الله هُو”
ته مان چوندي هئي مانس ته امان چئو ته
بابا جو الله، پڦيءَ جو الله، ماما جو الله امان ويچاري چوندي ويندي هئي پوءِ اڳتي وري اوڙي پاڙي جا نالا شروع ٿيندا هئا رُوپي ماءُ جو الله چندرا جو الله ڀنگياڻي جو الله گلاب جو الله امان لاله ڀاءُ (منهنجي مامي جو پٽ جيڪو مون کان ٽي مهينه وڏو هو) تنهنجو الله
اهڙي طرح جيڪي رشتا ناتا ايندا هئيم سي امان کي انهيءَ لولي ۾ وٺڻا پوندا هئا.
مونکي ننڍي هوندي پنهنجن پراونن لاءِ پيار هوندو هو تڪليف ۾ ڏسي روئي پوندي هُئيس اهيا عادت مون ۾ هاڻي به آهي پر انهيءَ مان اڄ جا ماڻهون غلط فائدو وٺندا آهن پر مونکي ڪنهن جي اخلاقي ۽ مالي مدد ڪندي بي انتها خوشي ٿيندي آهي هن وقت شاعره سيما عباسي جو هڪ شعر پيو ياد اچي.
ڪنهن جي پيرن مان جڏهن ٻيڙيون ٽُٽندي ڏسان،
مُرڪ مون ۾، درد جي انجام وانگر ٿِئي لهي.
منهنجو بابا روشن خيال هُئڻ سان گڏوگڏ اصول پرست ماڻهون به هو هن جيڪا سرڪاري نوڪري ڪئي سا خودداري ۽ محنت سان ڪئي ۽ اِهو دور گهڻو ڪري پاڪستان ٺهڻ کان اڳ جو هو. ايتريقدر جو جڏهن انگريزن حُر تحريڪ کي ختم ڪرڻ لاءِ مارشل لا لڳائي هئي ته سانگهڙ ضلعي ۾ سائٽ جو وزٽ ڪرڻ وڏو جان کي جوکي ۾ وجهڻ وارو ڪم هو حُر مجاهد سرڪاري آفيسرن کي حڪومت جو تابعدار سمجهي ڳوليندا رهندا هئا هڪڙي پوائنٽ سان اُهي آزادي جا پروانا پنهنجي جاءِ تي درست هُئا پر سرڪاري ڪامورن کي انهيءَ دور ۾ ڏاڍي هوشياري ۽ دانشمندي سان وک کڻڻي پوندي هئي پر اڄ تائين دنيا جي تاريخ ۾ اهيا گوريله جنگ پنهنجو وارو وڄائي وئي پر چوڻي آهي ته.
ظلم ته قائم رهندو آهي، پر ظالم هليو ويندو آهي..!
پوءِ انگريز هليا ويا 1947ع کان پوءِ آهستي آهستي 1950ع کان پوءِ واري ڏهاڪي ۾ هتان جي نوڪر شاهي جي نظام ۾ به تبديليون اچڻ شروع ٿي ويون وقت جي حاڪمن جي مداخلت، سرڪاري وابستگين ۽ ذاتي پُهچ توڙي ڏي وٺ واري هَٿ کَس شروع ٿي وئي هئي هتي هاڻي ميرٽ جي لتاڙ سينارٽي باءِ پاس جو ٻج پوکجي چُڪو هو تنهن جا سِلا مضبوط وڻ وانگر 1955ع تائين نڪري آيا هئا بابا جيڪو خارجي ضابطن کان آزاد ايماندار آفيسر هو تنهن کي اِهو وايو منڊل بلڪل پسند نه ايندو هو ۽ هُو انهيءَ ماحول ۾ ذهني طور سيٽ ٿي نه سگهيو هو انهن ڏينهن ۾ سندس ٿيل پروموشن کي روڪي کاُئنُ جونيئر کي آندو ويو اِهو سڀ ڏي وٺ جي بنياد تي ٿيو هو. بابا جيڪو برٽش دور کان وٺي ايماندار، محنتي ۽ پنهنجي ڪم سان ڪمنٽيڊ هو تنهن کي انهيءَ ڳالهه سخت صدمو رسايو ۽ پاڻ نوڪري تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏيائون جيتوڻيڪ بابا جو اِهو فيصلو انتهائي جذباتي هو فيملي وارن يارن دوستن کيس سمجهايو پر هو پنهنجي فيصلي تي اٽل رهيو ۽ چوڻ لڳو ته هاڻي محنتي ۽ ايماندار ماڻهن جو جيئڻ جنجال ٿي ويو آهي. بقول شاعر ته:
ڦلان دا مُلُ گجهه ڪي جاڻي مردي کاوڻ والي،
ڦلان دا مُلُ بُلبلُ جاڻي صاف دماغ والي.
بابا جو نوڪري ڇڏڻ جو اِهو جذباتي فيصلو دانشمندانه هو يا نه اُها ٻي ڳالهه آهي پر:
“مان ساک سان چئي سگهان ٿي ته منهنجي امڙ ۽ اسان چئني ڀائرن ۽ ڀيڻن جي رت ۾ حرام ۽ رشوت جي ڪمائي جو هڪ قطرو به شامل نه آهي. انهيءَ جو الله پاڪ گواهه آهي..!”
مونکي هن وقت موجوده دور جي اهم شاعر ابراهيم منشي جو هڪ شعر لکڻو ٿو پوي:
جهڙو ماڻهون تهڙو ناڻو، هرڪو پنهنجي اَگَهه اگهاڻو،
جيڪو ماڻهو ڪونه وڪاڻو، سوئي ماڻهون موتي داڻو.
هتي بابا پنهنجي اندر جي آواز تي لبيڪ چئي هڪ وڏو اڻ مندائتو فيصلو ڪري ڇڏيو هو پر هِتي ته بابا جي خاندان جو فقط هڪڙو پٿر رکيو ويو هو باقي اولاد ته اڃان اچڻو هو تنهن جي پالنا، تربيت ۽ تعليم جو بندوبست به ته ڪرڻو هو
روزگار جو نه هُئڻ مان سمجهان ٿي انسان لاءِ دنيا جو وڏي ۾ وڏو مسئلو آهي! پريشاني آهي..! ۽ هڪ وڏي ڳڻتي آهي..! هڪ پڙهيل ڳڙهيل ۽ باشعور انسان لاءِ ته اِهو هڪ وڏي حادثي مثل آهي..!
پر چوندا آهن “تِر جي گُٿي سو چوٿون کائي” يا وري هڪ ٻئي چوڻي آهي:
پنھنجي وڍي جو نه ڪو ويڄ نه طبيب
اِهي سڀ ڳالهيون پنهنجي جاءِ تي بابا هڪ توڪلي انسان هو هن جو اِهو پختو ايمان هو ته الله سائين ڪونه ڪو وسيلو پيدا ڪندو ڇو ته رب پاڪ مسب اسباب آهي “هڪ سج ٻه پاڇا” ڏکن کان پوءِ سک به اچڻا آهن انهن ئي ڏينهن رب پاڪ طرفان بابا کي هڪ نعمت پڻ عطا ٿي وئي جيڪا منهنجي ڀاءُ انور جي شڪل ۾ هئي.
“ڏکن کي شاباش سو سو ڀيرا سُکن کان”
اِهوئي ساڳيو گبسن مئٽرنٽي هوم هو جتي 26 نومبر 1956ع جي سخت سياري ۾ پرڀات وقت منهنجي هن ڀاءُ جو جنم ٿيو هو انهيءَ وقت منهنجي عمر اڍائي سال هئي تمام گهڻو سيءُ هو.
سِيءُ چوي اڄ نه پوان ته ڪڏهن پوان
بابا هن ٻئي اولاد جي دنيا ۾ اچڻ وقت به ڏاڍو خوش ٿيو هو مونکي ٻاروتڻ ۾ بلڪل ننڍڙي عمر کان ننڍڙا ٻار ڏاڍا وڻندا هئا جتي به ويندي هُيس ۽ ننڍڙا ٻار ڏسندي هُيس ته چوندي هُيس
“بابا هن کي کڻي هلو! هي ادا آهي (پوءِ اُهو ڇوڪرو هجي يا ڇوڪري) بابا چوندو هو توکي ٻيو آڻي ڏيندس ڪيترا ڀيرا اِهو ضد مون امان ۽ بابا سان ڪيو هو هڪ ڀيري گهر ۾ ڀنگياڻي صفائي لاءِ آئي انهيءَ جي هَنجَ ۾ هُن جي ڌي هئي مون چيو بابا “هي ادا مونکي کپي!”
پڦي جيڪا ناشتو ڪري رهي هئي تنهن رڙ ڪئي
“اهڙي ڪاري ڇوري توکي وڻي ٿي اسان کي ڪانه ٿي وڻي توکي ادا سٺو آڻي ڏينداسين”
پر مون روئڻ شروع ڪيو امان چيو: “ته ڪهڙي به ڪوجهي آهي پر هن جي ماءُ کان ته پڇيو ته هُوءَ ڏيندي!!!”
ڀنگياڻي جيڪا اردو ڳالهائيندڙ هندو هئي تنهن جواب ڏنو
’’میری بچی تو سہونی ہی ٬ مجھے پیاری ہے میں کیوں دوں آپ کو اپنی بچی‘‘
تڏهن امان پڦيءَ کي چيو ٻُڌوءُ! هوءَ ته اهيا ڪوجهي ڇوڪري ڏيڻ لاءِ تيار نه آهي ٻچو ته انسان ته ڇا؟ جانور کي به مِٺو هوندو آهي”
پوءِ پنهنجي ڳوٺ خانواهڻ جو گذريل وقت هو هڪ واقعو جيڪو امان وڏن کان ٻڌو هو سو پڦيءَ کي ٻڌايائين.
اُتي ڪي مڻهيار جيڪي موتين جي پوج جو ڪم به سٺو ڪندا هئا اُهي ڏاڍا سُٺا هار ٺاهيندا هئا هڪ ڀيرو ڀولڙِيءَ جو تماشو ڏيکاريندڙ اُتان لانگهائو ٿيا انهيءَ ڀولڙِي کي هڪ ننڍو ٻَچو به هو هڪ عورت مذاق ڪندي ڀولڙي کي اشارن ئي اشارن ۾ هڪ هار هٿ ۾ ڏئي چيو ۽ ننڍڙي ٻچڙي ڏانهن اشارو ڪندي چيائين هار تون رک! ۽ ٻچو مونکي ڏي! ڀولڙيءَ هار کڻي پنهنجي ٻچڙي مٿان گهوريو ۽ اُڇلائي مائي کي ڏنائين”
سو اِهو حال ۽ ثبوت هو ماءُ جو ٻچڙي سان محبت جو
بهرحال مان ڀاءُ ڊاڪٽر انور جي دنيا ۾ اچڻ تي ڏاڍي خوش هُيس بابا مونکي ٻڌايو ته “هيءُ ادا تنهنجي لاءِ الله سائين موڪليو آهي.
مون هُن کي چميون ڏيندي چيو ته بابا
“هي ادا منهنجو آهي ۽ ڏاڍو سُٺو آهي”
اسان جي ٽنئورا آباد جون سڀ پاڙيسرياڻيون آيون هيون روپ چند جي ماءُ (روپي ماءُ) جي پوٽي ‘چندرا‘ جيڪا منهنجي هم عمر هئي تنهن کي ٻانهن کان جهلي اچي ڀاءُ وٽ بيهاريم ۽ چيومانس
“چندرا الله سائين منهنجي لاءِ ادا موڪليو آهي”
‘چندرا’ به هُن کي هٿ لائڻ لڳي هُوءَ ننڊ مان جاڳي پيو هو ۽ وڏيون وڏيون اکيون ڏاڍيون پرڪشش هُيس هن وقت ڪٿا لکندي ان وقت کي تصور ۾ آڻيان ٿي جيڪا منهنجي تخيل جي پرواز آهي ۽ ٻڌل ڳالهه آهي سو منهنجي قلم تي بردو سنڌيءَ جو هڪ شعر اچي بيٺو آهي جيڪو ڪٿي پڙهيو هُئيوم!
ڀلا ڀلا نيڻ تنهنجا مٺي مٺي ديد وار!
هُڄي هُڄي نيٺ پهتا، اِچي تنهنجي در اڃارا!
اسان جي انهيءَ پاڙي مان سڀ پاڙي واريون اينديون رهنديون هيون ۽ امان کي مبارڪ باد ڏيڻ لاءِ ملڻ لاءِ اينديون هُيون اڳ اوڙي پاڙي ۾ افراتفري وارو حال نه هو محبتون، همدرديون، خبرگيري ۽ ڀائپي جهڙا پوتر جذبا قائم هُئا بقول شاهه سائين.
“سَڳا سِيئي سِيڻ، جنين اوڏا پکڙا!”
گبسن مئٽرنٽي هوم جيئن ته انهيءَ زمان ۾ شهر کان ڪي قدم پري هو ته اُتي پرائيويٽ ڪواٽرن جي اڳيان گهاٽا وڻ هئا اُتي نوريئڙا به جام ڦرندا هئا مون انهيءَ کان اڳ نوريئڙا ڪڏهن ڪونه ڏٺا هئا مان اُهي ڏسي گهر جي در تان ڊوڙي اچي بابا کي ٻڌائيندي هُئيس ته
“ٻِلو آيو آهي!!”
امان جڏهن هر هر اهيا ڳالهه ٻڌي ته هُن کي ڪجهه وهم وسوسو پيدا ٿيو عورتون هوئنن به ڪجهه توهم پرست هونديون آهن
بابا کي چيائين ته:
“وڃي ڏسو ته سهي! ڇوڪري الائي ڪهڙي غيبات ٿي ڏسي جيڪا توهان کي ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي!!! پر قدرت الله جي انهيءَ وقت هڪ نوريئڙو دروازي منجهان اندر لنگهي آيو مون رڙيون ڪيو
“ٻلو آيو ٻلو آيو”
تڏهن بابا مونکي ٻڌايو ته “امان اِهو ٻلو ڪونهي نوريئڙو آهي چڪ ڪونه پائيندو”
اِهو گبسن هوم شهر کان ٻاهر هو اُتي سِيءُ به گهڻو هو مونکي سوئيٽر ته پاتل هو پر وڌيڪ سِيءَ کان بچڻ لاءِ بابا شهر جي مارڪيٽ شاهي بازار مان هڪ ڳاڙهي رنگ جو ڪوٽ مون لاءِ وٺي آيو ۽ ننڍڙي ڀاءُ لاءِ پڻ ڪجهه وڌيڪ گرم ڪپڙا آندا هئائين مون کي جيئن ئي ڪوٽ پارايائين ته يڪدم مون انهيءَ جي کيسي ۾ هٿ وجهي چيو.
“بابا پئسا ڏي!”
مون پهريون ڀيرو بابا کان پئسا گهريا هئا بابا ڏاڍو خوش ٿيو پوءِ جيڪي پئسا کيسي به هُيس سي ڪڍي کڻي منهنجي ڪوٽ جي کيسي وڌائين ۽ پوءِ سوال ڪيائين
“ڇا ڪندينءَ انهن پئسن کي!؟”
مونکي پئسن جي قدر قيمت جي ڪابه خبر انهيءَ وقت تائين ڪانه هئي مون جواب ڏنو
“هتي کيسي ۾ رکان!”
يعني بابا کي کيسي ۾ پئسا رکندي مون ڏٺو هو سو مان به رکنديس باقي انهيءَ مان شي وٺڻ جي مونکي ڪا خبر نه هئي گهر ۾ هر شي بابا مون لاءِ پاڻ وٺي ايندو هو
امان کي هاسپيٽل مان موڪل ملي ۽ اسان ادا کي کڻي گهر پهتاسين اهي سڀ ڳالهيون امان بابا منهنجي شعور ۾ اچڻ وقت ڪندا هئا منهنجي ته ادا جي دنيا ۾ اچڻ کان پوءِ دنيا ئي اور ٿي وئي هئي رڳو انهيءَ کي ڏسي پئي خوش ٿيندي هُيس گهر ۾ ڊوڙندي هُيس ڇاڪاڻ جو ننڍپڻ جهڙي ته ڪا حسين عمر ئي نٿي ٿي سگهي.
”بي فڪري جڏهن انسان جي وجود مان ليئا پائيندي آهي ته ٻاروتڻ رقص ڪندو آهي.“
بابا جي ته فيملي هاڻي ڪنهن حد تائين مڪمل ٿي هئي پر کيس هاڻي انهن جي پالنا ۽ پرورش لاءِ پنهنجو ڪو موزون روزگار ڳولڻو هو هُو شروع کان وٺي ميانه روي اختيار ڪندڙ هو نه گهڻو خرچائو نه وري ڪنجوس هن وٽ دور انديشي به هئي ۽ نوڪري دوران به هو پنهنجي بچت ڪرڻ جي اصول تي قائم هو ڪنهن ماڻهون کيس مشورو ڏنو ته هاڻي پنهنجو ڪو ڪاروبار شروع ڪيو جو.
“اُتم کيتي، نيچ نوڪري ۽ وڌندڙ واپار آهي”
بابا وٽ ڪجهه بچت جي رقم هئي هن ميرپورخاص ريلوي اسٽيشن ويجهو جامع مسجد سرڪل ۾ اوقاف کاتي وارن کان مسواڙ تي هڪ دُڪان وٺي ان ۾ جنرل اسٽور دُڪان شروع ڪيائين جنهن ۾ ريڊي ميڊ ڪپڙا پرس ميڪ اپ کان سواءِ انواءِ قسم جون شيون ڪراچي مان گهرائي رکيائين اِهو مشورو ڪنهن ٻئي جو هو بابا واپار جي الف ب کان به واقف نه هو ۽ وري دُڪان کي سينگارڻ ۽ سامان رکڻ لاءِ شيشي جا خوبصورت ڪٻٽ واڍي کان ٺهرايائين هن دُڪان کي کولڻ لاءِ کيس مشورو اِهو ڏنو ويو هو ته اِهو دُڪان گهڻو هلندو ڇو جو ريلوي اسٽيشن هن جي بلڪل ويجهو آهي هن سرڪل ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ٽي رستا هئا پر هن سرڪل اندر جامع مسجد جو فقط در هڪ کلندو هو ڪجهه ڪتابن جا دُڪان ۽ وڪيلن جون آفيسون هيون اُهي وڪيل يوسف علي خواجه ۽ انهيءَ کان اڳ سندس ڀاءُ غلام علي خواجه جي هئي ٻئي آفيس جيڪا بابا جي دُڪان سان لڳولڳ هئي سا ڪامريڊ روچي رام جي هئي جنهن تازو هڪ ڪتاب لکيو آهي، ”ڏاهو نه هُئيس ڏيهه ۾”
قصو ڪوتاهه اتي جنرل اسٽور هلڻ جي ڪابه گنجائش ڪانه هئي اهي سڀ شيون شاهي بازار ۽ ميرواهه روڊ جي دُڪانن تي ملنديون هيون هتي صرف ڪتاب خريد ڪرڻ وارا خاص طور تي درسي ڪتاب وٺڻ وارا ۽ وڪيلن جا اصيل شام جي وقت نظر ايندا هئا هي علائقو کري ڪواٽرز چوارائيندو هو جتي ڊاڪٽر ڊريگو جي اسپتال هوندي هئي هاڻي ته اِهو پاڙو ميڊيڪل سينٽرز سان ڀرجي ويو آهي اُتي دارالقاسميه هاءِ اسڪول ۽ برانچ پرائمري اسڪول به هو بابا جي دنيا انهيءَ سرڪل اندر هئي جيڪو گول دائري اندر دُڪانن تي مشتمل هو جو بابا کي واپار جو ڪوبه تجربو نه هو نه ڪو وري کيس گراهڪن سان بارگينگ ڪرڻ ايندي هئي ڪجهه عرصو اِهو دُڪان هلايائين ماڻهون ڪجهه شيون اوڌر تي کڻي ويا وري بابا سڄي ڄمار انهن جي شڪل به ڪانه ڏٺي.
“پوءِ هڪ ڏينهن بابا جو پراڻو دوست ديوان ڌنومل بابا وٽ آيو ديوان صاحب انهيءَ وقت ريونيو کاتي ۾ سب رجسٽرار هو انهيءَ بابا کي مشورو ڏنو ته:
“ اِهو دڪان داري وارو ڪم توکان ڪونه ٿيندو نه وري انهيءَ ۾ ڪامياب ٿيندين تنهن جي ته ابن ڏاڏن ۾ به ڪنهن اِهو ڪم ڪونه ڪيو آهي تون لکڻ ۽ پڙهڻ خاص طور انگريزي ۾ ماهر آهين تون اسٽاپ وينڊري ڪم شروع ڪر الله ڪندو ته ڪامياب ويندين“
”عطر پنهنجي قدر پاڻ ڪرائيندو آهي“
ٿيو به ايئن ڪجهه ڏينهن ۾ بابا ڪٻٽن ۾ هٿن سان سينگاري رکيل سامان ڪڍي دڪان جي پٺين اسٽور ۾ اڇلايو ۽ ڪجهه وري گهر موڪليائين جيڪو پڻ گهر جي هڪ ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ امان رکي ڇڏيو هو.
جنهن سامان ۾ بخمل جا پرس ۽ ڪريمون (پونڊز جون ننڍڙيون بوتلون) لپ اسٽڪ کڻي اسين ڀيڻون ننڍي هوندي گلڪاري ڪنديون هيوسين امان سادي هوندي هئي هن کي ميڪ اپ يا گهڻو ٺهڻ جڙڻڻ جو ڪو شوق نه هو هن جي ٻانهن ۾ ٻه عدد سونن چوڙين کان علاوه نٿ ٽڪا ۽ دُهرين پائڻ جو ڪو به شوق نه هو مون کيس ڪڏهن اهي شيون پاتل ڪونه ڏٺيون بابا کي زنانه کڙيل (هِيلَ) وارا سينڊل وڻندا هئا امان لاءِ وٺي به آيو هو پر امان جواب ڏنو ته: “ڪري پونديس ڃنگهه ڀڄي پئي ته ٻارن جو ڪير ڪم ڪار ڪندو!؟”
منهنجو بابا سٺي لباس فل سوٽ ڪوٽ شيروانين جرسين جو نوجواني کان شوقين هو وري الله پاڪ شخصيت به اهڙي ٺاهي هُيس جو هر لباس هن تي ٺهندو هو شلوار قميص سدائين سفيد رنگ جي پائيندو هو پر ڏاڍو ٺهندو هو باقي امان کي هڪڙو ڀيرو جڏهن اسين وڏا هئاسين ته منهنجي مامي جي ڌيئرن نسيم ۽ شميم زوريءَ ميڪ اپ ڪرائي اسان چئني ڀائرن ڀيڻن جو هڪ گروپ فوٽو ملڪ انجم پرويز کان ڪڍرايو هو هيءُ ملڪ انجم پرويز سيالڪوٽ واري پاسي جو هو ۽ ننڍي هوندي کان فوٽو گراف ڪندو هو هاڻي ته ڄڻ اسان جو خانداني فوٽو گرافر ٿي ويو هو.
هاڻي وري اچان ٿي بابا جي روزگار واري ٽاپڪ تي سو بابا سائين جنهن کي الله پاڪ جي ذات تي ڪامل ڀروسو هو سو شروع ۾ ئي اسٽامپ وينڊري جو ڪم به ڪامياب ٿي ويو.
ڏئي توڪل تڪيو، آر لنگهيا آسان. (شاهه)
ڪم جي وڌڻ سبب پاڻ وٽ سيتل نالي هڪ ڇوڪرو هيلپر رکيائين جيڪو انهيءَ وقت ميٽرڪ جو امتحان ڏئي رزلٽ جي انتظار ۾ هو پر پوءِ به امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ بابا وٽ هيلپر طور رهيو بعد ۾ پوءِ اهيا فيملي جوڌپور هندوستان شفٽ ٿي وئي اُتان به ايامن تائين خط ڪتابت جو سلسلو جاري رکيائين سيتل جڏهن بابا وٽ آيو ته هن کي ٽائپ رائيٽر هلائڻ ايندي هئي بلڪه پوءِ بابا کي به سيکاري ڇڏيائين بابا جو روزگار ڏيهون ڏينهن وڌڻ لڳو هو بقول شاعر:
جو نصیب میں ہے وہ چل کر آئے گا،
جو نہیں ہے وہ آکر بھی چلا جائے گا۔
(انهيءَ شي جو ڪڏهن به انتظار قطعي نه ڪجي ته حالتون ڪڏهن ٿيون بهتر ٿين شروع ڪندئو ته حالتون بهتر ٿي وينديون)
چوندا آهن ته انسان ڪڏهن ڀري ۾ ته ڪڏهن ڀاڪر ۾!
هاڻي چاچا عبدالرسول وارن بابا کي گهر ڇڏڻ لاءِ چئي ڇڏيو هو هاڻي وري اسان جي فيملي لاءِ رهائش جو مسئلو پيدا ٿي ويو هو اسين چار ڀاتي هياسين چاچا وارن جو بظاهر عذر اِهو هو ته اسان پنهنجي وڏي پٽ قاضي عبدالشڪور جي شادي ڪرائڻ وارا آهيون انهيءَ ٻئي پوريشن ۾ سندس ڪنوار رهندي حالانڪه اهيا اچڻ واري ڪنوار اهڙي سُٺي هلت چلت ۽ سٺي سڀاءُ واري هئي جو سدائين ساهرُن سان گڏ واري حصي ۾ رهي ڪڏهن به عليحدگيءَ جو سوچيان ئي به ڪونه پر چوندا آهن.
“جڏهن ڀتين ۾ ڏار پوندا آهن ته اُهي ڪري پونديون آهن ۽ جڏهن دِلين ۾ ڏار پوندا آهن ته ڀتيون کڄي وينديون آهن!”
بهرحال اِهو گهر چاچا جو هو ۽ سندس ذاتي ملڪيت هو انهيءَ ۾ بابا جو ڪو حصو پتي نه هئي سو بابا کي اِهو گهر ڇڏڻو هو بابا نئين گهر جي ڳولا ۾ لڳي ويو ۽ جلداز جلد غريب آباد ميرپورخاص ۾ هڪ گهر خريد ڪيائين هڪ شام جو بلڪه سج لٿي جو وقت گذري وڃڻ کان پوءِ گڏهه گاڏين تي اسان جي گهر جو سامان سڙو رکرائي امان، مونکي ۽ انور کي وٺي هن گهر ۾ اچي پهتو منهنجي اُهو ننڊ جو ٽائيم هو.
“ننڊاکڙين اکين سان مون انهيءَ گهر ۾ قدم رکيو هو ننڊاکڙو نظر ايندڙ اِهو گهر مونکي اڄ به چِٽيءَ طرح ياد آهي”
هيءَ گهر سورنهن سو فُٽن تي ٺهيل هو بابا ٻڌائيندو هو ته اِهي ٻه گهر هئا وچ ۾ ڇت تي وڃڻ لاءِ هڪڙي ڏاڪڻ هئي جيڪا بابا ٽوڙائي هڪ گهر ڪيو هو جيڪو چئن ڪمرن، هڪ ورانڊي، وڏي اڱڻ بورچيخاني، غسل خاني ۽ ليٽرين تي مشتمل هو هن جون ڀتيون چوڙيون هيون بابا ٻڌائيندو هو ته اِهو گهر اوائل ۾ هڪ سِک (سردار جي) جو هو هُن جو سِرُن پچائڻ جو بَٺو هو تنهن ڪري اهي ٿلهيون ۽ وڏيون سِرُون استعمال ٿيل هُيس تمام مضبوط بنيادون هُيس مونکي ته هن وقت هي بيت ٿو ياد اچي
“اڏيو جو اوڏن، سو ليپو لائو نه ٿئي”
منهنجو ڀاءُ انور انهن ڏينهن ننڍو هو پيرن ڀر هلي ڪونه سگهندو هو انهيءَ کي امان هلائڻ سيکاريندي هئي انهيءَ وقت ڪاٺ جا واڪر هئا جنهن کي جهلائي بابا هن کي هلڻ سيکاريندو هو. هُو ڪجهه دير سان هلڻ سکيو هو هن پاڙي ۾ انهيءَ وقت سيالڪوٽ پنجاب جا گهڻا ماڻهون آباد هئا انهن منجهان چاچي سلطان وارن جي هڪ سانڍيل (ايڊاپٽيڊ) ڇوڪري سعيده اسان جي گهر گهڻو ايندي هئي انور کي جهلي هلڻ سيکاريندي هئي پر انور هن کي گهر ۾ داخل ٿيندو ڏسي روئڻ شروع ڪندو هو
پاڙيواريون عورتون امان کي دلاسو ڏينديون هيون ته هن جو مٿو وڏو آهي تنهن ڪري دير سان پنڌ ڪندو سعيده به اِهي ڳالهيون ٻڌيون هيون سو چوندي هئي.
”سر بڑا سردار کا، پیر بڑا گنوار کا“
پوءِ هن منهنجي ڀاءُ هلڻ شروع ڪيو ۽ ماشاءالله ڏاڍو ذهين ۽ فهميندو نڪتو ننڍي هوندي به اجايون شرارتون ڪونه ڪندو هو ننڍي هوندي به گهر ۾ ڪنهن ڀاءُ ڀيڻ سان وڙهندو ڪونه هو باقي ٻاروتڻ ته ٻاروتڻ آهي انهيءَ ۾ هر ٻار جي فطرت پنهنجي هوندي آهي
انگريز شاعر ملٽن لکي ٿو:
”هَرِ ماڻهون جي ٻاروتڻ مان سڀاءُ ايئن ڏيک ڏيندو آهي، جيئن صبح مان ڏينهن جو تاءُ!“
ٻار تي ماحول جو وڏو اثر ٿئي ٿو انهيءَ مان ئي سندس اصل شخصيت جڙي ٿي انهيءَ جي تعمير ۾ گهرو صورتحال ۽ پرائمري تعليم گهڻو اثر ڇڏين ٿا.
اسان جي گهر جي اوڀر واري گهر ۾ خوشي محمد رهندو هو جيڪو ايس، ايل، ڊي فيڪٽري ۾ اسٽنٽ مينيجر هو هن کي اِهو گهر به فيڪٽري جي انتظاميه چوڌري غلام حسين وارن رهڻ لاءِ ڏنو هو انهيءَ وقت اهيا فيڪٽري هڪ انگريز عورت جي ملڪيت هئي خوشي محمد کي ٻن پٽن ۽ ٻن ڌيئرن جو اولاد هو جيڪو اسان کان عمر ۾ وڏو هو اسان جي گهر جي بلڪل سامهون ماسي پاري رهندي هئي جيڪا هڪ ڏند ڪٿائي ڪردار وانگر هئي گهر جو هيٺيون حصو گودام هئا مٿي حصي ۾ پاڻ رهندي هئي انهيءَ جي اڱڻ واري حصي ۾ هڪ دروازو هو جيڪو هِن ٻاهر هيٺ ڏسڻ لاءِ لڳرايو هو اُتان مٿان ڀاڄي واري ٽوڪريءَ ۾ رسي ٻڌي هيٺ اڇلائيندي هئي انهيءَ ۾ ڀاڄي وڪڻڻ وارو ڀاڄي وجهندو هو اُها مٿي ڇِڪي ڀاڄي گهر ۾ رکي وري ساڳئي ٽوڪري ۾ پئسا وجهي هيٺ ڀاڄي واري کي موڪليندي هئي ڪاوڙ جي ڏاڍي تکي هئي پر دل جي صاف هوندي هئي اصل ۾ هُوءَ هندو مان مسلمان ٿيل هئي سندس مُڙس بقول سندس ته ڊاڪٽر هو جيڪو جلد گذاري ويو هو کيس پنهنجو ڪو اولاد نه هو پاڻ مسلمان ٿي ٻئي شادي شفيع محمد شاهه نالي مسلمان سان ڪئي هئائين جڏهن اسان هِن گهر ۾ آياسين ته ماسي پاري ۽ سندس گهر وارو انهيءَ بنگلي نما گهر ۾ رهندا هئا جنهن ۾ بهترين ٽائيل لڳل هئا ورانڊي ۽ ڪمرن ۾ ساڳوان جي ڪاٺ جو بهترين ڪم ٿيل هو ڪاٺ جي ڪٻٽن جو ته ڪو انت ئي ڪونه هو ويهڻ لاءِ سنگ مرمر جا صندل ٺهرايا هئائين پاڙي ۾ سندس ڀاءُ چاچو پرتاب پڻ پنهنجي ٻن زالن ۽ چار ڌيئرن سان رهندو هو سندس ڀاڄايون ۽ ڀائيٽيون هن وٽ اينديون وينديون هيون پاڻ انهيءَ وقت ميرپورخاص ۾ هڪ سينيما ”پاشا پڪچر هائوس“ ۽ ٽنڊي جان محمد ۾ ٻن سيئنيمائن جي مالڪ هئي تڏهن ڪڏهن ڪڏهن ٽنڊو جان محمد ۾ وڃي رهندي هئي انهيءَ وقت گهٽين ۾ ‘پيڃارا’ ‘ٺاٺاڻا’ قلعي ڪرڻ وارا گهمندا ۽ هُوڪا ڏيندا وتندا هئا انهن سان هميشه لهه وچڙ ۾ هوندي هئي گهر ۾ سدائين هڪ نوجوان ڇوڪرو ملازم هوندو هُيس جڏهن ٽامي جا ٿانو قلعي ڪرائيندي هئي اصل قلعي گهر مان کڻي انهن کي ڏيندي هئي پاڻ مٿان در تي بيهي هدايتون ڏيندي هئي پوءِ سڄي پاڙي جا ٻار اسان سميت اچي گڏ ٿيندا هئا ۽ پوءِ زمين ۾ کڏ کوٽي پخال نموني شيءِ سان هوا ڀري باهه ٻاري ويندي ۽ پوءِ ڪجهه دير کان پوءِ وڏا وڏا ديڳڙا تيار ٿي ويندا هئا ۽ چاندي وانگر چمڪندا هئا گهر ۾ ايڏا ڀاتي ڪونه هُيس پر الائي ڇو سامان گهڻو گڏ ڪيو هئائين ۽ هميشه ڪنهن نه ڪنهن مسئلي ۾ رُڌل هوندي هئي پاڻ وٽ پهرين جنگ عظيم ۽ ٻي جنگ عظيم جا ماچس گڏ ڪري رکيا هئائين ٻيا ريشمي ولائتي ڪپڙا هن وٽ تمام گهڻا هئا جيڪي الائي ڇو گڏ ڪيا هُئائين هن جو مڙس شاهه صاحب جيڪو اڳ ئي شادي شدهه هو ۽ ملڪيت جي لالچ ۾ هن سان شادي ڪئي هئائين تنهن جا نوجوان پٽ به نيو ٽائون مان هن سان ملڻ ايندا هئا ته ڏاڍي خوش ٿيندي هئي ۽ کاڌا تيار ڪري انهن کي کارائيندي هئي پر پوءِ هن جي مڙس جو اچڻ وڃڻ گهٽ ٿي ويو هو خبر پئي هن جي مڙس سينيمائون وغيره، ۽ هن جا بينڪن مان پئسا ڪڍرائي کائي کپائي ڇڏيا هئا باقي رهائشي گهر بچيو هو جڏهن به نئين فلم لڳندي هئي ته انهيءَ جا پوسٽر اٺ گاڏين تي رکي لائوڊ اسپيڪر جي آوازن ۽ گانن سان جلوس جي شڪل ۾ گهٽي مان لنگهندا هئا ته واهه جو تماشو ٿيندي هو اُٺ گاڏين تي ويٺل کدڙا فقير تاڙيون وڄائيندا ويندا هئا ڏاڍو شور غُل ٿيندو هو پاڻ انهيءَ وقت در تي ڪونه ايندي هئي سندس ڀائٽيون مختلف اسڪولن ۾ پڙهنديون هيون گهر ۾ مارواڙي ٻولي ڳالهائينديون هيون انهن مان تارا پرتاب (ٽيو نمبر) هاءِ اسڪول ۾ منهنجي ڪلاس فيلو هئي سڀ ڀينرون سٺو سڀاء رکندڙ شڪل صورت جون موچاريون ۽ سگهڙ هيون پوءِ آهستي آهستي اُهِي پڻ مسلمان ٿي ويون ماسي پاري جنهن جو اسلامي نالو رشيده هو تنهن گهر ۾ وندر رکڻ لاءِ ڪتا پالڻ شروع ڪيا اُهي هن سان گڏ دروازي تي بيٺا هوندا هئا ايندڙ ويندڙ تي ڀوڪندا هئا ٻار وري مختلف آواز ڪڍي هنن کي ڇيڙيندا هئا ته پوءِ ماسي پاري چڙي پوندي هئي انهن کي گهٽ وڌ ڳالهائيندي هئي ۽ هن جا واسطه انهيءَ سبب پاڙي وارن سان متنازعه رهيا پر دل جي وري به صاف هئي 1970 جي جنگ دوران اعلان ڪيائين ته پاڙي ۾ ڪنهن کي به ڪنهن شيءِ جي ضرورت هجي ۽ بازار ۾ به نه ملي ته مون وٽان کڻي وڃجو هن انهيءَ کي به مهاڀاري جنگ جو دور سمجهيو هو پر هتي ميرپورخاص ۾ صرف بنگال مان پان اچڻ بند ٿيا هئا باقي روز مره استعمال جون سڀ شيون دستياب هيون باقي مونکي جيترو ياد پوي ٿو ته:
“صدر ايوب جي دؤر ۾ هڪ ڀيرو کنڊ ملڻ بند ٿئي وئي هئي، بابا بازار مان مِصري ۽ نِباتون آڻي گهر ۾ رکيون هيون، ته ٻار چانهن ۽ کير ۾ وجهي پيئندا.”
اسان به مِصري پتاشا ۽ نباتون کير ۽ چانهه ۾ ڪو هڪ اڌ ڏينهن وجهي پيتا پوءِ کنڊ راشن ڪارڊ تي وري مِلڻ شروع ٿي، جيڪا حيات شيخ جي کنڊ جي ڊپو تان ملندي هئي، جيڪو لاڙڪاڻي جو شيخ هو. پنهنجي فيملي سميت غريب آباد جي آخري روڊ تي قائداعظم واري گهر جي سامهون واري پاسي رهندو هو. انهي قِلت وارن ڏينهن ۾ به ماسي پاري آفر ڪندي هئي، کنڊ مون وٽ پئي آهي، هِٽلر واري دؤر جي پوءِ انهيءَ ڳالهه ۾ ڪيتري صداقت هئي، اُها خبر الله کي. ماسي پوءِ پنهنجي وندر جو دائرو اڃان وسيع ڪيو ۽ ڍڳيون، مينهون، گابا ۽ پاڏا سڀ اسانجن گهرن جي سامهون پنهنجي گودامن ڀرسان ٻڌي ڇڏيا هئا ۽ پوءِ انهن کي رات جو اندر گودام ۾ بيهاريندي هئي، جيڪي ايامن کان خالي هئا، سندس گهر جي اوڀرندي پاسي وري ڀٽائي ميڊيڪل سينٽر ٺهيو، انهيءَ ڪري سندس گهر جي اُتر پاسي جيڪو روڊ هو انهيءَ جو نالو ’عمرڪوٽ‘ روڊ هو اڪثر وڏيون سياسي شخصيتون ذوالفقار علي ڀٽو، مير علي احمد، مير رسول بخش، اسان ماسي پاريءَ جي خوبصورت بالڪونيءَ ۾ بيهي اُتان ڏِٺا انهيءَ جي اطلاع اسانکي پاڻ ڏيندي هئي ته هاڻ لنگهڻ وارا آهن توهان سڀ ٻار اچي وڃو پاڻ به هٿ لوڏي انهن کي ڀليڪار چوندي هئي هر ڪمال کي زوال آهي پوءِ عمر وڌڻ ڪري پاڻ ۾ اُها طاقت ۽ توانائي نه رهيس ۽ پوءِ هڪ ڏينهن سندس مال (جانور) رات جي وقت ڪي چور ڪاهي ويا ڪتن جي ٽيم به کاڌو خوراڪ ٽائيم تي نه ملڻ ڪري بيمار رهڻ لڳي هئي ڪجهه ڪتا ماڻهن کي ڏنائين صرف ٻه ڪتا گهر ۾ موجود هُيس پاڻ 1988ع ڌاري وفات ڪري وئي سندس ڀاڄائين ۽ ڀائٽين آخري وقت ۾ ساٿ ڏنس ڇو جو اعتبار ۽ اعتماد انهن تي هو منهنجي ڀاءُ مشتاق انهيءَ ڪفن دفن واري آخري رسمن ۾ حصو ورتو ۽ ڪانڌي پڻ ٿيس.
مان وري اچان ٿي پنهنجي گهر جي جاگرافيائي حدن ڏانهن اوڀر پاسي واري خوشي محمد وارا ڪافي سال اتي رهيا پوءِ ايس. ايل. ڊي مان نوڪري ختم ٿيڻ بعد پنجاب لڏي ويا انهيءَ گهر ۾ جنگ اخبار جو ميرپورخاص جو نمائيندو غلام رسول ارشد جالنڌري رهندو هو.
هي ماڻهون جماعتي اسلامي جا پرخلوص ڪارڪن هئا ۽ سڄي حياتي انهيءَ هڪ پارٽي ۾ رهيا هنن ۾ پاڙي اوڙي جي ڏک سُک ۾ شريڪ ٿيڻ ۽ رواداري واري سوچ موجود هئي ڇاڪاڻ ته هي ماڻهون ارشد جالنڌري جنگ اخبار جو ضلعي نمائندو هو تنهن سبب اسان جي سڄي گهٽي ۾ پهرين ٽيلي فون هنن وٽ هوندو هو ڪنهن اوڙي پاڙيواري کي ڪنهن سخت ضرورت تحت فون استعمال ڪرڻ جي به اجازت هئي انهيءَ کان پوءِ ٻه خالي گودام هئا انهيءَ بعد چوڌري اسماعيل گهمڻ جو بنگلو هو جيڪو انهيءَ وقت خوبصورت گهر سمجهيو ويندو هو طبيعت جو سادو سودو هو شام جو ٻاهر آرام ڪرسي رکي ويهندو هو هر ايندڙ ويندڙ کان حال احوال وٺندو هو اسان ٻارن کان به پڙهائي بابت پڇا ڪندو هو ڏاڍي پيار ڪندڙ شخصيت هو پوءِ اِهو گهر سندس ڌي کي مليو ڇو جو کيس ڪو اولاد نرينه نه هو سندس ڌيءَ ۽ انهيءَ جو گهر وارو چوڌري اسلم گهمڻ جيڪو چوڌري اسماعيل جو ڀائيٽو هو ورهين جا ورهه رهيا هاڻي به سندس ڀاءُ چوڌري اڪبر جا پٽ رهن ٿا.
اسان جي گهٽيءَ جي سامهون واري گهٽي وٽان نواب شاهه ريلوي لائن لنگهندي هئي انگريز جي دور ۾ 1918ع ڌاري جوڌپور جي راجا اميد سنگهه جوڌپور کان ميرپورخاص ۽ حيدرآباد ريلوي لائن وڇارائي بعد ۾ اهيا ريلوي لائن ميرپورخاص کان کڏڙو ۽ پوءِ نواب شاهه تائين ريلوي کي وڌايو ويو جنهن کي “ميٽر گيج” لائن جي نالي سان سڏجي ٿو انهيءَ وقت راجا واري ريل جي نالي سان سڃاپجندڙ انهيءَ ريلوي لائن ذريعي سنڌ جو وڻج واپار هندوستان سان ٿيندو هو هن تي 13 ريلوي اسٽيشنون هونديون هيون پريتم آباد، ڄام صاحب ۽ نواب شاهه اسٽيشنون هن ريلوي لائن جو حصو هيون هاڻي اِهو سڄو نظام ننڌڻڪو ٿي ويو آهي.
سامهون واري گهٽي ۾ روڊ واري پاسي يعني عمرڪوٽ روڊ تي ڊاڪٽر ڪوئٽه واري جِي اسپتال هئي هيٺ ڪوئٽه ڪلينڪ ۽ مٿي رهائش هُيس انهي جي ڀرسان يوسف علي خواجه جا 2 عدد وڏا گودام هئا جنهن کي خريد ڪري پوءِ ڀٽائي ميڊيڪل سينٽر ٺ اِهو ويو هو ۽ اڄ سوڌو قائم آهي اِهو سينٽر ماسي پاري جي گهر جي بلڪل لڳو لڳ آهي انهيءَ جي ڀرسان سيالڪوٽ جا پنجابي رهندا هئا جيڪي اسان جي پاروتڻ ۾ ئي گهر جو سامان سڙو وڪڻي ڪوئيت ملڪ ڏانهن هليا ويا پوءِ اُنهن گهرن ۾ مختلف ماڻهون مسواڙ تي رهيا جن ۾ ميمڻ، لاڙڪاڻي جو روشن شيخ جي فيملي، قمبر جا لاکا وغيره جن مان غلام سرور لاکو جي فيملي جو گهڻو اچڻ وڃڻ اسان سان رهيو تمام گهڻو تعاون ڪندڙ ماڻهون هئا انهيءَ جي هڪ بيوه ڀيڻ به ساڻن گڏ رهندي هئي انتهائي سادي طبيعت جي هر وقت سڀني کي دعائون ڏيندڙ عورت هئي ڪنن کان ڪجهه قدر ٻوڙي به هئي هن سان رڙيون ڪري ڳالهائڻو پوندو هو منهنجو ڀاءُ مشتاق چوندو هو ته:
“ويچاري درويش آهي جيڪو پُڇي ٿي وڏي واڪي جواب ڏيندا ڪيوسُ”
سندس باري ۾ هڪ واقعو لکندي کِل به اچي پئي ۽ سندس سادگيءَ تي پُڻ حيران آهيان ته جڏهن 1988ع ۾ بينظير ڀٽو پهريون ڀيرو وزيراعظم ٿي هئي، هِن انهيءَ جي حلف کڻڻ جو داستان گهر ۾ ٻُڌو هو ۽ شڪل مان به سڃاڻي هوئيس سو اسان جي گهر اچي چيائين ته:
“اڄ بينظير راڻي ٺهندي فلم ٽي، وي ۾ ڏيکاريندا مان توهان جي گهر رنگن واري ٽي وي ۾ اِهو کيل ڏسنديس! مونکي سڏ ڪجو...!”
جڏهن حلف برداري جو ٽائيم ٿيو ته مون سندس ڀائٽي پَپِيءَ جي هٿان کيس سڏ ڪرايو اهيا ڀائٽي سڄو ڏينهن اسان جي گهر ايندي ويندي هئي ۽ پوءِ جيجي (هن کي اوڙي پاڙي وارا جيجي سڏيندا هئا) سا آئي ۽ اچي بينظير ڀٽو جي حلف کڻڻ جو سڄو ماجرا ڏسڻ لڳي ٻڌڻ ۾ ته ڪونه ٿي آيس پر خاموشي سان ڏسندي رهي آخر ۾ گانو وڳو.
ہم مائیں٬ ہم بھینیں٬ ہم بیٹیاں
قوموں کی عزت ہم سے ہے
اسان سڀ اٿي ڪم ڪار سان لڳي وياسين جيجي ڏانهن ڏِٺوسين ته ايئن لڳو ڄڻ ڪا ڳالهه پڇڻ ٿي چاهي ۽ پوءِ پاڻ ئي ڳالهايائين ته: “بينظير تخت تي ويٺي ڪانه نه وري تاج پاتائين؟”
هن جي ذهن ۾ ڏند ڪٿائي، آکاڻين جو ڪو تصور ويٺل هو، جيڪو کيس حلف برداري ۾ نظر ڪونه آيو. سو ويچاري مُنجِهي پئي هئي مشتاق چيس ته: “نه جيجي بس ڪم ٿي ويو هُوءَ وزيراعظم ٺهي وئي”
چيائين: اهو وري ڪيئن؟
هِن کان ڪِتاب ڇا جو ٿي پڙهايائون
هُوءَ ته اڳ ئي پڙهيل ڳڙهيل آهي
مشتاق چيس!
قسم ٿي کڻايائونس
چيائين ته:
قسم وري ڇاجو؟ پيءُ به بينظير جو ماريائون، وري قسم به ٿا کڻائينس! ڏاڍي زوري آهي هن ملڪ ۾. پوءِ منهن ۾ ڪجهه ڳالهائيندي ناراضگي جو تاثر ڏيندي گهر ڏانهن رواني ٿي!
سو مان سوچيندي آهيان ته اهڙا اٻوجهه ڪِردار به دُنيا ۾ موجود آهن. لاکن جي انهيءَ گهر مان لڏي وڃڻ کان پوءِ انهيءَ گهر ۾ قاسم ناريجو جي فيملي اچي رهي، هي ماڻهون ڏاڍا روشن خيال، ترقي پسند هئا. قاسم صاحب انهيءَ وقت نيشنل بينڪ ۾ ملازم هو ۽ هاڻي بينڪ مينيجر آهي. سندس ڌيئرون ڏاڍيون فضيلت واريون ۽ سوشل هيون، مون سان گهڻي ذهني هم آهنگي هوندي هُين. سندس گهر واري سمجهدار ۽ رواداري واري عورت آهي، انهيءَ گهر سان اسان جا واسطه اڄ سوڌو قائم آهن.
ڀرسان قاضي هوٽلن واري مامي ماستر مرحوم جي ڀيڻ جو گهر هو. خوشي غمي ۾ شريڪ ٿيڻ وارا ماڻهون هئا. انهيءَ جي ڀرسان شوڪت ڪائونسلر جو گهر هو، هي بلوچ (مڪراني) هئا، زالين مڙسين مڙس ماڻهون هئا، عورتون به تمام گهڻيون سوشل هيون، بازار جو ڪم پاڻ ڪري اينديون هيون، بلڪهِ اوڙي پاڙي مان به پُڇي وينديون هُيون، ته ڪنهن شيءَ جي ضرورت ته ڪانه اٿو. انهيءَ گهر کان اڳتي مير ڊگُو واري جو بنگلو هو، جنهن جو وڏو گيٽ عمرڪوٽ روڊ تي کُلندو هو، هي فيملي سان گڏ ڪڏهن ڪڏهن ايندا هئا، پوءِ اِهو بنگلو وِڪڻي بنگلاڻي زميندار کي ڏئي ويا هليا.
هاڻي مان اچان ٿي پنهنجي گهر واري لائين ۾ جِتي اولهه پاسي چاچا موسيٰ خان اُنڙ جو گهر هو، جيڪو انهيءَ وقت ڊپٽي انسپيڪٽر آف گرلز اسڪول ٿرپارڪر هو. انهيءَ جي فيملي به ڳوٺ ۾ رهندي هئي، ۽ ڪڏهن ڪڏهن دوا دارون لاءِ شهر ۾ اينديون هيون، پاڙي جي گهرن ۾ اينديون هيون، ڏاڍيون ساديون ۽ سٻاجهڙيون عورتون هيون، هر ڪو سندن عزت ڪندو هو.
انهيءَ کان اڳتي دِلبر خان جو گهر هو، جنهن جي زال منٽگمري (ساهيوال) جي هئي. پاڻ ڏهرڪي جو هو، سندس زال ڏاڍي سُگهڙ هئي، هٿ جو هر ڪو هُنر هِن کي ايندو هو ۽ ڪجهه ٻارن کي قرآن شريف به پڙهائيندي هئي. سندس ٻيو نمبر ڌيءَ جو نالو زاهده هو. اسان کين زاهده جو گهر چوندا هئاسين، سندس مڙس فيڪٽري ۾ سيزنل نوڪري ڪندو هو، جيڪي سياري جا ٽي چار مهينا هوندي هئي، نه ته گهڻو ڪري گهر ۾ سُتو پيو هوندو هو. زال ويچاري صابرين هوندي هُيس ڏُکيو سُکيو وقت پئي ڪاٽيندي هئي. مون زندگي ۾ پهريون پنجابي ڏٺو، جيڪو ايترو سُست ۽ شعور کان وانجهيل هو نه ته: ”پنجابي ماڻهن جو شعور سنڌين کان وڌيڪ هوندو آهي.“ مان چاچي سُلطان جو ذڪر ته ڪرڻ وِسري ويس جيڪو گاڏين جو مِستري هو ۽ سندس زال چاچي عقل جي اڪابر عورت هئي، ۽ هر ڪنهن کي چوندي هئي:
”توا نوں کی پتہ، اے میں نوں پتے ہے۔۔۔!“
چاچي سلطان جي وفات ڪرڻ کان پوءِ پاڻ به هتان لڏي وئي هي به اصل سيالڪوٽ پنجاب جا هُئا.
سو مون ذڪر ٿئي ڪيو دلبر خان وارن جو سي پڻ معاشي بدحالي سبب پنهنجي گهر کي وڪڻي ڪافي عرصو اڳي ڏهرڪي هليا ويا منهنجي ڀيڻ ممتاز هنن جي گهر گهڻو ايندي ويندي هئي انهيءَ وقت عمر ۾ به ننڍڙي هئي جڏهن هنن جي وڃڻ جو ٽائيم آيو ۽ سامان ٽرڪ ۾ رکجڻ لڳو ته هُو اِهو ڏسي ڏاڍو رُني بابا هن کي ڪڇ ۾ کڻي ماٺ ڪرائيندو رهيو دلبر خان سندس زال ٻار کيس پيار ڪندا رهيا ته اسين هاڻي وڃون ٿا پر پوءِ وري اينداسين پر ايتري چري يا بيوقوف به ڪانه هئي جو هيءَ سڄو ماجرا ڏسي دلاسن ۾ اچي وڃي بهرحال:
جي وڃان وڃان ڪَنِ سي رهي رهندا ڪيترا!؟
پوءِ اِهو گهر ياسين کوکر صاحب خريد ڪيو ۽ انهيءَ کي نئين سئين سان ڪجهه حصو ٺهرايائين هاڻي ته پاڻ گذاري ويو آهي سندس پٽ پڙهي لکي سُٺين نوڪرين ۾ آهن هتان لڏي ويا آهن باقي سندس هڪ پٽ انهيءَ گهر ۾ رهي ٿو ڀرسان گُلو وارن جو گهر هو هنن جو واسطو ٿر جي علائقي سان هو ڪنهن سان هرو ڀرو ڊيگهه نه ڪندا هئا.
“ڪنهن کي ڏيندا نه هئا ته ڏکوئيندڙ به ڪونه هئا” ڀرسان عبدالغفار هاليپوٽي جي اوطاق هئي انهيءَ کان پوءِ عبدالمجيد ڪاسائي (محاجر) رهندا هئا جيڪي ڪجهه عرصي بعد پئسي وارا ٿي ويا ۽ غريب آباد روڊ تي هيٺ وڏا دُڪان ۽ مٿي رهائشي جاءِ ٺهرايائون ڀرسان رخسانه قاضي وارن جو گهر هو جيڪي 1965ع ڌاري هن گهر ۾ اچي رهيون هيون هي پوءِ سڄي پاڙي ۾ اسانکي گهڻيون ويجهو رهيون انهن جو تفصيلي ذڪر مان هن ڪٿا ۾ پنهنجي سيڪنڊري تعليم دوران ڪنديس سندس گهر جي ڀرسان عباس ميمڻ وارن جو گهر هو جيڪي مانجهند ضلعي دادو جا هئا انهن جي ڀر ۾ نَٿُو ٽانگي واري جو گهر هو جنهن جي ٽانگي ۾ چڙهي مان سيڪنڊري تعليم دوران هاءِ اسڪول ويندي هُيس.
هن پاڙي ۾ پوءِ پنجابي گهٽ گهر رهجي ويا پوءِ شڪارپور مان لڏي آيل اُڄڻ ذات جا ماڻهون پوئين گهٽين ۾ اچي آباد ٿيا انهن مان گهڻو ڪري رازن جو ڪم ڪندا هئا ڪجهه ته ابتدا کان هتي آيل هئا ۽ ڪي وري بعد ۾ آيا غلام نبي اڄڻ جي خاندان ايامن کان هتي آباد هو سندس وڏو پٽ غلام مرتضيٰ منهنجي ننڍي ڀاءُ مشتاق جو سنگتي هو ۽ ننڍپڻ جي سرگرمين ۾ (گلن جهڙا ٻارڙا) تنظيمون وغيره شامل هيون ٻانهن ٻيلي ۾ ڏاڍو ذهين ۽ “اِڪٽيو” هو مون پنهنجي ننڍپڻ ۽ جواني جو گهڻو عرصو هن پاڙي ۾ گذاريو هن پاڙي ۾ ايندڙ ويندڙ پاڙيسرن جا سڀ واسطه، سروپا، رويه ياد آهن پوءِ گهڻان تڻان ڏهن پندرهن سال رهي هتان هليا ويا وري نوان ماڻهون آيا سڀ ڪنهن جو پنهنجو مزاج ۽ طبيعت هئي هر ڪنهن جي سوچ ڌار هئي پر انهيءَ پاڙي ۾ ماڻهن جي مزاج ۾ رواداري، لحاظ، خوشي غمي ۾ شريڪ ٿيڻ جو انداز پنهنجي مثال پاڻ هو ٻين پاڙن وارا اڃان تائين مثال ڏيندا آهن ته “غريب آباد” نالو ته غريب آهي پر هُو وشال دل وارا پيار ڪندڙ امير ماڻهون هئا.
آویزاں نہ کر سونہری تختی کو گھر پر اپنے،
یہ تو در ہی بتلائے گا، کہ گھر کیسا تھا۔
اُهي ماڻهون انگن اکرن کان وڌيڪ احساس ۽ محبت ۽ رواداري تي يقين رکندا هُئا. اسٽينڊر قائم ڪرڻ اپر ڪلاس مڊل ڪلاس ۽ لوئر ڪلاس جو تصور ڪو نه هو هاڻي ته شهر ۾ مختلف طبقن جا مختلف پاڙا ٺهي ويا آهن شهر کي گندو بڻائي پئسي وارا ماڻهون شهر کان ٻاهر ننڍا ننڍا ٽائون ٺاهي اتي بنگلا جوڙائي پوش علائقي جو نالو ڏئي اتي رهن پيا.
بابا جي فيملي ۾ ٽئين ٻار جو اضافو منهنجي ڀيڻ ممتاز جي شڪل ۾ ٿيو جيڪا 4 آگسٽ 1959ع ڌاري صبح مردان سان “گبسن مئٽرنٽي” هوم ۾ پيدا ٿي بابا ٻڌائيندو هو “ته گبسن هوم ۾ اسانکي ساڳيو ڪواٽر (پرائيوٽ روم) الاٽ ٿيو هو جيڪو منهنجي ڄم وقت ٿيو هو مونکي انهي صبح جون ڪي يادون چٽيءَ طرح ياد آهن.
“ته سيتل (بابا جو آفيس وارو هيلپر گبسن هوم جي ٻاهرين باغ ۾ لڳل هئينڊ پمپ تان پاڻي جا مٽڪا (مَٽَ) ڀري گهر جي اندر ٿي آيو ٻاهر جا ڪجهه ڪم ڪار ڪري ٿي آيو پڦي دادو مان پنهنجي بيوٽيفڪيشن پلان سميت پهچي چڪي هئي ڏاڍي خوش هئي بابا کي چيائين ته “دادو ٽيلي گرام (تار) ڪري ڇڏ..! ته هتي ننڍڙي ڄائي آهي، اُتي پنهنجي ڌيءَ حيات خاتون کي خبر چار ٿي موڪليائين، هِتي مونکي پُڻ خوشي هئي ته مون کي ڀيڻ ڄائي آهي پر منهنجو ڀاءُ انور اِهو ڏسي وائڙو ٿي ويو هو ته: “اها ڪِٿان آئي آهي؟ ڇو آئي آهي!! ڪِني آهي، امان جي ڀرسان ڇو سُتي آهي!!!؟ هن کي کڻي ٻاهر ڦِٽو ڪيو..!
اِهو هڪ ٻاراڻو حسد هو. جيڪو هُو شدت سان محسوس ڪري رهيو هو ۽ انهيءَ جو اظهار به ڪري رهيو هو. مونکي اِهو لِکندي پروين شاڪر جو هڪ شعر ياد پيو اچي ته:
جو میرا ہے میں کسی اور کو کیوں دوں،
ضدی ہوں میں اپنے پیار میں بچوں کی طرح۔
هتي به ڪجهه اهڙو معاملو هو انور سمجهو پئي ته منهنجي پيار ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ واري اچي وئي آهي هُو ته خود ٻار هو! امان هن کي پنهنجي ويجهو سڏيو ٿي ته هُو پري ٿيندو ٿي ويو چيائين ٿي ته هن کي کڻي اڇلايو ته مان امان جي ڀرسان سمهان ٻئي ڏينهن گبسن هوم جي ڪواٽر ٻاهران چوڪيدار جو رکيل ننڍي لٺ کڻي آيو ته هن کي مار ڏيندس بابا ڪڏهن به سندس اڍائي سال زندگي ۾ اهڙي ناراضگي ڪانه ڏٺي هئي بابا پوءِ امان ۽ پڦي کي تاڪيد ڪئي ته هن جو خاص خيال رکجو ڪٿي ننڍڙي جو ڏنڊي سان ڪم نه لاهي ڇڏي پوءِ اهڙي طرح “گبسن” هوم جا ڏينهن پورا ٿيا ۽ اسين ممتاز کي کڻي پنهنجي ذاتي گهر غريب آباد آياسين.
منهنجي خاندان ۾ اڃان ڇوڪرين کي پڙهائڻ جو رواج نه پيو هو اِهي قريشي (قاضي) ڇوڪرين کي پڙهائڻ جي خلاف هئا جيتوڻيڪ منهنجي امان، ماسي ۽ ڪجهه ٻيون وڏڙيون خانواهڻ جي ملان اسڪول مان چار درجا سنڌي ۽ ڪلام پاڪ پڙهيون هيون پوءِ ڳوٺ ڇڏڻ کان پوءِ مختلف شهرن ۾ رهائش اختيار ڪرڻ بعد ۽ ڳوٺ جا ملان اسڪول بند ٿيڻ سبب ۽ وري علم جو شوق نه هُئڻ سبب منهنجي هم عمر يا انهيءَ کان ڪجهه وڏيون علم حاصل ڪري نه سگهيون هيون منهنجو بابا روشن خيال هو تنهنجو خيال هو ته:
تقدير بدلجڻ جو نالو آهي تعليم،
مقدر سنورجڻ جو نالو آهي تعليم.
هُوءَ عورتاڻي تعليم جو پرزور حامي هو ٻين قريشين ۾ اِهو شعور گهڻو پوءِ بيدار ٿيو هاڻي منهنجي زندگي جو به هڪ نئون باب شروع ٿي رهيو هو يعني انسان جي زندگي جو اهم باب۔
“علم حاصل ڪيو پينگهي کان قبر تائين”
يعني پڙهڻ ۽ پوءِ پڙهائڻ وارو وقت هي اسڪول جو دور به هڪ عجيب دور هوندو آهي گهر جي ماحول مان نڪري ٻار اڻ واقف ماڻهن (استادن) ۽ ٻين ننڍڙن ٻارن (هم ڪلاسين) سان منسلڪ ٿي ويندو آهي ڪي ٻار ته انهيءَ نئين ماحول کان ايترو ڊڄندا آهن جو اسڪول وڃڻ کان بلڪل نابري واري ڏيندا آهن يا وري اسڪول وڃڻ مهل روئڻ شروع ڪندا آهن ۽ ڪي اسڪول ۾ اندر داخل ٿي سڄو ڏينهن پيا روئيندا آهن اسان جي ميرپورخاص شهر جي سينٽ مائيڪل ڪانوينٽ اسڪول جي هيڊ مسٽريس سسٽر فرانسز انهيءَ داخلا واري سيزن کي، “سيزن آف ڪرائينگ ۽ ويپنگ چوندي هئي”
هتي اسان جي گهر ۾ ڪا اهڙي ڳالهه نه هئي منهنجي امان ٻه سال اڳ کان مونکي ذهني طور اسڪول وڃڻ لاءِ تيار ڪري رهي هئي مان اسڪول وڃڻ مهل ڪونه رُني هيس وري قدرت الله جي منهنجا ٻيا ٻه ڀائر ۽ هڪ ڀيڻ ممتاز به اسڪول وڃڻ مهل ڪونه رُني هئي
“انسان جڏهن پنهنجن خوشبختن جو وِچور ٺاهيندو آهي ته ماءُ کي انهيءَ جي پهرين نمبر تي رکندو آهي ماءُ انسان لاءِ دنيا ۾ اچڻ جو ڪارڻ ۽ وري هن جي ماڻهوءَ ۽ ماڻهپي واري حيثيت وٺڻ جو ڪارڻ بنجي ٿي”
بابا مونکي پهريان مشن اسڪول موڪلڻ جو ارادو ڪيو هو ڇو جو کيس پنهنجي مادري ٻولي کان پوءِ انگريزي زبان وڻندي هئي ۽ ڳالهائي به رواني سان سگهندو هو. “انهيءَ ٻولي ۾ اجائي ڊيگهه ڪانه آهي”
پر پاڙي واري چاچا صاحب جيڪو هڪ تعليمي ماهر پڻ هو تنهن انگريزي ٻولي جي سخت مخالفت ڪئي ۽ بابا کي مشورو ڏنائين ته:
‘ٻار جي بُنيادي ۽ پرائمري تعليم مادري ٻوليءَ ۾ ٿيڻ گهرجي’
هاڻي جڏهن هي ڪَٿا لکان پئي ته چاچا صاحب جو اِهو مشورو دل وٽان پيو لڳي نه صرف هن ملڪ ۾ بلڪه سڄي دنيا ۾ 21 فيبروري تي مادري ٻولين جو ڏينهن ملهايو وڃي ٿو هاڻي جڏهن سنڌ ۾ پرائيويٽ اسڪولن ۾ سنڌيءَ جو سبجيڪٽ پڙهائڻ تي زور ڏنو پيو وڃي انهيءَ وقت چاچا صاحب جو اِهو مشورو مون لاءِ ڪيترو لاڀائتو فيصلو هو.
منهنجي امان جيڪا صرف چار درجا سنڌي ۽ ڪلام پاڪ خانواهڻ جي ملان اسڪول مان پڙهيل هئي تنهن به چاچا جي فيصلي جي تائيد ڪئي هئي هاڻي ٻه ووٽ جيڪي ويٽو پاور هئا سنڌي جي حق ۾ اچي چڪا هُئا پوءِ بابا به راضي ٿي ويو هو پوءِ مونکي پرائمري اسڪول فار گرلز غريب آباد موڪلڻ جون تياريون شروع ٿي ويون هيءُ اسڪول اسان جي گهر کان پوءِ سامهان ٽي ڪراسنگ روڊ لتاڙي آخري روڊ تي هڪ گهٽيءَ جي مُهڙ تي هو جنهن جي سامهون پراڻي نمائش (لنبري) وارو علائقو هو جتي اقليتي برادري اڃان سوڌو آباد آهي جنهن جي ڀرسان واري گهٽيءَ جي شروع ۾ دل واري ڊاڪٽر اڪرم سلطان ۽ سندس ريٽائرڊ والد سلطان محمود جي ڪلينڪ آهي اولهه طرف برف جو ننڍڙو ڪارخانو اٿس چاچا صاحب مونکي اسڪول وٺي هلي اُتان فارم وٺي اچڻ جي ذميواري پنهنجي سِر کنئي هئي.
هي چاچا صاحب هڪ آدرشي انسان ۽ پنهنجي ڪم سان عشق جي حد تائين چاهه رکندڙ هو مون اهڙا ايماندار ۽ ڪم سان سچا انسان ۽ ايماندار انسان تمام گهٽ ڏٺا آهن سندس گهر اسانجي گهر سان گڏوگڏ هو اسين سڀ ڀائرُ ڀينرون هن وٽ ويندا هُياسين ته سڀ ڪاغذ، رجسٽر سرڪاري فائلون وغيره تي هٿ رکي چوندو هو.
“هُشُ بابا پَري پَري هي سرڪاري آهن هٿ متان لڳايو”
خراب ٿي ويندا پري ٿي ويھو”
مان هاڻي سوچيان ٿي ته اڄ جي ڪاموري ۽ اڳ واري ڪاموري ۾ ڪيڏو نه زمين آسمان جو فرق آهي هُوءَ ڪيڏا نه اورچ ۽ اعليٰ صفتن جا مالڪ هئا جتان روزي اُها به حلال روزي ملندي هُيئَنِ ان مال جي ڪيڏي حفاظت ڪندا هئا اڄ جا ڪامورا ته پاڻ کي بچائڻ لاءِ ريڪارڊ ساڙي رک ڪري ڇڏين ته به ذري برابر پرواهه نه ڪندا آهن. اهي آهن ماضي ۽ حال جا ڪامورا چاچا صاحب پنهنجي ڪم سان عشق جي حد تائين سچو ۽ کرو هو کيس پنهنجي سادي سودي زندگي تي فخر هو مونکي هن چاچا صاحب لاءِ. پرنم الهه آبادي جو هي شعر قلم تي اچي بيٺو آهي.
دونوں عالم سے وہ بیگانہ نظر آتا ہے،
جو تیری عشق میں دیوانا نظر آتا ہے۔
هي خود دار انسان اڪيلو رهندو هو ۽ پنهنجي ماني به هٿن سان پچائيندو هو ڪنهن اوڙي پاڙي کان وٺڻ کي نامناسب سمجهندو هو ڪڏهن ڪڏهن اسحاق نالي هڪ سرڪاري پٽيوالو نظر ايندو هو، پر هي ماني پاڻ ٺاهيندو هو.
چاچا صاحب بنيادي طور زميندار گهراڻي سان واسطو رکندو هو، هِتي ٿرپارڪر شگر مل ٺهڻ وقت جمڙائو ڀرسان سندس ٻنيءَ جو ڪجهه حصو شگر مل ۾ هليو ويو هو جنهن جي ادائگي هن کي سرڪار طرفان ئي هئي چاچا صاحب جو هڪ وڏو ڪارنامو اِهو هو جو پاڻ ڪنهن زماني ۾ اولڊ ٿرپارڪر (ميرپورخاص سميت) جي جاگرافي لکي هئائين جيڪا اسان پرائمري ۾ پڙهي هئي جنهن ۾ ٿرپارڪر جا تعلقه تپه ڍنڍون ڍورا سڀ لکيل هئا جبل ڇاکي چئجي ٿو؟ ٽڪري ڇاکي چئجي؟ واهه ڇاکي چئجي؟ اهي سڀ سوال جواب انهيءَ جاگرافي ۾ داخل هئا ڪچي جلد ۾ ڇپيل انهي ننڍڙي ڪتاب تي سندس نالو وغيره هن طرح لکيل هئا: “موسيٰ خان انڙ ڳوٺ ڪمال خان انڙ”
هاڻي مون ڪِٿي پڙهيو ته محمد اسماعيل عرساڻي صاحب به ٿر جي پهرين جاگرافي لکي هئي، پر پوءِ مون جڏهن انهيءَ مضمون کي پڙهيو ته اُها خبر پئي ته عرساڻي صاحب اِها جاگرافي سن 76_77 دوران لِکي جڏهن ته موسيٰ خان اُنڙ جي جاگرافي اسان اوائلي ننڍپڻ يعني ٻئي يا ٽئين ڪلاس ۾ پڙهي هئي معنيٰ ته چاچا صاحب پهريون جاگرافي دان هو ٿرپارڪر ضلعي جو هتي مونکي ايمرسن جي هڪ چوڻي پئي ياد اچي: ”اوڏانهن نه وڃو جيڏانهن رستو ٿو وڃي اوڏانهن وڃون، جيڏانهن ڪو رستو نه هجي، جيئن اوهان ڪو پيچرو ڇڏي وڃو!“ (رلف والڊو ايمرسن)
جڏهن مان هي يادگيريون سهيڙيان پئي ته الائجي ڇو مونکي اسڪول وڃڻ وارو اُهو پهريون ڏينهن حياتي جو پيارو ڏينهن محسوس ٿئي پيو. صبح ساڻ امان مونکي گذريل عيد تي پهريل گلابي رنگ جو جوڙو جيڪو هُن هڪ ڏينهن اڳ استري ڪري رکيو هو سو پارايو. اُهو گلابي جوڙو بابا مونکي نظر محمد ڪِلاٿ هائوس ميرواهه روڊ تان خريد ڪري ڏنو هو. اُهو ڪپڙي جو دُڪان اڄ به پنهنجي فڪسڊ قيمت جي ڪري مشهور آهي، باقي شهر ۾ شاهي بازار کان سواءِ هاڻي ڪيترائي شاپنگ مالز کُلي ويا آهن. امان منهنجي وارن کي ڦـڻي ڏئي ڇِڪي ٻه چوٽيون ٺاهي اُنهن ۾ گلابي رَبين وڌا ۽ مون وري عيد جي ڏينهن وارو ننڍڙو ٻٽون (پرس) هٿ ۾ لٽڪايو ۽ بابا جو وٺي ڏِنل پلاسٽڪ جو ڪارو چشمو پاتو نئين جُتي پاتي بِلڪل تيار ٿي کٽ تي پير لڙڪائي ويهي رهيس، ته متان ڪپڙن جي استري خراب نه ٿي وڃي. ٿوري دير ۾ چاچا صاحب در کڙڪايو ۽ امان مونکي ٻاهر وڃڻ جو اشارو ڪيو.
“چاچا صاحب سُفيد هرک جا ڪپڙا پهري مٿان ڪارو ڪوٽ پايو بيٺو هو چاچا جڏهن اسڪول جي وِزٽ تي ويندو هو ته ڪوٽ ۽ جناح ڪئپ ضرور پائيندو هو”
مون هُن جو هٿ پڪڙيو اِهو منهنجي چاچا لاءِ پنهنجائپ جو احساس هو اسان اسڪول ڏانهن روانا ٿياسين اهي ٽئي روڊ ۽ گهٽيون ڪراس ڪندي چاچا صاحب سان گڏ مان به تکيون تکيون وکون کڻندي هلي رهي هُيس پر ويجهو ايندي منهنجا احساس ڪجهه تجسس ۽ ڊپ گاڏر ٿي رهيا هئا در کڙڪائڻ تي اڌروٽ عمر جي هڪ عورت پٽيواليءَ اچي دَرَ کوليو سندس مٿي جا وار مينڌيءَ سان ڳاڙها ٿيل هئا، سنهڙي سيپڪڙي رنگ جي اَڇي هئي چاچا صاحب کي اوچتو سامهون ڏسي حيرت ۾ پئجي وئي پوءِ جلدي جلدي سلام ڪيائين ۽ مون ڏانهن ڏسي چاچا کان سوال ڪيائين جيڪو پنجابي ٻولي ۾ هو. “اي تواڊي ڪُڙِي هَي گِي؟”
چاچا اردو ۾ وراڻي ڏنس! “نہیں میری بھتیجی ہے!!!”
پوءِ اندر ڊوڙ ڪري اطلاع ڏنائين ته موسيٰ خان صاحب اچي ويو آهي. ڪلاس رومن ۾ ماسترياڻيون ٿورن ٿورن شاگردياڻين سميت موجود هيون. اسان کي هڪ ورانڊي نِماء ڪمري ڏانهن اشارو ڪيائين جتي هيڊ مسٽريس جي ڪلاس هئي ۽ اُتي ڪابه شاگردياڻي موجود نه هئي اسڪول جي هيڊ مسٽريس دادي ارباب زادي شيخ ڪجهه لکڻ جو ڪم ٿي ڪيائين چاچا کي اُٿي بيهي کيڪاريائين ۽ اسان ٻنهي کي ويهڻ جو اشارو ڪيائين مان چاچا جي ڀرسان واري ڪرسي تي ويهي رهيس.
چاچا صاحب دادي ارباب زادي کان پهرين ڪلاس جي داخلا بابت تفصيل پُڇيو هن ٻڌايو ته: “اڃان تائين سنڌي ميڊيم جي پهرين درجي ۾ ڪابه داخلا ڪانه ٿي آهي”
هي اسڪول سنڌي اردو گڏيل پرائمري اسڪول هو جتي پنج درجا سنڌي ۽ پنج درجا اردو ميڊم وارن جا هئا دادي ارباب زادي شيخ جنهن جو نالو وري ڦِري مَٽجي “اربو دادي” ٿي ويو تنهن انهيءَ وقت به چاچا کي سنڌي ڇوڪرين ۽ انهيءَ جي مائٽڻ جي علم کان عدم دلچسپي ۽ غير سنجيدگي بابت ٻڌائيندي ڳڻتي جو اظهار ڪيو ۽ ٻڌايو ته اڌ کان وڌيڪ غريب آباد، ڍولڻ آباد ۽ ٽنئورا آباد ۾ سنڌين جا گهراڻا آباد آهن پر ڇوڪرين کي اسڪول نٿا موڪلين! هاڻي داخلائون ٿيون به ته ويهن کان وڌيڪ عدد ڪونه جڙندو چاچا صاحب کيس دلاسو ڏنو.
“دادي اربو منهنجي حياتي ۾ ايندڙ اسڪولي استادن منجهان پهرين استاد هئي پاڻ سنڌي ادب جي مشهور ليکڪ ۽ مصور (ع - ق) شيخ جي ڀائٽي هئي سندس والد صاحب محمد عثمان شيخ هو جنهن جو بابا جي آفيس ويجهو ڪتابن جو دُڪان هو گهڻو ڪري درسي ڪتاب مختلف ضلعن جا نقشا وغيره به هتي موجود هوندا هئا”
علم ادب جي سُرهاڻ سان واسيل هيءُ گهراڻو ٿرپارڪر جي ڇاڇري تعلقي جي ڳوٺ ‘گڊڙي’ (گڊڙو) مان اچي ميرپورخاص ۾ آباد ٿيو هو ع ق شيخ اوائلي تعليم ٽنڊو سومرو ۽ ٽنڊو الهيار مان حاصل ڪئي ميٽرڪ، بي اي ايم اي، ايل، ايل، بي حيدرآباد ۾ رهڻ دوران ڪيائين هن جي عملي زندگي بابت نصير مرزا جو سهڙيل ڪتاب “ع ق شيخ ڪوهه ڪاف شيخ” سنڌي ادبي بورڊ طرفان شايع ٿيل آهي هن جي اولاد مان نجمه شيخ ۽ نسيم شيخ ليکڪائون آهن سو مون ذڪر ٿي ڪيو دادي اربُو جو جيڪا اسڪولي زندگي ۾ منهنجي پهرين استاد هئي سا انتهائي درجي جي ذهين، قابل، شفيق ۽ پيار ڪندڙ عورت هئي ٺيٺ سنڌي نيڻ نقش رکندڙ دادي اَربُو جو آواز تمام مِٺڙُو ۽ پيارو هو ۽ انهيءَ وقت تمام گهڻي خوش لباس پڻ هئي کائنس ننڍي ڀيڻ دادي رضيه پڻ هن غريب آباد پرائمري اسڪول ۾ استاد هئي ٿرپارڪر جي ڳوٺ گڊڙو مان لڏي آيل هن خاندان جي عورتن ميرپورخاص شهر ۾ عورتن جي تعليم جي واڌاري لاءِ شانائتو ڪردار ادا ڪيو پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ڪي هندو استاد موجود هيون جيڪي ورهاڱي کان پوءِ هندوستان لڏِي ويون انهن جي وڃڻ کان پوءِ سنڌي ڇوڪرين کي تعليم ڏيڻ ۾ هي گهراڻو اڳ ڀرو رهيو جنهن ۾ دادي ڊيلان (ڊِيلَ) شيخ سڀني کان اڳ ڀري هئي پاڻ عثمان شيخ ۽ ع ق شيخ جي ڀيڻ هئي هيءَ دادي ڊيلان شيخ ايڊشنل ايڊوڪيٽ جنرل سنڌ عبدالستار شيخ جي گهر اوري هئي سندس ٻن ڌيئرن منجهان هڪ ڊاڪٽر ملڪه ڊاڪٽريءَ جا فرائض ميرپورخاص ۾ ادا ڪري رهي آهي انهيءَ کان علاوه هن گهراڻي مان ڊاڪٽر مهرالنساء شيخ سعودي عرب ۾ ڊاڪٽري پيشي سان وابسته آهي سندس ڀيڻ گل پڻ استاد رهي آهي. انھيءَ کانسواءِ ادي عزيز شيخ به اُستاد رهي آهي.
منهنجي داخلا واري ڏينهن دادي اربو هڪ فارم ڪڍي چاچا صاحب جي هٿ ۾ ڏنو جيڪو هن منهنجي حوالي ڪيو دادي اربو مونکي چيو ته: “هاڻي اسڪول جي ڊريس (يونيفارم) ٺهرائي پائي اچجانءَ!”
جنهن ۾ ڊارڪ بِلوُ (نيرو) ڪلر جو ڦراڪ جنهن جا ڪالر ۽ ٻانهن تي سفيد پٽي لڳل هئي انهي سان سفيد شلوار ۽ دوپٽو (رَئو) پائڻو هو ڦراڪ جي سڄي شڪل داديءَ مونکي پني تي لکي ٺاهي ڏني هئي ۽ چيائين ته تنهنجي امان کي، ڏجانءِ!
اُتي چاچا هُن کان موڪلايو مونکي ساڻ ڪري دروازي جو رُخ ڪيائين ته در وٽان ٻه ڇوڪريون اندر داخل ٿيون جن جا والد صاحب پڻ گڏ هئا تن مان هڪ رشيده کوسو بلوچ ٻئي نسيم جان محمد سُرهيو هئي هنن ٻنهي جا گهر غريب آباد ۽ ٽنئورا آباد ۾ هُئا نسيم ته انهن شيخن جي قادري گِهٽيءَ ۾ پڇاڙي واري گهر ۾ سوڙهي گهٽي شروع ٿيڻ کان اڳ هڪ گهر جي مٿين ماڙ تي رهندي هئي جتي رياض شاهه نيشنل بينڪ جو آفيسر ورهين جا ورهيه رهيو پوءِ گلشن ملڪ جو خاندان رهيو رشيده بلوچ مرحومه نياز (تاجو) ٽريزري واري جي ڀيڻ هئي مشهور رائيٽر، مختيارڪار محمد بخش مجنون جي ڀائٽي هئي ٿر جو گانڌي مسڪين جهان کوسو پڻ سندن عزيز هو مسڪين جهان خان کوسو هڪ ڏند ڪٿائي ڪردار وانگر هو جيڪو مَسُ ۽ ڪُپڙي هَٿَ ۾ روڊن تي هلندي ماڻهن جا مسئلا لکي اڳيان سرڪار کي پهچائندو هو هي ڪردار مون پنهنجي اکين سان اسٽيشن روڊ تي ڏٺو سو اِهي ٻئي ڇوڪريون نسيم سُرهيو ۽ مرحومه رشيده کوسو مون واري ساڳئي ڏينهن اسڪول مان فارم وٺي نڪتيون ۽ وري ڪجهه ڏينهن بعد اسڪول آيون ۽ مون سان گڏ اسڪول ۾ داخل ٿيون.
انهن مان نسيم جان محمد ميٽرڪ تائين پڙهي سگهي اُهو به بار بار تعليم اڌوري ڇڏڻ کان پوءِ رشيده ننڍي هوندي ته چست چالاڪ هئي پر پوءِ دل جي بيماري ۾ وٺجي وئي گهڻو اڳتي ڪونه پڙهي سندس شادي پاٽويون جي مري خاندان ۾ ٿي اولاد به ٿيس پر جواني ۾ گذاري وئي نسيم جان محمد جو هڪ ڀاءُ ۽ ڀيڻ گونگا هئا جيڪي پڻ ننڍي هوندي گذاري ويا تنهن کان پوءِ ٻڌو هئم ته گهر ۾ اڪيلي حياتي گذاري رهي هئي باقي هاڻي مونکي انهيءَ جي باري ۾ ڪابه معلومات نه آهي ته ڪٿي آهي هرڪو ٻار دنيا ۾ پنهنجو ڀاڳ کڻي اچي ٿو مان اردو جي هن بيت سان بلڪل متفق نه آهيان.
”وہ میرے نصیب کی بارش تھی، کسی اور چھت پر برس کر چلی گئی“
جيڪو نصيب ۾ آهي اُهو انسان کي اَوَس ته ملڻو آهي ۽ ضرور ملندو هاڻي به جڏهن غريب آباد ۾ رهائش دوران بازار وڃڻ لاءِ انهيءَ سوڙهي گهٽي مان لگهندا هئاسين ته مون کي نسيم سُرهيو ۽ شاهه سائين جو هي بيت ضرور ياد ايندو هو.
سُوڙهي گهٽيءَ سپرين گونگا ٿي گڏيام،
ملاحظي ماڻهن جي ڪُڇي ڪين سگهيام،
نهاريندا ويا نماڻين اکين سان.
اهيا گهٽي ايتري سوڙهي هئي جو ٻه ماڻهون گڏجي هلي ڪونه سگهندا هئا هرڪو ٻئي جي نڪرڻ جو انتظار ڪندو هو هن گهٽيءَ جي خاتمي تي هڪ وڏو ڪاٺ جو در لڳل هو جنهن ۾ اندر ٻيا به گهر هئا جن مان هڪ ۾ حاجي فيروز شيخ رهندو هو جيڪو پيشي جي حساب سان اسٽامپ وينڊر هو ۽ بابا کان سينئر هو سندس واسطو پڻ لاڙڪاڻي سان هو هن ۾ هڪ حصي ۾ استاد اشرفي صاحب جي پهرين گهر واري ڌي شهابه ۽ سندس پٽ رهندا هئا ۽ باقي اڌ گهر ۾ ڪانوينٽ اسڪول ۾ پڙهائيندڙ مسز فرنينڊس وارا رهندا هئا هي عيسائي فيملي هئي جنهن ۾ ماءُ سان گڏوگڏ ٽي ڌيئرون پڻ پرائيويٽ ڪانوينٽ ۾ استاد هيون ڏاڍيون فيشن ايبل مايون هيون اڳ سندس گهر واري کي ايس، ايل، ڊي فيڪٽري ۾ ملازم هُئڻ ڪري فيڪٽري سان گڏوگڏ گهر مليل هو جنهن ۾ انگريز اسٽائيل جي رهائش هين در تي هڪ خوبصورت ڪتو ويٺو هوندو هو اسين رات جو ڪڏهن ڪڏهن گهمڻ ڦرڻ نڪرندا هئاسين ته اڪثر در کليل هوندو هو ماءُ گهر جي ڪم ڪار ۾ مصروف هوندي هُين ٻار ورانڊي ۾ ڪيرم بورڊ جي ڪنارن تي ويٺل نظر ايندا هئا اِهو ڏسي پوءِ اسان به بابا کي فرمائش ڪئي ته اهڙو ڪيرم بورڊ اسانکي وٺي ڏي جيڪو بابا جلد آڻي گهر ۾ رکيو.
سو مون ذڪر ٿي ڪيو منهنجي اسڪول جي داخلا کان پوءِ جي صورت حال جو رشيده ۽ نسيم سرهيو کان پوءِ ڪجهه ڏينهن بعد پاڙي واري سيٺ سليمان ميمڻ جون ٽي ڇوڪريون رضيه بيگم ميمڻ، نسيم پروين (پَري) ۽ ممتاز به اسڪول اچڻ لڳيون ممتاز ننڍي هئي انهيءَ سال وڏين ڀينرن سان گڏ ايندي هئي داخلا ڪانه ٿيل هئس انهيءَ وقت جي رضيه بيگم ميمڻ هاڻي اڪيڊمي ادبيات اسلام آباد جي چيئرمين ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو جي گهر واري آهي هنن جو گهر اسان جي پٺيان واري گهٽيءَ ۾ هو جيڪا پڻ سنڌالاجي ۾ آفيسر رهي چڪي آهي انهيءَ وقت سندن گهر جي هيٺ واري حصي ۾ چاچا سليمان جو سوٽي ڪپڙي ٺاهڻ جو ڪارخانو هو جڏهن به سندن گهر وڃبو هو ته انهيءَ ڪارخاني جو زور شور جاري رهندو هو پوءِ هن ڪجهه عرصي بعد اِهو ڪارخانو بند ڪري ڇڏيو اڄ ڪلهه ايامن کان رضيه پَريءَ جي وڏي ڀاءُ ڊاڪٽر عزيز ڊينٽل سرجن جي خانگي اسپتال آهي مون ڪلاس جي شاگردياڻين ۽ ساٿياڻين جو ذڪر ٿي ڪيو ته اسڪول جي سامهون پراڻي نمائش (لنبري) جي احاطي ۾ غير مسلم (شيڊول ڪاسٽ) رهندا هئا بلڪه اڃان به رهن پيا انهن منجهان ڪجهه ڇوڪريون اسان جي سنڌي پهرين درجي ۾ داخل ٿيون هيون انهن مان گهڻن جا سَرُوپا مون کان وسري ويا آهن پر هڪ “ميران” نالي ڇوڪري چٽيءَ طرح ياد اٿم ڇو جو اُها سليٽ تي ڊرائينگ ڏاڍي سٺي ٺاهي ڏيکاريندي هئي جن ۾ خوبصورت منظر ڪشيون وغيره هونديون هيون هيءَ ميران عمر ۾ وڏي تيرنهن چوڏهن سالن جي لڳ شادي شدهه هئي چوندي هئي ته دادي اَربُو جي ترغيب ڏيڻ تي مونکي علم پرائڻ جو شوق ٿيو آهي ڏاڍي فضيلت واري ۽ سمجهدار ڇوڪري هئي دادي اربو جي موڪل تي وڃڻ واري ڏينهن ڪلاس سنڀاليندي هئي صورتخطي لکرائي چُڪُون وغيره ڪڍندي هُئي وري انهن جي تصيح وغيره ڪندي هئي بهرحال ٻه سال اهيا ڇوڪري اسان سان گڏ رهي پوءِ نظر ڪانه آئي ڇاڪاڻ جو اسان سنڌي ميڊيم وارن کي هڊسن پرائمري اسڪول منتقل ڪيو ويو هو.
انهيءَ عرصي دوران اسان جي فيملي ۾ منهنجي ننڍي ڀاءُ مشتاق جو جَنم ٿيو انهيءَ وقت مان ٻُڌل ۽ ٻڌايل ڳالهين کان پري ٿي “جيڪي ڏٺو سو مون” جي بنياد تي لکنديس ڇاڪاڻ ته انهيءَ وقت منهنجي ذهني اوسر ٿي رهي هئي ۽ سڀ ڳالهيون چِٽيءَ طرح ياد آهن.
“اڇي کير جهڙي رنگ، ڪارن وارن ۽ خوبصورت اکين وارو منهنجو هيءُ ڀاءُ اسان سڀني ڀينرن ۽ ڀاءُ کان سهڻو هو”هن جي پيدائش وقت پڦي ڪجهه مجبورن سبب پهچي ڪانه سگهي هئي ته بابا پنهنجي ڀاڄائي جيڪا سندس وڏي ڀاءُ اسان جي چاچي حاجي عبدالسميع جي گهر واري هئي ۽ سندس سڳي سئوٽ هئي تنهن کي ڳوٺ خانواهڻ مان گهرايو هو سندس نالو جمال خاتون هو. هوءَ اسان جي چاچي هئي پر بابا جي سئوٽ هُئڻ سبب کيس پڦي چوندا هُئاسين کيس نوجواني ۾ هڪ پٽ جو اولاد ٿيو هو جيڪو ٻاروتڻ ۾ گذاري ويو پوءِ هن کي ڪوبه اولاد نه ٿيو امان ۽ بابا جي شادي به انهيءَ بابا جي سئوٽ پڦيءَ ڪرائي هئي بابا هن جي گهڻي عزت ڪندو هو ۽ هُوءَ پاڻ ننڍي ڏير هُئڻ جي حيثيت سان کيس ۽ سندس اولاد کي گهڻو ڀائيندي هئي باقي وڏي چاچي عبدالسميع دادو جي صديقي قاضين مان ٻئي شادي ڪئي هئي ۽ کيس ٻن پٽن ۽ هڪ ڌيءُ جو اولاد ٿيو هو اِهو گهراڻو اڄ به دادو شهر ۾ “تاج هوٽل وارا قاضي” جي نالي سان مشهور آهن سو مون ذڪر ٿي ڪيو مشتاق جي جنم جو انهن ڏينهن اسان (مان ۽ انور) مُدي جي بخار ۾ ورتل هئاسين اسان جو کاڌو پيتو پرهيزي هو مزاج ۾ هڪ قسم جي چِڙَ ۽ ڪاوڙ سمايل هئي پر هيءُ ڀاءَ پڦيءَ جي هنج ۾ ڏسي ڏاڍو خوش ٿيا هُئاسين مالش ڪرڻ تنجڻ ۾ ٻڌڻ جنهن تي هُو ڏاڍو روئيندو هو ۽ سندس سفيد رنگ گلابي ٿي ويندو هو اسان سندس اِهيا خدمت چاڪري پيا حيرت مان ڏسندا هُئاسين هيءُ ڀاءَ پاروتڻ کان چست ۽ شرارتي هو يعني “ڄمندي ئي ڄام” هو مان هن جي ڪوئنري جسم کي آڱرين سان هٿ هڻي پئي ڏسندي هُئس پڦي ڪاوڙ ڪندي هئي.
“مَنَ پري ٿيو ڇُوڪَرَ سان کيئنسَ نه ڪيو..!”
هُوءَ ڇوڪَريَ ۾ ڇوڪُرِيءَ جي وضاحت لاءِ زير ۽ زبر جو استعمال ڪندي هئي. مٿي کي سڌو ويهارڻ لاءِ مَٿيءَ کان وٺي کڙين جو زور لڳائيندي هئي. “مَٿو سٺو نه ويٺس ته ٽوپي ڪيئن پائيندو پڳ ڪيئن ٻڌندو..!؟ وغيره مون گذريل ڏينهن T.V تي پروگرام “ڪلاس روم” ڏٺو، جنهن ۾ مها ليکڪ امر جليل سنڌين کي اپيل ڪئي ته: ”خدارا ٻارن جي مٿي کي ويهارڻ جي ڪوشش نه ڪيو انهيءَ سان انهن جي ذهانت تي اثر پوي ٿو.“
امر جليل صاحب ته اهيا سائنسي ٿيوري ٻڌائي هُئي پر مٿي ويٺل هي منهنجو ڀاءُ ته سڀني کان ذهين، هوشيار ۽ هر فن مولا نڪتو هو جنهن جو احوال اڳتي ڏيندس پر هن جي طبيعت جسماني حرڪتون ابتدائي ٻاروتڻ کان ئي ٻين ٻارن کان ڪجهه اڳ ڀريون هيون ننڊ مان جاڳڻ کان پوءِ زور سان هٿ پير هڻڻ مَٿي کي حرڪت ڏيڻ اکيون کولڻ ۽ بند ڪرڻ، هر ڪنهن ڏانهن ڳالهائيندڙ اکين سان نهارڻ مونکي هاڻي سچل سائين جو هڪ شعر پيو ياد اچي:
“آهي انهن اکين کي خاصو خمار تنهنجو!”
شام جو سج لٿي مهل گهڻو روئيندو هو پڦي وري انهيءَ جو الزام ڀيڻ ممتاز تي هڻندي هئي ته اُها “چونڊڙيون پائي رُئاڙيس ٿي” ۽ هن کي “نظر به هڻي ٿي..!”
ممتاز وري پُڦيءَ جي ڊپ کان امان جو پاسو اچي جهليندي هئي انور جيڪو انهيءَ عمر ۾ خاموشي سان شرارتون ڪندو هو ٻيو ڪو اعتبار به نه ڪندو هو ته هن سوچي سمجهي اهيا شرارت ڪئي آهي مثلاّ هڪ ڏينهن هن مشتاق جي استعمال ۾ ايندڙ “منهن رکڻي” ڀڃي ڇڏي جيڪا ڪاٺ جي ٺهيل هئي پڦي ويچاري جنهن کي اسان پڦي محمد ماءُ چوندا هئاسين ۽ مرحومه هاڻي به انهيءَ نالي سان سڏجي ڇاڪاڻ ته سندس اڪيلي مرهيات پٽ جو نالو محمد هو تنهن انهي ‘منهن رکڻي’ کي ننڍڙي ٻار جي لازمي گهرج سمجهي. “مٽي ڳوهي انهيءَ ۾ ڏنڊو اٽڪائي ڇت تي سُڪڻ لاءِ وجهي آئي”
انور خاموشي سان مٿي چڙهي ويو ۽ اهيا ڀڃي هيٺ لهي آيو شام جو پُڦي ‘منهن رکڻي’ کڻڻ وئي ته اُها ڀڳل هئي لڳاتار ٽي ڏينهن اِهو سلسلو هليو چوٿين ڏينهن هوءَ ساندهه ڀڃڻ واري جي تاڙ ۾ رهي ۽ انهيءَ ڏينهن انور کي جهلي ورتائين پر هو ڏاڪڻين وٽان ٻاهر نڪري ويو شام جو اِهو ڪيسُ بابا جي عدالت ۾ پيش ٿيو بابا ته انهيءَ ڳالهه جو خاص نوٽيس نه ورتو چيائين ته (ڇٽي ڄاري واري) کڻي مٿان رکينس! ڀاڄائي!
پر هن جواب ڏنو ته ڪڏهن به نه اُها سِڻي جي آهي گناهه ٿيندو ٻيو ته ڇوڪَرَ کي گرمي ٿيندي. اهڙا ننڍا وڏا واقعه زندگي جو حصو ٿيندا آهن جڏهن يادگيريون سهيڙيان ٿي ته واري واري سان اچي سامهون بيٺا آهن مون ذڪر ٿي ڪيو پنهنجي اسڪول جو جنهن مان اسان سنڌي ميڊيم وارن کي هڊسن اسڪول منتقل ڪيو ويو هو انهيءَ جو جواز اِهو ٻڌايو ويو هو ته سنڌي ڇوڪرين جي انرولمينٽ گهٽ آهي ٻيو ته بلڊنگ ننڍي آهي هڊسن اسڪول بلڊنگ جي حساب سان وڏو آهي اوڏانهن موڪليو وڃي ته هنن جي تعليم جو جوڳو بندوبست ٿي سگهي شاگردياڻين سان گڏ سي استاد به بدلي ڪري هڊسن اسڪول ميرواهه روڊ ميرپورخاص موڪليائون.
هي هڊسن اسڪول ٿرپارڪر جو 1911ع کان 1913 تائين ڪمشنر رهندڙ ڊبليو، ايف هڊسن جي نالي پٺيان ٺهيل هو سندس دور ۾ ڊپٽي ڪمشنر جي عهدي جو نالو بدلائي ڪليڪٽر رکيو ويو سندس دور ۾ “کڏڙو ريلوي” لائن تيار ٿي ۽ تعلقي ڊگڙي کي حيدرآباد کان ڇني ٿرپارڪر سان ملايو ويو پاڻ هي هڊسن اسڪول قائم ڪيائين جيڪو اڄ سوڌو گورنمينٽ گرلس هڊسن هاءِ اسڪول جي نالي سان قائم ۽ دائم آهي انهيءَ کان علاوه سندس قائم ڪيل هڊسن لائبريري پڻ اسان جي ننڍپڻ ۾ ميرواهه روڊ تي موجود هئي هاڻي خبر نه آهي ته اُهي ڪتاب ڪنهن ٻئي لائبريري ۾ ضم ڪيا ويا آهن يا نه! مونکي وڌيڪ معلومات نه آهي.
مان ڪڏهن ڪڏهن سوچيندي آهيان ته موجوده دور ۾ ذاتي ڪمائي لاءِ پرائيويٽ اسڪول ته گهڻا ٺهيا آهن پر “هڊسن صاحب” جهڙا اورچ ماڻهون تمام گهٽ ملندا جن هن شهر کي سرڪاري اسڪول ڏنا هُجن اهڙن ماڻهن لاءِ لطيف سرڪار چيو آهي.
سڏڙو ٿيو سرڪار جو ماڙيون محل ڇڏي ويا،
هيءَ نه ويل وڃڻ جي جادو لائي ويا جيءَ ۾.
غريب آباد پرائمري اسڪول گَهرَ جي ويجهو هُئڻ باوجود بابا مونکي اڪيلو اسڪول اچڻ وڃڻ پسند نه ڪندو هو مونکي اسڪول جي پٽيوالي جنهن کي سڀ ‘بُوا’ چوندا هئا سا 10 روپيا ماهوار تي اسڪول وٺي اچڻ ۽ ڇڏڻ لاءِ رکي ڏني هئي جيڪا گهر اچي امان سان پنجابي ۾ ڳالهائيندي هئي ۽ امان اردو ۾ جواب ڏيندي هُئس آخري ڏينهن مونکي امان جي حوالي ڪري چيائين.
“تُسي هُڻ ڪُڙي دا ڪوئي هور بندوبست ڪرو هُڻ اَي سنڌي ڪُڙيان هڊسن اسڪول جاوَڻ گِيان”
هڊسن اسڪول اسان جي گهر کان پري هو انهيءَ وقت ۾ ٽانگن کان سواءِ ٻي ڪابه پبلڪ ٽرانسپورٽ نه هئي. اُهي به اڪيلي هڪ شاگردياڻي کي کڻڻ لاءِ تيار نه هئا، مون سان گڏ پڙهندڙ گهڻيون تڻيون ڇوڪريون ‘هڊسن’ اسڪول جو ٻُڌي گهر ويهي رهيون. انهن جا نالا ۽ داخلا رجسٽر هڊسن اسڪول موڪليا ويا هئا، پر پوءِ منهنجي ڊوميسائل ٺهرائڻ وقت اسڪول ليونگ جو پهريون سرٽيفڪيٽ هتان مليو هو. هتان جي استادن دادي اَربُو ۽ رضيه جي والد عثمان شيخ بابا کي مشورو ڏنو ته آءٌ پنهنجي ڀيڻ دادي ڊيلان کي چوان ٿو جيڪا ‘هڊسن’ جي هيڊر مسٽريس آهي اُها ڪونه ڪو بندوبست ڪندي دادي ڊيلان مونکي اسڪول جو پٽيوالو عارب خاصخيلي “گهران وٺي اچڻ ۽ وري اسڪول مان موڪل وقت گهر پهچائي وڃڻ” لاءِ مقرر ڪري ڏنو، جنهن جي پگهار 30 روپيا ماهوار مقرر ٿي هئي. هي پٽيوالو عارب فيملي سميت اُتي اسڪول ۾ ٻاهرين بائونڊري وال جي اندرين پاسي رهندو هو. هن جي ڪمري جي ٻاهران ننڍڙو اڱڻ هو جنهن ۾ پپر جو گهاٽو وڻ پوکيل هو، جنهن جي هيٺان واڻ سان واڻيل ڪاٺ جون کٽون هُيون، جتي مان موڪل ٿيڻ شرط اچي ويهي رهندي هُيس ۽ جتي پٽيوالي جون ڌيئرون مُني ۽ زليخا ويهي مون کان اسڪول جا ۽ گهر جا احوال پڇنديون هيون مان جيڪا ننڍي هوندي کان سچ ڳالهائڻ جي عادي هُئس ۽ سادي هيس، سڀ ڳالهيون کليون کلايون ٻڌائي ڇڏيندي هُيسِ”
عارب پٽيوالو ڪلاس رومن جا تالا بند ڪري منهنجو ٿيلهو کڻي پنهنجي ڪنڌ ۾ لٽڪائي اسان جي گهر ڏانهن راهي ٿيندو هو.
“اسڪول وڃڻ ۽ اتان واپس موٽڻ حياتي جي يادگار لمحن ۾ شمار ٿئي ٿو، پوءِ ڀلي پنڌ وڃجي يا سواري تي، ڪو ڇڏڻ وڃي يا اڪيلو وڃجي وڏي ٿيڻ کان پوءِ اِهي يادون ضرور گڏ هلن ٿيون وڃڻ ۽ اچڻ وارا گس ضرور اکين اڳيان ڦرندي نظر اچن ٿا”
اڄ به پٽيوالي عارب سان اسڪول ويندي ۽ ايندي نيوٽائون جون صاف سٿريون ويڪريون گهٽيون ياد اٿم هي علاقو انگريزن جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ آباد ڪيو ويو جيڪو باقاعده منصوبه بندي سان ٺ اِهو ويو هو جتي پڙهيل ڳڙهيل ماڻهون رهندا هئا جيڪي ڪافي مهذب هئا انهيءَ وقت هتي گر ڏنومل جي پرنٽنگ پرس ۽ فقط هڪڙي ڊاڪٽر خان جي اسپتال هئي باقي ڊاڪٽر احمداڻي جي اسپتال وڏي (مِئنِ) روڊ تي هئي هڪ ڀيرو بابا مونکي ننڍي هوندي بيمار ٿيڻ ٿي هن وٽ وٺي ويو هو هتي ٻليون جيڪي سندس پاليل هيون جام هيون هڪ پراسرار ماحول هو پوءِ هي هتان لڏي ويا سندس پٽ ڊاڪٽر عبدالرب ڪينسر جو مشهور ڊاڪٽر ٺهيو هتان هاڻي گهڻا تڻا ماڻهون لڏي ويا آهن جن مان امان الله سومري وارن جي فيملي، مرزا ممتاز ايس، ڊي، او ٽيليفون جي فيملي سندس گهر واري لاڙڪاڻي جي آهي هاڻي ڪاليجي استاد رهي نوڪري تان ريٽائرڊ ٿي آهي ڊاڪٽر احمداڻي وارن منجهان ڪي اُتي رهن ٿا زينت ۽ جنت اميد علي راڄڙ جا گهر موجود آهن ماڻهون به موجود آهن باقي گهڻو ڪري اسپتالون آهن جن ۾ الشفاءَ، ماريا وغيره مشهور آهن اسان جي هڊسن جي استاد داديءَ مهرو وارن جو گهر به اُتي هو جنهن مان سندن ڀاڻيجي ڊاڪٽر فرزانه شاهه ڪلينڪ هلائي رهي آهي هتي ليباٽريون وڏي تعداد ۾ آهن ۽ امين الٽراء سائونڊ سينٽر گهڻي مشهوري ماڻي آهي ڊاڪٽر منٺار ۽ سندس گهر واري رفعيه منٺار جا الٽراء سائونڊ سينٽر به هتي آهن ڊاڪٽر اشفاق ميمڻ گلي، نڪ ۽ ڪن جو ماهر ڊاڪٽر به هتي هو پر هاڻي ڪينيئڊا لڏي ويا آهن ڊاڪٽر انور اسماعيل جي اسپتال هتي آهي انهيءَ کان علاوه اکين جا ماهر ڊاڪٽر ڊاڪٽر فاروق ڊاڪٽر عبدالحميد سومرو جون اسپتالون پڻ هتي آهن الشفاء اسپتال ۾ ٻاهران به روزانه ڪيترا ڊاڪٽر اچن ٿا منهنجي هڊسن جي استاد دادي مهرو پنهنجن ٻن ڀينرن دادي اقبال ۽ دادي افضل باجي (دارالنساءَ اسڪول) واريون پڻ هن علائقي ۾ رهنديون هيون مٺائي واري “اشرفي سوئيٽ” جو دُڪان انهيءَ وقت ڪونه هو هاڻي سڄو ڏينهن اتي مريضن جي رَش لڳي پئي هوندي آهي منهنجي ننڍپڻ ۾ اُتي انهن گهٽين ۾ حبيب بينئڪ جي برانچ هوندي هئي جتي منهنجي بابا جو پڻ اڪائوننٽ هوندو هو هي بينڪ هڪ گهر اندر ٺهيل هئي جنهن کي ڪاٺ جو ننڍو در هو جنهن جي ٻنهي پاسن کان مور ٺهيل هُئا جيڪي اُڪَرَ جي ڪم سان ٺهيل هئا ۽ سڄا رنگين هئا مونکي محسوس ٿئي ٿو اَلشفاءَ اسپتال پڻ انهيءَ هنڌ ٺهيل آهي واپسي مهل اسان هڊسن اسڪول مان نڪري جتي ڀڳڙن ٺاهڻ جو ڀٺو هو جيڪو اسڪول سان گڏوگڏ هو اتان نڪري نيو ٽائون جي گهٽين کي ڪراس ڪندا اسان پوسٽ آفيس چوڪ کي ڪراس ڪندا غريب آباد ڏانهن ويندڙ وڏي ويڪري روڊ تي چڙهندا هئاسين جيڪو اسان جي گهرن کان اڳ اچي عمرڪوٽ روڊ سان ملندو هو. هي روڊ ڪافي ڊگهو هو ۽ پنڌ تمام گهڻو هو. پر هاڻي سوچيان ٿي ته مان ڪيئن روزانه ايترو پنڌ ڪري اسڪول ويندي هُيس پر اِهو شايد
“روشني جو پنڌ هُيو..!”
ساڄي پاسي کان هلندي دُڪانن کان علاوه فردوس سينيما تي وڏا وڏا قد آدم پوسٽر لڳل هوندا هئا سينيما مٿي منزل تي هئي هيٺ ڪجهه پٺاڻن جا دڪان هئا ۽ انهيءَ کان علاوه مريد خان سومرو جو بندوقن جو دُڪان هو جتي بندوقن ۽ ريوالورن جي خريد فروخت ۽ مرمت جو ڪم ٿيندو هو کاٻي پاسي ٽانگا اسٽينڊ ۽ ٽيڪسي اسٽينڊ هئا جتي اڪثر جيپون بيٺل نظر اينديون هيون روڊ تي ٿورو اڳتي وينداسين ته کاٻي پاسي کري ڪواٽر جو علائقو هو ۽ ساڄي پاسي ڪالي خان پيٽرول پمپ سان گڏ اندر گهڙندي ٽنئورا آباد جو علائقو شروع ٿيندو هو جتي اڳي ته صرف رهائشي جايون هيون بلڪه منهنجي چاچي عبدالرسول جي گهٽي کان اڳ روڊ تي هڪ سينيما هئي جيڪا پاڪستان ٺهڻ کان اڳ پرڀات چورائيندي هئي ۽ پوءِ هندوستان کان آيل هڪ محاجر جيڪو دهلوي هو تنهن کي ڪليم ۾ ملي هئي پر مون ڪڏهن هتي ڪا فلم هلندي يا گوڙ شور نه ٻڌو ۽ نه ڏٺو پاڪستان دور ۾ انهيءَ جو نالو ڪيپيٽل سينيما رکيو ويو امان ٻڌائيندي هئي ته انهيءَ دور ۾ ڪجهه فلمون هلنديون بعد ۾ ڪنهن ڪيس ٿيڻ سبب بند ٿي وئي هاڻي اُتي ڪوڪا ڪولا ۽ مشروب جي ايجنسي آهي وري پوءِ گاڏين جي صفائي لاءِ اُتي لفٽون وغيره نظر آيون سينيما جي اهيا ڇت جنهن کي گهرو نيرو رنگ ٿيل هو ۽ ٽڪنڊي لهر واري ٺهيل هئي سا پنهنجي پڪچر هائوس هُئڻ جي شاهدي ڏيندي هئي انهيءَ جي سامهون طفيل بيڪري هئي پٺيان لوڌين جا گهر هئا ميرپورخاص جي مشهور ڊاڪٽر نسرين اشفاق جيڪا سيڪنڊري ۾ منهنجي ڪلاس فيلو به رهي سا پنهنجي گهر واري ڊاڪٽر اشفاق لوڌي سان گڏ رهندي هئي انهن گهرن وٽان گهٽ چوڙي رستي تان لنگهندي ماڻهون وچ بازار کسڪ پوره پهچي ويندو هو انهيءَ ڪالي خان پيٽرول پمپ پٺيان رضيه آرائين شاهجهان سمون فارما سسٽ جو گهر هو هيٺ مارئي هوميو پيٿڪ جو دُڪان هو وڏي روڊ جي ساڄي پاسي واري کري ڪواٽر جو علائقو گهٽين جي صورت ۾ نظر ايندو هو هڪ گهٽي جامع مسجد سرڪل ڏانهن ويندي هئي جتي بابا جي آفيس هئي وڏي روڊ جي بلڪل سامهون پهرين گهٽي جي مُهڙ تي ڊسٽرڪٽ خطيب حڪيم مولوي محمد صالح سمون جي رهائش گاهه هئي انهيءَ جي سامهون هڪ ڀرڳڙي هائوس شارمين ڀرڳڙي وارن جو گهر هو پيٽرول پمپ کان اڳ شاهه ولي الله پبلڪ اسڪول هو جنهن جي سامهون حڪيم فضل محمد عباسي جو مطب هو جيڪو دادو سان تعلق رکندڙ ديندار گهراڻي مان هو انهيءَ پاڙي ۾ جنهن کي کري ڪواٽرز چيو ويندو هو تنهن ۾ آغا خير محمد وڪيل، ڀرڳڙي هائوس (ٻيو) جيڪو ڊاڪٽر ڊريگو جي ميرپورخاص ڇڏي وڃڻ کان ڀرڳڙين خريد ڪيو هو سو ليکڪه فاطمه ڀرڳڙي جو گهر هو مولوي محمد صالح ميرپورخاص ۾ ورهين جا ورهيه خطيب رهيو جامع مسجد جي اسٽيشن روڊ واري پاسي سندس مطب هو جتي ماڻهن جي اچ وڃ لڳي پئي هوندي هئي هن علائقي ۾ ذوالفقار علي ڀٽو جي معالج نصير شيخ وارن جو گهر هو هن علائقي ۾ نصرپور جي قاضين نورمحمد قاضي، حسين بخش قاضي ۽ عباسي قاضي وارن جا گهر هُئا هاڻي هتي به جهڙوڪ ڊاڪٽرن جا ميڊيڪل سينٽر نور سينٽر، عزيز هڏين جي اسپتال وغيره آهن هتي برانچ اسڪول، مدرسه قاسميه وغيره ٺهيل هُئا جن مان برانچ اسڪول ته آهي يا نه باقي مدرسه اسڪول قاسميه کي هڪ پرائيوٽ اسڪول ٺاهي سندس اولاد هلائي پيو. منور قاضي جيڪا باقر قاضي جي ڌي هئي تنهن جو گهر به اِتي هو سندس هڪ ڀاءَ قربان ڊاڪٽر ٺهيو هي نصرپور وارن قاضين مان هئا.
سو مون ذڪر ٿي ڪيو وڏي ڊگهي روڊ جو جيڪو غريب آباد تائين ڪيترائي اندروني پاڙڻ جا اُهڃاڻ لتاڙيندو هو ٽنئورآباد ۽ غريب آباد جي وچ واري روڊ تي قائداعظم وارو گهر هو جنهن جي سامهون حڪيم فضل محمد وارن جو گهر هو سامهون وارين گهٽين ۾ شيخ رهندا هئا جيڪي لاڙڪاڻي ۽ گڊڙي جا هُئا قائداعظم واري گهر جي باري ۾ لکندي هلان ته هي اصل ۾ رئيس غلام محمد وساڻ جو ٺهرايل هو جتي پاڪستان تحريڪ دوران قائداعظم اچي رهيو هو تڏهن کان اِهو گهر قائداعظم جي گهر جي نالي سان مشهور ٿيو کري ڪواٽرز علائقي ۾ همدرد پرنٽنگ پريس روڊ تي هڪڙي ڪمري وارو فوٽو اسٽوڊيو هو جنهن جو ڊارڪ روم جتي فوٽن جي ڊولپمينٽ ٿيندي هئي سو ننڍي هوندي بابا مونکي ڏيکاريو هو اسان چئني ڀاءُ ڀينرن جو هڪ فوٽو اُتي نڪتل آهي بعد ۾ اهو اسٽوڊيو بند ٿي ويو ۽ اتي ڪجهه وڪيلن جون آفيسون نظر اينديون هيون پر پوءِ انهيءَ اسٽوڊيو جي جاءِ تي مشهور سرجن عبدالستار لغاري جي پرائيويٽ ڪلينڪ هئي هاڻي اُتي پُراڻا سَروپا ڊهندا ويا آهن ۽ نيون عمارتون ٺهنديون پيون وڃن.
هاڻي عمرڪوٽ روڊ تي اڳتي وڌنداسين ته ساڄي هٿ تي پيرومل فيڪٽري ۽ آدم فيڪٽري هئي جيڪي ڪاٽن جيننگ (ٽاڙڻ) فيڪٽريون هيون جن جي اڳيان تمام چوڙا فٽ پاٿ هئا انهن تي هندوستان کان لڏي آيل محاجر جيڪي کوکرو پار بارڊر کان هتي پهتا هئا تن جا ڪچا گهر هُئا اُهي صرف ڇت وٽ ڍڪيل هئا باقي سڀ کليل هئا هنن وٽ ننڍا ننڍا تيل پيهڻ جا گهاڻا هُئا جن ۾ اکين تي کوپا ٻڌل ڏاند پيا پيڙهجندا هئا مان اتان لنگهندي وات ڦاڙي انهن کي ڏسندي ويندي هُيسُ تڏهن عارب پٽيوالو چوندو هو ته هتي پهچي تون سِلي ڇو ٿي ويندي آهين مان چوندي هُيس ته: ”چاچا مان هي ماڻهون ۽ انهن جا گهر ڏسان ٿي.“
اِهو منهنجي ننڍپڻ جو مشاهدو هو ته هڪ ننڍڙي ٽڪري تي ڍڳا به هلن پيا، ٻار به کيڏن پيا وڏن ڊگهن فراڪن واريون عورتون کاڌو به پچائين پيون پوڙها ڪاٺ جي ننڍڙين کٽن تي سُتا پيا آهن.
”انسان جي زندگي ۾ ايندڙ واقعه ۽ ٻيون شيون تجربو ڪونه هونديون آهن پر ڪجهه پهلو مشاهداتي به هوندا آهن.“
ايامن تائين اهي فيڪٽرين جي آس پاس ٻاهر ويٺل هوندا هُئا پوءِ ٻڌڻ ۾ آيو ته ڪي ڪراچي لڏي ويا ڪي نٽ پاڙي آدم فيڪٽري پٺيان نواب شاهه ريلوي لائن واري علائقي ڏانهن شفٽ ٿي ويا پوءِ ڪجهه سالن تائين اُهي فٽ پاٿ خالي رهيا پوءِ پهريان آدم فيڪٽري ڊاهي پلاٽنگ ڪئي وئي ۽ اِهو پاڙو آدم ٽائون سڏرائڻ لڳو بعد ۾ پوءِ ته پيرومل فيڪٽري به ڊاهي پٽ ڪئي وئي هاڻي اُهو علائقو پي، ايم ڪالوني چوارائي ٿو جتي منهنجي ڪاليج جي ساٿياڻي رضيه آرائين جو گهر آهي آدم ٽائون ۾ پڻ منهنجي ڪاليجي ساٿياڻي ارجمند ضياء ۽ افسري بانو جا گهر آهن هاڻي به جڏهن مان هنن جي گهر ويندي آهيان ته مونکي ننڍپڻ ۾ عارب پٽيوالي سان هي روڊ ڪراس ڪرڻ جو سڄو منظر سامهون اچي ويندو آهي انهيءَ جي رستي تي اسلامي بينڪ، علي ميڊيڪل به اوچو ڳاٽ ڪري ماضي جي بي ثباتي ۽ فنائيت جو کليل اعلان ڪندا نظر اچن ٿا.
عمرڪوٽ روڊ جي پهرين گهٽيءَ ۾ اسان جو گهر هو جيڪو هاڻوڪي ڀٽائي ميڊيڪل سينٽر جي پٺيان هو گهٽي جي شروع ۾ نٿو ٽانگي واري جو گهر هو جيڪو ڊاهي حبيب چانهيو ۽ اسماعيل چانيهو جا دُڪان ٺهي ويا ڀرسان چاچا پرتاب جو ڪوئلن جو دُڪان هو جيڪو پيرسني ۾ هن بند ڪري ڇڏيو جتي پوءِ گاڏين جا اسپيئر پارٽس رکيا هوندا هُئا هي غريب آباد ٽن روڊن جي گهٽين تي مشتمل هو جنهن ۾ وچ واري حصي ۾ جتي ليبر آفيس (مير امام بخش وارو بنگلو) هو جيڪو پوءِ وڪڻي ڇڏيو ويو ۽ مختلف ماڻهن مخلتف حصا خريد ڪري گهر ٺهرايا ڪنهن زماني ۾ هڪ شاندار بنگلو هو مون سان گڏ سيڪنڊري ۾ هڪ قائم خاني ڇوڪري شائسته پڙهندي هئي انهيءَ جو پيءُ هتي ليبر آفيسر ٺهي آيو هو ڪجهه حصو آفيس جي استعمال ۾ رکيو هئائين باقي وڏي حصي ۾ جنهن ۾ مرڪزي ڪاٺ جو دروازو هو جنهن جي ٻنهي پاسن کان چوڪيدارن جي ويهڻ لاءِ خاص جاءِ ٺهيل هئي اُهو حصو پنهنجي فيملي جي استعمال لاءِ يعني (گهر) لاءِ رکيو هئائين تڏهن انهيءَ ڪاموري جي ڀيڻ اسان اسڪول جي ساٿياڻين کي پنهنجي پڦيءَ جي شادي ۽ مهندي جي دعوت ڏني هئي هن بنگلي تي جڏهن رات جو لائٽنگ ڪئي وئي ته سنگ مرمر جو ٺهيل هي بنگلو تمام گهڻو خوبصورت نظر ٿي آيو هن جي هر ڪمري ۾ انهيءَ جي ڀتين تي خوبصورت چترڪاري ٿيل هئي هر خيال هر شڪل پنهنجي جاءِ تي لاجواب هُئي مان سوچيندي آهيان جڏهن انهيءَ خوبصورت ننڍڙي محل کي ڊاٺو ٿي ويو ته انهن ڀتين جنهن تي فن مصوري جا شاهڪار ٺهيل هئا تن تي هٿوڙن جا وار ڪهڙن سخت دل انسانن ڪيا هوندا بهر حال وقت چوي آئون بادشاهه سو وقت جي بادشاهي ازل کان آهي ۽ ابد تائين هلندي هن تقريب ۾ مهنديءَ واري رات تمام سهني نموني سان خوبصورت ننڍڙين رڪابين ۾ مهمان عورتن کي پان به کائڻ لاءِ پيش ڪيو ويو هو جيڪو ذائقي ۽ خوشبو ۾ لاجواب هو باقي جيڪڏهن مووي ڪيمره هجي ها ته انهن شاندار منظر کي هميشه لاءِ امر ڪري ڇڏي ها پر انهيءَ تقريب ۾ مون کي مووي ته ڇا پر ڪو فوٽو گرافر به نظر ڪونه آيو هو مون کي انهيءَ تصور کي ڏسندي شاهه سائين جو پانَ متعلق مشهور شعر لکڻو ٿو پوي.
هلو هلو ڪاڪ تَڙين، چَرون جِتِ چَڙَهِنِ،
ڪوڙين رنگ رَچَنِ، پانوڙي پِڪَ سِين.
انهيءَ عمارت جي ڊهڻ کان پوءِ اتي ناريجن، شهناز جيڪا منهنجي سيڪنڊري کان ڪاليج تائين ساٿياڻي رهي تن جا گهر ٺهي ويا ۽ ڪجهه ٻيا به جن کي مان نٿي سُڃاڻان انهيءَ عمارت کي ڊاهڻ بجاءِ ڪنهن ادبي ڪم يعني وڏي لائبريري طور استعمال ڪيو وڃي ها ۽ ماڻهون پڻ انهيءَ خوبصورت فن مصوري کي ڏسي ذهني سُڪون حاصل ڪن ها بهرحال جيڪا ڌڻين جي مرضي ۽ رب جي رضا.
سنڌي ادب جو مهان ليکڪ جمال ابڙو صاحب به ڪنهن زماني ۾ (جواني ۾) هن پاڙي خاص طور انهيءَ گهٽي جي ڪنهن گهر ۾ پنهنجي والد ماستر علي خان ابڙي سان گڏ رهي ويو هو انهن گهٽين ۽ شهر جو ذڪر پنهنجي ڪتاب. ڪٿا: ڏسي ڏوهه اکين سين (جلد I) (صفحا 102 کان 103) ۾ ڪيو آهي نه سندن غريب آباد ۾ رهڻ دوران پوئتي واري گهٽيءَ ۾ مسجد هئي جنهن ۾ پاڻ پنهنجي والد صاحب سان گڏ نماز پڙهڻ ويندو هو ۽ انهيءَ مير امام بخش واري بنگلي جو ذڪر پڻ ڪيو اٿس. سو انهيءَ مسجد کي عرف عام ۾ (مڪراني) مسجد چوندا هئا زمين کان مٿڀرو ٺهيل هئي سدائين صاف سٿري نظر ايندي هئي منهنجا ڀائر انور ۽ مشتاق به گهڻو ڪري اتي نماز پڙهڻ ويندا هئا اُتي قاري ڪلام پاڪ جو درس به ڏيندو اسان جي گهر جي پٺين گهٽين ۾ غلام نبي اڄڻ ٺيڪيدار جي گهر جي سامهون هڪ ننڍڙي مسجد پڻ هئي جيڪا بعد ۾ وسيع ڪرائي وئي منهنجو بابا پيرسني جي آخري ڏينهن ۾ اُتي ئي نماز ادا ڪندو هو مڪراني مسجد جي قاري بابت هڪ واقعو ياد ٿو اچي ته هن تي اِهو الزام لڳو هو ته هُو گهر ۾ جيڪو مسجد جي ڀر ۾ هو تنهن ۾ ٽرانسسٽر ريڊيو ٻڌي ٿو جيڪو سخت گناهه آهي آخر ٻه چار ڏينهن پاڙي جي اڪابرن ۾ لڳاتار ڳالهيون هليون ۽ هن کي قاري جي پوسٽ تان هٽايو ويو منهنجو ڀاءُ مشتاق به انهيءَ جو شاگرد هو سو روئڻهارڪو گهر پهتو ۽ چيائين
“امان اُهو ملان ڏاڍو سُٺو هو اسانکي ڪڏهن به دڙڪا ڪونه ڏيندو ڪپڙا به صاف پائيندو هو مان ٻئي ملان وٽ ڪونه ويندس!!!”
ٿيو به ايئن پوءِ هن گهر ۾ باقي رهيل ڪلام پاڪ پورو ڪيو.
هاڻي مان وري پنهنجي نئين اسڪول ‘هڊسن’ جو ذڪر ڪنديس جنهن جون ڀتيون ڳاڙهيون هيون سو ميرپورخاص شهر ۾ ‘لال اسڪول’ جي نالي سان مشهور هو هن عمارت کي انگريزن باقاعده منصوبه بندي تحت جوڙايو هو جيڪو منهنجي داخلا وقت فقط اردو سنڌي پرائمري اسڪول هو جيڪو پرائمري مان ترقي ڪندي هاءِ اسڪول جو ڪم ڏئي رهيو آهي هتي ڊي او گرلز ۽ تعليم کاتي جون آفيسون پڻ آهن هن کي وڏي پکيڙ ڏنل آهي وڏي داخلا واري گيٽ کان پوءِ ڪافي زمين (انهيءَ وقت) ڪَچي ڇڏيل هئي پوءِ سِرُن جو فرش ڏنل هو انهيءَ بعد ڪلاس رومن جو حصو هو جيڪو زمين کان 4 فوٽ مٿي هو جيڪو هر طرف کان سيڙهين جي ذريعي مٿي ڪلاس رومن رُومن تائين وٺي ويندو هو ڪلاس رومن جون ڇتيون ڪافي اُوچُون هيون جن کي روشن دان لڳل هئا وچ واري ڪمري کي پويان دروازو هو جيڪا دادي ڊيلان جي آفيس هئي انگريزي اکر ‘ڊبليو’ جي شڪل تي ٺهيل اهيا پرائمري هڊسن جي عمارت تمام هوادار ۽ شاندار هئي جنهن ۾ اردو ۽ سنڌي جا ڪلاس هلندا هُئا سنڌي اردو اسڪول جي هيڊ مسٽريس دادي “ڊيلان” هئي دادي اربو شيخ، دادي رضيه، دادي مهرو دادي اقبال سنڌي ڪلاسن جون استاد هيون اردو ڪلاسن ۾ مونکي دولت باجي جي شڪل صورت چِٽيءَ طرح سان ياد آهي رب پاڪ جي مهرباني سان مان جتي به پڙهڻ ويس اُتي جيڪي استاد مليون سي استاد محترم ئي هُيون جن پنهنجي مسيحائي پيشي ۽ پيغبري پيشي سان وفا ڪندي اسان کي علم جي لاٽ سان منور ڪري ڇڏيو. هن اسڪول ۾ صفائي سٿرائي سان گڏ غير نصابي سرگرمين تي پڻ ڪافي زور هوندو هو ننڍا فنگشن اڪثر ٿيندا رهندا هُئا ٻيو ته هِتي هر روز پائوڊر وارو امريڪي کير پياريو ويندو هو جيڪو چون ٿا ته آمريڪا مان ايندو هو ۽ گَتي جي ڪارٽونن ۾ بند هوندو هو پٽيوالي “چُني ٻائي” انهن کي وڏن ڊرمن ۾ گهوٽي ململ جي ڪپڙي ۾ ڇاڻي جڳن ۾ ڪلاس رومن ۾ کڻي ايندي هئي ۽ گلاسن ۾ وجهي پياريندي هئي رضيه دادي شيخ انهيءَ ڪم جي نگران هئي سا پڻ سامهون بيٺل نظر ايندي هئي اسين نه چاهيندي به اِهو کير ڊپ وچان ڳڙڪائي ويندا هُئاسين. ڪهڙي نه ايمانداري هئي شاگردياڻين لاءِ آيل کير انهن تي ئي استعمال ٿيندو هو هيڏانهن هوڏانهن ڪٿي به نه موڪليو ويندو هو استادن کي ڪا اهڙي بدعنواني ڪرڻ جي همٿ ئي ڪانه ٿيندي هئي سالانه امتحان وٺڻ لاءِ ساڳيو چاچا موسيٰ خان انڙ ايندو هو جيڪو کائڻ پيئڻ ته ڇا هڪ گلاس پاڻي به ڪونه پيئندو هو دادي رضيه شيخ هڪ ٻه ڀيرو اسان کي پائوڊر واري آمريڪي کير مان مائو ٺاهي به کارايو هو چوندي هئي ته کير نٿو وڻيوَ ته هي کائو تمام مزيدار هوندو آهي دادي رضيه ڪلاس رومن جي پٺيان هڪ ننڍڙي کليل بورچيخاني نموني جاءِ تي ويهندي هئي پوءِ اسان کي ننڍڙين پيالين ۾ ڏوئي وجهي مائو ڪڍي ڏيندي هئي اهي کاڌي پاتي وارا ڪم امتحانن گذرڻ بعد ٻه ٽي ڀيرا ٿيا هُئا.
جڏهن مان ٽئي درجي ۾ آيس ته منهنجي پنڌ اسڪول اچڻ وڃڻ کان جان آجي ٿي. ٿِيو ائين جو پاڙي واري چاچي سليمان جي ڇوڪرين هڪ ٽانگو هٿ ڪري ورتو هو جنهن ۾ رضيه، پري ۽ سندن کان ننڍي ڀيڻ ڊاڪٽر ممتاز اينديون هيون هنن کي اِهو ٽانگو سيف الرحمان سروري وڪيل هٿ ڪري ڏنو هو جنهن ۾ سندس ڌيءُ ناهيد به ايندي هئي انهيءَ ٽانگي واري جو نالو “سيٺيو” هو جيڪو ذات جو سيٺيو هو، پوءِ مان به هنن سان گڏ ٽانگي ۾ اچڻ وڃڻ شروع ڪيو جنهن ۾ رضيه، پَرِي ۽ ناهيد پٺيان ويهنديون هيون ۽ باقي ڊاڪٽر ممتاز ۽ مان اڳيان ويهنديون هيون سين گهوڙو ڊوڙندو وڏو روڊ ڪراس ڪري نيو ٽائون جي گهٽين مان لنگهندي هڊسن اسڪول جي در تي آڻي ٽانگي کي بيهاريندو هو ٽانگي وارو سيٺيو خود هڪ ذميدار قسم جو ماڻهون هو موسم چاهي ڪهڙي به هُجي هُو ايندو ضرور هو پوءِ ٻڌم ته منهنجي ٽانگي فيلو ناهيد جي امڙ اوچتو هارٽ اٽيڪ ۾ گذاري وئي آهي، ڪجهه ڏينهن بعد ٻڌم ته ناهيد ميرپورخاص ڇڏي ناناڻن ڏانهن ڪراچي وڃي رهي آهي پوءِ هڪ ڏينهن ڊاڪٽر ممتاز مونکي چيو ته هاڻي تون منهنجن ڀينرن رضيه ۽ پري سان گڏ پٺيان ويهجانءَ آئون اڪيلي اڳيان ويهندس ڇو ته مان توکان ننڍي آهيان اِهو ٻڌائيندي هلان ته انهيءَ وقت ٽانگي ۾ پٺيان ويهڻ معتبر سمهجيو ويندو هو الائي ڇو ٽانگو ته ساڳيو هو وچ ۾ فقط هڪ سنهي ڪاٺ جي پٽي لڳل هوندي هئي.
هن هڊسن اسڪول ۾ پڙهائي ۾ سختي ڪِي قدر دادي مهرو ڪندي هئي جيڪا چوٿين درجي ۾ منهنجي استاد هئي ۽ هر وقت اکر سُٺا ڪرڻ تي زور ڏيندي هئي ۽ اسان کان ‘مشق’ ڪاپيون گهرائي انهن تي مشق ڪرائيندي هئي صورتخطي تي زور ڏيندي هئي چوندي هئي “پنهنجي ٻولي ته صحيح لکو!!! اڳتي ڪم ايندوءَ!!!”
هاڻي هن عمر ۾ مان سوچيندي آهيان ته دادي مهرو اسان تي صحيح سنڌي لکڻ تي ڪيترو زور ڀريو جو اسان پنهنجي مٺڙي مادري ٻولي لکي سگهون ئيون هاڻي ته سنڌي چئنلن تي ٽي وي ۾ خاص طور تي سلائڊ تي غلط سنڌي ڏيکاري پئي وڃي.
هن هڊسن اسڪول جون استاد غير نصابي سرگرمين ۾ پڻ حصو وٺنديون هيون ڇوڪرين کي ننڍن ننڍن پروگرامن ۾ حصو وٺڻ جي ترغيب ڏينديون هيون تمام زندهه دل عورتون هيون هڪ ڀيرو هن هڊسن اسڪول جي استادِن هڪ وڏي ڊرامي کي اسٽيج تي پرفارم ڪرڻ جو ارادو ڪيو ۽ ڪري ڏيکاريو هي ڊرامو مرزا قليچ بيگ جو لکيل هو جنهن ۾ دادو اربو ۽ دادي رضيه شيخ ڏاڍي سٺي ڪارڪردگي ڏيکاري هي فنگشن شام جي وقت ڪيو ويو هو ڊرامي جا سين بدلائڻ ۾ وقت وٺڻ لاءِ ننڍڙو اردو خاڪو، غزل ۽ ڊانس به رکيا ويا هُئا تن مان دولت باجي جو ادا ڪيل ننڍڙو اردو ٽيبلو مونکي چِٽيءَ طرح ياد آهي جنهن ۾ هوءَ ڪجهه ڳائيندي ڏک وچان گلدستي کي کڻي زمين تي اڇلائي ٿي جيڪو ذريون ذريون ٿي وکري وڃي ٿو اِهو سِينُ (لقاءُ) ياد ڪندي هاڻي مونکي “آئن اسٽائين” جو هي قول ياد پيو اچي ته:
“جيڪي پيار ۾ ڪرندا آهن انهن لاءِ ڪشش ثقل ذميدار نه هوندي آهي..!”
اهڙا دلچسپ فنگشن هتي ٿيندا رهندا هئا هڪ ڀيرو هتي شاندار مينابازار لڳائي وئي هئي جنهن جو هڪ ڊراما پورشن به هو جنهن ۾ ننڍا ننڍا ٽيبلو خوبصورت انداز ۾ پيش ڪيا ويندا هئا هتي مينا بازار شروع ٿيڻ کان اڳ ئي انهيءَ وقت شام واري پرائيويٽ ڪاليج جون ٻه شاگردياڻيون (هڪ ڇوڪري ٻيو ڇوڪرو) هَٿُ هَٿَ ۾ ڏئي سڄي هڊسن اسڪول ۾ گهمنديون وتنديون هيون تنهن مان ڇوڪري خوبصورت قدر آور ۽ سُهڻن نيڻن نقشن واري هئي ۽ لباس به تمام سُهڻو پائيندي هئي هن سان گڏ هڪ هينڊسم ڇوڪرو ‘فل سوٽ’ ۾ ملبوس ۽ وارن کي لِڪائڻ لاءِ هئٽ لڳائي ۽ ڳچي ۾ شوخ ڪلر جي ٽاءِ لٽڪائي هڪ هنڌان ٻئي هنڌ هلندا رهندا هُئا هن خوبصورت جوڙيءَ مان عورت آپاز بيدهه ريشمان هئي جيڪا بعد ۾ ايس، ڊي، او فيمل اسڪول ٺهي باقي ڇوڪري (مرد) جو ڪردار ادا ڪندڙ شميم اعواڻ هئي جيڪا ابن رشد جي پراڻين شاگردياڻين منجهان ذهين ۽ ايڪ ٽِوِ شاگردياڻي هئي هاڻي ته خبر نه آهي ته ڪٿي آهي پر آپاز بيدهه ريشمان هن وقت ماشاالله سدا بهار آهي ۽ سيٽلائيٽ ٽائون ميرپورخاص ۾ رهي ٿي آپاز بيدهه جو آواز هن وقت به پيارو ۽ مٺرو آهي سندس خوبصورت سراپا ڏسي دل مان نڪري ٿو:
آواز رنگ لاتو! ورتي خيال صورت..!
هن اسڪول ۾ راندين جا مقابلا بر روز شور سان ٿيندا هئا جن جي انچارج هڪ اردو ڳالهائيندڙ ٽيچر شميم خان هوندي هئي جيڪا دادي رضيه شيخ جي گهاٽي سهيلي هئي هن راندين ۾ ڪيتريون ئي راند جون شوقين ۽ هوشيار شاگردياڻيون حصو وٺنديون هيون اسان جي ڪلاس مان ثريا نالي ڇوڪري جيڪي اصل ۾ دادو جا هُئا مونکي ذات ياد نه آهي سا ڀرپور حصو وٺندي هئي سنهڙي سيپڪڙي ثريا سدائين “چاٽي ريس” ۽ “اسپون ريس” ۾ پهريون نمبر ايندي هئي هي رانديون پڻ جسماني صحت لاءِ ضروري هيون جنهن ۾ سهيلا بخاري جيڪا مون کان هڪ سال سينئر هئي ۽ بعد ۾ ابن رشد جي پرنسپل بڻي سا پڻ حصو وٺندي هئي ۽ ڪاميابيون ماڻيائين اسان جي پاڙي واري سعيده بخاري پڻ راندين ۽ ٻين غير نصابي سرگرمين ۾ ڀرپور حصو وٺندي هئي.
مان جڏهن چوٿين ڪلاس ۾ هُيس ته هتي اسڪول اندر هڊسن مڊل جي عمارت ٺهڻ شروع ٿي وئي هئي جيڪو ڪم تيزي سان جاري هو ۽ جلدي اهيا بلڊنگ به مڪمل ٿي وئي هاڻي پنجون درجو پاس ڪندڙن کي ٻاهر ڪنهن ٻئي اسڪول ۾ سيڪنڊري تعليم حاصل ڪرڻ بجاءِ هِتي ئي مڊل اسڪول ۾ تعليم وٺڻي پوندي هئي جنهن جي هيڊ مسٽريس آپا خورشيد خان هئي انهيءَ وقت بلڪل جوان هئي هلڻ ۾ تِکي ۽ مٿي تي وارن جي جوڙي ٺاهيندي هئي آواز ۾ دٻدٻو، اردو تمام فصيح ۽ بليغ ڳالهائيندي هئي هڊسن مڊل جي عمارت پاڪستاني اڏاوت جو هڪ نمونو هئي گذاري لائق هئي هڊسن پرائمري جهڙو تعمراتي ڍانچو نه هُيس اِهو مڊل اسڪول پوءِ ترقي ڪندي هاءِ اسڪول ٿيو ۽ اڄ سوڌو قائم آهي.
مان پنج درجا پاس ڪري هڊسن اسڪول جي مڊل اسڪول پورشن ۾ نه پڙهيس بلڪه سيڪنڊري تعليم لاءِ گورنمينٽ گرلس هاءِ اسڪول (پرتَاب ڀُونِ) آيس بابا سائين جو چوڻ هو ته مڊل (اٺ درجا) پاس ڪري مونکي وري به هتي اچڻو آهي سو چاچا صاحب (محمد موسيٰ انڙ) جي مهرباني سان مونکي پرائمري تعليم جو اسڪول لِيونگ سرٽيفڪيٽ ملي ويو منهنجون ڪجهه ساٿياڻيون هڊسن مڊل ۾ رهجي ويون جيڪي وري بعد ۾ مڊل پاس ڪري هن هاءِ اسڪول ۾ پهتيون ۽ منهنجون ڪلاس فيلو ٿيون هاڻي به جڏهن مان ماضي ۾ لِيئو پائيندي آهيان ته مونکي هڊسن اسڪول جون ساروڻيون ڏاڍيون وڻنديون آهن هڪ ڇوڪري ڪلان ٻائي جيڪا ڇوڪرين ۾ هڪ ڏند ڪٿائي ڪردار لڳندي هئي ۽ سنڌي هندو هئي سا پيرومل فيڪٽري مان وڏي بگي ۾ چڙهي ايندي هئي ۽ جڏهن هڊسن جي گيٽ وٽ پهچندي هئي ته سندس بگيءَ جي ڇِت ڪلاس رومن مان به نظر ايندي هئي وڏيون وڏيون ٻرانگهون کڻندي ايندي شرط چوندي هئي! ”اي ڀڳوان اڄ وري گهوڙي دير ڪرائي ڇڏي..!“
تهمينه مفتي جيڪا ننڍپڻ کان مذاق ڪندي هئي کيس چيڙائيندي هئي. “ڪلان ٻائي! ڪَن ڪپائي! دير سان آئي! اِجها دادي مهرو ڄاڻ لِٺِ کڻي آئي”
اُتي ڪلان ڪاوڙ ۾ چوندي هُئس! تون ته چپ ڪر گُنڊڙي وارن واري ڇوڪري!
اسين سڀ کِلَ ۾ کِلي کِلي کَيريون ٿي وينديون هيون سين اسان جو پنجين درجي جو امتحان (ساليانو) زباني ڪونه ٿيو هو، چاچا صاحب امتحان وٺڻ ڪونه آيو هو بلڪه زندگي ۾ پهريون ڀيرو پيپر ڏنا هُئاسين جيڪي سائيڪلو اسٽائيل ٿيل پيپر هئا انهن سان گڏ جوابي ڪاپي به ڏني وئي هئي هيءُ پنجين درجي وارو اسڪالرشپ جو امتحان ڪونه هو بلڪه درجو پاس ڪرڻ جو ساليانو امتحان هو اسڪالرشپ جي امتحان لاءِ وري ڪجهه پڙهائي ۾ ڪمزرو شاگردياڻين ڊپ وڌو هو ته: “انهي امتحان ۾ فيل (ناپاس) ٿيون ته وري پنجون ڪلاس ٻيهر پڙهڻو پوندِوءَ”
سو سڀني ساليانو امتحان ڏئي پرائمري مان جان آجي ڪئي هاڻي سوچيان پئي ته اُن وقت مان اِهو امتحان ڏئي وٺان هان ته ضرور ڪامياب ٿيان ها ڇو جو مون اڳتي هلي زندگي جي سڀني تعليمي امتحانن ۾ سُٺي ڪاميابي ماڻي هُئي بهرحال مونکي انهيءَ ابتدائي چٽا ڀيٽي جي مقابلي ۾ ويهڻ جو موقعو نه ملي سگهيو.
هن سالياني امتحان ۾ روايتي طريقي سان ڪلاس رجسٽر مطابق رول نمبر لڳايا ويا هئا ۽ امتحان جي سڄي سينٽر جي انچارج نگران (انٽرل) دادي رضيه شيخ هئي جيڪا محنتي هُئڻ سان گڏوگڏ سختي ڪرڻ واري اصولي عورت هُئي انهيءَ امتحان کي ياد ڪندي منهنجي اکين اڳيان سڄو نظارو ڦري ٿو اچي بلڪه پوءِ مونکي هتي گلزار جو هي شعر ياد پيو اچي.
آنکھوں کو ویزا نہیں لگتا، سپنوں کی سرحد نہیں ہوتی۔
هاڻي مان گرلس هاءِ اسڪول موجوده (ش، ب، هاءِ اسڪول) وڃڻ جا خواب ڏسڻ لڳيس ٻن اسڪولن ۾ پڙهڻ جو تجربو ۽ مشاهدو هاڻي مون وٽ هو ۽ مان ڏاڍي چاهه ۽ امنگ سان سيڪنڊري تعليم حاصل ڪرڻ جا خواب ڏسي رهي هُيس ۽ مان اِهو پڻ محسوس ڪيو هو ته
“هاڻي مون ۾ گهڻي حد تائين خود اعتمادي وڌي رهي هئي استاد ۽ ساٿياڻيون ڪلاس ۾ سٺا نمبر کڻڻ ۽ ٻيون ۽ پهريون نمبر اچڻ سبب مونکي اهميت ڏئي رهيون هيون”
سو ٿيو ائين جو انهن ڏينهن جڏهن بهار جي مند هئي بابا چاڪي پاڙي ۾ هڪ گهر خريد ڪيو ۽ اُتي هلي رهڻ جو ارادو ڏيکاريائين بابا جو چوڻ هو ته اِهو علائقو اسڪولن ۽ ڪاليج کي ويجهو آهي انهيءَ سبب اسان کي اچڻ وڃڻ ۾ سهولت ٿيندي اسان چئني ڀائر ۽ ڀينر مان ٽي ڄڻا تعليم پرائي رهيا هُئاسين مشتاق اڃان ننڍو هو هُو اڃان اسڪول ۾ داخل نه ٿيو هو گهر ۾ ويٺو نيون نيون شرارتون ڪندو هو بابا ويجهڙائپ جو خيال ڪندي اسان کي هتي شفٽ ڪيو هو پر هتي هن پاڙي جو ته وايو منڊل ئي ڦريل هو.
“ماڻهون ڏاڍا ويڙهاڪ ۽ جهيڙا ڪار هُئا سڄو ڏينهن پاڻ ۾ پيا وڙهندا هئا خير اسان جو ته انهن جهيڙن سان ڪو واسطو ئي نه هو پر انهن جا ٻار سڄو ڏينهن در جون ڪال بيل وڄائڻ، پٿر اڇلائڻ، اسان جي ٻاهر نڪرڻ تي موچڙا ڏيڻ انهن جي ڄڻ منشور ۾ داخل هو انهيءَ هڪ گهٽيءَ ۾ الائي ڪيترا ننڍا وڏا ڇوڪرا “يا جوج، ماجوج” وانگر ڏينهن رات پيا ڦرندا هئا ۽ شرارتون ڪندا هئا”
هي علائقو پر اسرار لڳندو هو اسان واري گهٽي چوڙي هئي پر اندر داخل ٿيندڙ روڊ کان ايندڙ گهٽيون سوڙهيون هيون انهيءَ روڊ تي علي اڪبر ميمڻ جيڪو ميرپورخاص جي سنڌي گهراڻن ۾ مشهور ماڻهون هو تنهن جو گهر هو هندوستان جي ورهاڱي کان اڳ جو هو تمام شاندار ٺهيل هو پوءِ اُهي به اِهو گهر ڇڏي اچي سيٽلائٽ ٽائون ۾ بنگلي ۾ رهيا.
سو مون ذڪر ٿئي ڪيو انهن بدمزاج ۽ جهيڙاڪ پاڙيسرن جو ته ٿيو ائين هڪ شام جي وقت اسان بابا سان گڏ شهر گهمڻ لاءِ وياسين پيا در جي ٻاهران انهن ياجوج ماجوج ڇوڪرن جو ٽولو بيٺو هو انهن ڇوڪرن منجهان هڪ ڇوڪرو جنهن جو نالو ‘عطا’ هو تنهن منهنجي ڀاءُ انور کي ڌِڪو ڏئي پٽ تي ڪيرائي وڌو بابا جنهن جي هٿ ۾ ڀاڄي واري ڇَٻي (ٽوڪري) هئي سا عطا کي وهائي ڪڍيائين ۽ پوءِ انور ۽ مشتاق کي وٺي شهر ڏانهن روانو ٿيو ٿوري دير ۾ انهيءَ پاڙي جون گهڻيون عورتون گڏ ٿي ويون ۽ اسان جي گهر ۾ داخل ٿيون هڪ وڏو هشام عورتن جو هو جن کي ڏسي امان حيران ٿي وئي ۽ هنن پنهنجي ٻولي ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو.
تمهاري شوهر ني هماري لڙڪي ڪو مارا هي ديکو ڪتنا زخمي هو گيا هي (ڇورو عطا بلڪل ٺيڪ ٺاڪ هو ڪٿان به زخمي نه هو روئڻ جو آواز ڪڍي رينگٽ شروع ڪيائين وري کلڻ شروع ڪيائين) امان به هنن سان جوش ۾ اچي ڳالهائڻ شروع ڪيو.
“تواهان جا ٻار روزانه اسانجي ٻارنَ کي در تي اچي موچڙا ڏيو وڃن تڏهن تواهان کي ڪاوڙ ۽ جوش نٿو اچي هاڻي سڀ گڏجي آيون آهيو وڙهڻ لاءِ!”
منهنجو مامو امان الله انهن ڏينهن فضل ڀنڀري مان ڪنهن آفيس جي ڪم سان اريگشن آفيس ميرپورخاص آيل هو ۽ اسان جي گهر ترسيل هو تنهن ڪمري مان اِهو سڄو لقاءُ ڏٺو ويٺي، ٻڌو ويٺي سو ٻاهر اڱڻ ۾ نڪري آيو عورتن کي سمجهايو ۽ واپس روانو ڪيو.
انهن شيطان ڇوڪرن مان ڪجهه جا نالا مونکي اڄ به ياد آهن جيڪي عطا، لطا (لطيف) فدا، پِيري ۽ تاج هئا انهن کان علاوه سامهون وارو گهر عابد، عابده ۽ راني وارن جو هو جيڪي پنجابي هُئا پر ويڙهاڪ نه هئا پنهنجي ڪم سان ڪم رکندا هئا مون انهن ٻن ڀينرن راني ۽ عابده سان گڏ اسڪول وڃڻ شروع ڪيو جيڪو ٿوري مفاصلي تي هو اسان ڪاهو بازار مان لنگهي بدر باجي جي گهر وٽان گذرندي حيدرآباد روڊ چڙهندي هاءِ اسڪول پهچي ويندا هُئاسين راني ته ٻڌو هُئم ته پڙهڻ ڇڏي ڏنو هو باقي عابده پڙهندي رهي انهيءَ وقت اٺين ڪلاس ۾ هئي آخر مختلف اسڪولن ۾ راند جي استاد ڊِي، پِي، اِي (ڊائريڪٽر فزيڪل ايجوڪيشن مقرر ٿي) سندس نالو پوءِ عابده رمضان سندس والد جي نالي سان سڏجڻ لڳو ٻڌو اٿم ته 2010ع ڌاري نوڪري تان ريٽائرڊ ٿي آهي منهنجي سيڪنڊري اسڪول جي هيءَ عمارت پرتاب “ڀون” هئي جيڪا منهنجي خوابن کان وڌيڪ حسين هئي هن جو ٻاهريون ڏيک، هڪ وڏي پڪي چوديواري ڏنل هو هيءَ عمارت موجوده پوليس شاپنگ سينٽر ۽ سيشن ڪورٽ جي سامهون اڄ به اوچا ڳاٽ کڻي پنهنجي عظمت جا ڏيک ڏيئي رهي آهي انهيءَ ڀت جي ڪُنڊن تي محافظن جي ويهڻ لاءِ مورچا ٺهيل هئا جن مان بندوق جي نالي ڪڍڻ لاءِ سوراخ به هُئا اندر داخل ٿيڻ شرط سنگ مرمر سان تراشيل هن عمارت کي ڏسي انسان اچرج ۾ پئجي ويندو هو هاڻي جڏهن مون سنڌي ادب پڙهيو آهي ۽ شاهه جي شاعري منجهان مومل جي لاجواب ڪاڪ محل بابت تصوراتي سگهه رکان ٿي ته مونکي اُها عمارت پرتاب ڀون ته ڪاڪ کان به خوبصورت نظر اچي ٿي.
بيڪاريءَ کي بر ۾، ويو ڪيف چڙهي،
ڳالهيون ڪندي ڪاڪ، جون ڳوڙها پيس ڳڙي،
ڪا جا انگ اَڙي، جيئن ڇُٽا ڦَٽَ ڇَڙي پيا.
ٻاهران انهيءَ وقت ٻه وڏا گيٽ لڳل هُئا هڪ ساڄي ڪنڊ تي ٻيو کاٻي ڪنڊ تي اندر داخل ٿيڻ مهل رهائشي عمارت کان اڳ سنگ مرمر جو ڦوارو وهندو هو جنهن جو پاڻي هيٺ تلاءِ ۾ ڪرندو هو جيڪو حوض نموني تي تمام خوبصورت ٺهيل هو آسپاس خوبصورت ڇَٻَر هئي جنهن تي سيٺ پرتاب راءِ هن عمارت جي ٺهڻ کان پوءِ شهر ميرپورخاص جي ڪامورن جي دعوت ڪئي هئي منهنجو بابا انهيءَ وقت لوڪل بورڊ ۾ اور سيئر هو کيس به هن دعوت ۾ وڃڻ جو موقعو مليو هو ٻڌائيندو هو ته اِهيا سائي ڇٻر جيڪا اسپين ملڪ مان گهرائي وئي هئي ۽ اُتي پوکي وئي هئي ڏاڍي خوبصورت نظر آئي ٿي رنگ برنگي بتين ماڻهن کي حيران ڪري وڌو هو هن پرتاب ڀون ۾ بجلي جو پنهنجو عليحده انتظام ڪيل هو.
انهيءَ رهائشي عمارت جنهن ۾ پوءِ ڪلاس روم هلندا هُئا تنهن ۾ انگريزن جي دور جي بهترين ڦٽنگ اسان ڏٺي هي عمارت پاڪستان ٺهڻ کان ڪجهه سال اڳ سيٺ پرتاب راءِ ڏاڍي چاهه سان هڪ انگريز آرڪيٽڪ جي نگراني ۾ ٺاهرائي هئي رهائشي عمارت ۾ داخل ٿيڻ لاءِ سامهون ۽ سائڊ وارن پاسن کان ٽي رستا هئا ٽنهي رستن جي چوڙين ڏاڪڻين تي سنگ مرمر جا شينهن بيٺل هئا هن جون ڀتيون ۽ ٽائيل انهيءَ وقت جرڪندا نظر ايندا هُئا هڪ وڏو هال جيڪو ڪلاس رومن جي سامهون هو تنهن ۾ خوبصورت فانوس لٽڪيل هُئا پر اسان ڪڏهن ٻرندي ڪونه ڏٺا در دريون ساڳوان جي ڪاٺ جا ٺهيل هُئا هر هنڌ ڪمرن ورانڊن ۽ هال ۾ خوبصورت ڪاٺ جا ڪٻٽ لڳل هئا جن جو ڪو انت ئي ڪونه هو هر ڪمري کي هوادار رکڻ لاءِ هنڌ هنڌ رنگين شيشن جون دريون لڳل هيون جيڪي مختلف رنگين شيشن سان جڙيل هيون.
عمارت جي مٿئين حصي ۾ وڃڻ لاءِ ڪاٺ جون چوڙيون ڏاڪڻيون هيون جيڪي مٿي وڃي ٻن حصن ۾ ورهائجي وينديون هيون هڪ حصو ساڄي پاسي جي ڪمرن لاءِ ۽ ٻيو حصو کاٻي پاسي جي ڪمرن لاءِ مٿي حصي ۾ به اسان جي شاگردي واري دور ۾ ڪلاس روم لڳندا هئا مٿي وارو حصو مختلف فيملي ميمبرن جي پرائيويٽ رهائش طور استعمال ٿيندو هو بورچيخانو نه هو بلڪه غسل خانا وغيره ۽ ننڍا ورانڊا هر ڪمري کي ڏنل هئا ۽ هڪ وڏو اڱڻ به هر حصي لاءِ ڌار هو اهي باٿ روم وغيره اڄ جي دور جي ڀات رومن کان به سهڻا هُئا ۽ سڄا سنگ مرمر جا ٺهيل هُئا هيٺ واري حصي ۾ ڪمرن جي ٻئي پاسي ڊگهي ورانڊي جي سامهون بورچيخانه ٺهيل هُئا جيڪي پڻ ڪشادا هئا جن ۾ ٿانون رکڻ لاءِ راشن رکڻ لاءِ ڪاٺ جا ڪٻٽ ۽ لوهه جا جارا ٺهيل هُئا اهي ڪشادا بورچي خانه اسان جي دور ۾ ڪلاس رومن جو ڪم ڏيندا هئا اسان جي ستين ڪلاس جو اَي سيڪشن پڻ هتي هو سلائي روم جتي اچي هٿ جو ڪم سکندا هياسين سو پڻ انهن ڪمرن ۾ هو هيءَ عمارت جيڪڏهن مغربي ملڪ ۾ هجي ها ته يقيني طور انهيءَ کي تاريخي ورثي طور محفوظ ڪيو وڃي ها هر سال ڪيترائي سياح هن کي ڏسڻ اچن ها پر پوءِ به هن خوبصورت عمارت کي پهريان شاهه لطيف ڪاليج لاءِ چونڊيو ويو ۽ بعد ۾ جڏهن 1960ع ڌاري شاهه لطيف بوائز ڪاليج نئي بلڊنگ ۾، منتقل ٿيو ته هي گرلس هاءِ اسڪول ۾ شام جو ڇوڪرين لاءِ پرائيويٽ ابن رشد گرلز ڪاليج کوليو ويو پر شام واري پرائيويٽ ڪاليج کي هن بلڊنگ جو ڪجهه حصو ڏنو ويو هي ڪاليج ٿرپارڪر جو پهريون گرلس ڪاليج هو هزارن جي تعداد ۾ ڇوڪريون هن سُهڻي عمارت جي هاءِ اسڪول ۽ گرلس ڪاليج مان پڙهي نڪتيون گرلز هاءِ اسڪول اڳ دارلنسوان پرائمري اسڪول واري عمايت ۾ لڳندو هو مطلب ته هن خوبصورت عمارت کي علم جي لاٽ ٻارڻ لاءِ استعمال ڪيو ويو اِهو به گورنمينٽ جو سٺو قدم ۽ لاڀائتو مقصد هو.
ڪيڏانهن ڪاهيان ڪرهو، چوڏس چٽاڻون،
راڻو ئي راڻو، راڻي بنا ناهي ڪو ٻيو.
مان پنهنجي چاڪي پاڙيواري گهر جو ذڪر ڪيو هو ته بابا سائين ويجهڙائپ جي خيال کان ته منهنجا ٻار سولائي سان تعليمي ادارن ۾ پهچي سگهندا هي گهر خريد ڪيو هو پر انسان جو لاڳاپو رڳو پنهنجي گهر سان ۽ گهر وارن سان نه هوندو آهي بلڪه انهيءَ ۾ آس پاس جو ماحول ۽ اوڙو پاڙو به شامل هوندو آهي ته اسان جو هيءَ پاڙو ڪنهن شيطاني مخلوق جو هيڊ ڪواٽر لڳندو بابا اسان کي گهر کان ٻاهر نڪرڻ بند ڪري ڇڏيو هو ۽گهر ۾ مختلف رانديون ڪيرم بورڊ، ليوڊو وغيره وٺي ڏنائين ته جيئن منهنجو ننڍڙو ڀاءُ مشتاق ۽ ممتاز انهي ۾ وندريا پيا رهن ۽ هروڀرو ٻاهر نڪري ڪنهن جهيڙي ۾ جهٽي ۾ نه اچي وڃڻ هڪ ڀيري منهنجي ماساتِ شهلا جيڪا اسان وٽ جيمس آباد مان رهڻ لاءِ آئي هئي تنهن کي اهڙي ته مار ڪڍيائين ته جو ويچاري سڄي هلڪي ڦلڪي زخمي ٿئي پئي جڏهن گهر ۾ آئي ته امان چُيس ڇا ٿيو اٿئي؟
جواب ڏنائين: “ماسي قائم خاني ڇوڪرا مار ڏئي ويا اٿم”
اهي قائم خاني ته نه هئا پر الائي ڪهڙي علائقي جا ۽ ذات جا هُئا پر هِن شهلا پنهنجي شهر جيمس آباد ۾ قائم خاني گهڻا ڏٺا هئا، ته سمجهائين ته اِهي به قائم خاني آهن. بهرحال رات جو جڏهن بابا گهر آيو ته اِهو قصو ٻڌائيندي امان ڏاڍي جذباتي ٿئي وئي ۽ بابا کي ايلٽيميٽم ڏنائين.
”ته اَنُوءَ جا پيءَ هنن پاڙي وارن اسان جو جيئڻ حرام ڪري ڇڏيو آهي، مان هاڻِي هن گهر ۾ ڪانه رهنديس.“
بابا کيس چيو: ”هاڻي ٿڌي ٿي ٻاراڻي ڳالهين تي گهر ڪونه ڇڏبا آهن.“
امان ويچاري چپ ٿي وئي انهن ڏينهن ۾ منهنجو چاچو عبدالرسول شديد بيمار هو بابا آفيس کان اچي ماني کائي سندس گهر ٽنئورا آباد هليو ويو ويندو هو گهر وڃي سندس دوا دارون جي پڇا ڳڇا ڪندو هو ۽ گهڻو وقت ساڻس گڏ گذاريندو منهنجا اُهي رت جا رشتا جيڪي ننڍپڻ، جواني ۽ پوءِ پيرسني تائين موجود هُئا انهن جي باري ۾ ٿورو گهڻو احوال سندن زندگي جي آخري ڏينهن بعد يعني دنيا مان پردو کڻي وڃڻ کان پوءِ
“هن جيڪي منجهه جهان جي ذيلي عنوان تحت ڏيندس!”
“اڄ نه پسان سي، هيم هينئڙي ٿوڻيون،
هاڻي تني کي ڪنڌيءَ ڪاڪ نهاريان.
وقت انسان جي حياتي ۾ جاين جڳهن ۽ رشتن جي وسري ويل سروپن جو اثر ڇڏي ٿو چاچا عبدالرسول منهنجي ويجهن رشتن ۾ بابا جي ڇهن ڀائرن مان زندهه بچيل هڪ ڀاءُ هو سڀ ڀاءُ منهنجي جنم کان اڳ جواني ۾ ئي گذاري ويا هُئا هي چاچا عبدالرسول منهنجي نظر ۾ هڪ خاموش طبع صوم صلات جو پابند ۽ ذهني طور تي ڪٽر ۽ ڪنهن حد تائين مذهب ۾ شدت پسند هو سندس پهرين گهر واري گذاري وئي هئي هُوءُ جواني کان وٺي اڪثر تبليغي جماعت وارن سان گڏ شهر کان ٻاهر ويندو رهندو انهيءَ وقت گڏيل هندوستان هو هڪ ڀيرو جماعتي ساٿين سان گڏ بمبئي ويجهو ملبار واري علائقي ۾ ويو هو اُتي ملبار جي هڪ مذهبي گهراڻي مان شادي ڪئي هُئائين اُها شادي سندس دوستن ڪرائي هئي چاچي جو نالو رابعه بي بي هو هُن کي وٺي سامونڊي جهاز ذريعي ڪراچي آيو پوءِ ميرپورخاص پهتو پاڻ لوڪل بورڊ ۾ ملازم هو چاچا عبدالرسول کي رابعه چاچي مان ٻن ڌيئرن ۽ چار پٽن جو اولاد ٿيو هو هيءَ چاچي ڏاڍي محنتي سگهڙ“ رڌپچاءِ جي ماهر هئي چاچا ٻارن سان سندن ماءُ سان سنڌي ٻولي ڳالهائيندو هو چاچي پنهنجي مادري زبان اردو گاڏڙ ملباري ٻولي هئي جيڪا پوءِ سنڌي سان ملي هڪ ٽئين زبان ٺهي وئي هئي امان چوندي هُئي.
”ڪاٿي جي جهارِ ڪاٿي جي جهرڪي“
سندس ٻولي جا ڪي لفظ سمجهه ۾ گهٽ ايندا هُئا پر گهڻو تڻو اسان سمجهي ويندا هُئاسين پنهنجي اباڻي علائقي ملبار جون اڪثر ساروڻيون ونڊيندي هئي اُتي کي ياد به ڪندي هئي ۽ واکاڻ به ڪندي هئي ته اُهو هڪ سامونڊي علائقو هو جتي ناريل جا وڻ ۽ سوپاريون جام هونديون هيون پنهنجي مِٽن مائٽن جا فوٽو به ڏکاريندي هئي منهنجي وڏي سئوٽ ادا عبدالشڪور جي ڄم کان پوءِ انهيءَ کي کڻي مائٽن ملبار وئي هئي اُتان اڪثر خط پَٽَ به ايندا هُئس پوءِ مائٽن (ماءُ پيءُ) جي گذاري وڃڻ کان پوءِ اهو اچ وڃ ۽ خط ڪتاب جو سلسلو بند ٿي ويس.
نَڪو اير نه ڪو ڀير، نڪي اوٺي آيو،
مون وٽ آيو ڪونه ڪو، ڀائران ڀَري پيرُ،
ڪتابتون ڪير، آڻي ڏيندم اُن جون.
سندس وڏي ڌيءُ زيب النساءَ جيڪا سونهن ۽ عقل ۾ سڀني کان سرسُ هئي سا منهنجي مامي امان الله جي گهر واري ۽ منهنجي سڳي سئوٽ ۽ مامي هئي جيڪا وڏي اهل عيال واري سمجهدار عورت هئي 2017ع جي گرمين جي موسم ۾ قاسم آباد حيدرآباد ۾ پنهنجي گهر ۾ گذاري وئي رب پاڪ کيس جنت ۾ جايون ڏيئي اسان کي مونکي ۽ ممتاز کي ننڍنِ ڀينرن جيان پيار ڪندي هئي.
سو مون ذڪر پئي ڪيو چاچا عبدالرسول جي باري ۾ ته هُو ريڊيو ٻڌڻ گرام فون ٻڌڻ جي سخت خلاف هو پر آخري ڏينهن ۾ بابا کي چيائين ته تو وٽ جيڪو ياسين سورت سڳوري جو ريڪارڊ آهي اُهو فونو کڻي اچ مان ٻڌندس بابا هڪدم ڀاءَ جي حُڪم جي پوئيواري ڪئي کيس گراهم فون گهران کڻي پهچائي آيو چاچا جيڪو ٻين ڪلامن جو شروع کان مخالف هو سو انهيءَ گراما فون تي فقط ياسين سورت سڳوري ٻڌندو رهندو هو ۽ پوءِ جلدي گذاري ويو مون بابا کي زندگيءَ پهريون ڀيرو اکين مان ڳوڙها لاريندي ڏٺو اسان ٽي ڏينهن سندن گهر ۾ رهياسين ۽ پوءِ گهر موٽي آياسين چاچا ريٽائرڊ ٿيڻ کان پوءِ به پاڙي واري مڪراني مسجد ۾ ٻارن کي قراني تعليم ڏيندو هو دنيا جي ٻين مصروفيتن سان ڪو واسطو نه هُيس ماني کائڻ گهر ايندو هو ۽ هن جي ڪل ڪائنات مسجد هُئي ۽ رب سان لَنوءَ لڳائي چُڪو هو مونکي هي بيت ٿو ياد اچي جيڪو پرنم الهه آبادي جو آهي.
دونوں عالم سے وہ بیگانہ نظر آتا ہے
جو تیرے عشق میں دیوانہ نطر آتا ہے
مٿي مون پنهنجي چاڪي پاڙي واري گهر جو ذڪر ڪيو هو انهي علائقي کي انگريزن جي دور کان چاڪي پاڙو سڏبو ويندو هو بلڪه پوءِ جڏهن 1977ع ڌاري ملڪ ۾ اسلام جو دور آيو ته انهيءَ جو نالو ڪجهه ٻيو رکيو ويو هوندو جيئن ٽونئرا باد جو اقبال نگر ۽ جهمنا داس جو شهباز ٽائون پر خلق خدا جي زبان تي اڃان اُهوئي پراڻا نالا آهن هتي چاڪي پاڙي ۾ اسان جهڙن سادن سودن ماڻهن جي رهڻ جي ڪا گنجائش نه هُئي اُهي ماڻهون حد درجي حاسد ۽ تعصب رکڻ وارا هئا.
عادتیں نسلوں کا پتہ دیتی ہیں اظہر
ماتھی پر کسی کی کُچھ لکھا نہیں ہوتا
سو انهي جاهل ماڻهن کان جان ڇڏائڻ لاءِ بابا واپس غريب آباد اچڻ جو فيصلو ڪيو ۽ اسان سَرءُ جي مند ۾ ورَي پراڻي پاڙي ۾ ساڳئي گهر ۾ موٽي آيا هُئاسين مان سيڪنڊري اسڪول ۾ داخل ٿيل هُيَس جيڪو منهنجي لاءِ نئون تجربو ۽ موڙ هو گهڻي پنڌ کان بچڻ لاءِ بابا پاڙي مان نٿو ٽانگي واري کي هاءِ اسڪول وٺي اچڻ ۽ ڇڏي اچڻ لاءِ چونڊيو هن جو گهر گهٽي جي مُهڙ تي هو هن پرتاب ڀون هاءِ اسڪول ۾ سنڌي ميڊم جو ڪو تصور نه هو اسان کي پڙهائيندڙ لائق استاد اردو ڳالهائيندڙ هيون جيڪي اردو ۾ پڙهائينديون ۽ اسان سنڌي ۾ لکندا هُئاسين فقط سنڌي جو سبجيڪٽ پڙهائڻ لاءِ بدر باجي (بدر قاضي) موجود هئي جيڪا يونيورسٽي جي استاد قمر واحد جي سڳي ڀيڻ هئي انهيءَ کان پوءِ آهستي آهستي ڪجهه ٻيون استاد زيب قريشي ۽ زيب قاضي به آيون منهنجي ڇهين درجي جي استاد زبيدهه چاند هئي ڏاڍي محنتي ۽ هوشيار هئي پاڻ پنجابي ڳالهائيندڙ هئي ۽ سندس خاندان ورهين کان سنڌ ۾ آباد هو سندس هڪ ڀاءُ پوءِ واپڊا جو وڏو آفيسر رهيو آپا زبيدهه چاند ڏاڍي ذهين، اورچ ۽ شريف النفس عورت هئي جڏهن ڪلاس روم ۾ داخل ٿيندي هئي ته اسان سڀني شاگردياڻين جي چهري تي مرڪ اچي ويندي هئي انگريزي جي اي، بي، سي آپا زبيدهه چاند سيکاري ۽ گهر ۾ وري شام جو بابا انگريزي پڙهائيندو هو ۽ اکرن (هينڊ رائٽنگ کي) سهڻو بنائڻ لاءِ ’او‘ ۽ ’جي‘ نِبَ آڻي ڏيندو هو ته هن سان لکو بابا جي انهيءَ محنت جو نتيجو اِهو نڪتو ته منهنجي انگريزي جي هيئنڊ رائٽنگ تمام سٺي آهي انهيءَ وقت گرلس هاءِ اسڪول جي هيڊ مسٽريس مس صوفي نالي هڪ عورت هئي اهيا مس صوفي بلڊنگ جي مٿي واري حصي ۾ رهائش پذير هئي عمر جي ڪافي وڏي لڳندي هئي ڀريل جسم چانديءَ جهڙن اڇن وارن واري اهيا مس صوفي پنجابي گاڏڙ اردو ڳالائيندي هئي مٿان ڏاڪڻين تان ڌم ڌم جا آواز ڪڍندي هيٺ پهچندي هئي هلندڙ گهمندڙ ڇوڪرين کي ڦاسائي باغ ڏانهن وٺي ويندي هُئي ۽ انهن کان اوتي پيل پٿر ۽ ڪاغذ چونڊرائيندي هئي چوندي هئي.
”روڙَي چُڪو روڙَي چُڪو“
”پٿر کڻو پٿر، پٿر چونڊيون“
ڪلاس رومن ۾ اچي چوندي هئي.
”ديوارون دَي اُتي چاٽِ چُوٽ لگائو!؟“
”ڀتين تي چارٽ وغيره هڻو!“
هڪ ڀيرو بدر باجي جيڪا اسان کي ورانڊي ۾ سنڌي جو سبجيڪٽ پڙهائي رهي هئي تنهن سان اٽڪي پئي چئي: ”اَي ڪوئي پڙهڻ دي جگهه هَي گي؟“
اتي بدر باجي جيڪا طبيعت جي تيز ۽ ڪجهه قدر قوم پرست هئي انهيءَ ٺهه پهه جواب ڏنس: ”اسان جي سنڌي ميڊيم وارن ڇوڪرين لاءِ ڪو ڪلاس روم ئي نٿي ڏين ته پوءِ ائين ئي ٿيندو!“
اِهو ٻڌي زمين تي پير هڻندي اِهو چوندي وئي ته: ”ڪِي مخول هي، اِتي تو هر بنده اپني سڻادا هِي!!!؟“
”ڇا مسخري آهي هتي ته هر ماڻهون پنهنجي ٻڌائي ٿو.“
ڪجهه به هجي پر دل جي ڏاڍي نرم دل ۽ محبت ڪندڙ هئي هڪ ڏينهن راند ڪندي اسان جي ڪلاس جي هڪ ڇوڪري فرزانه بيهوش ٿي پٽ تي ڪري پئي هن پريان کان ڏٺو ٿي تڪڙيون وکون کڻندي آئي.
”ڪي هُيا؟“
”ڪُڙي نو چُڪُو..!“
”ڇا ٿيو آهي! ڇوڪريءَ کي کڻو..!“
پوءِ انهيءَ ڇوڪري فرزانه کي کڻائي آفيس ۾ پيل صوفي تي سمهاريائين ۽ ڊاڪٽر گهرائي هُن جو چيڪ اپ ڪرائي، جڏهن هُوءَ هوش ۾ آئي ته سندس ڀيڻ جا هن کان عمر ۾ وڏي هئي جنهن جو نالو فوزيه هو تنهن سان گڏ پٽيوالي جي حوالي ڪيائين ته هنن کي سندن گهر پهچائي اچي. هي ڇوڪري جڏهن نائين ڪلاس ۾ آئي تڏهن گهڻي بيمار ٿي پئي ۽ ٽائيفائيڊ (مدي جو تپ) ۾ گذاري وئي سندس ڀيڻ فوزيه جيڪا کائنس عمر وڏي ۽ تعليم ۾ هڪ سال سينئر هئي سا اڳتي پڙهندي رهي منهنجي تعليمي زندگي ۾ فرزانه پهرين ڇوڪري هئي جنهن جو ڦوهه جواني ۾ موت ٿيو هو هن جو گهر ميرپورخاص اسلام آباد واري علائقي ۾ سر سيد روڊ تي جتي هاڻي مسلم ڪمرشل بينڪ آهي انهيءَ جي پٺيان واري گهٽي ۾ هو اِهو علائقو هاڻي اسلام آباد چوارائي ٿو.
”موڪل ڪئي وئي هئي سڄو گرلس هاءِ اسڪول اُتي گڏ ٿي ويو هو گهر ۾ ڪهرام مَچي ويو هو.“
هاڻي به مان پنهنجن ساروڻين ۾ وڃان ٿي ته انهيءَ جو چهرو ۽ اُهو ڏکائيندڙ منظر منهنجي سامهون اچي ٿو ته شِو بٽالوي جو شعر ياد اچيو وڃَيم.
“اسان تي جوڀن رُتِ مرڻا”
بهرحال فرزانه جي حياتي اهيائي هُئي جيڪا هن پوري ڪئي اسان جڏهن اٺين ڪلاس ۾ پهتاسين ته اُن کان اڳ ئي مس صوفي جيڪا هتان جي هيڊ مسٽريس هُئي سا هتان هلي وئي مونکي خبر ناهي ته ريٽائرڊ ٿي هئي يا ٽراسفر ٿئي هئي.
هاڻي اسان کي هڪ نئين هيڊ مسٽريس دادي ليلان هر چنداڻي ملي وئي هئي، ڄڻ ته پرتاب ڀون جي هن خوبصورت ڪاڪ محل کي مومل ملي وئي هئي. ڏاڍي دلڪش شخصيت، ذهين، چُست، خوش لباس دادي ليلان کي ڏسي؛ ”واقعي زندگي خوبصورت آهي جو احساس ٿيندو هو..!“
دادي انهيءَ کان اڳ ڊپٽي ڊائريڪٽر آف اسڪول حيدرآباد رهي چڪي هئي ڏاڍي قابل عورت هئي صبح جو روزانه اسيمبلي ۾ تلاوت ڪلام پاڪ کان پوءِ اخلاقي قدرن تي ليڪچر ڏيندي هئي ڊسپلين تي سختي سان ڪاربند هئي اسمبلي مان جڏهن ڇوڪريون ڪلاس رومن ڏانهن وينديون هيون تڏهن اُتي بيهي انهن جي يونيفارم چيڪ ڪندي هئي ڪا خامي هوندي هُئي ته انهن کي سمجهائيندي هئي داديءَ جي شخصيت ئي اهڙي سحر انگيز هئي جو هرڪو هن جي راءِ جو احترام ڪندو هو دادي ليلا راڳ به ڄاڻندي هئي ۽ صبح جو سوير اسمبلي ۾ هارمونيم پٽيوالو کڻي اچي رکندو هو دادي انهيءَ کي هٿن سان حرڪت ڏيندي پاڻ ڳائيندي قومي ترانو سيکاريندي هئي اهيا ريهرسل ٻه ٽي دفعه ٿيندي هئي اِهو وقت اسان شاگردياڻين لاءِ دلچسپي کان خالي ڪونه هوندو هو دادي جو هارمونيم تي قومي ترانو سيکارڻ سبب دير سان ايندڙ شاگردياڻيون به اٺين بجي صبح کان اڳ اچڻ شروع ڪيو هو شاگردياڻين کي پاڻ چوندي هُئي.
”صبح ساڻ هي هشاش بشاش چهرا ڏسي مونکي دلي سڪون ملي ٿو ۽ آئون ڏاڍي خوش ٿيان پئي.“
دادي گهڻو ڪري سفيد شيفون جي ساڙهي ۾ ملبوس هوندي هئي تمام تيزي سان هلندي هُئي ۽ هر ڪلاس کي چيڪ ڪندي هئي وارن ۾ پاسيري سينڌ ۽ هڪ چوٽي واري هيءَ دادي ليلا واقعي سرسوتي ديوي جو روپ لڳندي هئي سندس دور ۾ گرلس هاءِ اسڪول هڪ مثالي اسڪول بڻجي ويو هو.
منهنجي هن ڪٿا لکڻ دوران هيرآباد حيدرآباد ۾ 13 سيپٽمبر، 2017ع ڌاري گذاري وئي هُوءَ سنڌ جي پهرين هندو عورت پارليمينٽرئن هئي آواز ۾ ڏاڍو سوز هُئيس حيدرآباد ريڊيو اسٽيشن تان سندس ڳايل لوڪ گيت، سَهرا ۽ ڀُڄَنَ نشر ٿيندا هئا سندس ڳايل هڪ لوڪ گيت جيڪو اسان اڪثر ريڊيو تان ٻڌندا هئاسين.
”مکڻ کائي وڃ ماني سان، ڇوري ڇو ٿي رُسين پنهنجي نانيءَ سان“
اسان سڀني ڀائرن ڀينرن کي ڏاڍو وڻندو هو جنهن ۾ مختلف شهرن کان گهرايل شيون ۽ انهن جي قيمت ڏاڍي دلچسپ هوندي هئي.
اِهو ته ذڪر هو منهنجي سيڪنڊري اسڪول جي اوائلي هيڊ مسٽريس جو هاڻي مان پنهنجي محترم ڪلاس ٽيچرز ڏانهن اچان ٿي ستين درجي ۾ منهنجي ڪلاس ٽيچر نسرين باجي هُئي جيڪا پڻ قدآور ۽ پرڪشش شخصيت واري عورت هئي انگريزي ٻولي تي مهارت حاصل هُيس ڏاڍي پياري ۽ مهربان استاد هُئي ‘نِيو ٽائون’ (ڊاڪٽرس لائين) واري علائقي ۾ رهندي هئي جلدي سندس شادي ٿئي وئي ۽ ڪيئنڊا ملڪ ڏانهن وئي هلي هاڻي به جڏهن مان ڪيئنڊا ملڪ جو نالو ٻڌندي آهيان ته نسرين باجي جا سروپا منهنجي ذهن ۾ اڀري ويندا آهن.
رب پاڪ جي مون تي خاص مهرباني هئي ته مونکي سيڪنڊري تعليم دوران جيڪي استاد مليون سي سڀ استاد محترم هيون ۽ بهترين استاد هيون اٺين ڪلاس ۾ منهنجون ڪلاس ٽيچرز باجي عظيم النساء هئي جيڪا منهنجي چاچي عبدالرسول جي نُنهن ۽ وڏي سئوٽ قاضي عبدالشڪور جي گهر واري هئي هوئن ته گهر ۾ اسان کيس “ڀاڀي” چوندا هُئاسين پر مان اسڪول ۾ کيس عظيم باجي چوندي هُئسِ سندس والد پٺاڻ هو ۽ امڙ حيدرآباد دکن جي هُئي سَندن هڪ دين دار گهراڻو هو پاڻ انهيءَ وقت ايم، اي، بي ٽي هُئي آفيس ورڪ ۾ ڏاڍي هوشيار هوندي هُئي ڪلاس به باقاعدگي سان وٺندي هئي سُٺو پڙهائيندي هُئي ۽ وچ ۾ سوال به ڪندي هئي چهري تي هميشه سُڪون ۽ سانت واري ڪيفيت هوندي هُيس طبيعت جي سادي ڪپڙي لٽي ۾ سادي هوندي هُئي پنهنجي ڊيوٽي ۽ ڪم سان حد کان وڌيڪ عشق هوندو هُيس انهيءَ وقت به پرنسپال جي ٻانهن ٻيلي هُئي آفيس ورڪ ۾ ڄُڻ ماهر هُئي سرڪاري نوڪري کي پنهنجي ذاتي زندگي تي ترجيح ڏيندي هئي چوندي هئي ته: ”پگهار اسان کي ڇاجي لاءِ ٿي ملي!؟“
خانداني معاملن ۾ ڪو برداشت ته هن کان سِکي ڪڏهن ڪنهن سان جهيڙو جهٽو هن ڪونه ڪيو سڀني کي گڏ کڻي هلڻ واري هئي ڀاڀي هر ڪنهن جو ڀلو چاهيندي هئي اهڙا ساونت ۽ سُلڇڻا ڪردار مونکي سنسار ۾ گهٽ نظر آيا عمرڪوٽ جي گرلس هاءِ اسڪول مان ريٽائرمينٽ تي پهتي ڏاڍي متحرڪ حياتي گذاريائين پر پوءِ گوڏن ۽ ڃنگهن جي تڪليف سبب گهر تائين محدود ٿي وئي پر پوءِ به صوم صلات جي پابند رهي ۽ روزانه اخبارون پڙهڻ سندس مشعلو هو کيس ٽن پٽن ۽ چار نياڻين جو اولاد آهي سي سڀ پرڻيل ۽ پنهنجي جهان ۾ خوش آهن پاڻ 2016 جي اوائل ۾ هن فاني دنيا مان موڪلائي وئي اهڙن ماڻهن لاءِ ئي شاهه صاحب فرمايو آهي.
جن جي آتڻ منجهه عنبير،
آئون ڪيئن جيئندي اُن رِيءَ.
هر ڪهن انسان جي پنهنجي ذاتي راءِ هوندي آهي منهنجي ذاتي راءِ اهيا آهي ته خوش نصيب هوندا آهن اُهي ماڻهون جيڪي پڙهڻ پڙهائڻ لکڻ ۽ لکرائڻ جي شعبي سان وابسته هوندا آهن گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ منهنجي نائين ڪلاس جي ڪلاس ٽيچر خالده خانم باجي هُئي جيڪا هڪ مثالي استاد هُئي انگريزي سان گڏ اردو جو سبجيڪٽ ڏاڍي سُٺي طريقي سان پڙهائيندي هئي اردو املا (صورتخطي) جون چڪون ڪڍي اسان کي اردو لکڻ پڙهڻ ۾ ماهر ڪري ڇڏيو هُئائين پاڻ اسان جي غريب آباد واري علائقي ۾ مندر واري گهٽيءَ ۾ رهندي هئي سندس ننڍي ڀيڻ صالحه ناهيد پڻ هتي سائنس جي قابل استاد هئي هنن جو گهراڻو خاڪسار تحريڪ سان سلهاڙيل هو ۽ علامه مشرقي جا پوئلڳ هئا هنن جو رويو سڀني ماڻهن سان سُٺو هو هڪ دين دار گهراڻي ۾ اک کولڻ سبب صوم صلات ۽ پردي جون پابند هيون انهيءَ دوران دادي ليلا کي ريجنل ڊائريڪٽر اسڪول طور ترقي ملي ۽ هُوءَ حيدرآباد هلي وئي اٺين ڪلاس جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ اسان کي هڪ نئين هيڊ مسٽريس زبيده قادري ملي جيڪا مذهب سان رغبت رکندڙ ٺاهوڪي شخصيت واري زندهه دل عورت هئي ڀٽ شاهه جو لطيف سرڪار جو روضو اسانکي زبيدهه قادري نائين ڪلاس ۾ پڪنڪ دوران گهمايو اهيا پڪنڪ اسان جي زندگي جي هڪ نه وسرندڙ پڪنڪ هئي انهيءَ کان پوءِ هالا، حيدرآباد، المنظر ۽ راڻي باغ گهمائڻ وٺي وئي هئي تنهن ۾ سڀ استاد ۽ نائين ڪلاس جا ٽئي سيڪشن شامل هئا آپا زبيده قادري جو گهر وارو به اسان سان گڏ هو جنهن ڀٽ شاهه ريسٽ هائوس حاصل ڪري ڏنو هو ۽ هُن هڪ فيملي ميمبر جيان هن پڪنڪ ۾ حصو ورتو هو ۽ بيحد شريف النفس ۽ پيارو انسان هو مونکي هن وقت به اِهي ٻئي شخصيتون پنهنجي تصور ۾ زندهه جاويد آهن باقي انهن جي باري ۾ ڪابه خبر نه آهي ته ڪٿي آهن رب پاڪ کين صحت مند رکي ۽ وڏي حياتي ڏئي انهن ڏينهن ميرپورخاص جي مشهور عالم دين ۽ خطيب جامع مسجد مولوي محمد صالح سمون جي وفات ٿي آپا زبيدهه قادري کي جيئن اطلاع ملي اسڪول جي موڪل ڪرائي قران خواني جو اهتمام ڪيائين ۽ انهيءَ ڊسٽرڪٽ خطيب لاءِ ڏاڍي عاجزي ۽ انڪساري سان دُعا به گهريائين.
ميٽرڪ جي ڪلاس ۾ ڪلاس ٽيچر وري خالده خانم باجي هئي اسين ڄڻ هن سان هِري مِري ويا هئاسين پنهنجي هر تڪليف مشڪل هن کي ٻڌائيندا هُئاسين پاڻ وَس آهر انهيءَ جو تدارڪ ڪندي هئي.
جَي هُجي استاد نه ها دنيا جي ميدان ۾،
ڇا رهي امتياز ها، انسان ۽ حيوان ۾.
خالده خانم باجي انگريزي ٻولي تي زور ڀريندي هئي چوندي هئي. انگريزي جو گرامر سٺي نموني سکي وٺو “ٽينس” (زمانه) انهن جو هڪ چارٽ ٺاهي ڏنو هئائين انهيءَ وقت ته مان انهيءَ ٽينسز جي اهميت ڪانه سمجهي سکي هُئس پر جڏهن گهر اچي بابا کي ڏيکاريم ته بابا اُهو ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مونکي وري گهر ۾ به اُهي سٺي نموني سمجهائيائين مونکي انگريزي ٽينس جي اها گردان اڄ سوڌي ياد آهي پاڻ جيڪي انگريزي ٻولي جي اهميت ۽ افاديت جي باري ٻڌايائين سي اڄ سڀ سچ ثابت ٿيو آهي اسان جي نئين ۽ ڏهين ڪلاس جا امتحاني فارم خالده خانم باجي ڏاڍي توجه ۽ محنت سان سلائي روم ۾ رکيل هڪ صندل تي ويهي ڀريا هُئائين ۽ هر هڪ ڇوڪري کان سوال جواب ڪري مطمئن ٿي بورڊ آفيس حيدرآباد موڪليا هُئائين.
مون زندگيءَ ۾ اڃان تائين ڪا باقاعده ٽيوشن ڪانه ورتي هئي ڇو ته منهنجو بابا سائين اڃان تائين باقاعدگي سان شام جو واندڪائي جي وقت ۾ مونکي پڙهائيندو هو پر جڏهن شام جي وقت ٽائم نه هوندو هُئس ته صبح ساڻ ٿورو گهڻو سمجهائي پوءِ ڪم تي ويندو هو نائين ڪلاس ۾ اچڻ کان پوءِ حسابَ، الجبرا ۽ جاميٽري مونکي ڏکيا محسوس ٿيا ڇو ته مان اڳي رياضي ۾ ڪي قدر ڪمزور هُيس ۽ انهيءَ وقت خاص طور حسابن جو سبجيڪٽ ڏکيو هوندو هو جنهن ۾ ٽي رقمي، وياج ۽ نِرو وياج مونکي ڏاڍا ڀوائتا لڳندا هُئا هاڻي به حساب ڪتاب ۾ ڪمزور آهيان سو انهيءَ نائين ڪلاس ۾ مونکي مئٿ جي سبجيڪٽ ۾ فيل ٿيڻ جو ڊپ ورائي ويو ۽ ٻيو ته بورڊ جو پهريون امتحان هو مون اِهو خدشو بابا سان ظاهر ڪيو تنهن انهيءَ ڏينهن کان ٽيوشن جو انتظام ڪرڻ لاءِ مونکي دلاسو ڏنو انهن ڏينهن ۾ هڪ ڪوچنگ سينٽر ميرپورخاص ۾ هلندڙ هو جنهن جو نالو “اڪبر ڪوچنگ سينٽر” هو پر بابا اُتي مونکي موڪلڻ بجاءِ گهر ۾ شام جو عثمان بيگ نالي استاد مقرر ڪري ڏنو جنهن ٽن مهينن اندر مونکي حسابن ۾ اڪابر بنائڻ جو وعدو ڪيو ۽ ماهانه ٽيوشن في 50 روپيا ٿي ورتائين اهيا انهيءَ زماني ۾ هڪ وڏي رقم هئي. هُو تمام محنتي وقت جو پابند استاد هو صرف هڪ ڪلاڪ لاءِ مونکي پڙهائڻ ايندو هو پر ايڏو هوشيار هو جنهن منهنجي دماغ مان اِهو خوف بلڪل ڪڍي ڇڏيو ته رياضي ڪو ڏکيو سبجيڪٽ آهي هڪ مهيني اندر هن منهنجي لاءِ ان سبجيڪٽ کي آسان بنائي ڇڏيو. ۽ هڪ ڏينهن چيائين ته: ‘‘اب یہ تہمارے لیئے حلوہ ہے اسے کھاتی جاؤ’’
هاڻي مونکي هي سبجيڪٽ آسان دلچسپ لڳو ٿي هن پنهنجو ٽن مهينن وارو وعدو پورو ڪيو امتحان ۾ ڪاميابي جي خوشخبري ڏئي اسان وٽان موڪلائي ويو، اِهي هُئا انهيءَ وقت جا آدرشي استاد جيڪڏهن ڪنهن مالي ضرورت تحت ٽيوشن پڙهائيندا به هُئا ته شاگرد کي علم جي جوت سان منور ڪري ڇڏيندا هُئا اسان جي ڪلاس جا امتحان پڄاڻي تي پهتا. منهنجي اسڪول ليونگ جي سرٽيفڪيٽ تي آپا زبيدهه قادري جي سهي (سگنيچر) ٿيل آهي منهنجي زندگي جو پهريون گروپ فوٽو پڻ ميٽرڪ جي الوداعي پارٽي جو آهي جيڪو نشاط اسٽوڊيو جي مالڪ مرحوم نذر ڀائي جو نڪتل آهي ۽ هر سيڪشن جا ڌار ڌار پنهنجي ڪلاس ٽيچر، سبجيڪٽ ٽيچرز ۽ آپا زبيده بيدهه قادري سان گڏ فوٽو ڪڍيا ويا هُئا.
منهنجي نائين ڪلاس ۾ سيڪنڊ ڪلاس جون مارڪون هيون پر مون دل ۾ اِهو عهد ڪيو هو ته مونکي ڏهين ڪلاس ۾ لازمي طور فرسٽ ڪلاس کڻڻي آهي مون رات ڏينهن محنت ڪئي ۽ فرسٽ ڪلاس حاصل ڪئي وري قدر الله جي انهيءَ محنت مون ۾ اتساهه پيدا ڪيو ته هاڻي اڳتي ايندڙ هر درجي ۾ فرسٽ ڪلاس کڻڻي آهي انهيءَ وقت ڪاپي ڪلچر جو ڪوبه رواج نه هو نه وري شاگرد به 98 سيڪڙو مارڪون کڻندا هُئا سٺ سيڪڙو کان فرسٽ ڪلاس شروع ٿيندي هئي وڌ ۾ وڌ پوزيشن هولڊر به 77 سيڪڙو يا 78 سيڪڙو تي مشڪل سان پهچندا هُئا سو منهنجو عهد ۽ محنت ٻئي ساڀ پيون مون الله پاڪ جي مهرباني ۽ منهنجي ذاتي محنت سان ميٽرڪ کان وٺي ايم، اي تائين فرسٽ ڪلاس ماڻي بلڪه انٽر ۾ منهنجي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين ۾ ٿرپارڪر ضلعي ۾ فرسٽ پوزيشن هئي جنهن تي مون کي اڄ به فخر آهي ته مون پنهنجي ذاتي محنت سان اِهو سڀ ڪجهه حاصل ڪيو پر پوءِ اڳتي هلي سرڪاري نوڪرين ۾ جيڪا ميرٽ جي لتاڙ ۾ مونکي چيبڀاٽيو ويو سو وري هڪ الڳ داستان آهي.
هاڻي مان اچان ٿي تعليم کان پَري ٿي باقي زندگي، اوڙي پاڙي زندگي ۾ ايندڙ ٻين انسانن انهن جي جُڙيل تصوير منهنجي ذهن ۾ اڄ به محفوظ آهي. وقت هميشه ساڳيو نه ٿو رهي.
”تبديلي هڪ قدرتي عمل آهي“ زمانو هميشه ساڳيو نٿو رهي معاشرتي طور طريقا، اخلاقي قدرون ۽ زندگي گذارڻ جا طريقا ماڻهن جي اٿڻ ويهڻ جو انداز، کائڻ پيئڻ ۽ ايتريقدر لباس ۽ فيشن ۾ تبديلي به زندگي متحرڪ هوئڻ جو ثبوت آهن.
ڊاڪٽر پروين موسيٰ
مونکي هي ڪتاب لکڻ جو خيال پنهنجن فيس بڪ ساٿين ۽ ڊاڪٽر پروين موسيٰ جي گهڻي حوصلا افزائي ڪرڻ تي آيو ڇاڪاڻ ته علم ادب سان سلهاڙيل شخصيتون به انسان جي ذهن تي اثرانداز ٿينديون آهن ثريا سوز ڏيپلائي کان پوءِ ڏيپلي جي وارياسي علائقي ۾ پيدا ٿيندڙ ڊاڪٽر پروين موسيٰ ادب ۾ اهم مقام رکي ٿي انگريزي ادب ۽ پوءِ سنڌي ادب ۾ ماسٽرس ڪيل هن ليکڪا پوءِ ڊاڪٽريٽ پڻ عورتن جي تعليم يافته هجڻ واري نقطي کي سامهون رکندي.
”سنڌي نثر ۾ عورت ليکڪائن جو حصو“ لکي ڪئي جنهن ۾ هن هند ۽ سنڌ جي ليکڪائن جي نثري ڪم کي فوڪس ڪيو آهي هن جو لاڙو پوءِ تحقيق ڏانهن ٿي ويو جنهن ۾ پاڻ ڪيترائي ڪتاب لکيائين جن مان ”سون ورنيون سوڍيون“ ”اُٿي رائو ريل“، ”آديسين ادب آهي اکڙين“ ۾ ۽ سنڌي ادب جو ادبي جائزو ۽ لطيفيات مونکي موڪليا هُئائين جيڪي مون وٽ محفوظ آهن سندس ڇپيل ڪِتابن جو موجوده انگ 14 تائين ٿي ويو آهي، خاص طور سي ايس ايس ۽ پي سي ايس لاءِ چار ڪِتاب ”سنڌي جي سبجيڪٽ ۾ لِکيا اٿس جي سڄي سنڌ ۾ مڃتا ماڻي چُڪا آهن، 5 ڪِتاب اڻڇپيل به اٿس اُن کانسواءِ هن جا سوين مضمون ۽ مقالا اخبارن ۾ شائع ٿيندا رهيا آهن کيس ڪيترائي تعريفي سرٽيفڪيٽ مليا آهن سندس گهراڻو هڪ ادبي ۽ علمي گهراڻو آهي سندن گهراڻي ۾ پهريون ڊي، ايم، جي آفيسر سندس وڏو ڀاءُ آفتاب ميمڻ رهيو سندس گهر جا ٻه فرد ڪموڊر اقبال (مرحوم) ۽ ڀاڻيجو ذوالفقار نظير تمغه امتياز مليٽري جا حامل آهن سندس فرزند ياسر رضا F.C PS ڏندن جو ماهر ڊاڪٽر آهي سندس نياڻي ڊاڪٽر ثمر انور، ابن رشد ۾ منهنجي هڪ ريگولر، ذهين ۽ محنتي شاگردياڻي رهي مونکي هاڻي ڊاڪٽر پروين موسيٰ جي آتم ڪٿا “مفتي منجهه ويهار” جو شدت سان انتظار آهي.
مان ته اِهو لکنديس ته ادب سان چاهه رکندڙ ۽ ليکڪ جي حيثيت سان ڪم ڪندڙ عورتون گهٽ آهن جن مصروف گهريلو زندگي ۽ ذميوارين کي نڀائيندي ادب کي ايترو مالا مال ڪيو آهي.
گرهوڙ شريف جا سومرا
غريب آباد واري سنڌي پرائمري بوائز اسڪول جي گهٽي ۾ رهندا هُئا انهن منجهان دين محمد سومري جي بابا سان دوستي هوندي هُئي هي تمام روشن خيال ۽ سٺي طبيعت جو مالڪ هو پنهنجي اولاد کي سٺي تعليم ڏياريائين انهن منجهان سندس هڪ ڌيءُ انهيءَ وقت به ميٽرڪ پاس هئي سندس پٽ ڪرنل بچل جڏهن انگلينڊ مان هڪ جرمن عورت جنهن کي اِنِگي چوندا هُئا شادي ڪري آيو تڏهن مان به بابا سان گڏ انهيءَ کي ملڻ وئي هُيس قدآور، سفيد رنگ جي خوبصورت عورت هُئي اسلامي نالو ته ڪو ٻيو هُيس مونکي معلوم نه آهي پر هن کي جڏهن گهر مان نڪرندي پاڙي جا ٻار ڏسندا هُئا ته پاڙي جا ٻار ٻين ٻارن کي سڏي ڏيکاريندا هُئا هي عورت سومرو خاندان سان تمام وفادار رهي ڪرنل بچل گذاري ويو آهي پاڻ حال حيات آهي پنهنجي ساهُرن ۽ شهر ميرپورخاص ۽ ڳوٺ گرهوڙي شريف کي پسند ڪندي هئي ۽ اڪثر بيشتر هتي ايندي رهندي آهي سندس اولاد منجهان هڪ ڌيءَ شيرين سومرو ڊاڪٽر آهي جيڪا اڄ ڪلهه دُبئي ۾ رهي ٿي دين محمد سومرو صاحب جي هڪ ڌيءَ جيڪا پڙهيل ڳڙهيل هئي سا پنهنجي عيال سان ميرپورخاص ۾ رهي ٿي سندس وڏو پٽ ڊاڪٽر حميد سومرو اکين جو ماهر سرجن آهي.
بندوق ساز سومرا
هي گهراڻو جيڪو ميرپورخاص جي چاڪي پاڙي جي ٻئي حصي ۾ ورهين کان آباد هو تن جو وڏڙو مريد خان سومرو فردوس سينيما جي هيٺان بندوقن جو دُڪان هلائيندو هو جتي انهن جي مرمت ۽ وڪرو پڻ ٿيندو هو جيڪو قانوني طور تي ٿيندو هو سندس هڪ ڀيڻ سا جيمس آباد ۾ بابا جي نوڪري دوران امان جي خاص سهيلي (دوست) هُئي وري ميرپورخاص لڏي آئي پهريان ڀاءُ مريد خان جي گهر ۾ رهي پوءِ جڏهن پٽ سڪندر کي نوڪري مليس ته ڪاهو بازار ۾ هڪ مسواڙي جاءِ ۾ رهڻ لڳي اسانکي ڏاڍو پيار ڪندي هُئي اسان کي سندس گهر وڃڻ ۽ اُتي ڪجهه وقت گذارڻ ۾ ڏاڍو مزو ايندو هو هُو ڏاڍيون عقل واريون ڳالهيون ڪندي هُئي سندس ننڍي ڌيءَ جو نالو سُهڻي هو سهڻي جي شادي ۾ امان ڌيرن، ڀائيٽن ۽ ڀاڻيجن سميت شرڪت ڪئي هُئي اُتي علي اڪبر ميمڻ (آمنه، مريم) وارو گهراڻو پڻ سڄو جو سَڄو موجود هيو ڇاڪاڻ ته اُهي سندن پاڙيسري هُئا پر سهڻي جي شادي کان پوءِ جلدي ڪجهه عرصي اندر زيب ماءُ گذاري وئي ۽ هن گهراڻي جا تعلقات اسان سان ڇڊا ٿي ويا شايد وڏن وارو وڙ ۽ رشتا نڀائڻ جو گڻ وٽن نه هُيو ۽ وري نئين نسل پنهنجي سوچ ۽ دماغ واري هوندي آهي ۽ پوءِ سهڻي پڻ شوگر جي مرض ۾ مبتلا ٿي گذاري وئي سندس مڙس جيڪو انهيءَ زماني ۾ مختيار ڪار هو تنهن ٻئي شادي ڪئي، T.V وسيلي خبر پئي ته سڄو خاندان هڪ رات ننڊ ۾ سمهڻ کان پوءِ صبح جو مُئل لڌو ويو پر سهڻي جي هڪ پيٽ ڄائي ڌي نَيرا نور هن وقت ميرپورخاص ۾ وڪيل آهي. وڌيڪ معلومات مونکي ناهي ته هاڻي ڪير ڪير ”جيڪي منجهه جهان آهن“.