باب پنجون: جيڪي منجهه جهان (ڀاڱو ٻيو)
مون کي پنهنجي والدين طرفان اڳتي پڙهڻ لاءِ ڀرپور موٽ ملي ۽ آئون ابن رشد گرلز ڪاليج وڃڻ جا خواب ڏسڻ لڳس ڪاليج جي زندگي اسڪولي زندگي کان گهڻو مخلتف هوندي آهي انسان جو عقل، طبيعت، سوچ ۽ فڪر هڪ نئين چواٽي تي آڻي بيهاريندو آهي جنهن ۾ انسان پاڻ کي عقل ڪُل سمجهندو آهي پر مون ايئن نه سمجهيو هو ڇو ته مان فطري طور ئي دلير نه هُيس ڊڄڻي طبيعت هئي منهنجي پر جڏهن تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ عملي زندگي ۾ آيس ته مون وڏن وڏن مرحلن ۽ مشڪلن کي اڪيلي سِر منهن ڏنو اهيا شايد تعليم جي شڪتي هُئي جنهن مون کي همٿ ۽ حوصلو ڏنو بحر حال اهي سڀ ڳالهيون پوءِ جي پيداوار آهن مان هتي پنهنجي ابن رشد ڪاليج جو ذڪر ڪنديس جنهن ۾ علم حاصل ڪرڻ جا چار سال ۽ علم ورهائڻ جا 23 سال گذاريا.
مشهور مفڪر سر جيمس جينز لکيو آهي ”انساني ذهن به ڇٽيءَ جيان آهي اِهو صرف تڏهن ڪم ڪندو آهي جڏهن کيس کوليو وڃي.“ هن ڪاليج جي پهرين پرنسپال مس ڪلثوم شفيع (ايم، اي اردو - ايم اَي انگلش مقرر ٿي. هڪ سال هتي رهڻ کان پوءِ پاڻ ڪراچي هلي وئي، سندس وڃڻ کان پوءِ 1961ع ڌاري پروفيسر مس سيده ڪاظمي (ايم اَي فلاسافي، ايم، اي انگلش ۽ بي ايڊ) مقرر ٿي. جنهن هن ڪاليج جي ڇٽيهه سال خدمت ڪندي ٿرپارڪر جهڙي وسيع عريض ضلعي جي شاگردياڻين جي واحد درسگاهه گرلس ڪاليج جي سر پرست اعليٰ جي حيثيت سان نياڻين جي تعليمي نظام کي اُجاگر ڪيو، سندس نظم و ضبط اڄ به استادن ۽ شاگردن لاءِ مشعل راه ۽ اُتساهه پيدا ڪندڙ آهي. ڪاليج جي پهرين سال پڙهائڻ واري عملي ۾ هڪ عورت ليڪچرار (فل ٽائيم) ۽ چار مرد ليڪچرار شاهه لطيف ڪاليج مان ورڪنگ لاءِ مقرر ڪيا ويا هُئا، پهرين سال ۾ فرسٽ ايئر آرٽس ۾ 7 شاگردياڻيون ۽ انٽر آرٽس ۾ 3 شاگردياڻيون داخل ٿيون، پوءِ اهو تعداد وڌندو ويو، (63_1962) ۾ فرسٽ ائير ۾ 36 ۽ انٽر ۾ 16 ٿي ويو. انهيءَ زماني ۾ ڪاليج جا سڀ فنگشن ۽ پروگرام ضلع ڪائونسل هال ۾ ٿيندا هُئا ڇو جو ڪاليج کي پنهنجي ڪابه بلڊنگ ڪانه هئي.
جنوري 1968ع ۾ هن ڪاليج هڪ ٻيو مرحلو طئه ڪيو، اِهو هو ابن رشد گرلس ڪاليج جي نئين بلڊنگ جو سنگ بنياد خان محمد علي خان منسٽر آف ايجوڪيشن رکيو جيڪا تاريخ جنوري 1968ع هئي 11 مهينن جي تيزي سان ڪم جي نتيجي ۾ ڪاليج جا ڏهه ڪمرا مڪمل ٿيا جنهن جو افتتاح نومبر 1968ع ۾ ميان محمد ياسين خان وٽو منسٽر فار بيسڪ ڊيموڪريسي گورنمينٽ آف ويسٽ پاڪستان ڪيو هن بلڊنگ جي تعميرات ۾ ضلعي جي سرندي وارن سنڌي زميندارن ڀرپور حصو ورتو ۽ انهن عليحده ڪمرا (ڪلاس روم) ٺهرائي ڏنا جن ۾ رئيس غلام محمد وساڻ، مير امام بخش ٽالپر، هندو پئچائت، شگر مل ٿرپارڪر (اولڊ) جا نالا شامل هُئا انهن نالن جون پٿر جون ٺهيل تختيون ڪلاس رومن جي داخلي دروازن مٿان لڳل هيون مون پاڻ ڏٺيون انهن ۾ فرسٽ ايئر آرٽس کان وٺي بي اي فائنل جا ڪلاس ٿيندا هُئا انهيءَ وقت سائنس بلاڪ جو ڪوبه وجود نه هو هڪ لائبريري، ننڍڙو اسٽاف روم، ڪامن روم، ڪلارڪ آفيس ۽ پرنسپال آفيس به هئي انهن مٿان ڪابه تختي نالي واري لڳل نه هئي خبر ناهي ڪنهن ٺهرايا هُئا منهنجي ڪاليج جي سروس جي ابتدائي دور تائين اُهي نالا موجود هُئا پوءِ الائي ڪهڙي مصلحت تحت يا غلطي سبب انهن تي وائٽ واش ڪري ڊاٺو ويو بحرحال بقول علامه آءِ آءِ قاضي.
“تاريخ جا نشان الله جا نشان آهن ۽ انهن سان هٿ چراند ڪفر آهي”
1973ع ۾ ڪاليج کي قومي ملڪيت ۾ ورتو ويو ۽ هن ڪاليج جي تعمير جي ذميواري حڪومت جي حوالي ٿي ان کان پوءِ سائنس بلاڪ جي ضرورت پئي ڇاڪاڻ جو هاڻي هتي فرسٽ ايئر سائنس جا ڪلاس شروع ٿيا هُئا ڪجهه سالن بعد هي ڪاليج آرٽس ۽ سائنس ڊگري ڪاليج ٿي ويو ۽ بعد ۾ منهنجي نوڪري دوران ۾ هتي ڪامرس ۽ انفارميشن ٽيڪنالاجي (آئي، ٽي) ڊپارٽمينٽ به ٺهي ويا مون جڏهن هن ڪاليج ۾ داخلا ورتي ته اِهو هن بلڊنگ ۾ آرٽس ڪاليج جو ٻيو بيچ هو باقي هن ڪاليج جي ساک پرتاب ڀون واري دور کان ئي مون تي ويٺل هئي هن جا شاندار پروگرام مون گهڻو اڳ ڊسٽرڪٽ ڪائونسل هال ۾ ڏٺا هُئا ميڊم سعيده ڪاظمي جي سچائي ۽ ڪاوشن سبب هتي 1978 ڌاري گرلس هاسٽل به ٺهي وئي جتي هن وڏي ضلعي جي مختلف شهرن جيمس آباد، ڪنري، ميرواهه وغيره جون ڇوڪريون رهائش پذير هونديون هيون استادن ۾ هن هاسٽل ۾ شروع شروع ۾ شاهده مشتاق، پروفيسر ڪوثر لغاري ۽ پوءِ زبيده ميتلو رهيون.
سو مون ذڪر ٿي ڪيو ڊسٽرڪٽ ڪائونسل هال ۾ ابن رشد جي طرفان ٿيل ڊرامن ۽ پروگرامن جو جيڪي مون ڏٺا هُئا جن ۾ امتياز علي تاج جو مشهور ڊرامو انارڪلي ڏسي ته منهنجي حيرت جي حد نه رهي هئي ۽ اکيون ئي ڦاٽي ويون هيون ڇا ته سيٽ خوبصورت هُئا!؟ ڇا ته لباس هُئا ۽ وري ڇا ته وري شاگردياڻين جي حقيقي اداڪاري هئي جنهن ۾ آپا زبيده ريشمان ۽ آپا رضيه دراني دل آرام ۽ انارڪلي جا ڪردار ادا ڪيا هُئا آپا رضيه دراني بعد ۾ ڪمپريهنسِوِ هاءِ اسڪول جي پرنسپل ٺهي ريٽائرڊ ڪيو هي واحد عورت پرنسپل رهي آهي هن بوائز هاءِ اسڪول ۾ ڏاڍي شاندار ڪارڪردگي ڏيکاريائين. هن هال ۾ اردو سان گڏوگڏ انگريزي تاريخي ڊرامو به پيش ڪيو ويو هو جنهن ۾ ڪلوپٽراست جي ڪردار کي فوڪس ڪيو ويو جنهن ۾ مصر جي نوجوان راڻي “ڪلوپيٽرا” روم جي شاهي دٻدٻي روڪڻ جو ڪردار ادا ڪري رهي هُئي جنهن جو ذڪر ميڊم ڪاظمي اڪثر ڪندي هئي مون پاڻ اِهو ڊرامو ڏٺو هو انهيءَ جا بادشاهي سيٽ ۽ لباس اڄ به ياد آهن جنهن ۾ ڪلوپٽرا جو مرڪزي ڪردار هڪ خوبصورت هندو ڇوڪري ڪيو هو جنهن جو نالو ياد نه اٿم هڪ سِينَ ۾ هُوءَ نانگ سان مشابهت رکندڙ ڪاري بروڪيڊ جو لباس پهري تخت تي ويٺل هُئي ۽ ڏاڍي خوبصورت لڳي رهي هئي انهي سِينَ (لقاءُ) جو فوٽو اَيامن تائين نئين بلڊنگ جي فوٽو بورڊ تي لَڳلُ رهندو هو نيون ايندڙ شاگردياڻيون اِهو فوٽو حيرت وچان ڏسنديون هيون جيڪو بليڪ اينڊ وائٽ هُيو هن جي ڪهاڻي ’فرازيرو‘ جي ڪتاب “دِي لائف اينڊ ٽائمز آف ڪلوپيٽره” تان ورتي وئي هُئي ڇا ته لائق فائز انگريزي جي استاد هئي جنهن انهيءَ کي ڊرامائي تشڪيل ڏني هئي انهيءَ کان علاوه اردو جي مشهور ناول نگارن مثلا رضيه بٽ بشرا رحمان ۽ اي آر خاتون جي ناولن کي ڊرامائي شڪل ڏئي اسٽيج تي پيش ڪيو ويو هو جن مان هڪ ناول تي پيش ڪيل ڊرامي جي سورمي زينتِ ٽالپر (انهي وقت زينت سيال) هئي انهن منجهان هڪ ڊرامي ۾ منهنجي پاڙي واري آپا زينب قاضي پڦيءَ جو ڪردار ادا ڪيو هو پر جڏهن هُوءَ گهر پهتي ته وڏي (پڦي) نه بلڪه نوجوان ڇوڪري لڳي رهي هئي آپا زينب عمر جي ته ننڍي هئي پر کيس صحت مند قد ڪاٺ جي سبب وڏي عمر وارو ڪردار ڏنو ويو هو هي سڀ سنڌي ڇوڪريون اردو ڊرامن ۾ حصو وٺي پنهنجي قابليت جو مظاهرو ڪنديون هُيون ۽ اڃان تائين ڪوبه سنڌي پروگرام هتي ڪونه ٿيو هو ڇاڪاڻ ته تعداد ۾ تمام گهٽ هيون.
منهنجي ميٽرڪ جي رزلٽ کانپوءِ ترت ئي اڃان مون ڪاليج ۾ داخلا ڪانه ورتي هئي دنيا جي سائنس ۽ ٽيڪنالاجي تمام گهڻو عروج تي وڃي پهتي هُئي اپالو يارنهن جو چنڊ تي سفر ۽ روانگي وارو مرحلو سڄي دنيا جي پرنٽ ميڊيا ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا تي ڇانيل هو سڄي دنيا انهي ۾ دلچسپي وٺي رهي هئي “نيل آرم اسٽرانگ” چنڊ تي پهريون قدم رکي آمريڪي قوم جو ڳاٽ بلند ڪيو ۽ دنيا جي سربراهن جي نالن واريون تختيون اُتي ڇڏي آيا هُئا ۽ وري ٽئي ڄڻا هيٺ زمين تي پهتا ته اسين اهڙا خوش هُياسين جهڙا اسان جا چاچا ماما چنڊ تي جهنڊو لڳائي آيا آهن ماحول ۽ اردگرد جي ماحول کان واقف ۽ عڪاس شاعر شمشير الحيدري وري انهي واقعي کي انساني محنت ۽ ان مان پيدا ٿيندڙ قوت کي پنهنجي شاعريءَ ۾ هن طرح بيان ڪري ڇڏيو.
لٿا عرش تي زندگي جا سفينا،
بدلجي ويا زندگي جا قرينا،
نه ڇيڙيو اسان عاشقن کي نه ڇيڙيو،
لتاڙي ڇڏياسين ستارن جا سينا.
غريب ملڪن کي ته انهي اشرف المخلوقات جي چنڊ تي پهچڻ واري ترقي مان ڪو به فائدو نه پهتو ۽ انهن کي پڻ وڌيڪ پستي ڏانهن ڌڪيو ويو ادل سومري واري ڳالهه:
چنڊ تي آهي انهن قبضو ڪيو،
پاڻ کي ڪوئي ٽٽل تارو مليو،
يا ته ڪو رهزن مليو هو راهه ۾،
يا ته ڪو پٿر وري ڪارو مليو.
ڪاليج جي زندگي حياتي جي حَسين بابن مان هڪ هوندي آهي عمر ڪچڙي هوندي آهي تجربو ڪو گهڻو نه اسڪولي دنيا مان نڪري احساس ٿيندو آهي ته ڄڻ ڪنهن وڏي دائري ۾ انسان داخل ٿيو آهي ڪاليجي حياتي جو هر ڏينهن اتساهه ڀريو هوندو آهي هر تجربو حياتي ۾ هڪ نئين رُخ اختيار ڪرڻ جو اشارو ڪندو آحي هاڻي ته هن ڪاليج جي داخلا واري وڏي هال جي ٻاهران لکيو اٿن.
سِکڻ لاءِ اچو! خدمت لاءِ وڃون!
ميٽرڪ ۾ منهنجي فرسٽ ڪلاس اچڻ تي امان بابا ڏاڍا خوش ٿيا هُئا بابا ته فخر سان ٻڌائيندو هو ته تمام ٿورين ڇوڪرين فرسٽ ڪلاس ماڻي آئي انهيءَ ۾ منهنجي ڌي جو نمبر مٿانهون آهي منهنجي ميٽرڪ سرٽيفڪيٽ ۾ ڊسٽنگشن هُئي بابا مونکي ڪاليج ۾ داخلا جي خوشي سان اجازت ڏني هُئي هي لالچند گارڊن ۾ ٺهيل ابن رشد گرلس ڪاليج شهر جي وچ ۾ هو گهر کان ٻه گهٽيون ڪراس ڪري ٽنئورا آباد مان رحمت الله خواجه جي گهران سندس ڌي نصرت کي سڏي اسلام آباد پاڙي جي گهٽي مان لنگهي مان رضيه ۽ پَريءَ سان گڏ ڪاليج پهچي ويندي هُئس هيءُ هڪ عجيب اتفاق هو ته ڪاليج جي فرسٽ ايئر داخلا وٺڻ وارين ڇوڪرين ۾ سنڌي ڇوڪريون ڪافي تعداد ۾ هيون ۽ سڀ فري ٽائيم يا رسيس ۾ گڏوگڏ هڪ وَلر جي شڪل ۾ هلنديون هيون انهن کي هڪ ڏينهن گهمندي ڏسي مرحومه مئڊم ڪاظمي چيو.
”ان سندھی لڑکیوں کا ریوڑ ساتھ ساتھ کیون چلتا ہے۔“
وري هدايت ڪيائين،
‘‘آپ لوگ شرارتیں مت کی جیگا پڑھائی میں دلچسپی لینے کی کوشش کریں۔’’
اسان سڀني
“باادب ٿي ڪنڌ کي هيٺ لوڏو ڏنو”
۽ چيو:
“يس ميڊم”
بحرحال اسان چار ئي سال محنتي ۽ باادب شاگردياڻيون ٿي رهيون سين باقي سنڌي فنگشن ڪرائڻ جو مطالبو اسان جو پنهنجو هو ۽ هن ڪاليج ۾ پهريون ڀيرو ڪيو ويو هو تنهن جو ذڪر بعد ۾ ايندو پهريان مان پنهنجي ڪاليجي استادن جو ذڪر ڪنديس ته ڪيتريون نه محنتي ۽ ايماندار استاد هيون، استاد جيڪي مليون سڀ استاد محترم ئي مليون هيون هنن پنهنجي پيغمبري پيشي سان وفا ڪندي اسانجي ذهن ۾ ۽ دل ۾ سکيا جي هڪ ڪائنات ارپي ڇڏي ڪوبه استاد اگر سٺو ليڪچر ڏئي ٿو ته علم سان چاهه رکندڙ شاگرد لاءِ هڪ اڻ کُٽ موڙي هوندو آهي ۽ وري انهن جا پڇيل سوال ۽ شاگردن طرفان صحيح جواب ڏيڻ سان استاد جي واکاڻ ٻڌڻ سان شاگرد جي ته ڪائنات ئي اور ٿي ويندي آهي فرسٽ ايئر ۾ اچڻ شرط مون جيڪو پهريون فنگشن اٽينڊ ڪيو سو هڪ موسيقي جو پروگرام هو جنهن ۾ اردو غزلن جو مقابلو ڪرايو ويو هو پهريون انعام هڪ شاگردياڻي جنهن جو نالو شاهين (ڪوئِل) هو تنهن کنيو هو ٻيو انعام اسانجي تهمينه مفتي فيض احمد فيض جي غزل: ” گلوں میں رنگ بھرے، بادلوں بہار چلے“ ڳائي کٽيو هو. تهمينه مفتي فرسٽ ايئر جي شاگردياڻي هُئڻ باوجود ڏاڍي پراعتماد نموني ڳايو، آواز ته سندس اڳ ئي پيارو هو ڪوئل جي، بي اي پاس ڪري وڃڻ کان پوءِ تهمينه مفتي ڳائڻ واري پروگرام تي ڇائنجي وئي، منجهس اِها خوبي موجود هئي ته هُوءَ سنڌي سان گڏوگڏ اردو ۽ پنجابي ۾ به ڳائي ويندي هُئي ياد اٿم ته ڪاليج جو جڏهن ٻيو فنگشن ٿيو ته اسان فرسٽ ائير جي سنڌي ڇوڪرين پرنسپال سيده ڪاظمي اڳيان مطالبو رکيو ته اسان هڪ سنڌي ٽيبلو ضرور رکنداسين اسين ڪافي ڇوڪريون ميڙ ڪري هن وٽ وياسين پرنسپل آفيس ۾ انهيءَ وقت ساڻس گڏ انگلش جي استاد رضيه سيد موجود هئي هن اسانجي چهرن ڏانهن نهاريو ۽ ميڊم ڪاظمي کي چيو ته:
‘‘کافی تعداد ہے ان لوگوں کی۔’’
هڪ عدد آئٽم ڏاڍين مشڪلن سان مليو يعني پرفارم ڪرڻ جي اجازت ملي جيڪو رونا ليليٰ جو ڳايل هو.
“اُڏر وڃ تون جهرڪي سڄڻ ايندو مرڪي،
رلهي ويٺي ٺاهيان سڄڻ کي سرچايان”
اِهو منهنجو ڪردار هو، جنهن جو فوٽو مون وٽ موجود آهي، هن گروپ ۾ مانڌاڻي واري، پَلي وري، چَڪي واري به مون سان گڏ موجود آهن، ڊانس جو مرڪزي ڪِردار رخسانه قاضي ڀرپور انداز سان ڪيو. هن گاني هلڻ شرط سنڌي بهترين ڪاسيومز ۾ ملبوس ويٺلن اسان شاگردياڻين بهترين سنڌي ثقافت جي نمائندگي ڪئي تاڙين جا وسڪارا شروع ٿي ويا هيءَ آئٽم اسان جي فنڪارانه صلاحيتن جو هڪ سنگ ميل ثابت ٿيو، اسان پاڻ اِهو آئٽم تيار ڪيو هو، اسان ۾ جوش جذبو هو ڪم جو شوق هو جيتوڻيڪ انهيءَ وقت ڪابه سنڌيءَ جي استاد يعني سنڌي ادب پڙهائڻ واري ته ڇا پر سنڌي ڳالهائڻ واري استاد به ڪانه هُئي پر ڪنهن ڏاهي چيو آهي.
“قوت يا سگهه ڪوشش جي پيداوار آهن”
سو اسانجي ڪوشش رنگ ڏيکاريو ڪاليج جي هِن گروپ جون ڇوڪريون ڪاليج ته ڇا پر پنهنجن صلاحيتن سبب سڄي ميرپورخاص ۾ مشهور ٿي ويون هُيون انهيءَ وقت ميوزڪ ماسٽر هڪ نابين شخص ايندو هو جنهن سان گڏ 12 سالن کن جو ڇوڪرو هارمونيم کڻي ايندو هو رب پاڪ کيس اهڙي ڪا حَسَ ڏني هئي جو هُو اکر ۽ لفظ ٻڌي هارمونيم مان جتي ضرورت پوندي هئي صوتي اثرات ڏئي ويندو هو هن فقط اسان وارو آئٽم ٻڌو هو ڏٺو نه پر هُن به انهيءَ جا واکاڻ ڪئي هئي انهيءَ وقت ڪاليج جا اِهي فنگشن ڏسڻ جي عام عورتن نوڪري پيشه عورتن ۽ گهرداري وارن عورتن کي اجازت هوندي هُئي شام جي واندڪائي وقت هُو اِهي فنگشن ڏسڻ لاءِ اچي وينديون هيون انهيءَ وقت ريڊيو ٻڌڻ ۽ (ڪنهن ڪنهن گهر ۾) ٽي وي ڏسڻ جي سهولت هئي پر ٻي ڪا عام جام وندر نه هُئي پر اسان جو ميرپورخاص انهي معاملي ۾ خوش قسمت هو ته هتي عورتن جي ڀلائي واريون تنظيمون باقاعده ڪم ڪنديون هيون جنهن ۾ خواتين ليگ، ‘اپوا’ ۽ ٿنڪرس فورم باقاعده ڪم ڪنديون هيون جن جون لڳايل مينا بازارون، اسٽيج ڊرامن ۽ ڪاليج جي ڊسٽرڪٽ ڪائونسل هال ۾ ڪرايل ڊرامن جي آمدني باقاعده غريبن جي مدد جي ڪم ايندي هئي اپوا جي صدر وقت جي ڊپٽي ڪمشنر جي بيگم هوندي هئي باقي جنرل سيڪريٽري ۽ ٻين پوسٽن لاءِ مقابلا ٿيندا هُئا جنهن ۾ اپوا جي ميمبر عورتن کي ووٽ ڏيڻ جو حق حاصل هُيو.
هڪ مقابلو جيڪو اپوا جي جنرل سيڪريٽري لاءِ ڊاڪٽر زبيدهه يوسف علي خواجه ۽ بيگم رفيق چوڌري وچ ۾ ٿيو هو سو مونکي اڄ سوڌو ياد آهي ائين ٿي محسوس ٿيو جهڙوڪر قومي اسيمبلي جي سيٽ ۽ مقابلو هُجي بهرحال ان ۾ ڪو اڻ وڻندڙ واقعو نه ٿيو عورتون پڙهيل ڳڙهيل شانتي واريون هيون هنن منجهه صبر برداشت گهڻي هُئي هاڻي ڏسان پئي ته اهي اپوا خواتين ليگ ۽ ليڊيز ڪلب جون سرگرميون بلڪل ٺپ آهن انهيءَ مان اندازو ٿئي ٿو ته اڄ کان پنجٽيهه ۽ چاليهه سالن اڳ وارو ميرپورخاص وڌيڪ روشن خيال، تعليم يافته ۽ قابل عورتن سان ڀرپور هو يا وري انهن جي صلاحيتن کي مڃتا مليل هئي جو هُو وڏي اعتماد سان هر فيلڊ ۾ پنهنجو ڪم جاري رکنديون ٿي آيون يا وري اليڪٽرانڪ ميڊيا ۽ پرنٽ ميڊيا وڌيڪ وسيع ٿي ويو آهي.
“نيٽ جي اچڻ کان پوءِ ته هنن عورتن جي پنهنجي آس پاس ۽ شهر جي مسئلن سان ڪابه دلچسپي نه رهي آهي نه صرف پڙهيل ڇوڪريون پر الف اک ۽ ب بدڪ کان ناواقف ڇوڪريون به نيٽ جو استعمال ڄاڻن ٿيون ۽ ٻين پڙهيل ڳڙهيل پوڙهين عورتن جا مٿا ڦيرايو وجهن الائي ڪهڙيون خفيه صلاحيتون عطا ٿيل اٿن”
هرڪو پنهنجي گهر ۾ ۽ دنيا ۾ مست لڳو پيو آهي پر ڪٿي ڪٿي ته هڪ گهر ۾ موجود ماڻهون به پاڻ ۾ نيٽ وسيلي ڳالهائن ٿا هڪ ٻئي جي شڪل نٿي وڻين.
گهر گهر ۾ هاڻي پاڙا آهن،
ڄڻ ڪو درد ڪهاڙا آهن.
غير نصابي سرگرمين سان گڏ اسين ڪلاسن ۾ پڙهائي ۾ به دلچسپي وٺنديون هُيون سين اهيا منهنجي خوش قسمتي چوندس ته جنهن به اداري ۾ مون تعليم حاصل ڪئي استاد بهترين مليا هن ڪاليج ۾ اسانجي انگريزي جي استاد رضيه سيد هُئي ڏاڍي سُٺي استاد هئي هن جو خاص انداز هوندو هو ڪلاس ۾ اچي ڳالهائڻ جو.
“هِلو گرلس هائو آر يو؟ ايوري وَنِ از فائن”
هُوءَ جنهن مسڪرائيندڙ انداز ۾ ڳالهائيندي هُئي سو مونکي ڏاڍو وڻندو هو هن کان اڪثر ڇوڪريون چڙنديون به هيون انهيءَ جو سبب اِهو هو ته هُوءَ ڏنل ليڪچر مان سوال ڪندي هُئي جنهن لاءِ دماغ کي حاضر رکڻو پوندو هو “ورڊس ورٿ” کي فطرت جو شاعر ثابت ڪرڻ لاءِ پنهنجي ڳوڙهي اڀياس مان ڪيترائي دليل ڏيندي هُئي مثلا
“جڏهن انسان فطرت جي حُسن کي ڏسي ٿو ته هن جو سڌو رابطو الله پاڪ سان ٿئي ٿو”
”ٽو ون ايڪٽ پلي“ ۾ هن ڪتاب ۾ ڏنل ٻنهي ڊرامن ”ڪائونسٽ روينج“ ۽ ٻيو ”سائنس“ ڏاڍي سٺي انداز ۾ سمجهايو جنهن ۾ پهرين ۾ پهريون ڊرامو جيڪو “ڪائونسٽ روينج” هو سو پيار ڪندڙ عورت مرسڊيز ۽ انهيءَ سان دوکو ڪندڙ شيطان صفت ماڻهون جي ماضي جي غلط ڪارين تي مبني هئي هن جو ليکڪ ”جي، ايڇ والش هو“ ٻئي ڊرامي سائنس جو ليکڪ سينٽ جان اِرِوائن هو جنهن جو مرڪزي خيال حساس دل رکندڙ ڀيڻ ۽ سخت خيال رکندڙ ڀاءُ پروفيسر ڪوري هُئا ڪائونٽس روينج ڊرامو پروفيسر رضيه سيد ڏاڍي سهڻي نموني سمجهايو هو تنهن ۾ مرسڊيز جيڪا هن ڊرامي جي سورمي هئي مونکي ڏاڍي وڻندي هئي جيڪا انهيءَ اسٽيج تي اچي ڪائونٽيسٽ آف مارسف ٿي وئي هئي اِهو ڊرامو اسٽيج تي ميڊم ڪاظمي ڪرايو هو جنهن ۾ نازلي عارف نالي شاگردياڻي جيڪا سينٽ مائيڪل جي پڙهيل هئي تنهن مرسڊيز جو ڪردار ادا ڪيو هو ڏاڍا ڀلا سيٽ لڳايا ويا هئا پٺيان لٽڪيل مائيڪ هر ڪردار گهمي ڦري پنهنجي ڏنل مائيڪ تي وڃي بيهي ڊائلاگ ڳالهائيندو هو اسٽيج کي ٽن پردن سان سينگاريو ويندو هو ضرورت مطابق پردي کي ڇڪيو ويندو هو ته اُتي جو اُتي ٻيو لقاءُ (سِينِ) ٺهي ويندو هو.
ڪاليج ۾ فقط ڊراما نه ٿيندا هُئا بلڪه تقريرون، بحث مباحثه ڊريس شو وغيره به ٿيندا هُئا فرسٽ ايئر ۾ اسان سنڌي انٽر ڪاليجيٽ مباحثو رکايو هو جنهن جو عنوان هو.
“اسانجي موجوده مسئلن جو حل معاشي انقلاب ۾ آهي”
هيءَ تقرير جيڪا مون موضوع جي موافقت ۾ ڪئي هئي سان منهنجي سئوٽ مرحوم خالد الائجي ڪهڙي پروفيسر کان لکرائي ڏني هئي بيگم ڊپٽي ڪمشنر رفعيه منظر اڪبر صاحبه مهمان خصوصي هئي مون هن سنڌي مباحثي ۾ فرسٽ پرائز کنيو هو ٻيو انعام آمنه ميمڻ ۽ ٽيون انعام شهناز علي محمد کٽيو هو هي ٻئي شاهه لطيف ڪاليج جون شاگردياڻيون هيون آمنه پوءِ آمنه فاروق انصاري ٺهي انهيءَ وقت بي، ايس سي ۾ پڙهندي هُئي شهناز وري پوءِ شهناز پير مظهر ٺهي جيڪو سنڌ جو وزير تعليم ٺهيو مهمان خصوصي بيگم رفعيه منظر اڪبر تمام خوبصورت، پروقار ۽ الله سائين جي واندڪائي ۾ ٺاهيل مورت هئي هن جوڙي يعني منظر اڪبر ۽ سندس گهر واري رفعيه ڪيترائي ثقافتي پروگرام ڪرايا جن ۾ فلم اسٽار محمد علي ۽ زيبا کي هتي گهرائڻ عورتن جي عالمي سال جي موقعي ته عورتن جا پروگرام وغيره شامل هُئا انهن محمد علي ۽ زيبا کي ڏسي ماڻهن جون وايون بتال ٿيڻ وارا منظر به هتي ٿيا بهرحال هي جوڙو ميرپورخاص جي سماجي ۽ ثقافتي سرگرمين ۾ به اهم رهيو هن دور ۾ ميرپورخاص جي اهم شخصيت پير آفتاب شاهه جيلاني جي شادي به ٿي جنهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽو نصرت ڀٽو ۽ بينظير کي ڏسڻ لاءِ به ماڻهون روڊن تي گڏ ٿي ويا هُئا انهيءَ دور ۾ سري لنڪا جي ڪرڪيٽ ٽيم هتي آئي هئي. جنهن هِتان جي ٽيم کي هارايو هو پر اُهو وقت به ماڻهن ۾ جوش ۽ جذبي کي ڏسڻ جهڙو هو اسانجي فرسٽ ايئر جي ڪلاسن ۾ هڪ استاد جيڪا تمام محنتي ۽ هوشيار هئي سا گوجرانوالا پنجاب جي هئي جيڪا هن ڪاليج ۾ افروز گانڌي جي شادي ٿيڻ کان پوءِ نوڪري ڇڏڻ ڪري هتي اپاٽمنٽ وٺي پهتي اردو پنجابي گاڏڙ ڳالهائيندي هئي ايم اي پنجاب يونيورسٽي لاهور مان ڪيل هُئس ليڪچر جو ٽاپڪ بورڊ تي لکي پوءِ انگريزي ۾ ليڪچر ڏيندي هئي اسائنمنٽ چوندي هئي ته ڀلي اردو يا سنڌي ۾ لکي اچجو.
سنڌي اسائنمينٽ چيڪ ڪرڻ وقت اسانکي گهرائي ٽيبل جي ڀرسان بيهاريندي هئي ۽ چوندي هئي ته پڙهي ٻڌايو؟ مطلب ته ڳالهه سمجهه ۾ اچي ويندي هُيس ٽيسٽ به هفتي ۾ ضرور وٺندي هئي ۽ ساڳئي نموني چيڪ ڪَنڊِي هُئي تمام گهڻي حساس عورت هئي هڪ ڀيرو اسان ٽيسٽ جي تياري ڪانه ڪئي هئي ڇاڪاڻ جو گذريل ڏينهن اسان فنگشن ۾ مصرورف هُياسين مس سليم اختر کي جڏهن اسان ٽيسٽ نه ڏيڻ جو ٻڌايو ته هو ڪاوڙ ۾ ڳاڙهي ٿي وئي ڪجهه دير لاءِ خاموش ٿي وئي؟ پوءِ اکيون ٿوريون آليون ٿيس ۽ پاڻ تي ڪنٽرول ڪندي ڪلاس روم کان ٻاهر هلي وئي.
“اهي هُئا اسانجا محترم استاد جيڪي پنهنجي محنت جو لاڀ به بروقت ڏسڻ چاهيندا هُئا”
اسانجي مسلم هسٽري جي استاد ثريا قريشي هُئي جيڪا پڻ اردو ڳالهائيندڙ هئي وچولي قد جي، ڊگهي چوٽي ٺهيل، ساڙهي پائي ڏاڍي ‘ايڪٽو’ نظر ايندي هئي جڏهن ليڪچر ڏيندي هُئي ته اسان هن کي ڏسندا ۽ ٻڌندا رهندا هُئاسين ڪلاس ۾ تمام گهڻي خاموشي هوندي هُئي تمام گهڻي نالج هُيس ۽ اسانکي اسلامي تاريخ جي فاتحن جا نالا ۽ ڪارنامه فاتحانه انداز ۾ ٻڌائيندي هُئي ڪتابن جا حوالا ڏيندي ٻڌائيندي هئي ته فلاڻي شخص لاءِ فلاڻي ڪتاب ۾ هي لکيل آهي پر انٽر ۾ جڏهن مان پهتس هيءَ ابن رشد ڇڏي گورنمنٽ ڪاليج لاڙڪاڻو هلي وئي وري منهنجي ڪاليجي نوڪري دوران سنڌ جي ٻين ڪاليجن ۾ ڪم ڪري واپس ميرپورخاص پهتي ۽ 1993ع کان 1998ع تائين هتي ڪاليج ۾ ڪم ڪيائين ۽ ريٽائرڊ ٿي منهنجي ڪاليجي استادن ۾ آپا زينت ميمڻ پڻ گهڻي اهميت رکي ٿي ته پاڻ سنڌي ادب جي استاد ٺهي آئي هئي هن ڪاليج ۾ انهيءَ کان اڳ سنڌي ادب پڙهائڻ لاءِ ڪابه استاد ڪانه هئي بلڪه بوائز ڪاليج مان علي ڏنو مري صاحب سنڌي پڙهائڻ لاءِ ايندو هو تمام قابل ۽ سنڌي زبان جو ڄاڻو استاد هو.
‘جهان آرا’ ناول جيڪو هڪ دقيانوسي قصو آهي تنهن کي پڻ علي ڏنو مري صاحب ڏاڍي دلچسپ انداز ۾ پڙهائي عابد، زاهد، جهان خان ۽ لطيف مالهي جا ڪردار جيئرا جاڳندا بنائي ڇڏيا انهن جي خوبين خامين ۽ اسلوب نگاري منظر نگاري وري جمالياتي ذوق کي نمايان طور لکرايو هو آپا زينت اسانکي فائنل جي سنڌي جا ڪجهه حصه پڙهايا پر پوءِ هُو بدلي ڪرائي ٻئي ڪاليج هلي وئي پوءِ وري علي ڏنو مري صاحب اسانکي فائينل ۾ سنڌي جو سبجيڪٽ پڙهايو ۽ ‘غريبن جو ورثو’ ناول تي تفصيلي نوٽ لکرايا جيڪي منهنجي اباڻي علائقي ساهِتي جي شهرن ٺارو شاهه، خان واهڻ، هالاڻي بهيلاڻي جي علائقن سان وابسته هُئا وري ناول جي ڪهاڻي جي ابتدا منهنجي جنم ڀومي ميرپورخاص جي ضلعي اولڊ ٿرپارڪر سان ٿيل هُئي ائين علي ڏنو صاحب هن ناول کي سمجهائڻ ۾ تمام ڪامياب ويو مضمونن جو ڪتاب جيڪو پرمانند ميوا رام جو لکيل هو “گل ڦل” تنهن کي به سهڻي نموني سمجهايائين انهيءَ کان علاوه ميڊم تنوير اختر صديقي اسانجي اڪنامڪس جي استاد هئي ۽ منهنجي بي اي ڪلاسن دوران تازي ايم اي ڪري پهتي هئي تمام سادي طبيعت جي مالڪ هئي پر الائي ڇو انهيءَ وقت جا استاد تمام گهڻي قابِليتِ رکندا هُئا هنن ۾ ڄاڻ موجود هوندي هئي هن جي به ياد داشت ڏاڍي سٺي هوندي هُئي هن منهنجي هن اداري ۾ نوڪري دوران 2008ع ۾ ريٽائرڊ ڪيو ثريا قريشي جي لاڙڪاني ٽرانسفر بعد سڪندر عسڪري اسانکي مسلم هسٽري پڙهائي ۽ پنهنجو وقت سٺو نڀائي وئي انهيءَ کان پوءِ جي دور ۾ هن ڪاليج ۾ لوڪل استاد مقرر ٿيڻ شروع ٿيون ۽ هي نيشنل لائزڊ ٿي ويو ۽ هِي بعد ۾ اچڻ واريون گورنمنٽ ڪيڊر جون چوارائينديون هيون جڏهن اسانجا ڪاليج ۾ پڇاڙڪا ڏينهن هُئا تن ڏينهن سعيده صديقي هڪ سٺي استاد به اچي وئي جيڪا پوليٽيڪل سائنس پڙهائيندي هئي هي مسلم ليگ سان لاڳاپيل گهراڻو هو سندس والد نذير صديقي فوج جو ڊاڪٽر هو سندس هڪ ڀاءُ پروفيسر خورشيد صديقي شاهه لطيف ڪاليج جو مشهور استاد رهيو آهي ٻيا ڀائر به علم دوست هُئا جن ۾ هڪ غيور احمد صديقي سٽيزن جيمخانه جو انچارج هو ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر نجمه نگار سيڪنڊري ۾ منهنجي ڪلاس فيلو هُئي. سو مونکان اِهو لِکڻ وِسري ويو ته:
“اسان جن ۾ ڪوالٽي ۽ ڪوانٽٽي ٻئي شيون موجود هيون”
تن انٽر ڪلاس ۾ “ليلا چنيسر“ ڊرامو جيڪو 17 پارٽز تي مشتمل هو سو ڪري ڏيکاريو خبر پئي ته ڪاليج ۾ عمر مارئي ڊرامو ٿي رهيو آهي پر اردو ۾ ٿيندو جنهن جي انچارج ميڊم رخسانه اصغر (مرحومه) هئي ڊرامائي تشڪيل به ميڊم ريحانه جي هُئي اسانجي هن تجويز جي ميڊم ڪاظمي سخت مخالفت ڪئي ته اسان وٽ سنڌيءَ جي ڪا استاد نه آهي ليلا چنيسر جي ڪهاڻي کي ڊرامي جي شڪل ڪير ڏيندو؟ تواهان هرو ڀرو ضد ڪري هر هنڌ سنڌي سنڌي پروگرام جو مطالبو کڻي رکيو آهي ڪابه غلطي يا بدناموسي ٿي ته انهيءَ جو ذميدار ڪير ٿيندو؟ بهرحال ٻه ٽي ڏينهن اسان ماٺ اختيار ڪئي “پر اسانجي اهيا ماٺ اجائي نه هئي بلڪه هڪ طوفان جو پيش خيمو هئي”
انهن ڏينهن ۾ اسان فرسٽ ايئر ۾ آيل نئين سنڌي ڇوڪرين ۽ ٿرڊ ۽ فورٿ ايئر جي سنڌي ڇوڪرين کي سنڌي ڊرامي ۾ حصو وٺڻ لاءِ تيار ڪيو هنن کي سمجهايو ته: “جڏهن عمر ماروي اردو ۾ ٿي سگهي ٿو ته پوءِ ليلا چنيسر سنڌي ۾ ڇو نٿو ٿي سگهي؟”
هاڻي مرحلو هِنَ ڊرامي کي لِکڻ ۽ سِين “(لقاءُ)” ٺاهڻ جو ته اِهو ڪير ٺاهيندو تهمينه مفتي ۽ رضيه ميمڻ (ٻگهيو) مونکي چيو ته:
“نورالصباح مهرباني ڪَرِ اِهو ته لِکي ڏي!”
مون چيو ته ڪي غلطيون ٿيون ته مئڊم ڪاظمي ڪاوڙ ڪندي ڇو ته هُوءَ راضي اڃان به نه آهي...!”
بهرحال مون گهر وڃي ليلا چنيسر جي ڪهاڻي امان کان ٻڌي امان ڪتاب ۽ رسالا پڙهندي هئي هن کي ڪي قدر ڄاڻ هئي هن مونکي ليلا چنيسر جي ڪهاڻي سرسري طور ٻڌائي مون قلم ۽ ڪاپي کڻي ناٽڪ ليلا چنيسر جو پهريون سِين لکڻ شروع ڪيو جيڪو ليلا چنيسر جي گهريلو رومانٽڪ مڪالمن تي مشتمل هو جنهن ۾ مون پنهنجو تخيل ۽ تصوراتي سوچ استعمال ڪئي هئي.
شام جو بابا گهر آيو مونکي مصروف ڏسي پڇيائين.
“امان ڇا پئي لکين اڄ ڏاڍي مصروف آهين لکڻ پڙهڻ ۾..!”
“مان ليلا چنيسر جو ڊرامو ٺاهيان پئي
بابا جي وات مان اوچتو انهيءَ وقت شاهه سائين جي سٽ نڪتي
“روئيندي ڏٺيون مون انهيءَ در مٿي دادليون”
بابا مونکي چيو ته
“امان شاهه جو رسالو کڻي وٺ انهيءَ ۾ سُر ليلا چنيسر ڳولي وٺ انهي داستانن کان اڳ ۾ ڪهاڻي ۽ روحاني راز ڏنل آهي”
مون اِهو کوليو ته ڪهاڻي تفصيل سان ڏنل هُئي جيڪا امان واري ڪهاڻي سان ملندڙ جلندڙ هُئي پوءِ مون لکڻ شروع ڪيو الائي ڪهڙي غيبي طاقت هئي جيڪا منهنجي قلم کي سگهه ڏيندي پئي وئي. نوان لفظ، خيال ڪهاڻي جون بنيادي ضرورتون پلاٽ، اسلوب نگاري حمالياتي ذوق سڀ منهنجي قلم کي ڌڪيندا پنن کي ڪارو ڪندا ٿي ويا مون چئن پنجن ڏينهن ۾ ناٽڪ جا ڏهه سِينَ (لقاءَ) لکي ڇڏيا پر مونکي ناٽڪ اڃان به وڌائڻو هو ته “مون ٻاِنهنِ جي پاڻ گفتگو”، ”عورتن جي ليلا تي ٺٺوليون“ ”چنيسر جي ليلا کان جدائي کان پوءِ جي ڪيفيت“ سڀ هنن حصن ۾ ڀري ڇڏيا اصل ڪهاڻي ته ليلا جي لالچ ۽ حرص واري بيوقوفي تي مبني هئي پر ڊرامي کي اثرائتو بنائڻ لاءِ وزيراعظم ۽ سپهه سالار جا ڪردار وڌايم جنهن ۾ وزيراعظم چنيسر جو وفادار ته ٻيو سپهه سالار چنيسر جي مخالف هو هفتي کن اندر اِهو ڊرامو لکجي ويو مون ڪلاس فيلوز کي ڏيکاريو هُو ته پڙهي ڏاڍيون خوش ٿيون پوءِ چيائون ته ميڊم ڪاظمه کي ٿا ڏيکاريون جڏهن ميڊم ڪاظمي وٽ کڻي ويون ته هن چيو.
‘‘میں سندھی نہیں پڑھ سکتی اور نا مجھے سمجھ میں آتی ہے! میرے پاس رکھو کَل پروفسیسر علی ڈنو صاحب آئیں گے اُن کو آپ کی نورصباح کالکھا ہوا اسکرپٹ دکھائوں گی۔
ٻئي ڏينهن سَرِ علي ڏنو مري صاحب آيو انهيءَ جي هَٿ ۾ اسڪرپٽ واري ڪاپي ڏئي چيائين ته ڇا ڪيان.
علي ڏنو صاحب اُها ڪاپي هٿ ۾ جهلي هُوءُ اسان جي انٽر سنڌي جي ڪلاس وٺڻ آيو ۽ پوءِ سربستي ڳالهه ڪيائين ۽ چيائين ته هاڻي ته مونکي بوائز ڪاليج وڃڻو آهي سڀاڻي پڙهي کڻي ايندس ٻئي ڏينهن ميڊم ڪاظمي جي آفيس ۾ اچي ڪاپي کيس ڏنائين مونکي سڏ ڪرايو ويو خير مان به پٽيوالي عائشه بوا جي مدد سان پرنسپل آفيس پهچي ويس.
ڏٺم ته ميڊم ڪاظمي جيڪا ڪجهه ڏينهن کان ناراض ناراض هئي اُها مشڪي رهي هئي پوءِ چيائين:
”سنیں علی ڈنو صاحب کیا بول رہے ہیں۔“
مون چيو: سَرِ ڊرامو وڻيو!؟
“چيائين بابا توهان ڏاڍو بهترين لکيو آهي، هاڻي مون انهيءَ ۾ شاهه لطيف جا ڪجهه بيت وڌا آهن، اُهي پرفارم ٿيا ته پوءِ واهه واهه ٿي ويندي”
پوءِ ميڊم ڪاظمي چيو:
”ہوم اکنامکس کی استاد مس عشرت آپ کی ڈراما انچارج ہوگی“
مان ڊراما اسڪرپٽ کڻي ٻاهر آيس ۽ مِس عشرت جي انچارج ٿيڻ جي ڳالهه ڪيم، “سڀ کلي کلي کِيرون ٿي پيون مِسِ عشرت ڪراچي جي، سنڌي جو ته اکر به نٿو اچيس اسانجي ڊائريڪٽر ڪيئن ٿيندي..؟”
“بهرحال هاڻي اُکِرِن ۾ مَٿا وڌا هُئاسين ته مُهرين جو ڪهڙو ڊپ” جي مصداق اِهو طئه ٿيو موڪل واري ڏينهن صبح جو باقي پڙهائي وارن ڏينهن تي موڪل ٿيڻ کان پوءِ گهر وڃبو منجهند جي ماني کائي وَري شام جو ساڍي چار وڳي ڪاليج اچبو ۽ مِس عشرت جي نگراني ۾ ريهرسل ٿيندي.
اسان باقاعدگي سان محنت سان ڪم ڪيو ۽ سِکيو وري هڪ ٻئي کي سمجهايو ۽ وري جڏهن مِسِ عشرت کي ڪهاڻي ٻڌائِيسين ته جَهڙوڪَر ڳالهه سمجهي وئي هئي، اسان جڏهن ڳالهائيندا (ڊائِلاگ) ڪندا هئاسين ته چهري جا تاثرات ٻڌائيندي هُئي.
“اسان جهڙا اڻ گهَڙِيا ڪاٺ هُئاسين جيڪي هِنَ کي گَهڙِڻا هُئا”
ڊرامي جي ڪِردارن ۾ ليلا جو ڪردار فوزيه قاضي، جيڪا سيشن جج ميرپورخاص مشتاق قاضي جي ڌيءُ هئي انهي کي ڏنو ويو، رنگ جي اَڇي ۽ بُت جي ڀريل هئي، بهرحال سُهڻي هئي ۽ ميڊم ڪاظمي جي انهيءَ ڪِردار لاءِ چونڊ هُئي، چنيسر جو ڪِردار نسيم پروين ميمڻ (ڊاڪٽر عزيز ڊينٽل سرجن جي ڀيڻ) کي ڏِنو ويو، جيڪا اسانجي چونڊ هئي ڊگهو قد ۽ شانائتو انداز ۽ وري هڪ بادشاهه جي ڪِردار لاءِ فِٽِ هُئي ‘ڪوئنرو جو’ ڪِردار منهنجو هو، جيڪو مون پاڻ پسند ڪيو هو، مون لاءِ پڻ هڪ ايڊونچر هو، پر ميڊم ڪاظمي انهيءَ تي اعتراض واريو ۽ هيءَ فقط “کِلڻي شڪل کنيون پئي هلي ۽ سنهڙي آهي سا مَڪارِ عورت جو ڪردار ڪيئن ڪندي”
پوءِ مون تي مس عشرت کي ڪافي محنت ڪرڻي پئي، وزيراعظم جي ڪردار لاءِ رضيه ميمڻ (ٻگهيو) بهترين هُئي سنجيده ۽ وفاداري وارو ڪِردار هو، هن جا ڪاسيومز (لباس) به بادشاهه سان مِلندڙ جُلندڙ هُئا ڇو ته چنيسر ۽ وزيراعظم سڳيون ڀينرون هيون ۽ انهن جون شڪليون به پاڻ ۾ مِلن پيون، جڏهن فائنل ريهرسل ٿي ۽ ميڊم ڪاظمي انهيءَ کي ڏسڻ آئي ته وزيراعظم (رضيه ميمڻ) کي ڏسي چيائين
“اس چنیسر کو ڈ بل پارٹ کیوں دیا گیا ہے کبھی وزیر اعظم بن کی آجاتا ہے کبھی بادشاہ بن کے آجا تا ہے...!”
اسين سڀ ٽهڪ ڏئي کِلياسين ۽ مس عشرت هن کي سمجهايو ته پوءِ پاڻ به وڏا وڏا ٽهڪ ڏئي کِلي پئي تهمينه مفتي سپهه سالار جي ڪردار کي ڀرپور نموني نڀايو ڇا ته دٻدٻو هو، هن جي شخصيت ۾ اسٽيج تي هلڻ وقت مردانه بوٽن جو آواز مائيڪ ڪِيچ ڪري رهيا هُئا
“نواب آف ڪالا باغ امير محمد خان جهڙو پٽڪو ڪارو ڪوٽ واهه ته شاندار شخصيت ٺهي پئي هئي”
ٻانهين جا ڪِردار ظهور بيگم سومرو ۽ پروين ميمڻ (دادو واري) ادا ڪيا، پر ڏاڍا جاندار ڪِردار هُئا هٿن ۾ مور جي پَرن جا پکا خوبصورت لباس واهه جا بادشاهي محل جا لقاءَ هُئا، پروين دادو واري ته سُچُ پُچُ به ليلا جي سنگتاڻي هئي پوءِ ليلا کي متيون ڏيندي هن جي پلنگ جي ڀر ۾ ويهي ٿي رهي ۽ هِڪ حقيقي زندگي جو ڏيک ٿي ڏِنائين بهترين قسم جو فرنيچر، ننڍڙيون گول ٽپايون جن تي (صراحيون) گُهگُهيون رکيل هيون چنيسر جي ليلا کان جُدائي کان پوءِ جي ڪيفيت، انهن گلاسن وڌيڪ گهنڀير ڪري ڇڏي هئي، اِهو ڊرامو ٻن ڏينهن تائين اسٽيج تي ڏيکارڻو هو هڪ ڏينهن عام پبلڪ کي بنا ٽڪيٽ جي ٻئي ڏينهن ٽڪيٽ سان جنهن جي مهمان خصوصي سنڌ يونيورسٽي جي انگريزي شعبي جي استاد امينه خمسياڻي صاحبه (مرحومه) هئي، ميڊم ڪاظمي جيڪا ٻئي ايم اي انگريزي مضمون ۾ ڪئي هئي، سا سنڌ يونيورسٽي مان ڪئي هُيائين اُتي کان خميساڻي صاحبه سا واقفيت هئي ميڊم خميساڻي پروگرام جي مهمان خصوصي ٿي شام جو ڇهين بجي ڪاليج پهتي ۽ ساڍي ڇهين بجي ڊرامو پيش ڪيوسين هُوءَ ڊرامو ڏِسي ڏاڍو خوش ٿي، هَرِ سِينَ (لقاءُ) تي تاڙيون وڄائيندي رهي مون کان هتي زينت ٽالپر (سيال) جو ذڪر وِسري ويو جيڪا پڻ ماضي ۾ بهترين ڊراما رول ڪندڙ شاگردياڻي رهي هئي، هِيءَ انهيءَ وقت اپوا اسڪول ۾ استاد هُئي تنهن کي اسانجي رهنمائي ڪرڻ ميڊم پرنسپال گهرايو هو اڪثر بيشتر هُوءَ به هدايتون ڏيڻ لاءِ ايندي هئي بهرحال ٻئي ڏينهن به ڊرامو ڏسڻ لاءِ عورتن جو انگ تمام گهڻو هو انهيءَ ڏينهن انعام به ڏنا ويا هُئا مونکي ٽيون انعام ڏنو ويو اهيا خبر نه آهي ته ججمينٽ ڪنهن ڪئي هُئي، ميڊم خميساڻي هر ڪردار کي انعام ڏيندي ڏاڍو واکاڻيون ۽ چيو ته ميرپورخاص جهڙي ننڍڙي شهر ۾ ايڏو ٽيلينٽ موجود آهي، ٻئي ڏينهن ميڊم ڪاظمي مون کي چيو.
”مجھے یقین نھیں آرہا تھا کہ آپ مکاری اتنی اچھی ایکٹنگ کرلیں گی۔۔!!!“ ..! ”مونکي فخر آهي ڪئنبرڊ ڪاليج لاهور کان بي، اي انگريزي ۽ فرينچ کان وٺي آڪسفورڊ اسڪالرشپ تائين شاندار علمي ريڪارڊ رکندڙ هِيءَ استاد امينه خميساڻي جنهن کي انگريزي رومانوي شاعري تي عروج حاصل هو تنهن منهنجي هن تشڪيل ڏِنل ڊرامي ”ليلا چنيسر“ جي هَرِ سِينَ (لقاءُ) تي خوش ٿي تاڙيون وڄايون هُيون”، سندس آخري ادبي ڪارنامو “رسالو آف شاهه لطيف” شاهه جي ڪلام جو بهترين انگريزي ترجمو آهي پهريون ترجمو 1994ع ۾ ۽ ٻيو ايڊيش 2002ع ۾ شايع ٿيو.”
اِها پوءِ خبر پئي ته ميڊم ڪاظمي هِڪ ڏينهن علي ڏِنو مري صاحب کي ويهاري ليلا چنيسر جي ڪِردارن بابت حال احوال ڪيو هو. انهن ڪِردارن جو شجرو نسب پڇيو هو، جنهن مطابق ڪوئنرو جيڪا هِڪ ويمپ ڪِردار هئي، سو ڪڇ جي تخت ڌڻي ‘راڻا کنگهار’ جي ڌيءُ هُئي انهيءَ مطابقت سان منهنجن لباسن جي چونڊ ڪرائي وئي هئي.
ائين اسانجي محنت ڪم ڏيکاريو هڪ هفتو موڪل ڏني وئي پوءِ پنهنجن نصابي سا گرمين ۾ مصروف ٿي وياسين انٽر جو امتحان به اچڻ وارو هو انٽر جا پيپر منهنجي ذاتي محنت گڏوگڏ قابل استادن جي ڏنل تعليم سبب بهترين ٿيا منهنجي انٽر ۾ ‘فرسٽ ڪلاس’ آئي بلڪه ٿرپارڪر ضلعي ۾ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين ۾ فرسٽ پوزيشن هئي پوءِ بي اي پارٽ وَنِ ۾ داخلا ورتم ۽ ڪجهه ڏينهن بعد هڪ ڀيرو لائبريري ۾ ويٺي هُئس ته ڏٺم ڪاليج جي آنر بورڊ تي منهنجو نالو بابا جي نالي سميت لکيل هو مونکي ڏاڍي خوشي ٿي ته منهنجي محنت کي واکاڻيو ويو آهي هاڻي ياد ٿو اچيم ته انهيءَ بورڊ تي ٻه نالا مونکا اڳ موجود هُئا جنهن ۾ خديجا سومرو (امان الله سومري جي ڀيڻ) جيڪا بعد ۾ مورو ايليمنٽري ڪاليج جي پرنسپال ٺهي تنهن جو هو باقي ٻئي نمبر تي ڪنهن ٻئي ڇوڪري جو هو جيڪو مون کان وسري ويو آهي ته ڇا نالو هو انهيءَ جو...!؟
مان جڏهن نوڪري واري دور ۾ ابن رشد آيس ته اُتي اُهو پراڻو آنر بورڊ غائب هو هڪ ٻيو نئون بورڊ رکيل هو جنهن ۾ فقط ڪاليج جي نيشنالائز ٿيڻ کان پوءِ جي دور جي شادگرديانين جا نالا لکيل هُئا مونکي پوءِ هڪ انعام جنهن جي رقم 100 روپيا هئي ۽ خوبصورت لفافي ۾ بند هئي سان انهيءَ وقت جي ڊائريڪٽر ڪالجز حيدرآباد ريجن جي هٿان هڪ فنگشن ۾ ڏياري وئي هئي ڊائريڪٽر هڪ انصاري صاحب هو.
“اِهي سو روپيا ڏسي مان ڏاڍي خوش ٿي هئيس الائي ڇو...!؟ يا وري پنهنجي ڪيل محنت جو ڦل، واکاڻ ۽ حوصلا افزائي جي سبب مان ڏاڍي نهال ٿي هُيس انهي رزلٽ سبب مونکي ٿرڊ ائير ۽ فائنل ۾ اسڪالرشِپ به مِلي جيڪا پُڻ چڱي خاصي رقم هُئي.
امان چوندي هئي!
”توکي اِهي پئسا ڏِسي ايتري خوشي ڇو ٿي ٿئي، حالانڪه تنهنجو پيءَ تنهنجي هر ضرورت ۽ خواهش وات مان نِڪرڻ شرط پوري ٿو ڪري!“
واقعي ڳالهه امان جي دُرست هئي پر “اِهو منهنجي محنت جو ڦل هو، پنهنجو پئسو هو پنهنجي پاڻ کي خود ڪفيل سمجهڻ جو احساس هو...!
انٽر پاس ڪرڻ کان پوءِ بابا منهنجو ۽ امان جي شناختي ڪارڊ گڏ ٺاهرايا جن تي انهيءَ وقت عورتن جو فوٽو ڪونه لڳندو آڱوٺو يا سهي ٿيندي هئي ڊوميسائل وري ڪانوينٽ اسڪول ۾ نوڪري دوران سرڪار جي گُهرج تي ٺهرائي ڏنائين جنهن ۾ اهيا شرط لڳائي وئي ته نوڪري ڪندڙ سرڪاري ملازمن لاءِ شناختي ڪارڊ ڊوميسائل ۽ پي، آر، سي لازمي آهن اِهو ڊوميسائِل ۽ پي آر سي تمام جلد ٺهي ملندو هو انهي وقت ضلعي جو ڪمشنر يعني ڊپٽي ڪمشنر ٿرپارڪر محمد هاشم ميمڻ صاحب هو جيڪو هڪ با اصول ۽ ايماندار ماڻهون هو.
انٽر پاس ڪري ٿرڊ ايئر ۾ آيس ته مان بيمار ٿي پئي هُيس پهريان ته ٽائيفائيڊ (مدي جو بخار) ٿيو اهو لهي ويو ته الائي ڪهڙو بخار هو جيڪو چوٿين پنجين ڏينهن اچي حاضر ٿيندو هو ۽ مونکي بلڪل نپوڙي ويندو هو امان ۽ بابا مونکي اسان جي فيملي ڊاڪٽر ڊريگو وٽ وٺي ويا انهي ڪجهه دوائون ڏنيون پر انهيءَ مان به ڪو فائدو نه ٿيو انهيءَ کان پوءِ ٻين ڊاڪٽرن وٽ بابا وٺي ويو جن ايڪسري وغيره ڪيا رت چڪاسي دوائون وغيره ڏِنيون پر فائدو ”نه دارد“ هِتي ته جڏهن الله پاڪ جو حُڪم ٿيڻو تڏهن ئي مونکي صحت ياب ٿيڻو هو.
”تڏهن ڦڪيون فرق ڪن جڏهن امر ڪيو ان کي“
پاڙي ۾ انهيءَ وقت هڪ ڊاڪٽر هوندو هو “احمد الدين ڪوئـٽه والا” اسان ڪڏهن انهيءَ وٽ علاج لاءِ ڪونه ويا هُئاسين ماڻهن ۾ هُن جي هاڪَ هئي پر اسان لاءِ ”گهر جو پير چلهه جو مارنگ” مثل هو.
پوءِ پاڙي واري چوڌري ‘اسلم گهمڻ’ جي گهر واري نصرت جي صلاح تي امان مونکي ڊاڪٽر ڪوئٽه واري وٽ وٺي وئي هن هڪ هفتو منهنجو علاج ڪيو ۽ منهنجو بخار لهي ويو وري ڪڏهن زندگي ۾ اهڙو بخار ڪونه آيو بخار ته لهي ويو پر انهيءَ جو ذهني ۽ نفسياتي طور مون گهڻو اثر ورتو ۽ منهنجو سفيد رنگ ڪاراٽجي ويو هو اِهو سوچيندي هُيس ته اڳتي پڙهي به سگهنديس يا وري بيمار ٿي ويندس اِهي ڳالهيون ڪندي هُيس ته بابا مونکي دلجاءِ ڏيندو هو ته
“امان توکي هاڻي ڪڏهن بخار ڪونه ٿيندو”
پوءِ مون ڪاليج باقاعدگي سان وڃڻ شروع ڪيو نصابي ۽ غير نصابي سرگرميون ۾ جنبي ويس غير نصابي سرگرمين ۾ مون فقط فائنل ۾ ”جشن آئين“ جي سلسلي ۾ ٿيندڙ ٽيبلو.
”سنڌڙيءَ تي سِر ڪير نه ڏيندو، سهندو ڪير ميار“ ۾ حصو ورتو هن جو مرڪزي ڪردار تهمينه مفتي هئي جنهن کي وچ ۾ بيهاريو ويو ۽ آواز به تهمينه جو هو مهمان خصوصي ڪو سياسي ماڻهون هو شايد ڪو صوبائي يا قومي اسمبلي ميمبر هو نالو شايد خادم حسين شاهه وغيره هُئس هن کي اسان جو ٺاهيل اِهو ٽيبلو ڏاڍو وڻيو هو ۽ هن ٽيبلو جي گروپ کي 200 روپيا في شاگردياني انعام جو اعلان ڪري ويو جيڪو بعد ۾ پناهه علي شاهه سيڪريٽري ايجوڪيشن هٿان ڏياريو ويو ٿرڊ ايئر ۾ فقط ٽي اختياري مضمون امتحان ۾ ڏنا ويندا هُئا جن جون مارڪون ٽوٽل ڪري فائنل جي 5 مضمونن سان ملائي ڊويزن ٺهندي هئي فائنل دوران هڪ انٽر ڪاليج مباحثو به ٿيو هو جنهن جو عنوان هو.
”شخصيتون نه بلڪه نظريا تاريخ ٺاهن ٿا“
مون موضوع جي موافقت ۾ ڳالهائي ٻيو انعام حاصل ڪيو هو ٿرڊ ايئر ۾ مون سڀني مضمونن ۾ فرسٽ ڪلاس جون مارڪون کڻي ورتيون هيون.
آپا زينت وري سنڌي جي استاد ٿي اسان وٽ پهتي هئي ٻين ڪاليجن ۾ ڪم ٿي ڪيائين هن جي اچڻ سان اسانکي وري حوصلو مليو هُوءَ رلڻي ملڻي ۽ شاگردياڻين سان دوستانه رويو رکندڙ استاد هئي اسانکي گهمائڻ ڦيرائڻ لاءِ حيدرآباد ۽ ڪراچي به وٺي وئي هئي اسين هر معاملي ۾ هن کي وڏي ڀيڻ سمجهي هن سان مشورو ڪندا هُئاسين.
ميڊم ڪاظمي اسانکي فائنل ۾ انگريزي پڙهائي جنهن ۾ شاعري اهڙي رڌم سان آهستي آهستي پڙهي سمجهائيندي هُئي جهڙوڪ ماءُ جي لولي هجي کيس انگريزي زبان تي عبور حاصل هو شاعر ڪيٽس جي نظم ”نائيٽ اينگل“ پڙهائيندي هئي ته ڄڻ ڪنن ۾ جلترنگ وڄي ويندا هُئا
ناوَل ”پريزنر آف زينڊا“ جي حوالي سان عام معلومات ڏني هُئائين ته انهيءَ وقت هلندڙ مشهور پاڪستاني فلم ‘محل’ جنهن ۾ محمد علي جو ڊَبل رُول هو تنهن فلم جو مرڪزي خيال انهيءَ ناول تان ورتو ويو آهي انهيءَ کان سواءِ ڪتاب “ڊيموڪريسي ۽ اٽس رائيولز” ڏاڍي سٺي نموني پڙهايائين.
خير سان فائنل جا ڪلاس پڄاڻي تي پهتا اسانکي ٿرڊ ايئر وارن ڏاڍي سُٺي الوداعي پارٽي ڏني جنهن ۾ ننڍڙا سٺا آئٽم به رکيائون اهڙي طرح منهنجي ابن رشد جي تعليمي دور جي پڄاڻي ٿي ۽ اسين انهيءَ وقت بي، اي جا امتحان ڏيڻ شاهه لطيف ڪاليج ويا هُئاسين ڇاڪاڻ ته ڊگري ڪاليج جا امتحان اُتي ٿيندا هُئا اسانجي گروپ مان رضيه ميمڻ (ٻگهيو) پڻ مون وانگر فرسٽ ڪلاس ماڻي پوءِ سنڌ يونيورسٽي پڙهڻ لاءِ وئي جتي ايم اي سنڌي ڪيائين ۽ سنڌالاجي ۾ پبليڪشن آفيسر مقرر ٿئي هن گهراڻي سان اسان جا واسطه پوءِ به گهڻو عرصو قائم رهيا ڇاڪاڻ ته هُو غريب آباد ۾ اسان جا پاڙيسري هُئا پوءِ منهنجي ڀاءُ ڊاڪٽر انور جڏهن جهامن داس ڪالوني ۾ پنهنجو گهر ٺهرايو ته انهي ڏينهن سندن ليبيا مان آيل ڀاءُ ڊاڪٽر مجيد جو پڻ هڪ منزل بنگلو اُتي موجود هو اُتي به هي سڀ ڀينرون اينديون رهنديون هيون جڏهن ته انهيءَ وقت اِهي ٻئي ڀيڻون رضيه ۽ پري شادي شدهه هيون حيدرآباد ۾ بي، ايڊ جي ٽريننگ دوران مان ۽ پَري يونيورسٽي جي بَسِ ذريعي ماروي هاسٽل مان اولڊ ڪيمپس اينديون هيون سين شام جو وري هاسٽل ۾ اگر واندڪائي هوندي هئي ته رضيه جي گهر جيڪا قاسم ٻگهيو جي گهرواري هئي تنهن وٽ گهمڻ ڦرڻ ويندا هُئاسين سندس ننڍڙي ايمن جون ڳالهيون ٻڌي ڏاڍو مزو ايندو هو.
بهرحال ابن رشد ۾ پڙهڻ وارو دور تمام خوبصورت رهيو زندگي ۾ محنت جو بدلو ڪاميابي ۾ ملڻ جو سبق مون هتان سکيو مونکي ڦوهه جواني جو اِهو دور ڏاڍو ياد ايندو آهي هن وقت به مان ماضي ۾ هلي وئي آهيان ۽ آغا سليم جو هڪ شعر ياد پيو اچي.
دل جي سراءِ ۾ اڄ، ڪو قافلو لٿو آ،
ڪيڏا ڏيئا ٻرن ٿا، ڪيڏي نه آ سهائي.
منهنجي دل جي سراءِ ۾ انهن قابل استادن ۽ پيارن ساٿياڻين جا چهرا ٻرندا ۽ ٻهڪندا نظر اچن ٿا جن سان گڏ ويهي پڙهيوسين پرايوسين نه ڪو غم هو نه وري ڪو ڏک خوشيون هيون رب پاڪ جي ذات ۾ اڳتي وڏا آسرا هُئا.
هاڻي ڇا ڪرڻو آهي؟ امان مونکي يونيورسٽي ۾ وڃي پڙهڻ کان صفا جواب ڏيئي ڇڏيو ۽ اجازت ڪانه ڏنائين چيائين ته.
“بس ڪري هاڻي گهر ويهه تون گهڻي اڪابر ٿي وئي آهين”
بابا کي چيم ته هن پڻ نيم رضامندي ڏيکاري انهيءَ جو سبب اِهو هو ته بابا کي نوڪري ڇڏي اٽڪل 20 سال ٿي چُڪا هُئا بابا اسٽامپ وينڊري جي حق حلال جي ڪمائي مان ايترو ڪمايو هُئائين جو اسين مڇي ماني وارا هُئاسين پر اڃان ته بابا جي هڪ ڌي ممتاز، وڏي ڀاءُ ڊاڪٽر انور ۽ ننڍي ڀاءُ ڊاڪٽر مشتاق جي گريجويشن لاءِ پئسو ۽ وقت گهربل هو جڏهن هُو پاڻ اڳي کان ڪمزور ۽ هيڻو ٿي ويو هو انهيءَ سال وڏي ڀاءُ جي لاڙڪاڻي ميڊيڪل ڪاليج ۾ داخلا ٿي هئي، اهي سبب هُئا هن جي نيم رضامندي جا، امان جي سوچ زميندار گهراڻي سان واسطو هجڻ ڪري ڪجهه ٻئي هُئي هُن ۾ بابا واري روشن خيالي نه هُئي سو اِهو خيال ڏسي مان خاموش ٿي ويس پر مون ۾ اڳتي وڌڻ ۽ وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ جو شوق اڃان به حد درجي جو موجود هو مون گهر ۾ ويٺي پاڻ کي بي ڪار ۽ اجائي سستي ۾ مبتلا ٿي ڀانئيو سو مون ايم اي پوليٽيڪل سائنس ڪرڻ جو ارادو ڪيو پوليٽيڪل سائنس جو سليبس گهرائي پڙهائي شروع ڪيم انهيءَ وقت ڏيهه پر ڏيهه ۾ سياست جو زور هو ۽ مونکي سياسي ڳالهيون ڏاڍيون وڻنديون هيون پر هاڻي انهن کان خار کاوان ٿي ۽ وري اجايا سياسي بحث مونکي پسند نٿا اچن جن جو ڪو لاڀ نه آهي.
امتحاني فارم ڀرائڻ ۽ وٺڻ لاءِ ڪاليج ويس ته پرنسپال آفيس وٽان لنگهندي ميڊم ڪاظمي جي نظر مون تي پئي مونکي سڏ ڪيائين مون کي ته ڏاڍي خوشي ٿي ته منهنجي آئيڊل استاد مونکي سڏي پئي اندر داخل ٿيس ته سامهون پيل ڪرسي تي ويهڻ جو چيائين ۽ مون کان پڇيائين.
آج کل کیا کر رہی ہیں۔۔؟
مون جواب ڏنو:
“گھر پر ہوں ”
هُن چيو:
کیوں تمہاری شادی ہوگئی ہے ۔۔!؟
مون چيو نه ميڊم
“هن کي ڪهڙي خبر ته اِها دِلي اڃان دور است”
مون کيس ٻُڌايو ته مان ايم اي جو پرائيويٽ فارم ڀرائڻ آئي آهيان، هُن ڪجهه تجسس سان مونکي ڏِٺو ۽ چيو.
“يونيورسٽي پڙهني ڪيون نهين گئي!؟
مون چيو:
‘‘امی نے اجازت نہیں دی’’
هُن پڇيو ته ڪونسي سبجيڪٽ ۾ ايم اي ڪر رهي هو؟
مون چيو:
“پوليٽيڪل سائنس” اِهو ٻُڌي تپي باهه ٿي وئي
“۽ پوءِ مونکي پوليٽيڪل سائنس خلاف اڌ ڪلاڪ ليڪچر ڏنائين ته هتان جيتريون به پرائيوٽ ڇوڪريون امتحان ۾ ويٺيون سي سڀ انهي پوليٽڪل سائنس ۾ ايم اي پاس ڪري ويٺيون آهن انهن لاءِ ڪا جاب نه آهي ڪي وري وڪيل ٺهڻ جا سانڀا پيون ڪن ڪي وري سياست دان ٺهڻ لاءِ تيار آهن.
مون وٽ سنڌي پڙهائڻ لاءِ اڃان ڪا استاد وري نه آئي آهي مون انهيءَ کان اڳ زينت سيال کي به سنڌي ۾ ايم اي ڪرڻ لاءِ چيو پر هن به انهيءَ ڳالهه کي ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو توکي سنڌي ۾ ايم اي ڪرڻ گهرجي.
مون کيس ٻڌايو ته تهمينه مفتي ۽ رضيه ميمن ريگولر ايم، اي ڪرڻ يونيورسٽي ويل آهن واپس هتي اچي وينديون ۽ توهان کي وري هتي سنڌي ۾ استاد ملي وينديون”
منهنجي انهيءَ جواب تي کيس وڌيڪ مٺيان لڳي“چيائين ته جيڪي يونيورسٽي وينديون آهن سي گهڻو ڪري اُتي ئي جاب ڪرڻ پسند ڪنديون آهن واقعي کين اُتي جاب ملي وئي ۽ مس ڪاظمي جي چواڻي صحيح ثابت ٿي کين يونيورسٽي ۽ سنڌ الاجي ۾ نوڪري ملي وئي”
مان پنهنجو فارم ۽ امتحاني في وغيره جمع ڪرائي گهري اچي ويس
“شام جو پوليٽڪل سائنس جا ڪتاب کڻي پڙهڻ ويٺس ته ميڊم ڪاظمي جو ليڪچر سروٽن وانگر منهنجي مٿي تي وسڻ لڳو ٻه ٽي ڏينهن ساندهه انهي ٻُڏِ تِرِ ۾ رهيس ۽ پوءِ مون پوليٽيڪل سائنس ۾ امتحان نه ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ۽ استاد بخاري مِثَل ته:
”رَسِ وَلِ رکي چڱي آهي، ماکي چکي چڱي آهي“
تي عمل ڪندي آئينده سال سنڌي ادب ۾ ايم، اي ڪرڻ جو فيصلو ڪيمُ”
۽ واقعي پوءِ جڏهن سنڌي ادب پڙهيم ته محسوس ڪيم ته
“هي منهنجو پيارو سنڌي ادب ڪيڏين حُسناڪين، لفظن جي ڀنڊارن ۽ تصوف جي خوبصورت رمزن سان ڀريل آهي جڏهن هن ۾ ماسٽرس ڪيم ته خبر پئي ته هي قديم ٻولي پنهنجي اندر ۾ جبل جهڙي مضبوطي ۽ دريائن واري رواني رکي ٿي انهيءَ کي پڙهڻ سان انسان مدهوشي واريءَ ڪيفيت ۾ اچيو وڃي ٿو” بقول شاهه
“مَڌ پيئندي مون ساجن صحيح سڃاتو”
“هاڻي ته اسانجي سنڌي ٻولي جي پهرين سنڌي ڪلاسيڪل نِرتڪي سهائي ابڙو به انهيءَ کي پنهنجي فن جي بلندين تائين کڻي آئي آهي”
بهرطور هاڻي مون ايم اي سنڌي لاءِ تياريون شروع ڪيون ڪنهن چيو ته
“ادب ۾ ايم اي ڏکي آهي چاهي اُهي سنڌي ادب هجي، انگريزي هجي يا وري اردو ادب هجي”
پر مون لاءِ هاڻي “گهڙيا سي چڙهيا” واري مثال سامهون هئي مون الله پاڪ جو نالو وٺي پڙهائي شروع ڪئي ۽ خبر پيم ته هتي ته ريفرنس بوڪ جو انت ئي ڪونه هو اِهو سليبس مون کي پرائمري ۽ سيڪنڊري جي شاگردياڻي دوست جنت راڄڙ ڏنو هو جيڪا پارٽ وَنِ جو امتحان ڏئي چڪي هئي انسان جي ڪوشش ۽ محنت اڳيان سڀ رڪاوٽون ۽ مشڪلاتون پاڻ ئي آسان ٿي وينديون آهن.
“نيت صاف مراد حاصل”
ايم اي سنڌي ڪرڻ لاءِ مونکي هڪ گائيڊ آپا نجمه شيخ جي صورت ۾ ملي وئي هُوءَ به مختلف هنڌن تي سنڌي جي پروفيسر ٿي ڪم ڪرڻ بعد ابن رشد ۾ استاد ٿي آئي هئي آپا نجمه مشهور رائٽر ۽ مصور ع ق شيخ جي نياڻي آهي هن گهراڻي جو ذڪر مان پنهنجي پرائمري تعليم دوران ڪري آئي آهيان انهيءَ وقت هُوءَ ابن رشد ۾ سنڌي پڙهائيندي هئي انهيءَ سان گڏوگڏ لائبريري انچارج به هئي انهيءَ وقت ابن رشد ۾ لائبريري سائنس ۾ ايم اي سي ڪيل ڪابه استاد موجود نه هئي مختلف ليڪچرارن کان اِهو ڪم ورتو ويندو هو مون هڪ ڏينهن وڃي آپا نجمه شيخ کي پنهنجو حال اوريو هن ڏاڍي پيار سان دلاسو ڏنو سنڌي ۾ ايم اي جو ٻڌي آپا باغ بهار ٿي وئي آپا ۾ قوم پرستي حد درجي جي موجود هئي.
“هن مونکي شام جو پنهنجي گهر اچڻ لاءِ چيو ته اُتان اچي ڪجهه نوٽيس کڻي وڃجانءِ باقي ڪتاب لائبريري مان هڪ هفتي کان پوءِ اچي کڻي وڃجانءَ جيڪي مان توکي پنهنجي نالي سان اِشو ڪري ڏيندس”
آپا نجمه منهنجي زندگي جي پهرين اسڪول استاد دادي اَربُو جي ڀاڄائي ۽ آفتاب شيخ جي گهر واري هئي جيڪو پوءِ ترت سعودي عرب ۾ حج دوران هڪ حادثي ۾ گذاري ويو ڪاليج ۾ آپا نجمه منهنجي ڀيڻ ممتاز جي استاد ٿي رهي مان شام جو امان سان گڏ سندس گهر ويس ته آپا اڳ ۾ ئي سنڀالي رکيل فائيل جن ۾ ايم سنڌي جا بهترين نوٽس (مواد) موجود هُئا منهنجي حوالي ڪيائين ۽ چيائين ته
“امتحان کان پوءِ اُهي نوٽِس واپس ڪري وڃجانءِ ته جيئن اڳتي ٻين ڇوڪرين کي ڪم اچن”
هفتي کان پوءِ ڪاليج لائبريري ويس ته اُتي آپا نجمه ڀَرِي ڪتابن جي ميز مٿان رکيو ويٺي هُئي جيڪي هن پٽيوالي جي مدد سان گيٽ تائين پهچايا ۽ ٽانگي ۾ رکائي مون کي گهر روانو ڪيو مان سوچيندي آهيان ته:
“ڇا ته وشال دل ۽ وسيع دماغ رکندڙ اِهي استاد هُئا” آپا ڏاڍي چست ۽ چوبند زندگي گذاري ڪيترن سماجي ۽ لساني تنظيمن جو ميمبر رهي حيدرآباد ۾ رهندي هئي هاڻي جڏهن مون پنهنجي “آتم ڪٿا” جو ڪم فيئر ۽ فائنل ٿي ڪيو ته 9 جنوري 2019ع جي ڪاوش اخبار تي نظر پيم ته اهيا خبر جيڪا واقعي افسوس ناڪ هئي ته.
“سنڌ جي نامياري تعليم دان ۽ اديب نجمه شيخ حيدرآباد ۾ پنهنجي بابن شاهه واري گهر ۾ وفات ڪري وئي”
آپا جو تازو فوٽو به ڏنل هو جنهن ۾ هُوءَ بيمار ۽ ڪمزور نظر اچي رهي هُئي آپا جو لکيل ڪتاب “نجمه منهنجي نانءُ” جو به احوال ڏنل هو پر اهو نالو ڪجهه هيڙي طرح ڏنل هو “آئون نجمه آهيان” شايد اخبار وارن کي ڪتاب جي صحيح نالي جي ڄاڻ نه هئي آپا اِهو ڪتاب مون ڏانهن به عائشه خاصخيلي هٿان گرلز ڪاليج ميرپورخاص اچي، مون ڏانهن موڪليو هو جنهن ۾ تمام سٺو لکيو اٿس ۽ سندس خاندان جا رنگين ۽ بليڪ فوٽو ڏنل آهن.
دنيا فاني آهي هرڪو اچڻو وڃڻو آهي پر ڪجهه ماڻهن لاءِ چوڻو ٿو پوي.
”ڪوڪو ماڻهو موتي داڻو،
ڪاڪا دل هيرن جي کاڻ،
ڄاڻي ڏس ته سهي اڻ ڄاڻ“
هن نجمه شيخ مونکي سنڌي ادب جو اُهو زرخيز خزانو ڏنو جنهن کي صرف پڙهڻ ۽ پروڙڻ جي دير هئي مان ايم اي پِرِي وِيِس جي پڙهائي ۾ جنبي ويس
منهنجي زندگي جا انهيءَ وقت تائين گذريل سال ۽ صبح جو وقت اٺين کان ٻين بجي تائين پرائمري، سيڪنڊري اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ گذاريا هُئا الائي ڇو مان هاڻي به انهيءَ وقت اڪيلائي، خاموشي ۾ به ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ جي موڊ ۾ رهندي هُيس لکڻ پڙهڻ جو سلسلو شام کان رات جو 12 بجي تائين هوندو هو چوندا آهن.
”ماضي مختصر لڳندو آهي ۽ ماضي پيارو لڳندو آهي”
سو مونکي به ماضي جا اسڪول ۽ ڪاليج ڏاڍو صبح ساڻ ياد ايندا هئا ۽ گهر م اهيا سانت بلڪل نه وڻندي هئي امان گهر جي ڪم ڪارين کاڌو پچائڻ، مائي ڪَمَ واري صفائي سٿرائي ۾ مصروف هوندي هئي، ممتاز گرلس هاءِ اسڪول ۾ مشتاق شاهه ولي الله پبلڪ اسڪول ۾ پڙهڻ لاءِ ويندو هو انور ڊاڪٽري جي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ويل هو جتي هُو لاڙڪاڻي جي هن ميڊيڪل ڪاليج جي هاسٽل ۾ رهندو هو. ڪٿي پڙهيو هُئم
“انسان ٻن پيرن وارو جانور آهي هن جو هڪڙو پير قسمت کڻائي ٿي پيو هُو پاڻ کڻي ٿو”
مونکي صبح جي وقت جي اهيائي اڪيلائپ کائڻ ايندي هئي انهي جو اظهار مون بابا سان ڪيو.
“ڪنهن سچي احساس جو اظهار دنيا جي ڏکين ڪمن مان هڪ آهي”
بابا مونکي چيو ته ڇا وري پرائمري اسڪول ۾ داخلا وٺڻ چاهين ٿي ڇا؟
مون چيو: “نه بابا مان اسڪول ۾ جاب ڪرڻ چاهيان ٿي”
بابا چيو! ڇو مان حيات آهيان ڪمايان پيو توکي انهيءَ جي ڪهڙي ضرورت آهي!؟
مون چيو ”بابا گهر ۾ منهنجي دل نٿي لڳي ماڻهن ۾ رهڻ چاهيان ٿي“
بابا مونکي مذاق ۾ چيو ته پوءِ هلي وڃي تنهنجي ماسيءَ وٽ رهُه جيمس آباد اُتي گهر ۾ گهڻا ماڻهون آهن (ماسيءَ جي گهر ۾ ٽي چار فيمليون گڏجي رهنديون هيون)
پر بابا ذهني طور هوشيار، سجاڳ ۽ زماني جي اُٿ ويهه کان واقف هو ۽ وڏي ڳالهه ته انساني نفسيات کي سمجهندڙ ماڻهون هو تنهن مونکي دلاسو ڏنو چيو ته: ”ڏسان ٿو تنهنجو اِهو مسئلو حل ٿا ڪيون“
زندگي ۾ اتساهه جو پنهنجو مقام آهي بابا جو وجود مون لاءِ لاءِ جياپي جو ڪارڻ بڻجي ويو ائين به ٿيندو آهي اهڙن پيارن طرفان ڪو نئون اظهار، نڪور حجت يا هلڪي حوصلا افزائي انسان لاءِ اڳتي وڌڻ جو در کولي ڇڏيندي آهي.
هي اُهي دور هو جڏهن پاڪستان ٽٽي چيو هو مليٽري بيورو ڪريسي ڪمزور ٿي چڪي هُئي انهن سويلين بيورو ڪرسي جو سهارو ورتو هو پهريان هڪ لولي لنگڙي جهموريت ڀٽي صاحب جي حوالي ڪئي وئي هئي جنهن جي ڪمزور معيشت، 90 هزار جنگي قيدي پاڪستان جو ڪريل وقار انهن سڀني مسئلن کي ڀٽي صاحب کي حل ڪرڻو هو هو انهيءَ لنگڙي جهموريت کي پنهنجي پيرن تي بيهارڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو هن ملڪ جي عوام کي روزگار ڏيڻ لاءِ نوان کاتا کوليا هُئا جن جي ذريعي عوام کي روزگار مليو تعليم کاتي ۾ پڻ نوڪرين جا نوان در کليا هُئا جولائي 1972 ڌاري سنڌي ٻولي ايڪٽ جو بل سنڌ اسمبلي اتفاق راءِ سان پاس ڪيو هو زبان جي ترويج لاءِ سڀني اسڪولن ۾ لينگويج ٽيچر مقرر ڪيا ويا هُئا جيڪي پرائمري کان سيڪنڊري تائين غير مادري (اردو ٻارن) کي سنڌي پڙهائيندا هُئا هي هڪ سبجيڪٽ هو جيڪو انهن جي نصاب ۾ شامل هو اهڙي طرح سنڌ جي زناني اسڪولي تعليم ۾ سنڌي ٻولي ڳالهائيندڙ عورت استادن جو اضافو ٿيو هو ڇاڪاڻ جو اردو ميڊم اسڪولن ۾ به سنڌي لينگويج ٽيچر ضرور اپائنٽ ئي هئي.
ڀٽي صاحب جي هن حڪمت عملي کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ ڪراچي ۾ ۽ حيدرآباد ۾ لساني فساد ڪرايا ويا هُئا جيڪا هڪ من گهڙت ڳالهه هُئي هي جو اسڪولن ۾ لينگويج ٽيچر اپائنٽ ٿيا هُئا ڪهڙي قابليت جي بنياد تي ٿيا هُئا درخواستون سڌيون سنئيون ڊي، او ايجوڪيشن فار گرلس ٿرپارڪر ۽ اينڊ سانگهڙ ڊسٽرڪٽ ايٽ ميرپورخاص وٽ جمع ٿينديون هيون اُها ڊي اي او عورت پنهنجي مرضي سان ميٽرڪ انٽر ڪٿي ايم اي پاس لينگويج ٽيچر مقرر ڪندي هُئي. هن جاءِ تي انهيءَ وقت حميده حيدر نالي هڪ عورت ٿرپارڪر ۽ سانگهڙ ضلعن جي گڏيل ڊي، اي او هُئي. رشوت وغيره جو نالو نشان ڪونه هو باقي وڏيرن ايم پي ايز ۽ سياسي اثر رسوخ رکندڙن کان ڏاڍو ڊڄندي هئي هن ۾ تعصب به ڪجهه حد تائين موجود هو انهيءَ جو اندازو انهي ڪارڪردگي مان لڳائي سگهجي ٿو ته :
“نااهل سنڌي ڇوڪرين ۽ گهٽ پڙهيل ميٽرڪ پاس ڇوڪرين کي اهل ڇوڪرين تي ترجيح ڏئي انهن کي پاڻ ۾ ويڙاهي ڇڏيندي هئي سندس سوچ ننڍي هئي.
“ننڍي سوچ پير ۾ موچ” اسان جهڙين سادين ۽ محنتي ڇوڪرين جو ٻيڙو ٻوڙيو هو هن جي اڳيان ميٽرڪ ٿرڊ ڪلاس ۽ انٽر ڪلاس ٿرڊ ۽ سيڪنڊ، بي اي فرسٽ ڪلاس ۾ ڪوبه فرق نه هو”
هاڻي تائين چيو وڃي ٿو ته حميده حيدر وڏي تعليمي ماهر هئي اِهو شايد سندس ظاهري ڏيک هو، ڳالهائڻ ۾ شائسته زبان مهذب ۽ وري ڪڏهن ڪڏهن پيار ۾ بيٽا بيٽا چوڻ هن جو مشغلو هو هن سان گڏ ٻه ڊپٽي ڊي اوز هونديون هيون آپا زرينه اشرفي مرحومه ۽ مسز خان زرينه اشرفي دادو سان واسطو رکندڙ پنجابي هئي ۽ سنڌي صاف ڳالهائيندي هئي ۽ سنڌي ماڻهن سان واسطه گهڻا هُيس مسز خان جلدي سانگهڙ جي ڊي او ٺهي هتان بدلي ٿي وئي زرينه اشرفي پرائمري اسڪولن جا معاملا نبريندي هُئي هيءَ اشرفي صاحب جيڪو پراڻو استاد هو ۽ هندوستان کان لڏي آيل محاجر هو تنهنجي گهر واري هئي. حيدرآباد روڊ تي سيشن ڪورٽ سامهون هن جو گهر هو جتي اسماءُ باطن جو گهر پڻ هو هاڻي اُتي اسٽائلو جو دڪان ٺهيل آهن.
خير اِهو ته هو زناني تعليم کاتي ميرپورخاص جو احوال هتي ته ڪي وڏيون مشڪلاتون هيون ماسترياڻي ٺهڻ لاءِ وڏا ڪي
‘پاپڙ ويلڻا هُئا جنهن جو اندازو مونکي ۽ بابا کي ڪونه هو’
مون ته گهر کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ هڪ شغل ئي ڳوليو ڇاڪاڻ ته خالي دماغ شيطان جو ورڪ شاپ هوندو آهي.
پر هتي معاملو او رهو مونکي ته حافظ نظاماڻي جو هي شعر ياد پيو اچي.
زندگيءَ جي ڏس وڏي طوفان ۾ ڦاٿل آهيان،
شيطان کان آجو ٿيس، انسان ۾ ڦاٿل آهيان.
انهيءَ سڄي ماجرا کي منهن ڏيڻ لاءِ بابا منهنجي نوڪري واري درخواست جيڪا سڄي فرسٽ ڪلاس سان ڀريل هئي، آفيس ۾ جمع ڪرائي آيو هو. پر جواب نه دارد!
آخر هڪ ڏينهن حميده حيدر سان دوبدو ملاقات ڪيائين، جيڪا انهيءَ وقت هتي ٿرپارڪر جي ڊسٽرڪٽ ايجوڪيشن آفيسر فار گرلس هئي.
جواب اِهو ڏنائين ته اسان وٽ سڀ پوسٽون ڀرجي ويون آهن في الحال ڪابه جاءِ خالي نه آهي. پوءِ بابا به هِن جي ذهنيت سمجهي ويو ۽ هاڻي هن سان اهڙي نموني ڪم ڪڍڻو آهي جهڙي ذهنيت جي هُوءَ مالڪ هئي.
”اسانجي ننڍي گهر ۾ ڏيپلائي ميمڻ ڪرائيدار رهندا هُئا، حبيب الله نالو هُئس، هيڊ منشي روينيو کاتي ۾ هو. تنهن پنهنجي ڪنهن رشتيدار کان جيڪو انهيءَ وقت حيدرآباد ۾ رهندو هو، ليٽر گهرائي بابا کي ڏِنو ته هي سفارشي ليٽر آهي وڃي مائي حميده حيدر کي ڏيو“
حميده حيدر ليٽر ڏِسي يڪدم ڪلارڪ کي گهرائي چيو: جہاں پر بھی خالی پوسٹیں ہیں، اُن میں پرائمری اسکول میں نورالصباح کو ابھی دے دو پوسٹنگ آرڈر۔
بابا چيس ته پرائمري ۾ ڇو؟ هِيءَ ته سُٺي ڪلاس ۾ گريجويٽ آهي، مونکي خبر آهي ته سيڪنڊري اسڪولن ۾ به جايون آهن، اُتي ڇو نه ٿا اپائنٽ ڪيو. حميده حيدر چيو ته: ‘‘اب تو کوئی نہیں بعد میں دیکھیں گے’’
اُتي سيڪنڊري اسڪولن ۾ پوسٽون هيون، جيڪي اڃان به هن ڪنهن منسٽر يا وڏيري يا وري ڪنهن ايم پي جي لاءِ بچائي رکيون هيون، ۽ ٿيو به ايئن منهنجي نوڪري شروع ٿيڻ کان پوءِ اٽڪل ٻه ٽي مهينا پوءِ سينٽ مائيڪل جي هِڪ پوسٽ جيڪا لينگيئيج ٽيچر لاءِ هئي، سا ڀري هئائين ۽ اُها ٽيچر ته ميٽرڪ ۾ به سپليمٽري هولڊر هئي. اُهو هو محترمه حميده حيدر جو معيار ۽ سوچ.
اسانجي پاڙي واري ريحانه قاضي جيڪا واقعي اهل ۽ ضرورتمند هئي، جنهن تي ڪجهه اضافي ذميداريون هيون، تنهن جي سڄي ڪلاس جي سنڌي ڇوڪرين کي نوڪري ڏئي.
”هُن کي اِهو جواز ڏئي جواب ڏنو ويو ته اُها عمر ۾ ننڍي آهي، هروڀرو ڪنهن شريف انسان کي تنگ ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪو مقصد ڪونه هو. جڏهن ته هن جي سڀني ڪلاس فيلوز جا اپائٽمنٽ مختلف هنڌن تي ڪري هنن کي پاڻ ڀرو ڪري ڇڏيو هُئائون، جن ۾ شاهوڪار ماڻهن جون ڌيئرون به شامل هيون. وڌيڪ تفصيل ۾ هاڻي وڃڻ جي منهنجي عمر نه آهي جيڪو الله جي طرفان مِلڻو هو سو اسانکي انهن آفيسرن جي طرفان مليو، الله ڪري اگر حيات آهن ته خوش هجن ۽ اگر الله وٽ آهن ته پوءِ رب سندن مغفرت ڪري“
مونکي ليٽر ملڻ جي ڏاڍي خوشي ٿي پر اِهو مرزا غالب پرائمري اسڪول هو جيڪو پاڪ ڪالوني ۾ هو ۽ شام جي شفٽ هئي صبح جي وقت ڇوڪرا پڙهندا هُئا مونکي شام جي شفٽ جو ٻڌي ٿوري پريشاني ٿئي ڇاڪاڻ ته مون ته صبح جي اڪيلائي کي مصروفيت ۾ بدلائڻ ٿي چاهيو بهرحال ليٽر مليو جوائن ڪيم هڪ نصرت نالي خفتي هيڊ مسٽريس هئي ٻيو شيرين صديق ميمڻ پاڙي واري صديق وڪيل جي ڌي انهيءَ کان علاوه ٻه ٽي ٻيون اردو اسپيڪنگ ماسترياڻيون هيون ٻن پهرن جو منهنجو ننڊ جو ٽائيم هتي وري نوڪري لاءِ وڃڻ مونکي ڳالهه نه وڻي هئي اَمان چوندي هئي.
”نوڪري ڪيان نوڪري ڪيان ڏاڍو شوق هُيئي! هاڻي ڏي مُنهن..!“
نوڪري جي بالا عملدارن لاءِ لِکندِيس ته: ”هڪ ڏاهو ڊيل ڪارنگي لکي ٿو ته: ٽيهه سال اڳ مون تي هڪ راز ظاهر ٿيو، جنهن منهنجي زندگي کي بدلائي ڇڏيو اُهو راز ڪجهه لفظن تي ٻڌل آهي.
“توهان جون حدون مصنوعي آهن”
ڪاش اِهي لفظ انهيءَ وقت سرڪاري آفيسن ۾ لکيل هُجن ها.
هيڏانهن جيڪا مان شام واري نوڪري کان بيزار ويٺي هُئس، اُها اڪيلائي جيڪا منهنجي ننڍن ڀائرن ۽ ڀيڻ کان سواءِ محسوس ٿيندي هئي پر الله جو هر ڪم مصلحت سان ڀرپور هوندو آهي هاڻي قدرت طرفان آساني فراهم ٿيڻ واري هئي جو هڪ ڏينهن زرينه اشرفي مرحومه اسڪول وزٽ تي آئي چيائين ته هِت شاگردن جون داخلائون ته گهٽ آهن پوءِ ٻه لينگويج ٽيچر ڇو آهن شيرين ميمڻ اڳي ئي اتي موجود هئي ۽ مونکي لينگويج ٽيچر لاءِ ٻيو آرڊر ڏنو هُئائين منهنجا هن ڪتاب جا پڙهندڙ سوچيندا هوندا ته انهيءَ وقت تعليم کاتي ۽ آفيسرن جو اِهو حال هو ته:
“هاڻي وري ڇا..! جو افسوس ۽ ملال..!
ٽي ڏينهن خير جا گذريا پوءِ اسين اسڪول ۾ ويٺا هُئاسين ته ڊي، او، آفيس جو پٽيوالو منهنجو ٽرانسفر آرڊر کڻي آيو مونکي دارالنسوان پرائمري اسڪول ۾ بدلي ڪيو ويو هو جتي ٻه ڏينهن اڳ هڪ ترهت آفتاب نالي ٽيچر گذاري وئي هئي انهيءَ جي پوسٽ خالي ٿي هئي.
امان منهنجي مونکي چيو:
”نه وڃ انهيءَ اسڪول ۾ نڀاڳو آهي، جوان جماڻ نزهت مري وئي آهي توکي ڪو نقصان نه پهچي“
اِهي سڀ هڪ قسم جا وهم ۽ انومان هُئا، جيڪي هڪ ماءُ جي دِل ۾ اُڀري آيا هُئا. مون ٻئي ڏينهن شام جو پاڪ ڪالوني اسڪول مان رِليوِ ٿي اڳلي صبح دارلنسواءَ پرائمري اسڪول ۾ جوائن ڪيو، جيڪو منهنجي گهر کان گهڻو پري هو، گرلس هاءِ اسڪول (پرتاب ڀون) جي بِلڪل پويان ڪاهو بازار ۽ سونارڪي گهٽيءَ جي بِلڪل مُنهن تي هو، انهيءَ جي پويان هڪ ٽي بي هاسپيٽل هئي ۽ سٽي ٿاڻو هُيس. هي اسڪول منهنجي خيال ۾ هندن جي دؤر جو هڪ ڌرم شالا هو، جيڪو ڪجهه عرصو اڳ گورنمنٽ گرلس هاءِ اسڪول ٺهيو، جيڪو بعد ۾ پرتاب ڀون ۾ شفٽ ٿيو ۽ اڃان تائين قائم ۽ دائم آهي، ۽ هاڻي شهيد بينظير گرلس هاءِ اسڪول چوارائي ٿو. مونکي هتي دادي افضل جيڪا هڊسن واري دادي مهرو جي ننڍي ڀيڻ هئي، سا هيڊ مسٽريس ٿي مِلي، ڏاڍي خوش اخلاق کِلڻي مِلڻي ۽ باذوق عورت هئي ماڻهن کان ٻُڌو اٿم اصل ۾ سيوهڻ جي رهندڙ هئي، ۽ مغل فيملي مان هئي، سندس شادي ساهتي نواب شاهه واري قومي اسيمبلي جي ميمبر ظفر شاهه جي ڀاءُ سان ٿيل هئي، کيس ٽِن ڌيئرن جو اولاد هو. دادي افضل جو پنهنجو گهر نيو ٽائون ميرپورخاص ۾ هو، جتي هُوءَ ٻن وڏين ڀينرن مهرو، اقبال ۽ ٽِن ڌيئرن، هڪ عدد پوڙهي پڦي ۽ هڪ مامي سان گڏ رهندي هئي، ڏاڍي سُٺي اخلاق واري عورت هئي، هاڻي گذاري وئي آهي، رب پاڪ شال مٿس رحمت نازل ڪري.
هتي مونکي اسانجي غريب آباد جي پاڙيسرن پروين موسيٰ به ملي جيڪا انهيءَ وقت بلڪل نوجوان هُئي ۽ انٽر پاس هئي، سندس والد انهيءَ وقت مختيار ڪار هو ڏاڍي خوش اخلاق ۽ کلڻي ملڻي هئي وري گهڻو عرصو شادي کان پوءِ پنجاب لاهور هلي وئي وري اچي ابن رشد ۾ ليڪچرار ٿي به رهي انهيءَ کان علاوه مرحومه شميم زيدي جيڪا هن درالنسوان کان وٺي ڪاليج جي نوڪري تائين منهنجي دوست رهي سا به ملي پوءِ وري ڊائريڪٽر فزيڪل ايجوڪيشن جي ٽرينگ لاءِ ڪراچي هلي وئي ۽ وري اچي ا بن رشد جوائن ڪيائين.
استاد بهرحال استاد آهي اُهو ايتروئي قابل احترام آهي ڇاهي اُهو پرائمري استاد هجي سيڪنڊري هجي يا وري ڪاليج جو پروفيسر هجي مونکي پنهنجي انهن ڪيڊرن تي استاد رهندي فخر محسوس ٿي رهيو آهي اُتان جون يادگيريون سنڀالي رکيون اٿم منهنجي نوڪري وارو اِهو چَڪَرُ اڃان وڏو آهي. جيڪو هِتان کان هُتان ٿيندو آيو آهي.
ہر ذہن میں اور دل میں آباد رہیں گے۔
استاد تھے٬ استاد ہیں، اور استاد رہیں گے۔
مان اسڪول جي ماحول ۾ ڏاڍي هِري مِري وئي هُيسِ ته گورنمينٽ گرلس هاءِ اسڪول موجود (ش ب هاءِ اسڪول) پرتاب ڀون ۾ انگريزي پڙهائڻ لاءِ استاد جي ضرورت هئي اُتي به اسانجي ڪامورياڻين جي نظر مون تي پئي انهن ۾ هڪ ڊپٽي ڊي او هئي مسز خان تنهن جي صلاح تي حميده حيدر صاحبه مونکي هاءِ اسڪول (ش ب) ۾ ٽرانسفر ڪري ڇڏيو
”هاڻي انهيءَ نتيجي تي اچي بيٺي آهيان ته مطلب ته اندر ۾ قابليت جو اعتراف هُوين پر سيڪنڊري جي پوسٽ ڏيڻ لاءِ تيار نه هيون“
مونکي سِکڻ جا موقعا قدرت فراهم ڪري رهي هئي هڪ شعر جيڪو ڪنهن سُگهڙ جو آهي ته:
“پڙهلين ڪتاب کولي ڏنا ٿي جواب ۽ اڻ پڙهيلن،
انبڙو چوي! ٿي ڪيون پاڻي تي سهيون.
هن حسين ڪشادي بلڊنگ ۾ ٻئي ڏينھن داخل ٿيس ته مونکي مومل راڻو سُر وري ياد اچڻ لڳو.
“ڪنواريون ۽ ڪوئنر ڪاهه ته پسون ڪاڪ جا”
مون هيڊ مسٽريس آپا قمر کوکر وٽ پهچي جوائنگ لکي ڏني جيڪا هُن ڪلارڪ مدن موهن جي حوالي ڪئي ۽ مونکي وقت جي پابندي ۽ محنت سان ڪم ڪرڻ جي تاڪيد ڪيائين آپا قمر مزاج جي تيز هئي پر محنتي استادن جي قدر دان هئي ٻه سال مان هتي رهيس هتي تمام گهڻو اسٽاف هوجن مان گهڻيون تڻيون منهنجون استاد به رهي چڪيون هو ۽ ذاتي طور سڃاڻنديون به هيون رخسانه قاضي منهنجي پاڙيسرن به هتي موجود هئي جنهن هن نئين ماحول ۾ سيٽ ٿيڻ ۾ منهنجي رهنمائي ڪئي ۽ هتان جي عورتن جي مزاج ۽ ماحول جي باري ۾ آگاهي ڏنائين.
مون ڏٺو ته هتي هاڻي سنڌي ڇوڪرين لاءِ هر درجي ۾ هڪ سيڪشن جيڪو اَي سيڪشن چوارائيندو هو سو کلي ويو آهي سو موجود هيو هتي سنڌي ڳالهائيندڙ استاد به موجود هيون سنڌي ٻولي سمجهندڙ ۽ ڳالهائيندڙ استادن ۾ هڪ سينئر استاد رڪمڻي هئي جيڪا انهيءَ وقت جي مشهور وڪيل لڌارام شرما جي گهر واري هئي هي اصل مٺي ٿرپارڪر جا هُئا
“هي جوڙو انهيءَ وقت ميرپورخاص جو خوبصورت ۽ آئيڊيل جوڙو چوارائيندو هو هنن جا ٻه ٻار پشپا ۽ رميش هنن سان گڏ جڏهن گاڏي جي پوئين سيٽ تي ويهي ايندا هُئا ته اکين کي ڏاڍا وڻندا هُئا”
رڪمڻي رياضي جي ماهر استاد هُئي، سڀني سنڌي ڪلاسن کي حساب سيکاريندي هئي، سندس گهڻو تڻو لباس ساڙهي هوندو هو، جيڪو ڏاڍو ٺهندو هُئس اسانجي پاڙي واري رخسانه قاضي پڻ ساڙهيون شاندار پائيندي هئي، بهرحال رُڪمڻي جو احترام پنهنجي جاءِ تي پر هن عورت سان پيار گهڻو ڪندا هُئاسين هُوءَ ڏاڍيون عقل ۽ سمجهه واريون ڳالهيون ڪندي هُئي اُتي نجمه ميمڻ (دادو) پارپتي ديوي، منور قاضي ۽ نسرين موسيٰ جيڪا رائٽر ۽ پروفيسر ڊاڪٽر پروين موسيٰ جي وڏي ڀيڻ آهي انهيءَ وقت ڪلاسن ۾ عربي جو سبجيڪٽ پڙهائيندي هُئي هڪ روشن خيال سنڌياڻين جو چڱو خاصو گروپ هو جيڪي ذهانت ۽ قابليت ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هيون هيڊ مسٽريس آپا قمر کوکر جيڪا مزاج جي تيز آفيسر هُئي سا پڻ اسانکي ڏسي چوندي هُئي
“رڪمڻي ڪهڙا لطيفه ٿي ٻُڌاءِ جو توهان ڇوريون سڀ کل ۾ اونڌيون لڳيون پيون آهيو...!؟”
هُوءَ ته دُنيا جي تجربن ۽ ايندڙ زندگي جي باري ۾ سمجهه ڀريون ڳالهيون ڪندي هئي، اسان وٽ بي فڪري خوشي ۽ آئينده لاءِ سُهڻا خواب هُئا جن جي ساڀيان ڪنهن کي مِلي ڪنهن نه مِلي، پر ٽهڪ ضرور ڏيندا هُئاسين ڪنهن شاعر موجب:
ڪنهن ڳالهه تي، تو جي ٽهڪ ڏنا،
سوين گل ٽارين تي ٽڙيا هوندا.
هتي مونکي ڪجهه منهنجي دؤر جون استاد محترم به مِليون جن ۾ خالده باجي، زبيدهه چاند، عظيم باجي پڻ اسان جي رهنمائي لاءِ موجود هيون هن اسڪول ۾ پڙهائڻ منهنجي لاءِ هڪ سٺو تجربو هو جتي نه صرف مون سنڌي ۽ انگريزي پڙهائي بلڪه سماجي اڀياس دينيات ۽ هوم اڪنامڪس به پڙهائي هن اسڪول ۾ هوم اڪنامڪس جو سلائي ۽ هٿ جي هنرن جو ڪم پڻ گهڻو ٿيندو هو. جنهن ۾ ڇوڪرين کي هٿ ها هنر ڪپڙا سبڻ، ڪپڙا ڪٽنگ ۽ سوئٽر وغيره ٺاهڻ جو ڪم هڪ استاد زبيده انصار سيکاريندي هئي مون به فري ٽائيم ۾ زبيده انصار کان پشم جو سوئٽر ٺاهڻ سِکيو هو، هُوءَ ڪم گهٽ سيکاريندي هُئي دڙڪا گهڻا ڏيندي هئي، ڇو ته هُوءَ شاگردي واري دور ۾ اسان جي استاد رهي هُئي آخرڪار هن مونکي سوئٽر ٺاهڻ سيکاري ڇڏيو انهيءَ زماني ۾ هٿ جي اُڻيل سوئٽر جو گهڻو فيشن هو هاڻي ياد ٿو اچيم ته هن اسڪول ۾ مون اٽڪل 3 سال نوڪري ڪئي ۽ مون ايم سنڌي پارٽ وَنِ ۽ ٽو جو امتحان به هن نوڪري دوران ڏنو ايم اي فائنل ۾ منهنجو رزلٽ پڻ فرسٽ ڪلاس آيو اِهو امتحان پڻ مون ابن رشد گرلس ڪاليج سينٽر ۾ ڏنو هو هاڻي ڊگري ڪلاسن ۽ ماسٽرس جا ڇوڪرين جا امتحان هتي ٿيندا هُئا اُها سخت سياري واري صُبح ياد اٿم جڏهن مون ايم اي فائنل جو سڪينڊ پيپر ٿي ڏنو مون سان گڏ پروين (عاربي) زينت ٽالپر (سيال) به ايم فائنل جا پيپر ٿي ڏنا بلاڪ ۾ فقط اسين ٽي هُئاسين نه بلڪه سڄي سينٽر ۾ ئي ٽي ڄڻا هُئاسين اسان جا هَٿ سخت سيءَ سبب ٺري برف ٿي ويا هُئا ۽ قلمُ هٿ جي گرفت ۾ نه ٿي آيو سو لکي نٿي سگهيوسين اسان جي مٿان انويجليٽر پروفيسر شاهانه برڪت هئي جيڪا انهيءَ وقت غير شادي شدهه هئي ۽ حيدرآباد مان ايندي هُئي تنهن جڏهن اسانکي سيءَ ۾ ڏڪندي ڏٺو ته چيائين. ”لکھنا نہیں جا رہا ہے؟“
اسان جواب ڏنو: ”ہمارے تو ہاتھ ہے کام نہیں کر رہے“
هن ويچاري کي اسانکي هِن حال ۾ ڏِسي رحم اچي ويو ۽ چيائين ته: ”میں آپ کو کینٹین سے چائے منگوا کر پلاتی ہوں“
هن چانهه گُهرائي اسانکي پياري ته پوءِ اسان ڪجهه گرم ٿياسين ۽ ڪاپين ۾ لکڻ شروع ڪيوسين.
”اِهي هُئا انهي وقت جا مهربان استاد انهن کي شاگردن جو ايترو احساس ٿيندو هو.“
هاڻي ته ويجهڙائي ۾ مون اهڙا سيءَ ڪونه محسوس ڪيا شايد انهيءَ وقت سيءَ گهڻا پوندا هُئا جيڪي انسان جا انگ سُڪائي ڇڏيندا هُئا بهرطور وقت هو گذري ويو مون به پوسٽ گريجويشن مڪمل ڪئي ۽ ايم سنڌي ٿي ويس ”منهنجي ترقي جي رفتار ڪَڇونءَ واري هئي.“
هڪ ڏينهن اسڪول ۾ رُڪُمَڻي مونکي مشورو ڏيندي سوال ڪيو ته:
“ڇا تون سڄي عمر هن پرائمري جي پوسٽ تي رهندينءَ ۽ هيترو ڪم ڊيپوٽيشن تي ڪندي رهندينءَ ڇا؟
مونکي سندس اِها ڳالهه دِل سان لڳي ته ”جڏهن گيهه سِڌين آڱرين سان نه نِڪري ته پوءِ آڱريون ٽيڏيون ڪرڻيون پونديون آهن“ مونکي پڪ هئي ته هيءَ ڪم بالا آفيسرياڻين معرفت نه ٿيندو هُوءَ ڄڻ مون سان چَپ پئجي ويون هيون انهن ڏينهن هر مهيني جي پگهار ڏيڻ لاءِ اسان وَٽ هاءِ اسڪول جو ڪلارڪ ايندو هو امان الله ميمڻ، جڏهن هُوءَ شخص ڪلارڪ آفيس ۾ آيو ته رڪمڻي مون کي وٺي اُتي پهتي ۽ کيس چائين.
”هن سان ڪهڙو وَير ۽ دشمني اٿوَ! جو هن کي جي ايس ٽي پوسٽ نٿا ڏيو هاڻي ڪابه پوسٽ سيڪنڊري جي خالي ٿِئي ته هن کي اُتي پوسٽنگ آرڊر ڏيڻ تنهن جو ڪم آهي هُن شخص چيو ته:
”مونکي انهي ڪيس جي خبر ئي ڪانه آهي، پر جيئن ئي ڪا پوسٽ خالي ٿئي ٿي ته هِن اديءَ کي ڏيارڻ منهنجو ڪم آهي.“
۽ واقعي هُو پنهنجي زبان تي سچو رهيو ۽ هڪ مهيني اندر مونکي سينٽ مائيڪل ڪانوينٽ اسڪول ۾ لينگويج ٽيچر جي خالي ٿيل پوسٽ تي اپائنمنٽ ليٽر حميده حيدر جي صحيح سان موڪليائين هِنَ مائي کي ته خبر به هُئي يا نه پر منهنجو ڪم ٿي ويو هو.
مان هِن گرلس هاءِ اسڪول ۾ ڪافي ايڊجسٽ ٿي وئي هُيس، مونکي شاگردياڻين طرفان ڀرپور موٽ ملندي هُئي، هُوءَ مونکي پسند ڪرڻ لڳيون هيون، پر هِتي منهنجي ترقي جو سوال هو.
منهنجي اندر مان ”وڃان نه وڃان“ جا سوال اُٿي رهيا هُئا پوءِ مون سوچيو ته مونکي هروڀرو سيٽ ٿيل ماحول مان نڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي ۽ اڃان ميرپورخاص جا ڪيترا اسڪول گهمنديس
“اندر ۾ ته اسان سڀ پنهنجو پاڻ تي تنقيد ڪندا آهيون حد ته اِها آهي ته جيڪي ماڻهون حد کان وڌيڪ بااعتماد لڳندا آهن، انهن جي اندر به هڪ وڏو نقاد ويٺل هوندو آهي اُهو انسان جي اندر جو هڪ حصو هوندو آهي”
بابا سان صلاح ڪيم جنهن ڪڏهن منهنجي پگهار ۽ پئسن بابت ڪو سوال ته ڪيو هو بلڪه پهرين پگهار ملڻ وقت مان پڻ ڏاڍي خوش ٿي هُيس بابا کي آڻي ڏني هُيم پر هن منهنجي مٿي تي هٿ رکي مُشڪندي جواب ڏنو هو. ”ته اِها پگهار تنهنجي آهي تون پنهنجي ضرورت تي خرچ ڪندي ڪر ۽ جيڪي بچت ۾ پئسا هُجن سي پنهنجي اڪائونٽ ۾ گڏ ڪندي ڪر.“
اهو اڪائونٽ بينڪ ۾ مونکي بابا کولرائي ڏنو هو انهيءَ جو بينڪ اڪائونٽ اڃان تائين مون وٽ موجود آهي اهو اڪائونٽ مونکي ڏاڍو وڻندو آهي ڇو ته ”انهيءَ ۾ مونکي قاضي غلام حسين جي ڌيءُ ڏيکاريو ويو آهي“
قصو ڪوتاهه بابا مونکي انهي مشن اسڪول جيڪو انهيءَ وقت “گورنمنٽ سينٽ مائيڪل هاءِ اسڪول” هو تنهن کي جوائن ڪرڻ جو مشورو ڏنو ۽ چيو ته اُهو وري ڪهڙو پري آهي، هاءِ اسڪول جي ويجهو ساڳئي حيدرآباد روڊ تي ڪجهه وِکُن تي آهي ۽ ٻيو چيائين ته اُتي توکي وڌيڪ سِکڻ جو موقعو مِلندو مون بابا جي ڳالهه تي عمل ڪندي سينٽ مائيڪل وڃڻ جو پڪو پهه ڪيو انهيءَ عرصي دوران اسانجي گرلس هاءِ اسڪول جي هيڊ مسٽريس آپا قمر کوکر بدلي ٿي وئي هُوءَ ڪجهه مهينا اڳ ايران ملڪُ ڪنهن ٽرينگ تي وئي هُئي اُتان موٽي ته حيدرآباد ۾ ڊائريڪٽريٽ ۾ پوسٽنگ ٿي ويس پوءِ اسان وٽ جِوير خواجه نئين هيڊ مسٽريس اچي وئي ڏاڍي ملنسار ۽ خوش گفتار هئي نون پراڻن کي هڪ جيترو مان ڏيندي هُئي تنهن پڻ مونکي سينٽ مائيڪل اسڪول جوائن ڪرڻ جي صلاح ڏني هُئي ۽ جلداز جلد مون لاءِ فيئروَيل الوداعي پارٽي جو انتظام ڪيائين مونکي هڪ بهترين پارٽي ملي ۽ تحفن ۾ ريشمي ڊريس ۽ هڪ سُهڻو گهڙيال جنهن جو اَلارم طوطي جي آواز ۾ هو سو مليو آپا جويز خواجه تحفي ڏيندي مونکي چيو: ”ٻڌو اٿئون ته انگريز وقت جا پابند هوندا آهن هي گهڙيال وارو طوطو صبح جو توکي سوير اُٿاريندو ۽ تون ٽائيم تي اسڪول پهچي ويندينءَ.“
هاڻي سوچيان پئي ته آپا جوير ڪيتري نه باذوق ۽ ذهين خاتون هُئي جو تحفي ڏيڻ ۾ به وقت جي اهميت کي مدنظر رکندي چونڊ ڪئي هُئائين. مان ٻئي ڏينهن هِتان رِليوُ ٿي سينٽ مائيڪل پهتس جيڪو انهيءَ وقت نيشنل لائزڊ ٿيل هو پر پرنسپل ۽ انهيءَ سان گڏ ڪجهه راهبائون ڪم ڪنديون باقي اسٽاف مسلمان ۽ لوڪل هو هي راهبائون سفيد لباس ۾ ملبوس هيون هنن جو تعلق مالٽا ملڪ سان هو رنگ جون اڇون ۽ سفيد لباس ۾ وڌيڪ ٺاهو ڪيون لڳنديون هيون رومن ڪيٿوليڪ فرقي جون هيون هن اسڪول سان لڳو لڳ هڪ چرچ (ديول) به هُئي جنهن جا ننڍا ٻه در اسڪول اندر کلندا هُئا هنن راهبائن کي عرف عام ۾ سسٽر (ڀيڻ) سڏيندا هُئاسين هنن جي پنهنجي رهائش اسڪول جي اڌ مٿين حصي ۾ هئي باقي اڌ مٿي سيڪنڊري جا ڪلاس ٺهيل هُئا هنن جي رهائش گاهه واري مٿئين حصي کي پرائيوٽ ڪانوينٽ ان دؤر ۾ سڏيو ويندو هو جنهن جي داخلا واري در تي حضرت عيسيٰ جو هڪ مجسمو لڳل هوندو هو منهنجي هن اسڪول ۾ جوائنگ وقت سسٽر فرانسس هيڊ مسٽريس هئي باقي هنن جي پرائيويٽ ڪانوينٽ ۾ هڪ وڏي عمر جي مدر (ماءُ) به رهندي هئي جيڪا هنن جي مذهبي ۽ روحاني ماءُ هئي انهيءَ جو نالو مون کان وسري ويو آهي ته ڇا هُئس اهيا عورت اسڪول ۾ گهٽ نظر ايندي هئي باقي مذهبي پرچار لاءِ هنن سان گڏ ويندي هُئي هنن جا پنهنجا فلاحي ادارا پڻ هُئا اسڪول ۾ اندر هڪ هاسٽل پڻ هُئي جتي ڪراچي حيدرآباد ڪنري جهڏو ۽ سانگهڙ جي عيسائي خاندانن جون ڇوڪريون رهنديون هيون، جڏهن انهيءَ وقت پنجين ڪلاس تائين مخلوط تعليم هئي ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ڪلاسن ۾ اڌ حصي ۾ ويهندا هُئا پر ڇوڪرن کي بورڊنگ ۾ رهندي مون ڪونه ڏٺو، اُهي “ڊي اسڪالر” چوارائيندا هُئا حاصل مطلب ته هن اسڪول جو نظام تمام بهترين هو صبح جي ابتدا اسمبلي سان ٿيندي هُئي جنهن ۾ سسٽر فرانسس هڪ ننڍڙي ڊائري جهلي بيهندي هئي جنهن ۾ لکيل نوٽ پڙهندي هئي ۽ شاگرد کيس فالو ڪندا هُئا ۽ هن جي پويان هر سِٽ ورجائيندا هُئا اِهو نوٽ الله تي ايمان، اخلاق قدرن ۽ محنت سان ڪم ڪرڻ جو هڪ وَچَنَ هوندو هو انهيءَ کان پوءِ قومي ترانو ٿيندو هو پوءِ شاگردياڻيون ۽ شاگرد پنهنجن قطارن ۾ هلندا هيڊ مسٽريس کي ”گڊ مارننگ“ چوندا ڪلاس رومن ڏانهن ويندا هُئا موڪل مهل وري ڪلاسن مان قطار ٺهي باهر نڪرندا هُئا ‘ڪاريڊور’وٽ سسٽر فرانسس بيٺل هوندي هئي انهيءَ کي”گُڊ آفٽر نون سسٽر“ چئي ٻاهر نڪرندا هُئا ۽ پوءِ پنهنجن گهرن ڏانهن روانا ٿيندا هُئا هي اسڪول نرسري کان وٺي ميٽرڪ تائين هو اسٽاف تمام گهٽ هو ۽ استادن کي فقط هڪ پيرڊ فري ملندو هو شايد اهيائي انهن جي پاليسي هئي ته هتان جي ديسي اسٽاف کان ڇڪي ڪم ورتو وڃي انهيءَ جو منهنجي ذات تي ڪو اثر نه پيو مان محنت ڪرڻ عادي هُئيسِ مونکي غير مادري زبان وارن کي سنڌي پڙهائڻو هو پرائمري ۾ وري هڪ پنجابي ٽيچر شهناز سنڌي پڙهائيندي هُئي اِهو سبجيڪٽ لازمي هو جيڪو ميٽرڪ تائين هلندو هو پر هن ۾ مادري زبان واريون سنڌي ڇوڪريون به شامل هيون جن کي آسان سنڌي پڙهڻو پوندو هو ڇو ته هي اسڪول انگريزي ميڊيم جو هو هي راهبائون پاڻ ۾ مالٽي ٻولي ڳالهائينديون هيون جيڪا اسانکي سمجهه ۾ ڪانه ايندي هُئي منهنجي پاڙي واري زليخا زرين جيڪا پڻ هن اسڪول ۾ استاد هئي سا چوندي هُئي. ”اَڙي هي ڪهڙا آواز ڪڍي اسانکي ڊوڄارين ٿيون يا ڪو ٻيو مقصد اٿن“
انگريزي به عربن جهڙي ڳالهائينديون هيون هنن وٽ ‘ٽ’ جو آواز نه هو بلڪه انهيءَ کي ‘ت’ اُچارينديون هيون. جڏهن پنهنجي هاسٽل وارين ڇوڪرين کي دڙڪا ڏينديون هيون ته اِهو منظر ڏِسڻ وٽان هوندو هو، ٻاهر گُهمائڻ ڦِيرائڻ جون به شوقين هيون، شاگردياڻين سان گڏ ٽيچنگ اسٽاف کي به وٺي وينديون هيون ۽ پنهنجي پرائيوٽ ڪانوينٽ ۾ سندن هٿن جا ٺهيل بسڪوٽ، ڪيڪ ۽ چاڪليٽ ساڻن گڏ هوندا هُئا. جيڪي اُتي پڪنڪ اسپاٽ تي ورهائينديون هيون شهر جي سڀني امير ترين ماڻهن جا ٻار هتي پڙهندا هُئا تن جا مائٽ پڻ انهن پڪنڪ جي حمايت ڪندا هُئا ڇاڪاڻ ته انهيءَ وقت پرائيويٽ اسڪولن جو وڏو ڄارُ اڃان ڪونه وڇايل هو.
مون جيترو هن ڪانوينٽ اسڪول جي نوڪري دوران گهميو ايترو ڪڏهن به نه گهمي سگهيس هڪ يادگار پڪنڪ مونکي ياد پئي اچي جيڪا روٽري ڪلب طرفان شاگردياڻين ۽ اسٽاف کي ڪرائي وئي هئي جنهن ۾ بَسِ جي روانگي جو ٽائيم صبح پنجين بجي هو جنهن جو انچارج ايس، اي خان مشهور سماجي ڪارڪن ۽ روٽرين هو جنهن ٽائيم ۽ شيڊول جو پيپر اوڏي مهل سڀني کي هٿن ۾ ڏنو ۽ ٽائيم جي ايتري پابندي ڪئي وئي جو هڪ منٽ به اڳيان پٺيان نه ٿيو ۽ هڪ ڏينهن ۾ ڪراچي، عزيز ڀٽي پارڪ، ڪلفٽن ڀنڀور ٺٽو ۽ ڪينجهر ڍنڍ گهمائي آيا ۽ رات جو 9 بجي سڀني استادن کي گهر جي ويجهو وڏن روڊن تي پهچايائون.
انهن ڏينهن اسان جي گهر ۾ منهنجي امڙ بيمار ٿي پئي امان جي انهيءَ بيماري گهر ۾ هڪ نئين ماجرا کي جنم ڏنو منهنجي امان جيڪا هاءِ بلڊ پريشر جي مريض هئي ۽ اڪثر هن جو علاج ٿيندو رهندو هو سا ڊسمبر جي هڪ صبح جي وقت اڌ رنگ جي موذي مرض ۾ مبتلا ٿي وئي ٿيو ائين جو هُوءَ صبح جي وقت چانهن پي رهي هئي ته هن کي کاٻي پاسي جي اک وارو پاسو ۽ چپ ڪجهه ساڻا محسوس ٿيا هن اهيا شڪايت اسان جي سامهون ڪئي اسان پاڻ ڏٺو ته چانهن سندس وات مان پاسيري ڪري رهي هئي اسان اهيا صورت حال ڏسي پريشان ٿي وياسين ۽ کيس يڪدم پاڙي واري ڊاڪٽر احمد الدين ڪوئٽه واري جي اسپتال ۾ وٺي وياسين جتي ڊاڪٽر اڃان هيٺ اسپتال ۾ ڪونه پهتو هو مٿي حصي ۾ پنهنجي گهر ۾ هو سندس عملي کيس هيٺ گهرايو جنهن امان کي تپاس ڪري، اِهو ٻڌايو ته کيس لقوه (چهري جي حصي جو فالج) ٿيل آهي پر اهو هلڪو اٽيڪ آهي علاج سان ٺيڪ ٿي ويندي ۽ ٿيو به ائين امان جو باقاعدگي سان علاج ٿيو ته هُوءَ مهيني کن ۾ بلڪل ٺيڪ ٿي وئي پر پوءِ هن کي ٻن سالن کان پوءِ اهڙا اٽيڪ ٿيندا رهندا هُئا جن هن جي باقي عضون تي به اثر ڏيکارڻ شروع ڪيو بهرحال پهرين بيماري کان پوءِ ٻن سالن تائين امان بلڪل ٺيڪ ٺاڪ رهي ۽ گهر جا ڪم ڪار ڪندي رهندي هُئي.
منهنجي ڪانوينٽ ۾ نوڪري جاري هُئي تنهن ۾ هڪ وزٽ المنظر حيدرآباد جو ۽ سنڌالاجي گهمڻ جو هو جڏهن سنڌالاجي جي ٻاهران بس هلي بيٺي ته هنن راهبائن هيٺ لهڻ کان کُتو جواب ڏنو ته: ”اسين هتي ڪونه لهنديون سين الائي ڪهڙي خطرناڪ جاءِ تي اچي پهتا آهيون.“
اسان جي ٽيچر نسيم پروين ميمڻ جيڪا تازي سنڌ يونيورسٽي مان انٽرنيشنل رليشن ۾ ايم اي ڪري آئي هُئي انهيءَ گهڻو ئي سمجهايو پر هي بِلڪل جواب ڏيئي بيٺيون ته هتي اسان جي عزت ۽ جان کي خطرو آهي، اسان واپس ميرپورخاص ٿا هلون، پوءِ مالٽي ٻولي ۾ پاڻ ۾ الائي ڪهڙي گفتگو ٿي ڪيائون، ۽ ڇا ڇا ٿي چيائون، اسان هنن جا صوتي اثرات ڏسي انجواءِ ٿي ڪيو، نيٺ نسيم پروين (پَري) هيٺ لٿي ۽ سنڌالاجي جي انهيءَ وقت جي ڊائريڪٽر غلام علي الانا صاحب کي هيءُ سڄو داستان ٻڌائي پاڻ سان گڏ وٺي آئي جنهن اچي کين سمجهايو ۽ هتي ڪوبه ڊينجر ڪونهي ۽ وري پنهنجي عيسائي ڇوڪرين کي گڏ رکيائون ۽ پوءِ هيٺ مٿي سنڌالاجي جا سڀ حصه گهمي ڏنائون مجسمن وارين عورتن کي ته وري وري شيشي مان ليئا پائي ڏٺائون سنڌالاجي جي آڊيٽوريم کي الانا صاحب کولايو اُتي علڻ فقير صاحب تنبوري سميت حاضر هو هنن راهبائن کي شاهه ۽ اياز جي شاعري ته سمجهه ۾ آئي يا ڪونه آئي پر تاڙيون ڏاڍيون ٿي وڄايائون ريڪارڊن واري سيڪشن ۾ پٿر جا گراما فون ڏسي اُهي ڳڻڻ شروع ڪيائون پوءِ وري ڪجهه دير ۾ خاموش ٿي ويون اُتي پَريءَ هنن جي ملاقات پنهنجي ڀيڻ رضيه ميمڻ (ٻگهيو) سان ڪرائي جيڪا اُتي پبليڪشن آفيسر هئي انهيءَ کي ڏسي هنن عورتن جو ڊپ ۽ خوف صفا لهي ويو پوءِ ڇوڪرين (هاسٽل) وارين کي ڍڳي گاڏي تي ويهاري فوٽو به ڪڍيائون واپسي تي الانا صاحب جا ٿورا پڻ مڃيائون ۽ واکاڻ ڪيائون ڇو ته ڊپلوميسي ۾ ته اڳ ئي ماهر هيون.
”ڊپلو ميسي جو رمزون ڏاڍيون عجيب هونديون آهن محبت ۾ مٺڙا ٻول ٻه ٽي دڙڪا ۽ هلڪو سلڪو ناز نخرو هلي ويندو اهي پر ڊپلوميسي جي ميدان ۾ هر عمل ۽ لفظ توڙي تڪي هلائڻو پوندو آهي.“
مونکي هن وقت شاهه جو هڪ بيت ياد پيو اچي ته:
مَ ڪي ويهه ڀنڀور ۾، مَ ڪي هاڙي هَلُ،
ڪوڙ ڳالهائج ڪي م ڪي، سچي ساک ۾ سَلِ.
انهيءَ کان سواءِ هڪ دفعو وري اسان ڪينجهر مڪلي ۽ ڀنڀور گهمڻ وياسين اهيا پڪنڪ ڪهڙي سماجي اداري ڪرائي هئي سو مونکي ياد نٿو اچي پر جيڪي ماڻهون گڏ هُئا تن ۾ اسحاق مهر، غيور احمد صديقي ۽ هڪ ٽيون ماڻهون شامل هو شايد اخلاق نالو هُئيس هتي به ڀنڀور جا ڦٽل آثار ڏسي هر ڪا شاگردياڻي ۽ استاد حيران پئي ٿي ته:
”سسئي پنهون جي محبت جي يادگار اڄ خاموش، ويران ڦٽل، اجاڙ ڀنڀور جي شڪل ۾ موجود هئي. هن ڀنڀور جي مٽيءَ ۾ پيار محبت جي ڪا اهڙي پيڙا موجود هُئي جو ايتريون صديون گذرڻ باوجود هن ۾ سرمستي جي خوشبو ائين واسيل هئي جيئن پرهه ڦُٽڻ مهل ماڪ ۾ ڀنل رابيل جي سُرهاڻ“
شاهه سائين جو هيءُ شعر انهيءَ تاريخي اهڃاڻ جي پوري عڪاسي ڪري ٿو:
ڪيچان آيو قافلو، عطر آندائون،
کٿوريءَ خوشبو ساڻ، وڻ ٽڻ واسيائين.
واڳون واريائون، وريو بخت ڀنڀور جو.
انهيءَ وقت ڀنڀور جو عجائب گهر قيمتي ٺڪر جي ٿانون، پٿر جي ڪجهه زيورن ۽ وري ڪلام پاڪ جي مختلف نسخن جيڪي قلمي هُئا سان سينگاريل هو تنهن ۾ مونکي ڪوفي رسم الخط اڃان سوڌو ياد آهي جو مون اُن ۾ سورت فلق کي شيشي مان اندر ڏسندي پڙهيو هو.
پوءِ مڪلي ٽڪري گهمڻ ويا هُئاسين مڪلي تي ڪجهه وقت ترسياسين ۽ سنڌ جي تاريخ ۾ دفن ٿيل پنهنجي وقت جي ارغونن، ترخانن ۽ ٻين گهراڻن جي بادشاهن کي فنائيت جي عظيم قبرستان ۾ سُتل ڏٺوسين جن پنهنجون بادشاهيون قائم ڪرڻ لاءِ ڪهڙا کيل کيڏيا هُئا.
پوءِ وري ڪينجهر گهمڻ وياسين الائي ڊرائيور ٿي چيو ته: ”هي چڪر الٽو ٿي ويو آهي هاڻي وڌيڪ وقت ضايع ٿيندو“
ڪينجهر وارو اڳيون آب تاب نه هو شايد گرمي سبب ٻاهران ماڻهون به گهٽ آيل هُئا ڪجهه اُداسي جو موسم هو اُتي وري ڇوڪرين به ٻيڙين ۾ چڙهڻ کان جواب ڏنو چون پيون ته اسانکي سج جي گرمي لڳي ويندي الائي ڇو منهن ڀيلا ڪيو ڀيٺيون هيون تڏهن ته اياز چيو آهي
آسارا آسارا ڪينجهر ڪا ڪِنارا،
نه تڙ تي تماچي، نه گندري گذارا.
سو اهو ته هُو داستان منهنجي ڪانوينٽ جي نوڪري دوران گهمڻ ڦرڻ جو هن اسڪول ۾ ڊسپلين جو خاص خيال رکيو ويندو هو ۽ هر ڪلاس جي چيڪنگ مختلف طريقن سان ڪرائي ويندي هُئي انهيءَ وقت انهن راهبائن ۾ سڀني کان گهٽ عمر واري آنجهاني سسٽر مرچلينا هئي جيڪا پوءِ اُتي جي هيڊ مسٽريس به ٺهي جڏهن ڪانوينٽ وري ڊي نيشنلائز ٿيو ته مرچلنا انهيءَ وقت هيڊ مسٽريس ٺهي مان ته اُتي نه هُيس مان ڪاليج سائيڊ تي هُيس.
”پر اِها سنسني خيز خبر پئي ته هن کي ڪنهن قتل ڪري ڇڏيو“ سا منهنجي نوڪري دوران هيڊ مسٽريس جي ٻانهن ٻيلي استاد هئي سڀني ڪلاسن جي پڙهائي بابت رپورٽ هيڊ مسٽريس کي ڏيندي هُئي.
هن اسڪول جي جيڪا ڳالهه مونکي گهڻي پسند هئي سا اهيا هئي ته شاگردن جي حاضري رجسٽر کي مين ٽين رکڻ جنهن ۾ سڄي ڪلاس جي سراسري حاضري ۽ وري هر شاگرد جي انفرادي سراسري حاضري کي ڪلاس ٽيچر مهيني جي آخري تاريخ تي رجسٽر ۾ لکي پنهنجي سنگنيچر ڪري رکندي هئي ۽ وري پهرين تاريخ تي هيڊ مسٽريس اُهو رجسٽر گهرائي ڪلاس ٽيچر جي سگنيچر هيٺان پنهنجي سَهي ڪندي هُئي ۽ تاريخ وجهندي هُئي.
اهو هڪ سٺو طريقو هو جيڪو اداري جي سربراهه جي نظرداري هيٺ ٿيندو هو هن اسڪول ۾ ٽي راهبائون خالص انگريز هيون جن ۾ سسٽر فرانسس، سسٽر لارينس ۽ سسٽر اينٿوني مرچلينا جيڪي مالٽا ملڪ جون هيون هڪ مدر ٻه هوندي هُئي جيڪا قدآور وچولي عمر جي رنگ جي سانوري هُئي چشمو نظر جو پائيندي هُئي وري هڪ سسٽر جيڪا صاف اردو ڳالهائيندي هُئي سا هئي سسٽر ‘پولي يَن’ جيڪا سانوري رنگ جي ٿلهڙي ٿلهڙي هُئي پر ڏاڍي قربائتي هُئي هن جو تعلق چون ٿا ‘گوا’ هندوستان سان هو پوءِ سندس خاندان ورهين کان رهندڙ هو هيءَ به راهبا ٿيڻ بعد پرائيويٽ ڪانوينٽ ۾ رهندي هُئي پوءِ ٻارنهن تيرنهن سال اڳ خبر پئي ته هوءُ ڪنهن بيماري سبب گذاري وئي سعيده فاضلاڻي جيڪا بعد ۾ سعيده عباسي ٺهي سا پڻ هتي ئي پڙهي ۽ سڄي عمر هتي نوڪري ڪيائين سندس تعلق شڪارپور سان هو ڏاڍي خوش مزاج کل ڀوڳ ڪندڙ احساس رکندڙ استاد هُئي هاڻي ريٽائرڊ آهي رب شال وڏي ڄمار ڏئيس.
هي راهبائون پنهنجي عيسائي مذهب وارن غريب ماڻهن جون همدرد هيون اسڪول جي ڀرسان واري چرچ (ڪليسا) جنهن جو هڪ دروازو بلڪل اندر اسڪول ۾ ورانڊي واري پاسي ۾ کلندو هو تنهن ۾ سنڊي پريئر لاءِ چونديون هيون ته اچي ڏسجو.
“هنن جا نغمه اُتي اردو ۾ ڳاتا ويندا هُئا”
جيڪي حضرت عيسيٰ ۽ بي بي مريم جي شان وٽان هوندا هُئا اسان جي اسڪول جي غريب مالهي ‘جان’ جي جڏهن شادي ٿي ته هيڊ مسٽريس سسٽر فرانسس خاص طور تي دعوت ڏني ته چرچ ۾ هلجو ۽ شادي ڏسجو منهنجي زندگي جو اِهو دلچسپ مشاهدو هو پر هڪ ڳالهه جيڪا مون نوٽ ڪئي سا هُئي چرچ جو ڊسپلين ۽ روشني خيالي وارو ماحول، خوشي به ملهائي پئي وئي اُها به سانت ۽ سمجهه سان مونکي ته انهي غريب مالهي جي شادي اڄ سوڌو ياد آهي جتي اجائي ڪابه بي حيائي نه هُئي ٽرڙائپ يا تنگ نظري ڪٿي به نظر نه آئي هي واقعو گورنمينٽ سينٽ مائيڪل جو آهي پوءِ ڪاليج سائڊ اچڻ کان پوءِ ٻڌم ته اسڪول وري پرائيويٽ ٿي ويو آهي پر جڏهن ان کي قومي ملڪيت ۾ ورتو ويو هو ته ان کان پوءِ سسٽر فرانسس هيڊ مسٽريس رهي کين هن شهر جا ماڻهون عزت ڏيندا هُئا شاگرد سندن ادب ڪندا هُئا ۽ اسٽاف سندس حڪم مڃڻ پنهنجي لاءِ اعزاز سمجهندو هو انهن ڏينهن ميرپورخاص جي ڊي، اي، او فييل رضيه شاهه ٺهي آئي جيڪا پناهه علي شاهه جي گهر واري هئي تمام روشن خيال، ڪنهن سفارش کي نه مڃڻ ۽ سڌي صاف ڳالهه ڪرڻ سندس طبيعت جا اهم جُزا هُئا سسٽر چاهيندي هُئي ته هاڻي هتي جيڪي به اپائنمينٽ ٿين سي سندس مرضي سان ٿين جنهن ۾ هنن جي مذهب وارن کي وڌيڪ ڀاڱي ڀائيوار ڪيو وڃي پر رضيه شاهه اجايون سفارشون مڃڻ واري نه هُئي ضرورت تحت پوسٽنگ ۽ ٽرانسفر ڪندي هئي جيڪا ڳالهه هيڊ مسٽريس کي ڪانه وڻي هنن وچ ۾ اهيا سرد جنگ ڪجهه وقت جاري رهي ۽ سسٽر فرانسس موڪل وٺي ٻاهر هلي وئي ڪي چون ٿا ته مالٽا وئي آهي بعد ۾ خبر پئي ته لنڊن جي ڪنهن اسڪول کي پئي هلائي پوءِ هتي ٽنڊي الله يار جي زرينه رياض نالي عورت هيڊ مسٽريس ٺاهي موڪليائون جيڪا ڪجهه عرصو رهي پر هن ۾ انتظامي صلاحيت نالي ڪابه شي موجود ڪانه هئي ٿي سگهي ٿو ته پڙهائڻ ۾ سٺي استاد هجي پر مون کي خبر ناهي هتي ڪڏهن هِن ڪو ڪلاس علامتي به ورتو هجي انهيءَ کان پوءِ غوث علي شاهه جي وزير تعليم سنڌ ٿيڻ دوران آپا قدسيه مفتي جيڪا منهنجي ڪلاس فيلو تهمينه مفتي جي وڏي ڀيڻ هئي سا هيڊ مسٽريس ٿي آئي هي گهراڻو شڪارپور سان تعلق رکندڙ هو ۽ سندس والد صاحب مفتي نور نبي ايڪسائيز انسپيڪٽر ٿي رهيو آپا قدسيه جو دور انهيءَ حساب سان بهترين رهيو جو هتي سنڌي ميڊيم جا ڪلاس شروع ڪيا ويا ۽ پهرين کان پنجين درجي تائين عارضي طور تي ٻن ڪمرن ۾ اِهو ڪم شروع ڪيائين.
اڙي هي ڇا مان ته هي فقط ڪانوينٽ اسڪول جي معاملن ۾ ايترو ويٺي لکان منهنجي ذاتي زندگي ۽ ٻيون دلچسپيون به هيون جن ۾ ٽي وي جا سنڌي اردو ڊراما ڏسڻ ۽ انهن جي ڪهاڻي ۽ سلسلي کي آئينده قسط لاءِ ياد رکڻ جهڙوڪر منهنجي خاص ذميداري هئي ريڊيو جيڪو ٽرانسِسِٽَرِ جي ننڍي روپ ۾ گهر ۾ موجود هو سو رات جو سمهڻ کان اڳ بستري جي وهاڻي تي رکيو هوندو ۽ انهي ۾ ريڊيو ايران زاهدان جي اردو پروگرام لاءِ ڏاڍو اوسيئڙو هوندو هو جنهن ۾ اردو خبرون جيڪي گهڻو ڪري شاهي خاندان جي مصروفيتن جي باري ۾ هونديون هيون ڏاڍي لقبن ۽ القابن سان پڙهيون وينديون هيون پر پوءِ انهن سان به وقت اهڙيون برباديون ڪيون جو ڌرتي انهن لاءِ تنگ ٿي وئي.
“حڪمراني جي پاڇي ۾ ٿيون سازشيون پروان چڙهن،
ڦرن ٿا چرخ جا ڦيرا ڪڏهن ڪهڙا ڪڏهن ڪهڙا.”
انهيءَ کان پوءِ اردو فرمائشي پروگرام شروع ٿيندو هو جنهن ۾ اردو گانن جي پسند لاءِ موڪليل خط پڙهي فرمائش پوري ڪئي ويندي هئي جنهن ۾ ڪجهه نالا باقاعده روزانه ورجايا ويندا هُئا جيڪي هُئا.
ڪُنُ ڪُنُ نوشاد، ترنم نوشاد، وفا نوبهار، ڪهڪشان ۽ انارڪلي هي مايون به ڪي صفا وانديون هيون جو سڄو ڏينهن گانن لاءِ ويٺيو خط اماڻينديون هيون پر پوءِ به منهنجا ڪَن جڏهن اِهي نالا ٻڌندا هُئا دل ۾ وري هڪ اڻ ڄاتل خوشي پيدا ڪندا هُئا پوءِ جي دور ۾ وري جڏهن.
”پاڪستان ۾ ڪا غير معمولي ڳالهه ٿيندي هئي ته بي بي سي تان وري مارڪ ٽيلي ويڙهاڪ رَنُنُ وارو ڪردار ادا ڪندو هو ۽ ڳالهه کي وڌائي تيل تي ماچيس جو ڪم ڏيکاريندو هو“
منهنجي امان ۽ ماسي رخسانه قاضي جي ماءُ وري صبح جو ملاقات ڪري انهيءَ تي تبصرو ڪنديون هيون جيڪي پاڪستان جون خبرون به ٻڌنديون هيون سي چونديون هيون. ”انهي مُئي مارڪ ٽيل توبهه ٿي ڪجي ڪوڙ ته ڪهڙا ٿي ڳالهايا!“
پوءِ رب ڄاڻي ڪير ڪوڙو هو يا سچو پر هي ٻئي مرهياتون پنهنجي ملڪ کي گهٽ (ڪَسو) ڪرڻ نه ڏينديون هيون.
دنيا جا سڀ رشتا ناپائيدار آهن انسان دنيا ۾ اڪيلو اچي ٿو ۽ کيس اڪيلو ئي وڃڻو آهي اهو قدرت جو قانون آهي
منهنجي زندگي جي اُها نڀاڳي رات جنهن جي صبح وري عيدالضيٰ جي ڀلاري ڏينهن سان ٿيڻي هُئي سن 1982ع جو سيپٽمبر مهينو هو اسين گهر ڀاتي گهر جي ڪشادي اڱڻ ۾ سُتل هُياسين ته اوچتو بابا سائين سيني جي کاٻي پاسي سور جي شڪايت ڪئي پاڻ سُمهڻي جي نماز کان پوءِ کٽ تي سمهڻ کان اڳ هڪ آرام ڪرسي تي ويهي صلات سڳوري پڙهندو هو انهي وقت به تسبيح سندس هٿ ۾ هُئي ۽ بابا جو ساهه جو کڙڪو ۽ آواز بدليل هو منهنجو ڀاءُ انور اهيا سڄي ماجرا سمجهي ويو هو جنهن تازو ڊاڪٽري پاس ڪري ميرواهه شهر ۾ پنهنجي ڪلينڪ کولي هئي تنهن جلد از جلد بابا کي سول اسپتال ميرپورخاص پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي ڇو ته دل جو شعبو انهيءَ وقت صرف هن اسپتال ۾ هو جلد از جلد منهنجي مامي جي پٽ عبدالقادر (لاله) کي گهرائي بابا کي گاڏي ۾ ويهاري اسپتال وٺي ويا، اُتي ڪوبه ڊاڪٽر ايمرجنسي اٽينڊ ڪرڻ لاءِ موجود ڪونه هو منهنجي ڀائرن خود همٿ ڪري اسٽور مان آڪسيجن سلينڊر ڪڍي کيس آڪسيجن ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي پر بابا انهيءَ وقت زندگي جي جنگ هارائي چُڪو هو جيڪو پنهنجي پيرن سان هلي اسپتال پهتو هو سو ٻين جي سهاري سان هڪ لاش جي صورت ۾ پهتو ۽ جڏهن بابا جو بي جان جسم اسانجي اڱڻ ۾ رکيائون ته انهيءَ وقت اسان چئني ڀائرن ڀينرن کي حياتي هڪ ڀوائتو سپنو ٿي لڳي منهنجو ڀاءُ انور ته زار قطار روئيدي اچي کٽ تي ڪريو هو مشتاق جيڪو ميڊيڪل جي ٻئي سال ۾ هو تنهن ڪجهه همٿ ڪري هن اوچتي صورتحال کي جوان مڙسي سان منهن ٿي ڏنو منهنجي ماسي، مامي وارا پاڙي مان ياسين کوکر وارا اوڏي مهل پهچي ويا هُئا منهنجي لاءِ ته اُها هستي وڇڙي وئي هئي جنهن مونکي زندگي ۾ سڀ کان گهڻو پيار ڏنو ۽ ويساهه ڏنو اُهو ڇانورو هاڻي ڊهي پٽ پئجي ويو هو موت برحق آهي ۽ بابا کي پڻ اُن مهل اُتي دم ڏيڻو هو سو ته ٿيڻو آهي.
هو وڃڻا هُئا وڃڻا هُئا،
سي مور هتي ڪين رهڻا هئا،
هُو جهل پل ساڻ نه جهلڻا هئا،
ڀلي هيلا لک هلايان ها.
فجر جي ٻانگ تائين گهر ماڻهن سان ڀرجي ويو هو منهنجي مامي امان الله اِها صلاح ڏني ته صبح جو عيد نماز کان پوءِ بابا جي جنازي نماز پڙهائي وڃي ته بهتر ٿيندو پوءِ کيس غسل ڏياري، جڏهن سندس پنجاهه سال اڳ حج جي موقعي تان سعودي عرب مان آندل ڪفن جو ڪپڙو، ڪپڙي جي ٿيلهي مان ڪڍيو ويو ته اُهو بلڪل نئون نڪورو نڪتو جهڙوڪر انهيءَ وقت بازار مان آندو ويو هجي ۽ کن پل ۾ ڪيترائي اسان جا مائٽ گهر ۾ داخل ٿيا ۽ بابا جي ڏولي کڻي تقي شاهه عيدگاهه ميدان ۾ پهتا ۽ ماڻهن جي وڏي انگ سندن جنازي نماز پڙهي ۽ بابا جي وفات جي خبر سڄي شهر ۾ پکڙجي وئي پوءِ بابا جو جنازو ‘اميدن ڀرئي’ قبرستان ڏانهن کڻي ويا جتي منهنجو چاچو عبدالرسول دفن ٿيل آهي.
وري اچڻي ناهه سا، جيڪا وئي وَير،
ڏِس هو واري ڍير، پنڌ پري آ پانڌيا.
بابا جي وفات اسان لاءِ وڏو سانحو هُئي، جيڪو اولاد سان حد درجي پيار ڪندڙ، خيال رکندڙ وري بيماري سيماري ۾ اوجاڳا ڪندڙ پيءُ هو پوءِ به مان بابا لاءِ لکندس ته:
”پَلَ جو پانڌيئڙو هو، وڃڻو هن کي دور هُيو“
منهنجي اسٽاف کي جڏهن انهن ڏک ڏيندڙ واقعي جي خبر پئي ته انهن کي به ڏاڍو ڏک پهتو سڀ کان وڌيڪ اهم ڳالهه ته اِهي عيسائي راهبائون پڻ اسان جي تڏي تي آيون جيڪي گهڻو ڪري پنهنجي ڪميونٽي کان علاوه ڪٿي ڪونه وينديون هيون تن ۾ سسٽر لارينس، سسٽر مرچلينا ۽ سسٽر پولي يَن شامل هيون جيڪي اچي ڪجهه دير لاءِ خاموش ويهي رهيون ۽ پوءِ بابا جي فوت ٿيڻ جو سبب وغيره پڇي دم دلاسا ڏيئي هليون ويون ڪجهه ڏينهن ماڻهن جو اچ وڃڻ رهيو ۽ پوءِ بابا جي چاليهي کان پوءِ گهر ۾ خاموشي ڇائنجي وئي.
وقت وڏو مرهم آهي آهستي آهستي وري پراڻين مصروفيتن تي موٽي آياسين انهيءَ عرصي دوران سال کن کان پوءِ مون هن اسڪول مان موڪل وٺي بي ايڊ جي ٽرينگ ڪئي جڏهن مون انهيءَ ٽرينگ جو خيال ظاهر ڪيو ته اسڪول جو ٻيون ٽيچرس به مون ساڻ راضپو ڏيکاريو ٻين اسڪولن ۾ به اُهي استاد جن جا هر سال “سي ايڊ” ۽ “پي ٽي سي” جا آرڊر نڪرندا هُئا تن به پنهنجي خرچ تي بي، ايڊ ڪرڻ جو ارادو ڪيو انهيءَ کان ٽي چار سال اڳ مورو ٽرينگ ڪاليج قائم ٿيو هو جتي ڪيترن ئي پرائمري ماسترياڻين کي موڪلي دربدر ڪيو ويو هو اِهو هڪ ڏورانهون مفاصلو هو اُتي هاسٽل ته موجود هئي پر استاد اوڏانهن وڃڻ کان ڪيٻائنديون هيون تنهن سبب هنن سڀني حيدرآباد جي بي ايڊ کي ترجيح ڏني پر ڪجهه ڏينهن ۾ مورو ايليمنٽري ڪاليج کي صرف اتر سنڌ جي ماسترياڻين لاءِ منظور ڪيو ويو اتي اسان جي ٿرپارڪر ضلعي جون پرائمري ماسترياڻين کي حيدرآباد جي ٽرينگ ڪاليج ۾ سرڪاري خرچ تي اماڻيو ويو باقي مان جيڪا ليگوينج ٽيچر هُئس اهيا پوسٽ “جي ايس ٽي” برابر هئي تنهن کي گاڏي کاتي اولڊ ڪيپمس ۾ پنهنجي خرچ تي ٽرينگ ڪرڻ پئي.
بي ايڊ به زندگي جو هڪ يادگار سبق هو جيڪو جڏهن پويان ورائي ڏسان ٿي ته مونکي پنهنجي پاڻ لاءِ اڻ لاڀائتي ٿي لڳي هيءَ ٽرينگ نون ڏهن مهينن جي مختصر عرصي ۾ ڪرڻي هئي جنهن ۾ حيدرآباد کان ٻاهر وارين استادن کي ماروي هاسٽل ۾ رهائشي ڪمرا ڏنا ويا هُئا جيڪي هاسٽل جي بي بلاڪ ۾ هوندا هُئا هي هڪ ٿورو عرصو هو جنهن ۾ اُتي رهڻ ڪو مسئلو نه هيو يعني سيپٽمبر کان مئي تائين ماروي هاسٽل مان صبح جو يونيورسٽي جي بس اسانکي کڻي شهر اولڊ ڪئمپس پهچائيندي هئي وري ڏيڊ بجي واپس هاسٽل ڇڏيندي هُئي هن ۾ يونيورسٽي (اولڊ ڪئمپس) جا اُهي استاد به سوار ٿيندا هُئا جيڪي يونيورسٽي ڪالوني ۾ رهائش پذير هئا جن مان ڪجهه جا نالا ياد اٿم عبدالرحمان مغل صاحب نثار احمد نوراني ٻيو هڪ سيال صاحب نالو نٿو ياد اچيم ڳائڻي شازيه خشڪ جو والد ماجد به ڪڏهن ڪڏهن واپسي تي يا وري صبح پهر ۾ نظر ايندو هو ڪجهه استاد وري اولڊ ڪيمپس جي بلڊنگ ۾ پڻ رهندا هُئا ڊاڪٽر قمر واحد جيڪا اسان وٽ استاد نه هُئي پر اولڊ ڪيمپس جي بلڊنگ ۾ رهندي هئي هاسٽل ۾ بي بلاڪ ۾ روم نمبر 75 منهنجو ۽ نسيم پروين (پَريءَ) جو هو انهن ڏينهن ۾ مئڊم تنوير جوڻيجو هاسٽل وارڊن هئي هاسٽل جي وڏي گيٽ جي سامهون اندر سندس ننڍڙو بنگلو هو جنهن وٽ ڪڏهن ڪڏهن گڏجاڻي ٿيندي هُئي مئڊم رفعيه شيخ به اتي ايندي هئي ۽ هاسٽل جي مسئلن بابت پڇندي هئي بهرحال انهيءَ وقت هاسٽل جو ماحول سٺو ۽ شانتي وارو هو هرڪو پنهنجو ڪمري ۾ لکڻ پڙهڻ ۾ مصروف هوندو هو ورانڊن ۾ خاموشي هوندي هُئي ڪنهن به مرد کي اندر اچڻ جي اجازت ڪانه هوندي هئي ڇوڪرين جا وارث گيٽ جي اندر رکيل بينچن تي اچي ويهندا هُئا ۽ ملاقات ڪري هليا ويندا هُئا اندر صرف هڪ چوڪيدار قادر بابا کي اچڻ جي اجازت هُئي سو به سج لٿي جو اندر اچي بتيون ٻاريندو هو ۽ صبح جو فجر نماز کان پوءِ وري اچي بتيون وسائي هليو ويندو هو.
هتي مون اِهو پرکيو ته ٽرينگ ڪا ايتري ڏکي ڪانه هئي بلڪه اجائي ڊيگهه ٿيل هئي يعني
”وقت ڪم مقابلا سخت“ واري ڳالهه هئي استادن جا ليڪچر اسائنمنٽ، مڊٽرم ٽيسٽ ليسن پلان ڪرڻ، ليسن ڊيڻ، ڊماسٽريشن ليسن ڏيڻ وغيره هن بي ايڊ جا حصه هُئا استاد سٺا هُئا انهن مان ڪي ته بلڪل غير جانبدار هُئا جن جو ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين سان ڪو تعلق نه هو، هُو سٺو پڙهائيندا هُئا صحيح ڪم تي سٺيون مارڪون پڻ ڏيندا هُئا تن ۾ هڪ مثالي استاد نثار احمد نوراني هو سندس سبجيڪٽ هو.
“هُيومن ڊولپمنٽ اينڊ لرنِگ”
جنهن سبجيڪٽ کي مختصر طور ايڇ ڊي، ايل چوندا هُئاسين ڏاڍو سُٺو پڙهائيندو هو حاضري جلدي وٺندو هو گذريل ڏينهن جي غير حاضري تي چوندو هو.
“لاسٽ ٽائيم يو وَر ايب سينٽ؟”
يعنيٰ رومال ۾ ويڙهي چماٽ به هڻي ڪڍندو هو بهرطور استاد سٺو هو امتحاني پيپر گهڻو ڪري آبجيڪٽ ٽائيپ ٺاهيندو هو جنهن ۾ صحيح آپشن اڳيان گول دائرو ڪڍڻو پوندو هو ٻه سبجيڪٽ لازمي هوندا هُئا جن کي اسان پاڻ چوائس ڪندا هُئاسين مثلاّ سنڌي سان گڏ اسلاميات جي جوڙي هئي تاريخ ۽ جاگرافي جي جوڙي وغيره انهن جي ليسن پلاننگ ٿيندي هُئي ۽ استاد پاڻ به هڪ ليسن پريٽيڪلي ڪري ڏيکاريندو هو اسان جي سنڌيءَ جي استاد جمن ٽالپر به اسانکي بهترين نموني پريڪٽيڪلي ڪري ڏيکاريو هو ۽ بهترين نموني ماڊل ليسن ڏنو هو جنهن ۾ هڪ نظم هُئي.
”ڇڏي ويا مونکي، غربت ۾ زمين وارا زمان وارا“
هي ليسن ڪيمپس هال ۾ ڪيو ويو هو ۽ استاد صاحب باقاعده اسان کان موٽي ويشن ڪرائي پاڻ ٽاپڪ تي آندو هو ۽ پوءِ بلڪل سُٺي انداز ۾ اهيا نظم ڳائي، هڪ ڪمزور ۽ لٺ تي هلندڙ انسان جي حيثيت ۾ پرفارم ڪيو هاڻي مان سوچيان ٿي ته اگر استاد واقعي انهن ماڊل ليسن کي فالو ڪري پڙهائن ته ڇا شاگرد دلچسپي نه وٺندا! بلڪل وٺندا ۽ ”ڪلاس روم ۽ پڙهائي (تعليم) هنن ۾ اتساهه پيدا ڪندڙ شيون هونديون“
ٽرينگ جي پڇاڙي وارن ٻن مهينن ۾ اسان جا ليسن ميران هاءِ اسڪول ۾ رکيا ويا جتي روشن شيخ نالي استاد اسانجي سپروائيز هُئي جيڪا ڪڏهن ته ليسن اچي ڏسندي هُئي ڪڏهن وري چوندي هُئي ته پاڻ وڃي ڏيو آءُ ڇوڪرين وٽان معلوم ڪنديس مون اهيا ڳالهه نوٽ ڪئي ته اِهي شاگردياڻيون ايترا ليسن اٽينڊ ڪري چڪيون آهن جو سپروائيزر کي بلڪل صحيح رپورٽ ڏينديون هيون.
هڪ استاد جيڪو منهنجي خيال ۾ استاد محترم هو سو هو تاج محمد هاليپوٽو حالانڪه هو پڙهائڻ ۽ سمجهائڻ ۾ بلڪل ٻُڙي هو پر هڪ انسان دوست ۽ همدرد شخص هو هيءَ استاد اسان کي ٻئي سيمسٽر ۾ ايس، او، ايم پڙهائيندو هو جنهن جو مطلب آهي “اسڪول آرگنائزيشن ۽ مينجمنٽ” هڪ استاد لاءِ اِهي ڳالهيون ضروري آهن ته هُو ليسن يا ليڪچر پڙهي پوري تياري ڪري اچي پرتاج محمد صاحب ٻاهران يورپ مان پڙهي آيو هو ۽ ڪراچي ۾ ڪنهن اداري ۾ انتظامي عهدي تي فائز هو هن کي پڙهائڻ جو ڪو تجربو نه هو ڪڏهن ڪڏهن هڪ وڏو ضخيم ڪتاب کڻي ايندو هو ۽ اُهو ريسٽورم تي رکي انگريزي ۾ پڙهندو هو ۽ تيزي سان پڙهندو ويندو هو چوندو هو.
”بابا ڳالهه سمجهندا وڃو!“
هيئين سان هنڊايو مان ڪنهن کي به فيل نه ڪندو آهيان پر پوءِ به محنت ضروري آهي گهڻو ڪري سڀني کي اي گريڊ ڏيندس شخصيت سُٺي هيس لباس سٺو معنيٰ (ويل ڊريس) هو گلاب جو گُل هٿ ۾ هوندو هُئس اُهو وري ڪلاس روم ۾ اچي ڪوٽ جي کيسي تي لڳائيندو هو ڪڏهن ڪڏهن وري هفتي جا ٻه ڏينهن حاضري رجسٽر کولي چوندو هو.
”اڄ بابا تفصيلي حاضري وٺندس!“
پوءِ رول نمبر نالو پيءُ جو نالو ذات وغيره پڙهندو هو ۽ وري ڪڏهن ڪڏهن ڪو نالو وڻي ويندو هُئس يا مطلب نه سمجهندو هو ته انهيءَ نالي واري شاگرد يا شاگردياڻي کان نالي جو مطلب پڇندو هو ته ڇا مطلب آهي هڪ ڀيري مونکي چيائين ته تنهنجي نالي جو مطلب ڇا آهي؟ نورالصباح ڇاکي ٿا چئو!؟
مون وراڻي ڏني: “صبح جي روشني”
چيائين ڪهڙو نه ڀلو نالو آهي، انهيءَ صبح جي روشني مان ئي سڄي ڏينهن کي توانائي ملي ٿي.
ڪلاس ۾ هڪ ڇوڪري ليليٰ خواجه هئي، جنهن کي چيائين ته بابا اِهو نالو تبديل ڪريو. “لَيلِ معنيٰ رات ۽ رات ۾ اونڌهه (انڌيرو) ٿئي ٿو، ڪاري هوندي آهي جنهن ۾ ڪيتريون ئي برايون مرئي ۽ غير مرئي طاقتون حاوي هونديون آهن.
بھرطور اِها استاد تاج محمد هاليپوٽو صاحب جي ذاتي راءِ هُئي هن صاحب به رزلٽ ۾ گهڻو ڪري اي گريڊ ڏنو ۽ وري فيل ڪنهن کي ڪونه ڪيائين. اسان جهڙن جن پنا ڪارا ڪيا هُئا تن کي اَي ون گريڊ به ڏنائين.
انهيءَ ٽرينگ جو آخري مرحلو ٻه فائنل ليسن هئا جيڪي لازمي سبجيڪٽ جي استادن کي ڏيڻا هُئا يعني اسان کي لازمي سبجيڪٽ سنڌي ۽ اسلاميات مان هڪ هڪ ليسن ڏيڻو هو سنڌي ۾ استاد جمن ٽالپر مونکي ٽاپڪ ڏنو هو ‘اجرڪ’ اسلاميات ۾ لغاري صاحب ٽاپڪ ڏنو هو “حج جا فرائض” اهي ٻئي ليسن مونکي هڪ ٻئي اسڪول جنهن جو نالو “مدرست البنات” هو تنهن ۾ ڏيڻا هُئا هي گرلس هاءِ اسڪول جيڪو مارڪيٽ ٽاور ويجهو هو اسڪول جي عمارت رنگ روپ ٿيل صاف سٿري هئي ۽ اُتي جي هيڊ مسٽريس سٺي شخصيت رکندڙ، باوقار عورت هُئي جنهن جو اخلاق تمام سٺو هو ۽ نرم لهجو رکندڙ هُئي تنهن ڏاڍي سٺي نموني اسان جي مرحبا ڪئي ۽ حوصله افزائي ڪيائين پوءِ اسانکي ڪيمپس طرفان هنن ليسن کي سپروائيز ڪرڻ لاءِ استاد ڏنائون ٽڪماڻي صاحب اسان جي هن سان پهرين ملاقات هُئي مون هن کي ڪيپمس ۾ ڏٺو هو پر هن سان ڪڏهن ڪونه ڳالهايو هئوسين ڪلاس ۾ ايندي ويندي نظر ايندو هو اسانجي ڪابه ڪلاس ڪانه ورتي هُئائين اسانکي ڏسي چيائين ته:
“ڪهڙي شهر جون آهيو!؟”
اسان جواب ڏنو: “ميرپورخاص جون آهيون”
پوءِ چوَڻ لڳو ته ميرپورخاص جون نه ٿيون لڳو، مونکي سکر يا ڪراچي جون لڳو ٿيون.
حالانڪه اسان ڪراچي رينج ۾ اچي ڪونه ٿي سگهياسين، اِهو ڪراچي ۽ انهيءَ جا مختلف ضلعه هن ڪيمپس سان سلهاڙيل ڪونه هُئا
بهرطور ليسن ورتائين ۽ ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ سُٺا ريمارڪس لکيائين مثلاّ
“ٽيچر صاف سٿري سمارٽ ۽ ويل ڊريس هئي، آواز اوچو هو، ڪلاس ڪنٽرول ۾ هو، شاگردياڻين ۾ مڪمل خاموشي هُئي هُو دلچسپي وٺي رهيون هيون وغيره وغيره”
ٽن مهينن کان پوءِ يا الائي ڇهن مهينن بعد رزلٽ آيو مون جو اي ون گريٽ آيو ۽ ساٿياڻي رخسانه قاضي هتي فرسٽ پوزيشن ماڻي هُئي اسان جڏهن بي ايڊ جي ٽرينگ تي وياسين تڏهن ٿرپارڪر جي ڊي، او فيميل مئڊم ممتاز مرزا هُئي جڏهن واپس آياسين ته ساڳي حميده حيدر موجود هُئي انهيءَ ڪرسي تي، اسان ٽرينگ تي ويلن جا ساڳين اسڪولن ۽ پوسٽن تي آرڊر ڪڍيا هُئائين.
انهيءَ دوران جڏهن مان بي ايڊ جي ٽرينگ تي هُيس ته انهيءَ جي آخري ڏهاڙن دوران منهنجي ننڍي ڀيڻ ممتاز جي شادي پڻ ٿئي وئي هُئي جيڪا اسانجي ڏيپارجائي مائٽ محمد اظهر قريشي سان ٿئي هُئي جيڪو اليڪٽانڪ انجنيئر هو انهيءَ وقت مديني منوره ۾ مدينه اليڪٽرڪ ڪمپني جو ملازم هو منهنجي انهيءَ ٽرينگ دوران پڻ امان کي اڌ رنگ جو هڪ ٻيو حملو ٿيو هو جنهن هن کي ڪافي ڪمزور ۽ ناتوان بڻائي ڇڏيو هو ۽ هُوءَ ڪم ڪار ڪرڻ جهڙي ڪانه رهي هُئي ممتاز جي سعودي عرب وڃڻ کان پوءِ ۽ شادي کان پوءِ حيدرآباد ۾ ساهرن ۾ رهڻ دوران امان جي نظرداري ڪرڻ ۽ گهر جي ڪم ۾ نوڪرياڻين جي نظرداري ڪرڻ لاءِ منهنجي ماسات حسينه آپا جي ڌيءَ رفيعه ٻه مهينا کن اسان جي گهر ۾ رهي پوءِ مان ٽرينگ ختم ڪري گهر اچي ويس ۽ اچي گهر جون ذميواريون سنڀاليم هن ننڍڙي عمر واري رفعيه جيڪا شايد انهيءَ وقت ستين ڪلاس ۾ جيمس آباد ۾ پڙهندي هئي تنهن اسان جي هن گهر کي ڏاڍي سُٺي انداز ۾ هلايو ۽ اسان جو دِلَيون کٽي ورتيون هيون مان جڏهن ميرپورخاص خميس جي شام تي ايندي هُئس (انهن ڏينهن جمعو موڪل هوندي هئي) ته هُو ڪونه نه ڪو رات جو ڏٺل خواب ٻڌائيندي هُئي وري چوندي هُئي پوءِ اک کلي پيم باقي اڳلي رات خواب ڏسنديس يعني هن جي خيال ۾ خواب به ”هڪ قسط وار ڊرامي وانگر هُئا“ جنهن ۾ هو پنهنجي خواهشن ۽ تمنائن کي پورو ٿيندو ڏسندي هُئي يا وري ٻاراڻي طبيعت موافق وڌاءُ ڪندي هُئي
ڳاڙها گل گلاب، تنهنجا منهنجا خواب،
سورج بڻجي جرڪندا، ديوانن جا خواب.
هر وقت مسڪرائيندڙ چهري واري هيءُ رفعيه ڏاڍي تعاون ڪندڙ پيار ڪندڙ ۽ احساس رکندڙ ڇوڪري هئي ۽ اڃان به آهي هاڻي شادي شدهه ۽ ٽن پٽن ۽ ٻن ڌيرن جي ماءُ آهي سندس گهر وارو ميرپورخاص جو اکين جو ماهر ڊاڪٽر آهي رب پاڪ کيس خوش ۽ آباد رکي.
بي ايڊ ختم ٿيڻ کان پوءِ منهنجي حياتي وري پراڻي دڳ تي هلڻ شروع ٿي هُئي آپا قدسيه قوم پرست هُئي سنڌي ميڊيم شروع ٿيڻ سان آپا جي ڊيمانڊ تي اسٽاف به گهڻو اچي ويو هو اسان جيڪي سينئر هُئاسين تن جو ورڪ لوڊ به ڪجهه گهٽ ٿيو هو.
انهيءَ وقت ڪجهه ٻيا پرائيويٽ اسڪول به کلي ويا هُئا جن جو نامچار ٿيڻ شروع ٿيو هو سيٽلائٽ ٽائون جا ڪيترائي ٻارڙا ويجهڙائپ هُئڻ سبب ۽ انگريزي ميڊيم هُئڻ ڪري اُتي داخل ٿيڻ شروع ٿيا هُئا پوءِ به سينٽ مائيڪل ڪانوينٽ اسڪول جيڪو حيدرآباد روڊ تي وڏين ڀتين ۽ اندر ڳاڙهين سِرِن سان ٺهيل آهي سو اوچا ڳاٽ ڪري پنهنجي ماضي جي عظمت جي ياد اڃان به ڏياري پيو.
مون جيئن اڳ ذڪر ڪيو ته هن اسڪول جي ٻارن جا مائٽ ٻارن کي گهمائڻ ڦرائڻ ۾ ڏاڍي دلچسپي وٺندا هُئا ۽ اهڙا موقع ڏيندا هئا ته ٻار استادن سان گڏ گهمڻ ڦرڻ وڃن اهڙوئي هڪ وزٽ ڪامارو شريف جي ڊاڪٽر پير جليل ڪرايو هو سندس ڇوڪرا ۽ ٻه ڇوڪريون سيما بي بي ۽ مصباح بي بي اسان وٽ شاگردياڻيون هيون تن هڪ ڏينهن سندن ڳوٺ گهمائيڻ جي دعوت ڏني اسان سندن ڏنل سوارين ۾ سوار ٿي سندن ماءُ سان گڏ ڳوٺ پهتاسين گهرن جي اڳيان خلاصي جاءِ تي شاميانه لڳائي ڪرسيون رکي ۽ کٽن تي رلهيون وڇائي ويهڻ جو انتظام ڪيو ويو هي منظر جهڙوڪر ڪنهن شادي جو هجي اِهي راهبائون ته اِهو منظر ڏسي وائڙيون ٿي ويون هيون ۽ پوءِ ان ڳالهه تي متفق ٿيون ته سنڌي مهمان نواز ۽ وشال دل وارا ٿيندا آهن اسان سندن گهر ۾ به وياسين جتي صفائي سٿرائي لاجواب هُئي اُتي ڇوڪرين سيما بي بي جون مائيٽياڻيون قربائتيون هيون شام جو وري ڇهين ستين بجي سڀني کي ذاتي گاڏين ۾ گهر ڀيڙو ڪيائون هتي سڪيورٽي لاءِ ٻاهر انهن ذاتي گارڊ به وهاريا هُئا مطلب ته هڪ وي آءِ پي پڪنڪ هُئي جيڪا وسرڻ جوڳي نه آهي ڪافي سال هتي رهڻ کان پوءِ مان هتي جي ماحول ۾ بلڪل ايڊجسٽ ٿي وئي هُيس اتي مونکي ايڇ ايس ٽي پوسٽ ملي وئي هُئي رب پاڪ کي مونکي اڃان ترقيءَ تي رسائڻو هو مان هن ڪٿا ۾ اڳ به لکي چڪي آهيان ته منهنجي ترقي جي رفتار ڪَڇُون واري هُئي سو آهستي آهستي وکون کڻندي اڳتي وڌان پئي ۽ قدرت منهنجي رهنمائي ڪري رهي هُئي هڪ ڏينهن ڪانوينٽ اسڪول ۾ ڪلارڪ آفيس وٽان لنگها پئي ته آفيس ڪلارڪ حيات نهوڙي مونکي سڏ ڪري ٻڌايو ته
“ادي! اڄ جي اخبار ۾ سنڌ پبلڪ ڪميشن طرفان ليڪچرارن جون پوسٽون آيون آهن انهيءَ ۾ سنڌي ليڪچرار جون پوسٽون آهن پر تمام ٿوريون آهن منهنجي خيال ۾ توهان کي خبر هوندي هاڻي اپلاءِ ته ڪيو”
مان جيڪا هن نوڪري ۾ مست هُيس ۽ اهڙي ڪا معلومات ڪانه رکندي هُيس ته مونکي ڪهڙي خبر ته هاڻي به مونکي سترهون گريڊ ملي سگهي ٿو.
”سُتين ڪهڙي سار، وِڄُ کنوندي ويسرا“
يعني مان هاڻي ليڪچرار شپ مان آسرو لاهي ويٺي هُيس ۽ منهنجي اندر جي نقاد وري ڳالهائڻ شروع ڪيو ته ”هيترا سال ته ليڪچرار شپ ملي ڪانه هاڻي ڇا پروفيسر ٺهندس! سياڻن سچ چيو آهي. اُميد سُٺي رکڻ گهرجي جيڪڏهن يقين ڊانواڊول ٿئي ته هٿ ۾ آيل ڪاميابي به ناڪامي ۾ تبديل ٿي ويندي آهي.“
نقاد ۽ منهنجي اندر جي ويڙهه ساندهه ٻه ٽي ڏينهن جاري رهي مان ڪوبه فيصلو نه ڪري سگهي هُيس ٽن ڏينهن کان پوءِ حيات مون کان وري پڇيو ته مون کيس ساڳيو جواب ڏِنو، هِن مونکي چيو ته ايترو به مايوس نه ٿيو سڀاڻي مونکي سعيده اسرار جي ڪنهن ڪم سان ڪميشن آفيس وڃڻو آهي چئو ته فارم وٺي اچان مون حامي ڀري ادا حيات جنهن ڪجهه سال اڳ مونکي پبلڪ اسڪول ميرپورخاص ۾ نوڪري لاءِ اپلاءِ ڪرڻ جو چيو هو جيڪا پڻ سترهين گريڊ جي هُئي مون انهيءَ ۾ اپلاءِ به ڪيو هو منهنجي انٽرويو به سُٺو ٿيو هو ۽ مان ڪنهن حد تائين ڪواليفاءِ ڪري وئي هُيس هن جي سليڪشن ڪاميٽي ۾ پروجيڪٽ ڊائريڪٽر ۽ پرنسپال ڊاڪٽر شريف ميمڻ، ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڪجهه ٻيا ماڻهون به شامل هُئا. مون تائين اهيا اطلاع پهتي ته مان سليڪٽ ٿي وئي آهيان پر پوءِ سليڪشن کي انهيءَ بنياد تي رَدِ ڪيو ويو هو جو مان انهيءَ وقت بي، ايڊ ڪيل ڪانه هُئس بهرطور قصو ڪوتاهه پوءِ ڪجهه بي ايڊ ڪيل ڪجهه غير بي ايڊ مرد ۽ عورتون اُتي رکيون ويون هي ميرپورخاص جو هڪ سٺو رهائشي اسڪول هُيو جنهن جي ڪافي عرصي تائين هاڪ رهي ميڊم زينت ٽالپر جنهن مون سان ايم اي جو امتحان (سنڌي) سيڪنڊ ڪلاس ۾ پاس ڪيو هو پر بي ايڊ ڪيل هُيس اپوا اسڪول ۾ سينئر ٽيچر هُئي سا پڻ پبلڪ اسڪول ۾ اچي وئي هُئي جيڪا شهر جي سنڌي عورتن ۾ ڪافي ايڪٽو، ذهين ۽ زماني شناس عورت هئي.
بهرطور منهنجو نوڪري لاءِ اِهو پهريون انٽرويو هو انهيءَ مان مايوس ٿي وئي هُيس ۽ ڪميشن لاءِ فارم ڀرڻ نٿي چاهيم پر پوءِ مان ڪميشن جو فارم گهرايو پنهنجي هٿن اکرن سان ڀريم ۽ جمع ڪرڻ جو ڪم منهنجو ننڍو ڀاءُ مشتاق چالان في ڀري ڪميشن آفيس ٺنڊي سڙڪ حيدرآباد ۾ ڪرائي آيو جيڪو انهيءَ وقت لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۾ پڙهندو هو اِهو وزيراعظم محمد خان جوڻيجو جو دور هو هر طرف نوڪرين لاءِ نوان گس کوليا ٿي ويا ڪميشن جا امتحان ڪرايا ئي ويا استادن کي برسر روزگار ڪرڻ لاءِ “نئين روشني” تعليم کاتي ۾ ۽ ”اسڪول هيلٿ سرورس“ جهڙا منصوبا صحت کاتي ۾ شروع ڪيا ويا هُئا اهڙي طرح ورهين کان روزگار کان نااميد نوجوانن کي نوڪريون ڏنيون پئي ويون بقول اياز:
ڏس باک ڀليري آئي آ.
ڏس سنڌ مٿان سرهائي آ.
مون اُهائي ڪُمي جهڙي سست رفتاري سان اڳتي وڌڻ جا خواب ڏسندي هن ڪميشن جي امتحان ۾ تياري جا سانڀاها شروع ڪيا هُئا ڪافي انتظار کان پوءِ گهر جي ايڊريس تي انٽريو ليٽر پهتو هو جنهن ۾ پڻ منهنجا اڳواٽ جمع ڪيل ڪجهه ڊاڪومينٽس مثلا رهائشي سرٽيفڪيٽ ۽ ڪيريڪٽر سرٽيفڪيٽ ٻيهر گهرايا ويا هُئا منهنجي پنهنجن هٿن سان لکيل ايڊريس جيڪا چئن جاين تي لکڻي پوندي هُئي تنهن مان به ٽي غائب هيون يعني مطلب اِهو ته هڪ تي مونکي ڪال ڪيو ويو هو ۽ ٻيون ڪٿي غير ذميداري جو ثبوت ڏيندي اُڇلائي ڇڏيون هُئائون اِهو سوچي ته هاڻي هنن جو ڪهڙو ڪم!
پاڻ انهيءَ جي ڊيمانڊ ڪئي هُئائون معنيٰ عقل جا انڌا هُئا اهڙن ماڻهن لاءِ علامه آءِ آءِ قاضي فرمايو آهي ته: “جنهن سماج ۾ عقل، دليل ۽ علم سمهي پوندا آهن، اُتي رات جو چمڙا ۽ ڀوت وغيره حقيقت ٿي جاڳي پوندا آهن.”
بهرطور مون گهرايل ڊاڪومينٽ فوٽو اسٽيٽ ڪرائي آپا قدسيه مفتي کان (جيڪا انهيءَ وقت اسانجي هيڊ مسٽريس هُئي) اُهي پاڻ وٽ محفوظ رکي انٽرويو جي تياري ۾ جُنبي ويس ڪافي عرصي کان سنڌي ادب جي عورت استادن لاءِ ڪميشن نه ٿيو هو سو گهڻي رش ۽ پِيهَه هُئي اُتي پهچڻ وقت اهيا خبر به پئي “جيترا وات اوتريون ڳالهيون” ته اِهي چند سيٽون اڳ ۾ ئي ڀرجي ويون آهن ۽ هِيءَ رڳو فارملٽي آهي مون تي ان جو ڪو اثر نه پيو ڪافي نوجوان عورتون ۾ ڇوڪريون آيل هيون ۽ پر اميد هيون مونکي منهنجو ڀاءُ مشتاق وٺي هليو هو مرحوم سرور شاهه گاڏي ڊرائيو ڪئي هئي مون ساڻ فرزانه قاضي جنهن کي حيدرآباد پهچڻو هو سا به هُئي سندس وڏي ڀيڻ رخسانه قاضي جي تازو شادي ٿئي هُئي هُوءَ اُتان حيدرآباد مان انٽرويو ڏيڻ آئي هُئي تنهن مونکي چيو ته: “ادي نورالصباح ڪتاب اٿئي ته انهيءَ مان ڪجهه پڙهندي هَلُ!!!”
اسان ڪميشن آفيس ۾ ويهي پنهنجا گُهربَلَ ڊاڪومينٽ جمع ڪرائي ڪال جي انتظار ۾ ويهي رهياسين ڪالِ ٿي اندر ويس هڪ وڏو وسيع ڪمرو هو جنهن ۾ ٻه ماڻهون موجود هُئا ٽيبل جي وچ واري ريوال ونگ چيئر تي ڪميشن جو چيئرمين ويٺل هو رُعُب دار شخصيت سوٽيڊ بوٽيڊ گهڻو ڪونه ڳالهايائين جيڪو ڳالهايائين سو انگريزي ۾ نالو وغيره پڇيائين هڪ ٻيو شخص جنهن لاءِ بعد ۾ پتو پيو ته سبجيڪٽ اسپيشلٽ تنهن جي منظر نگاري ڪندي کل ٿي اچي چيئرمين کان ڪافي اورتي واري ڪُرسيءَ تي ويٺل هو.
”هڪ گوڏو ڪرسي تي ٻئي ڄنگهه زمين تي رکيل اُها به بوٽ مٿان يعني پير جو سڄو زور انهيءَ بوٽ جي ويڪرائي ڦاڪ ۽ ڊگهائي ڦاڪ کي ڊانوا ڊول ڪرڻ تي لڳل هو”
هُن صاحب صرف ٻه سوال ڪيا اسم ڇاکي چئجي ٿو؟ ۽ ٻيو ته صفت مبالغو ڇا آهي؟
حاصل مطلب ته هن صاحب کي يا هنن کي ڏکيا سوال مقابلي وارا پُڇڻا ئي ڪونه هُئا ڇو جو چونڊ اڳ ۾ ئي ٿيل هُئي جو ٻاهر اچڻ تي ٻين اميدوار عورتن ٻڌايو ته اسان کان به ساڳيا سوال ڪيا اٿن”
بهرحال رب پاڪ انهي استاد تي رحم ڪري اگر جي گذاري ويو آهي ته رب پاڪ مغفرت ڪريس:
تہذیب سکھاتی ہے جینے کا سلیقہ
تعلیم سے جاہل کی جہالت نہیں جاتی
هي انٽرويو ڏيئي گهمندا ڦرندا حيدرآباد مان مائٽ شاهنواز قريشي جيڪو انهيءَ وقت انفارميشن ڊپارٽمينٽ ۾ آفيسر هو ۽ وحدت ڪالوني ۾ رهندو هو ۽ منهنجي بابا جي سئوٽ قاضي نظر محمد جو وڏو پٽ هو تنهن جي گهران گهمي ماني کائي، ڏينهن ٺاري شام جو گهر ميرپورخاص پهتاسين هتي اِها ڳالهه ٽهڪي ٿي اچي:
”استاد سبق ڏيئي امتحان وٺندو آهي،
۽ زندگي امتحان وٺي، سبق ڏيندي آهي.“
بهرحال مونکي مايوسي ته ڪجهه حد تائين ٿي پر هاڻي مان عقل ۽ شعور جي دڳ کي ڪجهه سمجهڻ لڳي هُيس بقول راشد مورائي:
راشد! چمڙا نه آهيون جو انڌيرن سان ٺهون،
پنهنجو ايمان پختو آ سويرن ۾.
سو مون به مورائي صاحب جو پختو ايمان ظاهر ڪري دل کي آٿت ڏنو هي ڪتاب پڙهندڙ سوچيندا هوندا ته ليکڪ فقط ناڪامين جا داستان ٿي ٻُڌائي ڪا خوشخبري نٿي ڏيئي ته مان هِتي هندوستان جي صدر عبدالڪلام جي هِيءَ چوڻي لکنديس.
”ڪاميابين جون ڪهاڻيون نه پڙهو انهيءَ مان توهان فقط نياپو حاصل ڪندا، ناڪامي جا داستان پڙهو توهان کي ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ سُٺا خيال ملندا!“
هن ڪانوينٽ جي نوڪري دوران مان سنڌ گريجويٽ ايسوسيئشن ۾ فعال ميمبر طور ڪم ڪيو جنرل ضياءَ جي دور ۾ جڏهن سگا ٻيهر بحال ٿي ته ميرپورخاص جي سنڌي اپر ۽ مڊل ڪلاس انهيءَ کي گهڻو همٿايو ڪافي تعداد ۾ استاد، ڊاڪٽر، وڪيل شاگرد مرد ۽ عورتون هن جا ميمبر ٿيا باقاعده، گهرن ۾ موجود اُهي عورتون جيڪي گريجويٽ هيون تن کي ميمبر ٺاهيو ويو هن تنظيم جو سڀ کان وڏو ڪارنامو هِتي ‘روشن تارا’ اسڪول قائم ڪرڻ هو جنهن ۾ سنڌي گهراڻن جا ٻار گُهرائي داخل ڪيا ويا هُئا ميرپورخاص ۾ پڙهيل لکيل سنڌي طبقو پنهنجا ٻار هن اسڪول ۾ داخل ڪرائڻ ۾ فخر محسوس ڪندو هو منهنجي ڀيڻ ممتاز به هن اسڪول جي پهرين هيڊ مسٽريس هُئي پوءِ شادي ٿيڻ بعد سعودي عرب مدينه منوره هلي وئي، مان پاڻ نسيم پروين ميمڻ ۽ رخسانه قاضي پڻ هن سگا جي مينجمنٽ ڪميٽي ۾ شامل هيوسين مشهور فلاحي جوڙو، وڪيل يوسف علي خواجه ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر زبيده پڻ هن تنظيم جا ايڪ ٽِوُ ميمبر هُئا ۽ وڏي دلچسپي وٺندا هُئا ڊاڪٽر زبيده ته هن تنظيم طرفان شهر کان ٻاهر ميڊيڪل ڪيمپ به لڳائي هُئي ۽ اسان کي گڏ وٺي هُئي انهيءَ وقت ڪيپٽن غلام حسين سچاروي جهڙو باشعور ماڻهون سگا ميرپورخاص جو صدر هو ۽ روشن تارا اسڪول ڪميٽي جي انتظامي ڪميٽي ۾ پير آفتاب شاهه پنهنجي ٻارن حسن شاهه ۽ بيبي عارفه کي هتي داخل ڪرايو هو ۽ ميرپورخاص جي ٻئي اهم سياسي ۽ سماجي شخصيت حسين بخش مري جنهن جي نالي سان اڄ ڪلهه ميرپورخاص ضلعي جو هڪ تعلقو آهي تنهن صاحب جو پٽ ممتاز مري به هتي پڙهندو هو.
”ڪنهن سُٺي مقصد کي سامهون رکي انهيءَ جي ابتدا پنهنجي گهر سان ڪئي وڃي ته اُهو مقصد وڌيڪ اثرائتو ۽ لاڀائيتو ٿئي ٿو.“
مان ڪانوينٽ اسڪول ۾ ڪم ڪري رهي هُئسِ اِهي ڳالهيون منهنجي ياداشت جو انهيءَ وقت به حصو هيون ۽ هاڻي به آهن هاڻي اچان ٿي ڪانوينٽ اسڪول جي پڪنڪ تي ته انهيءَ ۾ هڪ يادگار پڪنڪ وساڻ فارم ڪنڊياريءَ واري به هُئي هي فارم “وساڻ فارم” سنڌڙي ميرپورخاص روڊ تي هو ۽ ٿرپارڪر ضلعي جي اهم سياسي شخصيت جيڪو هڪ سماجي شخصيت پڻ هو تنهن جي وارث نياز محمد وساڻ ٺهرايو هو هيءُ هڪ خوبصورت فارم هو ايڪڙن ۾ ڦهليل هيءَ فارم گهمڻ لاءِ پرڏيهي ۽ ڏيهي ماڻهون ايندا هُئا ۽ لطف اندوز ٿيندا هُئا فارم ۾ سائي خوبصورت ڇَٻر (لان) وڻ هڪ هٿرادو ڍنڍ ۽ رهڻ لاءِ هڪ خوبصورت بنگلو به شامل هو جنهن ۾ سنڌي ثقافت جون شيون جنڊي جا هندورا انهن مٿان پٿر سنگ مرمر جا ٿالهه جن تان پکي داڻو پاڻي حاصل ڪري رهيا هُئا سي رکيل هُئا خوبصورت گهريلو سامان رکيل هو هر شيءَ نفاست سان سينگاريل هُئي سنڌ جي ٽُڪ واري رلهي هڪ شيشي جي ڪوَرُ ۾ بند ڪيل ڊيڪوريشن پِيسِ طور تنگيل هئي.
هتي اسان کي صبح جو پهچڻ شرط ناشتو ڪرايو ويو جتي بنگلي ۽ فارم جا نوڪر ميزباني لاءِ بيٺل هُئا جيڪي بعد ۾ نظر ڪونه آيا باقي هڪ ڳالهه متاثر ڪندڙ هُئي ته بنگلي جي اندر هڪ ئي ملازم هو جيڪو اسانکي هر شيءَ جي باري ۾ ٻڌائي رهيو هو اهڙو ذميوار ۽ فرض شناس ملازم مون زندگي ۾ ڪونه ڏٺو جيڪو تمام گهڻي حاضر دماغي سان هلي رهيو هو ۽ اسٽاف ۽ شاگردياڻين تي گهري نظر رکيائين ٿي متان ڪنهن شيءَ جو نقصان نه ٿي پئي هن فارم ۾ جيڪا هٿرادو پاڻي جي ڍنڍ هُئي تنهن ۾ هڪ سهڻي ٻيڙي به بيٺل هُئي جنهن ۾ ڇوڪرين چڙهي سير ڪيو هو پر جڏهن جو يريه ميمڻ ۽ نسرين هادي بخش لغاري ٻيڙي جي سير تي نڪتيون ته اُها ٻيڙي ٿوري لُڏي ٻنهي پاسن کان ويهي انهيءَ جو توازن برابر ڪيو ۽ وڏي خود اعتمادي سان گهمي ٻاهر آيون هي پڪنڪ اسانکي انهيءَ وقت جي ميرپورخاص جي سولِ اسپتال جي سِولِ سرجن ڪرائي جنهن جو نالو هادي بخش لغاري هو جنهن جي نياڻي نسرين لغاري سينٽ مائيڪل جي شاگردياڻي هُئي
هتي جي باغ ۾ ويهي ڇوڪرين مخلتف گانا ۽ لاڏا ڳايا ايتري خوشي ۽ وڏي آواز کي ٻڌي ڳوٺ جون عورتون ڏسڻ آيون هُيون ته ڇا هي ڪي ڳائڻيون آهن يا وري ڪنهن ڊرامي يا فلم جي شوٽنگ آهي ٿي سگهي ٿو ته هتي ماضي ۾ ڪا اهڙي ماجرا ٿي هُئي ڇو ته اسپاٽ ڏاڍو پيارو هو جنهن جو اثر به دائمي رهجي آيو هو. بقول اياز:
هو جو شاهي باغ ۾ ڪِرڻي جو ڦهلاءُ،
واسي آيو واءُ، جنهن کي ڪنهن جي واس ۾.
مون کي سينٽ مائيڪل ۾ جتي ڪم ڪندي ورهيه ٿيا هُئا هتي جو ماحول تمام سٺو هو هتي مقامي سنڌي اردو استاد ڏاڍي رواداري سان پيش اينديون هيون هتي اچڻ وقت ٿوريون استاد هيون جن ۾ اردو پڙهائڻ لاءِ مرحومه رشيده غفور ۽ اسلاميات پڙهائڻ لاءِ رفيقه رانا موجود هئي تمام سينئر ۽ قابل استاد هيون انهيءَ کان علاوه مرحومه نشاط افزا پڻ سٺي استاد هئي پر پوءِ بدلي ڪرائي ٻين اسڪولن ڏانهن هلي وئي هتي سعيده عباسي انگريزي جي استاد هُئي جيڪا پهريان سعيده فاضلاڻي هئي سنددس شادي انعام عباسي بينڪ آفسر سان ٿي ته وري سعيده عباسي سڏجڻ لڳي هئي ڏاڍي قربائتي هُئي.
هن اسڪول ۾ فنگشن نالي ماتر ٿيندا هُئا هڪ دفعي جي يادگيري اٿم ته ڊي، اي، او جي آرڊر تي محفل ميلاد شارٽ نوٽيس تي ڪرائڻو هو جنهن ۾ هڪ ڏينهن ۾ ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون اهڙي بهترين طريقي سان تياري ڪري اچي حاضر ٿيا جو اعتبار ئي نه پي آيو ته هي ٻار نعت ۽ حمد ۾ ايتري ڄاڻ رکن ٿا هنن جا آواز به سُريلا هُئا جنهن ۾ ڊاڪٽر عائشه صفدر به ميلاد شريف ڏسڻ ۽ ٻڌڻ آئي هُئي جنهن جون ٻه ڇوڪريون صبا صفدر ۽ حنا صفدر هتي پڙهنديون هيون.
شايد اُهي جوڻيجو دؤر هو جنهن ۾ ڪوڙل شاهه نالي صوبائي وزير هتي آيو هو جنهن جي مان ۾ هڪ رنگين پروگرام ترتيب ڏياريو ويو هو. اردو ٻولي ۾ علامه اقبال جي شاعري تي هڪ ٽيبلو ۽ سنڌي ۾ سُر سسئي ڪوهياري مان هڪ ٽيبلو تيار ڪري ڏيکاريو هئوسين. پروگرام ۾ اجائي ڊيگهه ڪانه هُئي تنهن ڪري جلد اختتام تي پهتو هو مهمان خصوصي کي پروگرام ڏاڍو وڻيو هو.
باقي نائين ڪلاس طرفان ڏهين ڪلاس کي پارٽي جيڪا الودائي پارٽي چوارائيندي هئي سا هَرِ سال باقاعدگي سان ٿيندي هُئي جنهن ۾ مٿي منزل ۾ ٽن ڪلاسن جي وچ وارا پارٽيشن هٽائي هڪ هال جي شڪل ڏني ويندي هُئي ۽ اتي بلڪل ابتدا ۾ ڀت سان گڏ هڪ پينٽنگ ٿيل پردو ٽنگيل هوندو هو جهڙوڪر اسڪرين جو ڪم ڏيندو هو ٻڌائينديون هيون ته اِهو پردو ايامن کان ٽنگيل آهي ۽ استعمال ٿيندو پيو اچي هن اسڪول جون شاگردياڻيون گهڻو ڪري ذهين ۽ هوشيار هيون ٻيو ته صحت مند ۽ ذهني دٻاءُ کان آجيون هجڻ ڪري ۽ شايد خوشحال گهرن جون هُئڻ سبب ٿلهيون متاريون لڳنديون هيون جن مان ڪجهه شاگردياڻين جا نالا اڃان ياد اٿم سندن شڪل شبيهه به چِٽيءَ طرح ياد اٿم جن ۾ عاليه مختيار، سيما بي بي مصباح بيبي، سمن مير فوزيه، صبا صفدر، حِنا صفدر، نرگس پير علي نجمه آرائين، شبنم ٽالپر، شيرين مڱريو، غلام رسول جوڻيجو جي نياڻي غزاله جوڻيجو پرائمري ڪلاس ۾ وليد نالي شاگرد ۽ سندس ڀيڻ توحيد چٽيءَ طرح ياد اٿم جيڪي گلاب خان تاج جا ٻار هُئا وليد هن وقت انڪم ٽيڪس جو وڪيل آهي ۽ توحيد ڊاڪٽرياڻي آهي منهنجي سنڌي ڊپارٽمنٽ جي پروفيسر حميده ناز جون ڀينرون ناهيد ۽ فرزانه مشهور سماجي شخصيت ايس اي خان جي ڌيئرون پَر نالا وسري ويا اٿم شڪل ياد آهي جنهن مان هڪ پوءِ وڪالت ڪري پئي شايد جج وغيره ٺهي آهي نالو وسري ويو اٿم مون سان گڏ هتي بي ايڊ ڪندڙ مسرت افزا (رانا) به هئي جيڪا شادي کان پوءِ ڊگري شهر هلي وئي هن ڪانوينٽ ۾ مونکي زيب باجي مرحومه ملي جيڪا فاطمه بخاري جي ڀيڻ هئي انهيءَ کان پوءِ جي دور ۾ حليمه کوسو منهنجي هاڻوڪي پاڙيسڙڻ نورجهان خاصخيلي جيڪا پنهنجي والد پروفيسر اڪبر خاصخيلي جي شاهه لطيف ڪاليج ۾ پوسٽنگ سبب اُتي رهندي هئي ۽ بعد ۾ مير ڪالوني ۾ شفٽ ٿي ويا پوءِ سنڌي ميڊم جا ڪلاس شروع ٿيڻ بعد ڪافي نئون سنڌي ڳالهائيندڙ اسٽاف پهتو هن ۾ ريحانه قاضي قدسيه ميمڻ ادي پَرِي (دادو واري) شاهينه ميمڻ (شاهينه شاهه) وغيره شامل هيون جنهن ۾ منهنجي پاڙي واري نسيم پروين جنهن مون سان گڏ بي ايڊ ڪيو هو ۽ هتي ڪانوينٽ ۾ جاب ڪندي هئي سا به شادي کان پوءِ نوڪري ڇڏي وئي هُئي هن وقت خوش خرم حياتي گذاري پئي شايد ڪراچي ۾ آهي شهناز دانشور پڻ شادي کان پوءِ هتان هلي وئي.
هن جيون جي چو واٽي تي،
ڪي دوست مليا هُئا قرب منجهان،
وقت جو اهڙو واءُ لڳو،
ڪو ڪاڏي ويو، ڪو ڪاڏي ويو.
هتي جڏهن ڪانوينٽ جي ڀائيچاري واري ماحول جو ذڪر نڪتو آهي ته مان هتي جي مڪمل تعاون ڪندڙ عملي ڪلاريڪل اسٽاف جو به ذڪر ڪندسُ جنهن ۾ محمد يوسف، عبدلرحمان ڪنڀار حيات نهوڙي ۽ عابد بلوچ شامل آهن.
انهن ۾ محمد يوسف ته تمام ٿورو عرصو رهيو انهيءَ جي جاءِ تي عبدالرحمان ڪنڀار آيو سو پڻ بينڪ جي نوڪري ملڻ تي هتان هليو ويو ڏاڍو ذهين ۽ قابل انسان آهي پوءِ سنڌ گريجويٽ ايسوسيئشن ۾ فعال ميمبر طور ڪم ڪيائين انهيءَ کان اڳ به هڪڙي سگا جيڪا ديدار بلوچ وڪيل وارن تي مشتمل هئي انهيءَ جي ورڪ لاءِ ۽ ديدار جي حمايت جو ووٽ وٺڻ لاءِ آيو هو پر پوءِ شايد اُهي چونڊون ملتوي ٿي ويون هيون مرحوم (هاڻي) ديدار وڪيل به ساڻس گڏ هو جنهن سامراجي نظام خلاف ڳالهايو پئي اسين سچاردي واري سگا ۾ اليڪشن وڙهي پهتيون هيوسين اڳ واريءَ جي خبر نه آهي بهرحال مون ذڪر ڪيو انهيءَ اسٽاف جو جيڪو انتهائي ايمان دار، شريف النفس ۽ تعاون ڪندڙ هو
انهن ڏينهن آگسٽ 88 دوران ملڪ جي فوجي صدر ضياءَ الحق جو جهاز بهاولپور ڀرسان حادثي جو شڪار ٿيو هو ۽ پاڻ پنهنجي ساٿين سميت مارجي ويو هو انهيءَ حادثي جو ٻڌي ميرپورخاص ۾ اِهو رد عمل ٿيو ته:
“ڪي رُنا ۽ گهرن ۾ تڏا وڇايائون، ڪن وري مٺايون ورهايون هيون”
اِها انهن جي انفرادي سوچ هئي مان ڪا سياست دان ته آهيان ڪانه جو انهيءَ معاملي تي وڌيڪ تبصرو ڪريان، مونکي ڪانوينٽ اسڪول جي اسٽاف ۾ به اهڙو ئي مِليل جُليل ردِ عمل ڏِسڻ ۾ آيو هو. هن ڪانوينٽ اسڪول ۾ مونکي وري ڪجهه ترقي جا موقعا مِلندي نظر اچي رهيا هئا، مون جنهن هڪ ڪميشن ۾ ناڪامي کان پوءِ اڳتي ڪميشن ۾ نه وڃڻ جو فيصلو ڪيو هو، اِهو منهنجو پاڻ مُرادو فيصلو هو پر اتفاق اِهو ته انهيءَ ڪميشن ۾ ناڪامي کان پوءِ ڇهن مهينن اندر هڪ ٻئي ڪميشن پاران ايڊورٽائيز ڏني وئي هئي يعني سنڌي لاءِ ڪجهه نيون سيٽون ڏنيون ويون هيون مون نه چاهيندي به ڪانوينٽ اسڪول جي ساٿياڻي پنجابي اسپيڪنگ “مسرت رانا، جيڪا پوءِ ڊگهڙي شهر جي ڪنهن واپاريءَ سان شادي ٿيڻ بعد ڪانوينٽ مان بدلي ڪرائي ڊگهڙي شهر هلي وئي” چوڻ ۽ زور ڀرڻ تي اِهو فارم ڀريو هو“ ۽ بينظير جي پهرين حڪومت اچڻ شرط ڪميشن جي انهن سيٽن لاءِ انٽرويو ليٽر اِشُو ڪيا ويا هُئا مون تڏهن به گذريل تلخ تجربي کي سامهون رکندي نه وڃڻ جو فيصلو ڪيو هو پر منهنجي هڪ ساٿياڻي نورجهان خاصخيلي جيڪا انهيءَ وقت جي سنڌي جي پروفيسر اڪبر خاصخيلي جي نياڻي هئي ۽ منهنجي سُٺي دوست هُئي اسان جي پاڻ ۾ ڪافي انڊر اسٽينڊگ به هُئي تنهن چيو ته: “بابا چيو آهي ته انٽرويو ۾ ضرور شامل ٿجو اڳتي الله پاڪ مالڪ آهي ايئن اڳواٽ ئي دل لاهي اڳڪٿيون نه ڪرڻ گهرجن”
نورجهان خود به انهيءَ خيال جي هُئي مون سان مخلص هئي تنهن مون تي زور ڀريو ۽ آخر دليل ڏئي منهنجي انڪار کي هاڪار ۾ تبديل ڪيائين مونکي ذهن ۾ ‘حمل فقير’ جو هڪ شعر اُڀري آيو آهي.
دِل لڳي دوستي جو ڇا مُلهه آهي مقدار،
لڳي ته لک هزار، ٽُـٽي ته ٽَڪو ئي نه آهي.
انٽرويو واري ڏينهن نورجهان مون سان گڏ هلي پر اُتي ڪميشن آفيس ۾ پهچڻ شرط پهريون مسئلو اِهو پيدا ٿيو ته ڊاڪومينٽ چيڪ ڪندڙ ڪلارڪ چيو ته:
”توهان جي ايم اي فائنل واري سرٽيفڪيٽ تي ايم اي ته لکيل آهي پر ”سبجيڪٽ سنڌي“ ٻئي رنگ جي مَسُ سان لکيل آهي تنهن ڪري اِهو سرٽيفڪيٽ قابل قبول نه آهي توهان انٽرويو ۾ نٿا ويهي سگهو.“
مونکي ۽ نورجهان کي ڏاڍي ڪاوَڙ آئي، اسين مٿين پورشن کان هيٺين پورشن ۾ جِتي آفيسون هيون اُتي پهچي وياسين ۽ آفيس سپريڊنٽ سان ڳالهايوسين تنهن انٽر، بي اي وغيره جا اوريجنل سرٽيفڪيٽ ورتا ۽ غور سان ڏٺا پوءِ وري ڏاڍي فضيلت ڀري انداز ۾ چيائين.
”بابا توهان مٿي وڃي ويهو! آئون هي ڊاڪومينٽ مٿي موڪليان ٿو“
”پوءِ ڀرسان ويٺل ماڻهن کي ڏيکارڻ شروع ڪيائين اسان ته اُتان نِڪري آيوسين، هُن اِهي سرٽيفڪيٽ ڏيکاري ڪا راءِ ٿي ورتي، هنن ڇا چيو اِها خبر نه آهي.“
ٿوري دير پوءِ پاڻ مٿي منزل تي آيو ۽ ڊاڪومينٽ انهيءَ ڪلارڪ کي ڏنائين چيائين ته:
”ڇوڪرين کي تنگ ڇو ٿو ڪرين، هنن کي انٽرويو ۾ شامل ڪرڻو اٿئي!“
”ڪلارڪ صاحب جو مُنهن ڀِيلوُ ٿي ويو، مونکي چيائين ته اڄ جي هن انٽرويو ۾ پهريون نمبر توهان جو آهي، توهان اندر وڃو ۽ انٽرويو ۾ شامل ٿيو..!”
اندر داخل ٿيندي ئي مون محسوس ڪيو ته اندر جو ماحول پهرين انٽرويو کان بلڪل مختلف هو، ڪميشن جو چيئرمين ڪاري سونهاري سان سفيد لباس ۾ ملبوس هو، جيڪو اردو اسپيڪنگ اڌڙوٽ عمر جو هو، هن کي شايد سنڌي ڳالهائڻ ڪانه ٿي آئي، انهيءَ سان گڏ ٻه سنڌي ڳالهائيندڙ ڦُل سوٽ (گِرَي ڪلر) ۾ ويٺل هُئا، سخت سردي هُئي سال 1989ع هو، اردو اسپيڪنگ چيئرمين ڪجهه ڪاغذ جيڪي ٽائيپ ٿيل ٿي لڳا سي ڏِسي خوشي وچان چيائين.
‘‘یہاں تو فرسٹ کلاس کی لائین لگی ہوئی ہی’’
پوءِ چيائين ته ”اسلامیات اور پاکستان اسٹڈی کے سوالات آپ سے پوچھوں گا، باقی آپ کے سندھی اسپیشلسٹ پوچھیں گے” ڪافي سوال اسلاميات جا جنهن کي مان ته اسلامي تاريخ چوندس پڇيائين مون سڀ صحيح جواب ڏنا هُئا پوءِ پاڪستان اسٽڊي ۾ سوال ڪيائين جيڪي گهڻا تڻا پاڪستان تحريڪ ۾ حصو وٺندڙ عورتن جي باري ۾ هُئا.“
”پوءِ منهنجي سنڌي جي ماهرن سوال ڪرڻ شروع ڪيا تمام گهڻي دير تائين سوال پڇيائون ۽ جواب منجهان سوال ٺاهيندا ٿي ويا آخري سوال اِهو ڪيائون ته “ماهتاب محبوب جو جيڪو هندوستان جو پهريون سفرنامو آهي تنهن جو نالو ڇا آهي مون ٺهه پهه جواب ڏنو هو“
”اندر جنين اُڃَ“
هنن ٻنهي شخصن هڪ ٻئي ڏانهن معنيٰ خيز نظرن سان نهاريو ۽ پوءِ مونکي چيائون ”بابا توهان وڃي سگهو ٿا.“
دِل چيو ته حيدرآباد مان پنهنجي ڀيڻ جي گهران (ساهُرن جي گهران) گهمندي وڃان سو ”اُتي ڪلهوڙا ڪالوني پهتاسين اتي ڏيڊ ڪلاڪ کن ويهي ميرپورخاص ڏانهن روانا ٿياسين اهي سڀ ساراڻيون لکندي مونکي ائين لڳي ته ڄَڻ ڪالهوڪي ڳالهه آهي.“
پنهنجي گهر ميرپورخاص پهچي گهر جي ڪمن ڪارين ۾ مصروف ٿي ويس ڇو جو ٻئي ڏينهن ڊيوٽي ڪرڻ لاءِ وڃڻو هو صبح جو جڏهن سينٽ مائيڪل ڪانوينٽ اسڪول پهتيس ته اُتي منهنجي ساٿياڻي نورجهان ڪالهه واري ماجرا سڀني استادن کي شَد مَد سان ٻُڌائي ۽ چيائين: “مُئي ڪلارڪ جي مرضي هُئي ته هِيءَ صبا انٽرويو ۾ نه ويهي، الائي هن منجهان ڪهڙو ڊپ تي ٿِيسُ، اسان وري ڪهڙيون گهٽ هيوسين وِڙهي جِهڙي انٽرويو ڏيئي آياسين، ڪجهه اميدوارن اِهي انٽرويو ڪراچي ۾ پڻ اسان کان به ڏينهن اڳ ڏنا هُئا تن سڀني جو رزلٽ هفتي اندر اچڻو هو مونکي، جنهن هي انٽرويو تمام گهڻي توانائي ۽ محنت ڪندي ڏنو هو پوءِ به ڪا اميد ڪانه هئي ته مان ڪا سليڪٽ ٿي ويندس مون انٽرويو تمام سٺو ڏنو هو اِهو سڀ سابقه تجربي جي بُنياد تي ڪري رهي هُيس هاڻي ڪٿي روز ويلٽ جي چواڻي پڙهي هيم ته:
”ماڻهون قسمت جا نه پر رڳو پنهنجي خيالن جا قيدي ٿيندا آهن“
هڪ هفتي بعد مون پنهنجي ننڍي ڀاءُ مشتاق کي چيو اڄ رزلٽ لڳائي ويندي ته تون حيدرآباد مان اُها ڏسي اچجانءَ هُن صبح ساڻ وڃي ڪميشن جي آفيس مان پُڇا ڪئي خبر پئي ته رزلٽ تيار آهي پر اڃان لڳائي ڪانه اٿن، ٿوري دير ۾ لڳندي مشتاق چين ته مونکي لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۽ هاسپيٽل وڃڻو آهي، اگر ممڪن هجي ته زباني سنڌي سبجيڪٽ وارن جا نالا ٻڌايو؟ اندر ويٺل شخص ٽي نالا ٻڌايا:
”نورالصباح، عذرا ڪيريو ۽ رخسانه جوڻيجو“
پنهنجي هڪ فائيل جيڪا هٿ ۾ هيس تنهنجي هڪ ڪُنڊ تي لکي ڪمن ڪارين مان واندو ٿي گهر پهتو، انهيءَ وقت شام ٿي چُڪي هئي جڏهن هُو گهر پهتو مون کائنس رزلٽ لاءِ پهريون سوال ڪيو، هن جواب ڏنو.
”آپا تنهنجو سليڪشن ڪونه ٿيو آهي“
هو چرچائي ته اڳي هو سو مون يقين سان چيو: ”مونکي ته اڳئي پڪ هئي اُتي وري بي ايماني ٿيندي“
منهنجو اِهو جواب ٻُڌندي کِلندي فائل جو مٿيون حِصو ڏيکاريندي چيائين هي ڏِس!
مون انهيءَ ۾ پنهنجو نالو ٽاپ لسٽ ۾ ڏِسي ورتو پر مونکي يقين نه ٿي آيو، مون ڀاءُ کان وري پڇيو ته هن چيو ته: ”بلڪل سچ ۽ پڪ سان تو ڪميشن پاس ڪئي آهي نه ته مونکي ڪهڙي خبر ته اِهي عذرا ۽ رخسانه ڪير آهن؟ ٻيو ته رزلٽ ٻڌائيندڙ شخص مونکي مبارڪ باد ڏني جڏهن مون هن کي ٻڌايو ته نورالصباح منهنجي ڀيڻ آهي.“
منهنجي اسڪول جي ساٿياڻين کي اِهو ٻُڌي ڏاڍي خوشي ٿي، اسان جي سينئر اسٽاف ميمبر سعيده اسرار ته بنهه گهڻو خوش ٿي جنهن مونکي پهريون ڀيرو به اپلاءِ ڪرڻ جو مشورو ڏنو هو، تنهن انهيءَ وقت موجود ٽيچنگ اسٽاف کي مِٺائي کارائي، هن اسڪول جو ماحول ڏاڍو صاف سٿرو هو، ماڻهون احساس رکندڙ هُئا اسين سڀ هڪ فيملي وانگر رهندا هُئاسين، سسٽرس (راهبائن) کي جڏهن خبر پئي ته ڏاڍيون خوش ٿيون ۽ مبارڪ باد ڏنائون. ٻئي ڏينهن سسٽر مرچلنا هٿ جي شال جيڪا آر سان ٺهيل هُئي گفٽ ۾ ڏني، جيڪا سفيد رنگ جي پشم جيڪا چمڪدار هئي، انهيءَ مان ٺهيل هُئي هي، راهبائون هٿ جي هُنر جون به ماهر هيون، هر هڪ هُنر ڀرت وغيره ڏاڍو سٺو ڄاڻينديون. سو مون کي اِها ٽڪنڊي شال ڏاڍي وڻندي هئي هڪ ٻه ڀيرو مون فنگشن ۾ به پاتي هُئي ۽ وري مون وٽ سنڀالي رکيل هئي جيڪا وري ڪجهه سال اڳ آسٽريليا کان آيل ڀاڻيجي سارا کي ڏاڍي وڻي مونکي چيائين ته:
“ماسي هي شالَ ڏاڍي بيوٽي فل آهي، مونکي ڪڏهن مِلندي؟ هن ويچاري کي سنڌي مِڙئي اَڌي گابري ايندي آهي، سو مون کيس چيو ته نم نم (مون سندس پيار جو نالو رکيو آهي) تون ڀلي کڻي وڃ ڏاڍي خوش ٿي ۽ ڪنڌ تي رکي پاڻ کي مخلتف زاوين سان ڏِسڻ لڳي.
مون ذڪر ٿي ڪيو ڪميشن پاس ڪرڻ جو سو ته ٿي ويو هاڻي ڳڻتي اِها شروع ٿي ته پوسٽنگ ڪٿي ٿي مِلي سو انهيءَ جو انتظار هو، ڇو ته ارشاد باري تعاليٰ آهي:
”هَر ڪم پنهنجي مقرر وقت تي ٿيندو آهي“
سو مون آفر ليٽر جو انتظار ڏاڍو شدمد سان ٿي ڪيو ته اٺن مهينن جي انتظار کان پوءِ مونکي سانگهڙ گرلس ڪاليج جوائن ڪرڻ جو آفر ليٽر پهتو، ٻيون ڪجهه قانوني گُهرجون پوريون ڪرڻ مثلاّ طبي چڪاس پوليس جو ڏوهاري نه هئڻ جو سرٽيفڪيٽ، رهائش جو سرٽيفڪيٽ، نوڪري جوائن ڪرڻ جو راضي نامو اڳواٽ جمع ڪرائڻا هُئا، اِهي ڪاغذي ڪاروايون پاڪستان ۾ مڙئي گهڻيون ٿينديون آهن.
“وٺ رنگٽ کي”
مونکي آگسٽ جي آخري ڏينهن ۾ ليٽر ملي ويو ۽ انهن ڏينهن ميڊيڪل فٽنيس ڪرائڻي هُئي جيڪا سروسز هاسپيٽل حيدرآباد ۾ ٿيڻي هُئي منهنجي پاڙي واري فرزانه قاضي انهن ڏينهن لياقت ميڊيڪل اسپتال ۾ هئي تنهن مون سان حيدرآباد هلڻ جو ارادو ڪيو ٻئي ڏينهن اسان حيدرآباد روانا ٿياسين، سروسز هاسپيٽل پهتيون سين جتي سندن عزيز ڊاڪٽر قربان قاضي جيڪو منهنجي بابا جي دوست قاضي باقر جو پُٽ هو ۽ مونکي پڻ سڃاڻندو هو، تنهن ڏاڍي سُٺي نموني آڌر ڀاءُ ڪيو، پنهنجي آفيس ۾ به ويهاريو ۽ وري ميڊيڪل بورڊ جي پهچڻ تائين ڪيترائي ڀيرا چانهه ۽ ريفريش مينٽ ڏنائين، جيستائين ميڊيڪل بورڊ اچي تيستائين ٻيا ڪيترائي نوان مرد ۽ عورتون ليڪچرار گڏي ٿي ويا هر واري ۾ هڪ مرد ۽ هڪ عورت ليڪچرار اندر ٿي موڪليائون ٻيا ميمبر جن ۾ ڊاڪٽر اسماعيل سومرو شامل هو ڪرسين تي ويٺل هُئا، هڪ ڊاڪٽر صاحب ٺيٺ سنڌي انداز ۾ جيڪو وچ ۾ ويٺل هو تنهن اسٽيڪو اسڪوپ سان پُٺيءَ واري پاسي کان چيڪ ٿي ڪيائين ۽ پڇيائين ٿي: ”سگريٽ پيئندا آهيو؟ ٻيڙي ڇڪيندا آهيو؟ يا وري ڪو ٻيو نشو وغيره.“
وري بلڊ پريشر چيڪ ٿي ڪيائين مون سان گڏ اتفاق سان انهيءَ وقت ميرپورخاص جو مرحوم ابوالحسن گڏ هو، جيڪو بعد ۾ 19 گريڊ ملڻ تي ماڊل ڪاليج جو پرنسپال به ٺهيو ۽ جلدي گذاري ويو، انهيءَ جو مون جيان بلڊ پريشر وڌيل هو ته انهيءَ ڊاڪٽر صاحب فرمايو ته: “هي آهي ڇا ميرپورخاص ۾ صرف هاءِ بلڊ پريشر جا مريض رهن ٿا ڇا؟
اِهو ٻُڌي سڀ کِلڻ لڳا ۽ انهيءَ ڪاميٽي جو هڪ ميمبر ڊاڪٽر اسماعيل سومرو جيڪو گهڻو عرصو ميرپورخاص ۾ رهيو هو، تنهن چيو ۽ مذاق ڪندي چيائين
“هاءِ بلڊ پريشر اٿن ته ڪونه، هنن ويچارن جو توهان کي ايڪ ٽِوِ ڏسي ٿي ويو هوندو”
انهيءَ مرحوم ڊاڪٽر اسماعيل سومرو مون کان ميرپورخاص ۾ رهائش جو هنڌ پڇيو ته يڪدم چيائين:
”قاضي عبدالشڪور تنهن جو ڇا ٿئي؟“
مون چيو ته:
”منهنجو وڏو سؤٽ آهي“
مون پڇيو ته توهان ڪيئن سمجهو
هن جواب ڏنو
”تنهنجي شڪل انهيءَ سان ملي ٿي“
مون اتان فٽ نيس ليٽر وٺي ورتو ۽ سانگهڙ ڪاليج جوائن ڪرڻ جون تياريون ڪرڻ لڳس هاڻي مونکي سينٽ مائيڪل مان رِلِيوِ ٿيڻو هو، ڇو جو ‘ٿِرو پراپر’ چيئنل اپلاءِ ڪيو هو، تنهن سبب سيپٽمبر جي شروعات ۾ مون ڪانوينٽ مان ليٽر وٺي حيدرآباد ڊائريڪٽيريٽ اسڪول جي آفيس وڃڻ جي تياري ڪئي ٻن ڏينهن جي جاکوڙ کان پوءِ مونکي اِهو آرڊر مليو. هن موقعي تي مون سان گڏ ‘سيما ٽالپر’ (نسيم ٽالپر) هئي، جيڪا پڻ انهيءَ وقت ڪنهن اسڪول ۾ استاد هئي، اسان جا پاڻ ۾ سُٺا گهريلو لاڳاپا هُئا تنهن جو تعلق حيدرآباد جي يوسف ٽالپر ۽ زبير ٽالپر جي گهراڻي سان آهي، هي ٽالپر برادران سياست ۽ آبادگار بورڊ ۾ اڃان سوڌو شامل آهن. سندن هڪ ڀاءُ محمد حسين “مولانا هِپي” ڪنهن زماني ۾ هڪ فلم به ٺاهي هُئي سنڌي ٻولي ۾ گهڻي خرچ سان ٺهيل هي فلم گهڻي ڪاميابي نه ماڻي سگهي فلم جو نالو هو.”تنهنجون ڳالهيون سَڄڻ“
بهرطور هِيءَ سيما ٽالپر منهنجي ساٿياڻي ٿي حيدرآباد ڊائريڪٽريٽ آف اسڪولز ۾ هلي هن کي اهيا آفيس ڏٺل وائيٺل هئي جيڪا مون اڳ ۾ ڪونه ڏٺي هُئي هن آفيس جو آفيس سپريڊنٽ ته بنهه تمام گهڻو تنگ ڪرڻ وارو ماڻهو هو.
”سڌا سنوان پئسا ڪونه پيو گُهري بلڪه ڪم ۾ اجايون رُڪاوٽون ٿي وڌائين ۽ وڏي بحث مباحثي کان پوءِ سابقه نوڪري جي تجربي جو ريڪارڊ آڻڻ لاءِ حڪم فرمايائين ۽ ٻئي ڏينهن اچڻ لاءِ چيائين“
هاڻي اِها داستان لِکندي مونکي هي شعر لِکڻو پوندو.
“فائيلن مان مُنهن ڪڍي مونکي چنبڙي پيا،
کيسا کائي ويا، ڪُتا هِن آفيس جا.
پوءِ انهيءَ صاحب فرمايو ته سڀاڻي اچي ليٽر کڻي وڃجو ٻئي ڏينهن پُهتاسين ته ليٽر تيار مِليو.
”مِڙئي هرو ڀرو جو رينگٽ ڪيو هُئائين ليٽر ته اسان کي انهيءَ ڏينهن به ڏئي سگهيو ٿي.“
ليٽر کڻي ميرپورخاص پهتيس ۽ ايئن محسوس ڪيم ته ڄڻ ماضي جو هڪ بار لاهي آئي هُيس، هاڻي مونکي سانگهڙ ڊگري ڪاليج جوائن ڪرڻو هو سو مون جو ائن ڪرڻ لاءِ 5 سيپٽمبر جو ڏينهن چونڊيو هو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ وقت 1989ع ڌاري 6 سيپٽمبر تي يوم دفاع جي موڪل ٿيندي هُئي. مون سان پهرين ڏينهن آمنت ناريجو گڏ هلي هئي ۽ هن خود اِهو راضپو ڏيکاريو هو، هيءَ آمنت ناريجو اسان جي پاڙيواري قاسم ناريجو جي وڏي نياڻي آهي ۽ انهيءَ سانگهڙ روڊ کان ڪي قدر واقف هئي ڇاڪاڻ ته هنن جو پنهنجو ڳوٺ به انهيءَ رستي کان لنڪ روڊ تي هو.
صبح جو اٺين وڳي واري بس ايس، آر، ٽي، سي جي بس ۾ سوار ٿي اسان روانيون ٿيوسين، اُنهيءَ وقت اِهي بسون وڏي تعداد ۾ ميرپورخاص کان سانگهڙ اُتان وري نواب شاهه پهچنديون هيون واپسي تي وري ٻارهين وڳي سانگهڙ پهچي اُتان مسافر کڻي ميرپورخاص اينديون هيون. صبح جو ميرپورخاص مان اٺين وڳي واري بس ۾ گهڻو ڪري ملازم پيشا عورتون مرد آفيسر هوندا هُئا، ٽائيم جي تمام گهڻي پابندي ڪئي ويندي هُئي اِهيا بس، ڊائريڪٽ سانگهڙ هلندي هُئي باقي ايس، آر، ٽي جون ٻيون بسون جيڪي لوڪل هونديون هيون سي ننڍن وڏن اسٽاپن تي بيهنديون هلنديون رهنديون هيون، انهيءَ وقت ياد پويم ٿو ته سانگهڙ جو مختيارڪار جيڪو ميرپورخاص جو هو سو پڻ ۽ آپا سعيده اسرار جيڪا ڊبل سيڪشن گرلز هاءِ اسڪول سانگهڙ جي هيڊ مسٽريس هُئي ۽ منهنجي ڪانوينٽ جي ساٿياڻي رهي چُڪي هُئي، سا به هن بس ذريعي سانگهڙ هلندي هُئي منهنجي اباڻي گهر غريب آباد کي هيءُ بس جو اسٽاپ بلڪل ويجهو هو گهران نڪري نواب شاهه ريلوي لائين ڪراس ڪري پاڪ ڪالوني جون ٻه گهٽيون لتاڙي کپرو بس اسٽينڊ تي پهچي ويندي هُيس پهرين ڏينهن جڏهن مان آمنت ناريجو سان گڏ هُئيس ۽ بس مان لِهي هيٺ ٿيوسين ۽ ٻه وکون کنيم ته مونکي هڪ زناني آواز سڏ ڪيو.
صبا تم یہاں پر کیئسے نظر آ رہی ہو۔۔؟
جڏهن ڪنڌ ورائي ڏٺم ته ڪاري برقعي ۾ ملبوس هڪ عورت جنهن جو اکين کان سواءِ سڄو چهرو نقاب ۾ ويڙهيل هو، سا بيٺي هُئي مون هن کي ڪونه سڃاتو، ”مون پڇيو آپ کون ہیں“
”هن منهن تان نقاب هٽائي ڇڏيو ۽ چيو ته: میں قمر ہوں کیوں پہچانتی ہو نہ۔۔۔؟!!
انهيءَ وقت مونکي ياد آيو ته هيءَ اُهائي قمر النساء آهي جيڪا گورنمنٽ گرلس هاءِ اسڪول ۾ مون سان گڏ استاد هُئي، پنجابي اسپيڪنگ هئي، طبيعت جي سادي ۽ کِل مُک هئي، جنهن جو مُڙس پوليس ۾ ڪٿي صوبيدار هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ٻه ننڍڙيون ڌيئرون به گڏ آڻيندي هُئي اسان نوجوان ماسترياڻين سندس نالو ‘صوبيدارني’ رکيو هو جيڪو ٻُڌي پئي کِلندي هُئي.
سو ذڪر ڪيم ٿي انهيءَ صوبيدارني قمر جو تنهن مونکي ٻڌايو ته: ”مان پاڻ ساڳي بس ۾ ميرپورخاص مان آئي آهيان منهنجي هتي ايس، ڊي، او گرلس آفيس ۾ پوسٽنگ ٿيل آهي مان توکي ڪاليج ڇڏي ٿي اچان هتان تمام ويجهو آهي.“
هن مونکي ۽ آمنت کي جيپ ۾ ويهاريو ۽ اسانکي ڪاليج جي گيٽ وٽ لاٿائين ۽ پاڻ پنهنجي آفيس ڏانهن راهي ٿي ڪاليج جو پهريون ڏيک مونکي ابن رشد ڪاليج جي آرٽس بلاڪ جهڙو لڳو پر پوءِ اندر گهمڻ کان پوءِ خبر پئي ته هي ڪاليج ڪي قدر مختلف ۽ وڏو هو پُڇا ڪرڻ تي خبر پئي ته پرنسپال آپا زينت ميمڻ هُئي جيڪا ڪنهن زماني ۾ ابن رشد ۾ منهنجي استاد رهي چُڪي هُئي پر انهيءَ ڏينهن موڪل ٿي هُئي ڪلارڪ ٻڌايو ته:
“اسان توهانکي جوائن ڪرايون ٿا فار نون ۾ هاڻي هن وقت آپا زينت گهر ويٺي آهي روزانه توهانجي اچڻ يا نه اچڻ جو پڇندي هُئي ڇاڪاڻ ته توهان جو ليٽر هِتي گهڻي عرصي کان پهتل آهي“ آپا زينت هاسٽل اندر هڪ ننڍڙي بنگلي ۾ رهندي هُئي، پر اُها هاسٽل انهيءَ وقت ڪاليج اندر نه هُئي بلڪه سامهون ايندڙ روڊ جي مُهڙ تي هُئي، مون جو ائننگ لکي ڏني ۽ پوءِ وڃي آپا سان مليس ڏاڍي پيار سان ملي ۽ خوشي جو اظهار ڪيائين پاڻ انهيءَ وقت يونيورسٽي يا بورڊ مان آيل سنڌي سبجيڪٽ جون ڪاپيون چيڪ ڪري رهي هُئي، ڏاڍي عزت ڏنائين هڪ ڪلاڪ وٽس ويهي اسان ميرپورخاص اچڻ لاءِ واپسي واري، ساڳي بس جيڪا نواب شاهه مان ٿي آئي هُئي، تنهن ۾ سوار ٿي ميرپورخاص پهتاسين. هاڻي منهنجو اهو معمول ٿي ويو هو ته صبح جو سوير اُٿي گهر جو ڪم ڪار ڪري، ناشتو وغيره تيار ڪري خود کائي، امان ۽ انور کي کارائي اٺين وڳي واري بس ۾ سانگهڙ روانگي ۽ پوءِ ٻارهين وڳي واپسي ٿيندي هُئي. اُتي اسٽاف تمام ٿورو هو ۽ شاگردياڻين جي داخلا به ميرپورخاص ڪاليج کان گهٽ هُئي، سائنس وارو بلاڪ ڌار هو ۽ ڪافي وسيع ايراضي تي ٺهيل هو اُستادن جا ڪجهه نالا مون کان وسري ويا آهن ڇاڪاڻ ته:
”هن وقت ماضي قريب جون گهڻيون ڳالهيون وِسرنديون ٿيون وڃن باقي ماضي بعيد جون گهڻيون ڳالهيون ياد آهن“
ڪلثوم قاضي، ڪوثر لغاري، سلميٰ، حضور بانو بروهي ۽ ٻئي بروهي انگريزي جي استاد جنهن پڻ تازو مون سان گڏ جوائن ڪيو هو، تنهن جو نالو شايد صابره بروهي هو انهيءَ کان علاوه هڪ استاد ثروت جيڪا اردو ادب جي هُئي سا مون محسوس ڪيو هو ته اڪثر سڀني کان رُٺل رُٺل رهندي هئي، ڪلثوم قاضي (صديقي) حيدرآباد وڃڻ لاءِ اڪثر آپا کان موڪل جي گُهرَ ڪندي هئي باقي عادت اخلاق جي بهترين هُئي ڪوثر لغاري جيڪا هن وقت ٽنڊي آدم جي گرلز ڪاليج جي پرنسپال آهي تنهن سان منهنجي ڪافي انڊر اسٽينگ ٿي وئي هُئي سا پڻ هِتان جي هاسٽِل ۾ رهندي هُئي مونکي ٻڌايائين ته مان ميرپورخاص ڪاليج ۾ رهي آئي آهيان سندس اباڻو گهر شهدادپور ۾ هو مونکي چوندي هُئي ته ميرپورخاص مان روز اچڻ وڃڻ ڇڏ هِتي هاسٽل ۾ رهي ڇو ڪونه ٿي پوين! مون کيس ٻڌايو ته منهنجي امان جيڪا گهڻي عرصي کان اڌ رنگ جهڙي موضي مرض ۾ ورتل آهي سا هاڻي گهڻي ڪمزور ٿي وئي آهي گهر ۾ هڪ نوڪرياڻي کان علاوه سندس سار سنڀال لهڻ وارو ڪير به نه آهي ۽ جڏهن مان گهر ۾ داخل ٿيندي آهيان ته در ڏانهن اکيون وجهي واجهائيندي نظر ايندي آهي.
”منهنجي امان! جيڪا پنهنجي جواني ۾ هڪ سمجهدار زال پيار ڪندڙ ماءُ ۽ دنيا جي حالتن کان باخبر عورت هُئي تنهن کي هن بيماري بلڪل نپوڙي وڌو هو اِهي بيمارين جا ڏُک به ماڻهون هوندا آهن، اچي کلندڙ خوش باش انسانن ۾ ويهي رهندا آهن گهرن ۾ رهڻ لڳندا آهن، دلين ۾ آباد ٿي ويندا آهن ۽ رنگ ۾ ڀنگ وجهي ڇڏيندا آهن، اکين ۾ آباد ٿي زندگي مان سڪون ڪڍي ڇڏيندا آهن. امان لاءِ وري نئون بنون ٿيڻ گهمڻ ڦرڻ اِهو وقت تمام پٺتي رهجي ويو هو. هُوءَ هاڻي حياتي جي اُن حِصي ۾ هئي جتي سهارا مجبور ٿي اڳيان ريڙهيون پائيندي نظر ايندا آهن.“
۽ هوڏانهن جڏهن مون ڪوثر لغاري کي هاسٽل ۾ رهڻ کان مجبوري ڏيکاري ته پوءِ مشورو ڏنائين ته ميرپورخاص ۾ سنڌي جي پوسٽ تي ڪم ڪندڙ ليڪچرار مسز لال خاتون هتي اچڻ چاهي ٿي ڇو ته سندس گهر ميرپورخاص سانگهڙ روڊ تي ڳوٺ ڪنڊِياريءَ ۾ آهي ميرپورخاص مان روز آئوٽ بيڪ ڪري ٿي ميرپورخاص هاسٽل ۾ به نه ٿي رهي سگهي ڇاڪاڻ ته سندس ٻه ننڍا ٻار آهن سندس گهر وارو ڪنڊياري ۾، ملازم آهي ٻيو ته اهيا فيملي مستقل طور سانگهڙ اچي رهڻ چاهي ٿي ۽ پنهنجو نئون ذاتي گهر به اُتي ٺهرائڻ چاهي ٿي تون انهيءَ سان رابطو ڪر ۽ ٻئي پاڻ ۾ ميچوئل ٽرانسفر ڪرائي وٺو ٻن ڏينهن بعد آپا زينت به ساڳي صلاح ڏني مونکي هتي آئي ڪو خاص گهڻو وقت ڪونه ٿيو هو پر روزانه اچڻ وڃڻ جيڪو پڻ وقت جي پابندي چاهيندو هو ۽ وري پٺيان گهر جو اونو اِهي سڀ ڳالهيون ڪڏهن ڪڏهن مونکي پريشان ڪنديون هُيون باقي ڪاليج ۾ مون کي هر سهولت مليل هُئي آپا زينت مونکي، سموري ٽائيم ٽيبل کي تبديل ڪرڻ کان پوءِ ٻيو ۽ ٽيو پيريڊ انٽر سائنس جي سنڌي انٽر آرٽس سنڌي ۽ وري ٽيون پيريڊ بي اي فائنل جي سنڌي ادب پڙهائڻ لاءِ ڏنو هو انهيءَ کان پوءِ مونکي اجازت هُئي ته جيڪا به سواري ملي تنهن ۾ ميرپورخاص اچي سگهيس ٿي ڪڏهن ڪڏهن اگر بس جي اچڻ ۾ اڃان ڪجهه وقت باقي هوندو هو ته سعيده اسرار سان جيڪا ڊبل سيڪشن هاءِ اسڪول جي هيڊ مسٽريس هئي تنهن سان ملڻ لاءِ هلي ويندي هُيس جيڪو گڙنگ بنگلي جي ويجهو هوندو هو سعيده اسرار شام جو واپس ايندي هُئي ڇاڪاڻ ته پاڻ هن اسڪول جي انتظامي سربراهه هُئي هيءُ اسڪول به ڪافي وڏو هو جتي سائنس ۽ ٻين سبجيڪٽ جون استاد موجود هيون جيڪي گهڻو ڪري پنجابي عورتون هيون ۽ سانگهڙ کان ٻاهران ننڍن ڳوٺن (چَڪَ) مان اينديون هيون هتي پڻ هوم اڪنامڪس ۽ هائوس هولڊ جا سبجيڪٽ محنت سان پڙهايا ويندا هُئا سعيده اسرار تمام نفيس طبيعت رکندڙ ۽ وري سٺي انتظامي صلاحيتون رکندڙ عورت هُئي هڪ ڳالهه مون نوٽ ڪئي ته جڏهن ”مان سندس آفيس ۾ ويٺي هوندي هُيس ته ڏاڍي خوش طبعي ۽ مُسڪرائيندڙ انداز ۾ ڳالهائيندي هُئي پر اسٽاف مان ڪابه استاد يا ڪو ڪلارڪ ۽ پٽيوالو اندر ايندو هو ته يڪدم چهري جا تاثرات بدلجي ويندا هُئيس ۽ شڪل ڪجهه ٻئي ٿي ويندي هُئيس وڙهندي ڪانه هئي تمام ڌيمي لهجي ۾ ڳالهائيندي هُئي پر سخت آفيسر لڳندي هُئي مون کائنس انهيءَ چهري جي جاگرافي ڦرڻ جو سبب اڪيلائي ۾ پڇيو ته جواب ڏنائين.
’’صبا کیا کروں۔۔؟ یہ پوسٹ ئی ایسی ہے اگر چھرے کا جغرافیہ چینج نہ کروں گی تو پھر یہ لوگ اپنا کام صحیح طور پر نہیں کریں گے۔‘‘
تڏهن مون سمجهو هو ته اِها پڻ بيورو ڪريسي جي هڪ رمز آهي جيڪا:
“ڪئور پروڙين ڪين ڪي!”
منهنجي هن ڪتاب کي پڙهندڙ شايد سوچين ته مونکي ايتريون سنهيون سنهيون ڳالهيون ڪيئن ياد آهن ته انهيءَ لاءِ اردو جو هڪ شعر ياد اچي ويو آهي.
پھر یوں ہوا کہ یاد کی اُنگلی پکڑ کر،
ہم اِتنے چلے کے راستے حیراں ہو گئے۔
سانگهڙ ڪاليج ۾ تن ڏينهن ۾ اين، سي، سي ٽريننگ جو ڪورس شروع ٿي رهيو هو ۽ دستور هو ته هر سال نئين ايندڙ ليڪچرار کي انهيءَ جو انچارج بڻايو ويندو هو. مونکي پُڻ اِها ڊيوٽي ڪرڻي هئي، پهرين ڏينهن ڇوڪرين جي فوجي ڊريس لاءِ درزي گهرايو ويو هو ۽ مونکي شاگردياڻين جي نگراني لاءِ اُتي ويهڻو هو، سو مونکي ڪافي دير ٿي وئي شام جو سج لهندي وقت گهر پهتس ٻئي ڏينهن پرنسپال آپا زينت کي خبر پئي ته ڏاڍو افسوس ٿيس ۽ منهنجي اهيا ڊيوٽي ختم ڪيائين ۽ چيائين:
”بابا توهان جا ڪجهه مسئلا آهن مونکي خبر آهي ۽ ٻيو ته تون منهنجي هڪ سُٺي شاگردياڻي رهي آهين توکي هن ۾ پريشان ڪونه ڪبو مونکي خبر آهي ته تون ذميداري سان اِهو ڪم ڪري سگهين ٿي“
ڏسو ته ڪهڙا نه شريف النفس، اورچ ۽ مان شان وارا ۽ احساسن جي پوتر جذبن سان ڀرپور اِهي آفيسر ۽ اُستاد هُئا. مونکي نٿو لڳي ته هاڻي ڪي اهڙا اُستاد هوندا، هاڻي مون گرلز ڪاليج ميرپورخاص ۾ بدلي ڪرائڻ لاءِ ڪوششون شروع ڪيون درخواست لکي آپا زينت کان فارورڊ ڪرايم جنهن آخر ۾ نوٽ هنيون ته ٽرانسفر ضرور ڪيو وڃي پر هن جو نعم البدل به ڏنو وڃي ڇاڪاڻ ته سانگهڙ ڪاليج ۾ سنڌي پڙهائڻ لاءِ ڪا ٻي استاد موجود ڪانه هُئي، آپا زينت پرنسپال ٺهڻ کان اڳ سنڌي جو سبجيڪٽ پڙهائيندي هُئي، ڇاڪاڻ ته پاڻ ته هُئي سنڌي ادب جي استاد مان پوءِ پنهنجي پاڙي واريءَ قاسم ناريجو جي گهر واري عالم خاتون سان گڏ هڪ ڏينهن شام جو سانگهڙ واري لوڪل بس ۾ چڙهي لال خاتون جوڻيجو جي گهر ويس جيڪو ڪنڊياري اسڪول جي ڀر ۾ هو پاڻ ڏاڍي قربائتي انداز ۾ ملي ۽ پنهنجي ابن رشد جي پرنسپال، اسٽاف ۽ وري ماحول جي ڏاڍي واکاڻ ڪيائين ۽ چيائين:
”ته اِهو ڪاليج ڇڏڻ تي دل ڪانه ٿي چوي بهرطور اسانکي هاڻي نه ته پوءِ سانگهڙ شفٽ ٿيڻون آهي.“
درخواست ڏيکار ته سهي سگنيچر ڪري ڏيان هن جي گهران ”دودهه پتي“ چانهه پي اسان واپس گهر ڏانهن راهي ٿيوسين. هڪ بس روڊ تي ئي مِلي وئي هاڻي به ڪم ۾ ڪجهه رڪاوٽون هيون پر منهنجي حياتي جي روڊ تان ڪجهه ڪجهه روڪاوٽون ختم ٿينديون نظر اچن پيون. بقول شاهه سائين.
”تيسين ڀڳوئي ڀيل، جيسين رَتو راس ٿئي“
انهيءَ وقت اسان جي حيدرآباد ريجن جو ڊائريڪٽر ڪاليج مشهور ادبي شخصيت محترم حميد ميمڻ صاحب هو، جنهن کي عرف عام ۾ حميد سنڌي سڏيو ويندو هو، ميچوئل ٽرانسفر ڪرائڻ لاءِ آمنت ناريجو کي ساڻ ڪري ڊائريڪٽر آفيس حيدرآباد ويس اُتي الائي ڇو انهن ڏينهن سخت چيڪنگ ڪئي ٿي وئي وڏي مئن گيٽ کان لنگهي اندر وڃجي پيو ته ميدان ۾ ٽِن چئن ماڻهن جون چوڪڙيون ٺهيل هيون، هڪ چوڪڙي (گروپ) وارا نالو وغيره پُڇن پيا، ٻيا وري ڊائريڪٽر صاحب سان مِلڻ جو سبب پُڇن پيا، آخري گروپ وري اوڪي ڪري ڏنو ته سامهون ورانڊو آهي اُتي وڃون ۽ انتظار ڪيو صاحب توهانکي گهرائيندو اندر ورانڊي ۾ پهتاسين ته اُتي حميد سنڌي صاحب جو هڪ پي اي مليو اچڻ جو سبب پُڇي درخواست ڏٺي ۽ سمجهي ويو ته ڪيس باهمي رضامندي وارو آهي ۽ ڏُکيو نه آهي پر رُکي لهجي ۾ چيائين.
”صاحب تو اِس وقت میٹنگ میں ہیں، شام تک فارغ ہونگے آپ کل آئے گا!“
اُهو ٻُڌي مونکي ڏاڍي مِٺيان لڳي چيومانس ته اسين ميرپورخاص مان آيا آهيون اسانکي اڄ ملايو وڃي، چيائين
ته ”پھر کبھی آ جاناں“
مون هن جي لب لهجي مان سمجهو ته هي ڪجهه رشوت جو طلبگار آهي، پر اُها ڪانه ڏيڻي آهي.
”ڪم جو غير قانوني يا ناجائز نه هو وري ٻنهي ڌرين جي باهمي رضامندي سان ٿي رهيو هو ۽ وري حميد سنڌي صاحب جهڙو شريف نفس انسان انهيءَ ٽرانسفر تي فوري حامي ڀري ها، پر اِهو شيطان صفت انسان جيڪو اندر ٻاهر اچي پيو تنهن پنهنجي طرفان ڪوڙ ٿي گهڙيا سو مون کان بي دلي سان درخواست ورتائين ۽ چيائين ته: ”یہ ہم جمع کر لیتے ہیں دو چار دنوں میں پتہ کر لینا“
مون ڪاوڙ منجهان درخواست سندس هٿ ۾ ڏني ۽ واپس ورياسين هن شخص وَر وَر ڪري ٿي چيو: ”ہم پی ای ہیں صاحب کے“ يعني وڏو ماڻهون ظاهر ٿي ڪيائين ته هو ڏانهن وري قليچ بيگ صاحب هڪ هنڌ لکيو آهي.
”وڏو ماڻهون اُهو آهي جنهن ۾ ماڻهپو هجي ۽ وري جنهن ۾ ماڻهپو نه هُجي انهيءَ کي ماڻهون سڏڻ به غلط آهي.“
هاڻي مونکي پَڪ ٿي وئي هُئي ته اِهو ڪم سڌي طريقي سان ڪونه ٿيندو، هاڻي انهيءَ لنگور کي باءِ پاس ڪري حميد صاحب وٽ سڌو وڃبو يا وري ڪنهن کي موڪليو ويندو انهن ڏينهن منهنجي ڀيڻ ممتاز مديني منوره سعودي مان هتي آيل هُئي اسانجي گهر ۽ امان جي ڪمزور صحت جا مسئلا ڏسي، هڪ تجويز ڏنائين ته:
”سندس هڪ نـڻان جنهن جو نالو شمع آهي، سا ميمڻن جي در ٻيلي واري فيملي ۾ پرڻيل آهي ٿي، سگهي ٿو ته انهيءَ جو ڪو رابطو بڻجي سگهي، پوءِ شمع جيڪا احساس رکندڙ عورت آهي تنهن چيو منهنجو هڪ ڏير پروفيسر آهي تنهن جا گهرا واسطا حميد صاحب سان آهن ۽ انهيءَ جي هن سان دوستي پڻ آهي، تون اديءَ جي درخواست آڻي ڏي ته آئون اُها موڪليان ٿي ادي شمع جي مدد سان هي جائز ڪم انهيءَ ڏينهن ٿي ويو.“
منهنجو هڪ وڏو مسئلو حل ٿي ويو منهنجي ٽرانسفر جي ڪاپي مونکي ٽن ڏينهن اندر ملي وئي رب پاڪ شمع کي خوش رکي پاڻ تمام بهترين اخلاق رکندڙ، قربائتي ۽ احساس رکندڙ عورت آهي اڃان تائين اِيڪ ٽِوِ زندگي گذاري رهي آهي پنهنجي گهر واري ۽ اولاد سان فراز ولاز حيدرآباد ۾ رهائش پذير آهي آخر ٻن ڏينهن بعد مونکي هٿو هٿ سانگهڙ مان ميرپورخاص ابن رشد ڪاليج ٽرانسفر ٿيڻ جو ليٽر ملي ويو باقي سانگهڙ ڪاليج اڃان اِهو ليٽر نه پهتو هو مون ڪجهه ڏينهن خاموشي اختيار ڪئي ته هڪ ڏينهن آپا زينت اسٽاف جي ميٽنگ دوران مون کان پڇيو:
”توهانجي ٽرانسفر واري ڪم جو ڇا ٿيو؟“
مون جواب ڏنو ته:
”آپا ٽرانسفر ٿي ويو آهي آپا کان مون ميچوئل ٽرانسفر جي درخواست فارورڊ ڪرائي هُئي، هِن کي منهنجن سمورن مسئلن جي ڄاڻ هُئي، ڏاڍي خوش ٿي ٻن ڏينهن کان پُوءِ ڳالهه ڪيائين ته هتي ليٽر پهچي ويو آهي لعل خاتون جو نالو پهريان آهي جڏهن هُو رِليو ٿي هتي پهچندي انهيءَ کي جوائن ڪرائي توکي رليو ڪنديس“
بهرطور هاڻي سانگهڙ ڪاليج ۾ منهنجا ڪجهه ڏينهن باقي هُئا هڪ عجب اتفاق آهي هاڻي به جڏهن ماضي ۾ ويندي آهيان ته اهيا رب پاڪ جي هڪ مصلحت سمجهندي آهيان ته:
”مون پنهنجي ابتدائي ٻاروتڻ جا ٻه سال بابا جي نوڪري سبب سانگهڙ ۾ گذاريا هُئا وري جواني ۾ ليڪچرار ٿيڻ سبب اٽڪل 3 مهينا سانگهڙ ڪاليج ۾ روزانه اچ وڃ ڪري گذاريا انهن بسن (لارين) ۾ سفر ڪندي مونکي پنهنجو مرحوم بابا سائين ڏاڍو ياد ايندو هو، جيڪو مون سان حد کان وڌيڪ پيار ڪندو هو ۽ ”سخت سياري جي هڪ رات مون کي لاري ڏيکارڻ لاءِ پنهنجي هَنجَ ۾ کڻي بسن جي اڏي تي آيو ۽ اُتي ڪابه لاري ڪونه هُئي.“
هاڻي اِهو لکڻو پوَيِمِ ٿو ته:
ڪاٿي سي تنبير، جن ريجهايا راڄيا،
وئـڙا وڏي وير، ڪُلهي رکي ڪيئنرا.
مان 3 ڊسمبر 1989ع تي صبح جي وقت گهران تيار ٿي سانگهڙ واري بس ۾ سوار ٿيس اڳتي ڪنڊياري واري اسٽاپ تي لعل خاتون به سوار ٿي ۽ چيائين ته:
”اڄ مان هتي سانگهڙ ڪاليج ۾ جوائن ڪنديس ۽ تون هتان رِليو ٿجانءَ! کل پن ۾ سانگهڙ پهتاسين لعل خاتون ابن رشد ۾ چار سال گذاري آئي هُئي اُتي جون سٺيون يادگيريون پڻ هن ۾ سمايل هيون مون سانگهڙ ۾ فقط ٽي مهينا گذاريا هئا اڄ وري واپس ميرپورخاص اچڻي هُيس جيڪا منهنجي جنم ڀومي آهي ۽ ابن رشد جهڙي مادر علمي جنهن ۾ مون گريجويشن وارا چار سال گذاريا تنهن ۾ واپس اچي استاد ٿي رهڻ جو اعزاز ملي رهيو هو“
بهرطور سانگهڙ ۾ منهنجي نوڪري وارو ٿورو عرصو به تجربن ۽ مشاهدن سان ڀرپور هو ۽ جيڪڏهن انسان غير جانبدار ٿي ننڍين ننڍين ڳالهين تي غور ڪري ته هر ڪنهن شهر جو ماحول، آب هوا، تعليمي ادارا پنهنجي پنهنجي ساک ۽ مزاج رکن ٿا هتي جو ماحول ميرپورخاص جهڙو نه هو، ايترا ترقي يافته ذهن ۽ روشن خيال ماڻهون وڏي پيماني تي موجود نه هُئا جي هوندا به ته مون ڪونه ڏٺا ڇاڪاڻ ته مان گهڻو عرصو هتي ڪانه رهيس ميرپورخاص مان سانگهڙ ويندڙ ور وڪڙ ڏيندڙ لهر ۽ لوڏا کائيندڙ رستو، ڀٽي صاحب جي مهرباني سان عطا ٿيل ايس، آر، ٽي سي جون بسون ۽ وقت جي پابندي ۽ وري سانگهڙ ۾ داخل ٿيڻ شرط حضرت سورهيه بادشاهه جو گِڻگ بنگلو پنهنجي عظمت جي شاندار علامت نظر ايندو هو شهر ۾ عورتن جي پردي جي سخت پابندي هوندي هُئي سڀ استاد ۽ شاگردياڻيون برقعو پائينديون هيون مان اڪيلي بي پرده يعني بنا برقعي جي هوندي هُيس پهريان ته ڪجهه عجيب محسوس ڪيم پوءِ عادي ٿي ويس آزادي جي متوالن جو هي شهر پوءِ به نياڻين جي تعليم ۾ ڪنهن کان گهٽ نه هو باقي ماڻهن ۾ ذاتي شرافت، اخلاق جو مظاهرو مونکي ڏاڍو وڻيو. هڪ ڀيري جلدي واندي ٿيڻ کان پوءِ مان لوڪل بس ۾ چڙهي پيس انهيءَ ۾ اڳ ئي ڪي ڪولهي عورتون ويٺل هيون ۽ بس جي اندر وڏي آواز ۾ جلال چانڊيو جي آواز ۾ گانو:
”سنگ مر مر جو بدن، سنهڙي ڳچي هٿڙا نرم،
وڇايان سيج اکين جي ۽ ٻانهون هار ڪريان ...“
وڏي شد مد سان وڄي رهيو هو ڪنڊيڪٽر جيڪو دروازي تي مسافرن کي سڏڻ لاءِ رڙيون ڪري رهيو هو، تنهن مون ڏانهن معنيٰ خيز نظرن سان نِهاريو ۽ ڊرائيور کي چيائين:
”اڙي ڀُوڪ هاڻي اِها ڪيسٽ بند ڪر نه ته کائين نه پادر او ڇورا!“
ڊرائيور اوڏي مهل ئي ڪيسٽ بند ڪري ڇڏي پوءِ سمورو سفر آهستي آهستي مختلف هنڌن تي بيهندي ميرپورخاص اچي ختم ٿيو.
هر انسان پنهنجي سنگت، گهر جي ماحول ۽ پيشي جي حساب سان پنهنجو اخلاق ۽ ورتاءُ ٺاهيندو آهي. پادرن کائڻ وارو اهڙو واقعو ميرپورخاص کان نواب شاهه ميڊيڪل ڪاليج ويندڙ هڪ اردو ڳالهائيندڙ شاگردياڻي هٿان اڳ ئي انجام ڏئجي چُڪو هو. تنهن کي صبح وقت بس ۾ سوار ٿيڻ کان پوءِ ڪنهن ڄٽ مسافر چيو:
”ڊاڪٽر به هِتي ته مريض به هتي (مريض) مان هن جو مطلب ڪو ٻيو هو.“
ڇوڪري ڳالهه سمجهي وئي هئي، پيرَ مان سينڊل لاهي ٺڪاءُ ڪرايائينس پوءِ وچ ۾ ڪجهه ماڻهن پئي جهيڙي کي ٺاريو.“
”ننڍڙو ذهن اُهو آهي جيڪو ٿورو وڌيڪ سوچڻ جي قابل ٿيندي ئي ٻين کي ننڍڙو سمجهندو آهي ۽ وري ڪٿي سماجي حالتن کي ڏسي پنهنجي شخصيت کي ٺاهيندو آهي ته پوءِ ڪڏهن اُها مثبت هوندي آهي ۽ ڪڏهن منفي هوندي آهي ڪنهن کي انهيءَ مان اُتساهه ملندو آهي ۽ ڪنهن کي وري انهيءَ مان نراسائي ۽ پريشاني“
قصو ڪوتاهه مان صبح جو ”فار نون“ ۾ رِليو ٿي منجهند جو ڏيڍ بجي آفٽرنون ۾ ابن رشد ۾ جوائن ڪيو ميڊم ڪاظمي پنهنجي بنگلي ۾ وڃي چڪي هُئي جيڪو پراڻو (اسان جي دور وارو هوم اڪنامڪس بلاڪ) هو اڳيان سيمنٽيڊ اسٽيج هو جتي منهنجي شاگردي دور ۾ فنگشن ٿيندا هُئا ڪلارڪ شفيق احمد صديقي کيس منهنجي اچڻ جي اطلاع فون ڪري ڏني تڏهن ميڊم ڪاظمي کيس چيو ته:
“نورالصباح کو ابھی آفٹرنون میں جوائن کراؤ“
مون جوائننگ لِکي ڏِني ۽ ليٽر وغيره ڏئي ٽانگي ۾ ويهي گهر پهچي ويس امان ڪجهه پريشان لڳي ۽ چيائين ته:
”تون سانگهڙ مان جلدي پهچي ويندي آهين اڄ ميرپورخاص مان دير سان آئي آهين“
مون چيو ته: ”امان سانگهڙ مان ميرپورخاص پهتس ۽ پوءِ ڏيڊ وڳي ڪاليج پهچي اُتي جي لِکَ پڙهه کان پوءِ هاڻي هتي پهتي آهيان“
منهنجي امان طبيعت جي ڏاڍي سادي هُئي پنهنجي زماني جي حِساب سان پرائمري چار درجا پڙهيل هُئي، پر حرفتون، چالاڪيون ۽ سازشون ڪڏهن به کيس ڪرڻ نه آيون هاڻي ته بيماري سبب کٽ تي پئي کيس ورهيه ٿي ويا هُئا ۽ نوڪرين جا قائدا قانون ضابطه کيس وِسري ويا هُئا، ٻيو ماءُ جو پيار کيس اسان لاءِ ماندو ڪري ڇڏيندو. هو ور ور ڪري پڇندي هُئي ته تو ماني کاڌي آهي يا نه!؟ انور لاءِ ماني ٺاهي اٿو يا نه مشتاق ڪيڏي مهل ايندو ممتاز جيتوڻيڪ پرڏيهه ۾ هُئي پر انهيءَ جو هر ويل اونو ڪونه ڪندي هُئي شايد ”پَڪَ هُيس ته مضبوط سهاري ۾ آهي.“
پر ڪڏهن ڪڏهن اوڇنگارون ڏيئي انهيءَ کي به ياد ڪندي هُئي ۽ چوندي هئي. ”ڏسُ ته صحيح مون پنهنجي ٻچڙي ڪيترو پري پرڻائي ڇڏي آهي الله خوش رکندسُ آهي ته ڀلاري پار ۾“
اِها ته ماءُ جي ممتا هئي جيڪا سڀني مائرن ۾ هوندي آهي، هاڻي ابن رشد جي نوڪري ڏانهن اچان پئي ته مان پهرين ڏينهن ساڍي اٺين وڳي ڪاليج پهچي ويس ٻُڌو هُئم ته ڪاليج جو ٽائيم فڪس نائين وڳي جو آهي، سو مون پهرين ڏينهن ڏٺو ته ميڊم اقبال ڏيٿو جيڪا باٽني جي استاد ۽ مسٽر رول انچارج هُئي سا آفيس ۾ داخل ٿيندي رجسٽر هٿ ۾ کڻي جيڪي استاد اڃان ڪونه آيون هيون تن جي سگنيچر واري جاءِ تي ڳاڙهي پوائنٽر سان ليڪ ڪڍيائين ۽ پوءِ دير سان اچڻ وارن انهن لڪيرن مٿان سگنيچر ڪيا ٻڌايو اِهو ٿي ويو ته جڏهن اهي ٽي ڳاڙهيون لڪيرون ٿي وينديون ته پوءِ هڪ موڪل (ڪي يوئل لِيوِ) ڪائونٽ ٿيندي، پر مون هِتي جي 23 سالن جي سروس ۾ انهيءَ تي عمل ٿيندي ڪونه ڏٺو، ميڊم ڪاظمي سُٺي نموني سان آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ محنت سان ڪم ڪرڻ ۽ وقت جي پابندي جي تاڪيد ڪيائين مون ڏِٺو ته پرائيوٽ دؤر جون گهڻيون تـڻيون استاد هتان وڃي چُڪيون هيون پر هوم اڪنامڪس جي استاد مسز شاهانه برڪت، تنوير اختر اڪنامڪس واري موجود هيون، ميڊم ڪاظمي جيڪا هِن ڪاليج کي جاري ساري رکڻ ۾ اهم ڪردار هئي سا پڻ چاڪ چوبند هئي ۽ ڏاڍي توانائي سان ڪاليج ٿي هلايائين اِهو به ڪنهن تعليمي اداري جو ڀاڳ هوندو هو جنهن ۾ سٺا استاد هجن 90 جي ڏهاڪي ۾ ابن رشد جون نانءُ عروج تي هو، هڪ کان هڪ سٺي استاد موجود هُئي ائين کڻي چئجي ته هڪ ڪهڪشان هئي جنهن جي روشني آب تاب سان پوندي هئي ميڊم ڪاظمي انتهائي باخبر منتظم اعليٰ هئي هن کي هر وقت ۽ هر لمحي جي اهيا پڻ خبر هئي ته ڪهڙي استاد ڪٿي ۽ ڪنهن سان گڏ ويٺي آهي ليڪچر دوران خاموشي سان اچي پويان سيٽ تي ويهي رهندي هئي ۽ ليڪچرار کي ڏسندي ۽ ٻڌندي هُئي جڏهن مان هن ڪاليج ۾ نئين نئين َآئي هُيس ته اڪثر آخري پيريڊ جيڪو انٽر سائنس جو هوندو هو تنهن ۾ اچي پويان ويهي رهندي هُئي پر پوءِ ٿوري عرصي بعد اِهو سلسلو بند ڪري ڇڏيائين مون اِهو هِتي نوٽ ڪيو هو ته هر انهيءَ عورت جي مخالفت ڪندي هُئي جيڪا حد کان وڌيڪ ذهين، هن کان وڌيڪ نوجوان ۽ وري سٺي شخصيت رکندڙ هجي ۽ وري هن جي ڪجهه قانونن کي به نه مڃيندي هجي شاگردي واري مئڊم ڪاظمي ۽ هڪ دبنگ آفيسر مئڊم ڪاظمي ۾ مونکي هتي واضح فرق نظر آيو مون هتي فقط فاطمه بخاري کي هن جو احترام ڪندي گڏوگڏ منفي روين تي اعتراض به ڪندي روبرو سچ چوڻ جي همٿ ڪندي ڏٺو ٻيو ڪير به اهيا همٿ ساري نه سگهيو مس فاطمه ڪيمسٽري جي سينئر استاد هئي صرف سينئر نه بلڪه بهترين استاد هُئي بهرطور مئڊم ڪاظمي هن اداري سان مخلص هئي ۽ انهيءَ جي باني ميمبرن منجهان هُئي جنهن اداري جون سوين شاگردياڻيون نه صرف سنڌ، پاڪستان بلڪه ٻاهرين ملڪن ۾ به خدمتون انجام ڏئي رهيو آهن مئڊم ڪاظمي گذريل سال ڪراچي ۾ وفات ڪري وئي جتي هُوءَ 1997ع کان ريٽائرمينٽ کان پوءِ رهندي هُئي نه ته ابن رشد جي پرنسپال هُئڻ سبب پرائيوٽ دور ۾ پرتاب ڀون جي مٿي واري حصي جي هڪ پورشن ۾ رهندي هُئي ۽ پوءِ لالچند گارڊن واري نئين بلڊنگ ۾ ڪاليج جي پٺيان چراغ بلڊنگ جي هڪ پورشن ۾ رهندي هُئي جيڪي انهيءَ زماني ۾ فليٽ چوارائيندا هُئا عائشه ‘بوا’ هن سان گڏ رهندي هئي پوءِ نئين بلڊنگ جي هوم اڪنامڪس بلاڪ کي پنهنجو رهائشي بنگلو ٺاهيائين
هن ڪاليج ۾ نصابي سرگرمين کان علاوه غير نصابي سرگرميون وڏي عروج تي هيون سال ۾ ڪيترائي فنگشن ٿيندا هُئا جنهن ۾ ”ڪاليج وِيڪِ“ سڄو هفتو هلندو هو جنهن جي ابتدا محفل ميلاد سان ٿيندي هُئي بلڪه منهنجي شاگردي واري دور ۾ هتي ”يوم حسين“ وارو فنگشن ڏاڍي عقيدت ۽ احترام سان ملهايو ويندو هو، جنهن ۾ شاگردياڻيون مرثيه ۽ نوحه پڙهنديون هيون ۽ تقريرون ڪنديون هيون منهنجي هِن ڪاليج ۾ جوائن ڪرڻ کان هڪ مهينو بعد ۾ منهنجي امان گُذاري وئي بابا کي جهان ڇڏي اَٺ سال ٿي چُڪا هُئا. ”مان هاڻي ماءُ پيءُ ٻنهي جي پيار ۽ شفقت کان محروم ٿي چُڪي هُيس.“
امان جيڪا فالج جي حملي کان پوءِ بلڪل معذور ٿي چُڪي هئي ۽ محتاج ٿي کٽ تي ويٺي هوندي هُئي، سا پُڻ اسان ڀينرن ۽ ڀائرن لاءِ وڏو ڏڍ ۽ آسرو هُئي، گهر جي رونق هُئي، سا رونق به ختم ٿي چُڪي هئي ۽ گهر ۾ اسان جو انتظار ڪرڻ واٽون نهارڻ وارو ڪونه بچيو هو ۽ ”دُعا جا دروازا بند ٿي ويا هُئا.“
هيءَ ته منهنجي گهرو زندگي هُئي جنهن ۾ مان بلڪل اڪيلي رهجي وئي هُيس ننڍو ڀاءُ ڊاڪٽر مشتاق هائوس جاب ختم ڪري چڪو هو ۽ انهن ڏينهن کيس پٿوري ۾ ”اسڪول هيلٿ سروس“ ۾ ڊاڪٽر جي نوڪري مِلي هُئي، هُو صبح جو سوير ناشتو ڪري اوڏانهن روانو ٿي ويندو هو ۽ شام ڌاري گهر واپس ايندو هو. وڏو ڀاءُ ڊاڪٽر انور صبح جو پنهنجي ڪلينڪ ميرواهه گورچاڻي هليو ويندو هو، اِهو شهر ميرپورخاص کان ويهن پنجويهن منٽن جي فاصلي تي آهي.
منهنجي ذاتي زندگي ۾ روٽين ساڳي هُئي فقط امان ڪانه هُئي ۽ امان واري کٽ خالي هُئي..!!
بهرطور مون پنهنجي مصروفيت ساڳي رکي صبح جو ابن رشد وڃڻ، اُتان اچي گهر ۾ کاڌو تيار ڪرڻ، ٻيا ننڍا ننڍا ڪم ڪرڻ، باقي ٻين ڪمن لاءِ هڪ ماسي کنڊٻائي جيڪا ذات جي چانگ هُئي سا صبح کان شام تائين موجود هوندي هُئي، مون هاڻي محسوس ڪيو ته هن ڪاليج ۾ مان ڪافي سيٽ ٿي وئي هُيس، حالانڪه مان هِتي نئين نئين هُيس پر ”امان جي وفات تي سڄو ڪاليج جو اسٽاف عذر خواهي لاءِ پهتو هو انهيءَ وقت جون اسٽاف سيڪريٽري رضيه آرائين ۽ شميم زيدي ٽي ڏينهن لاڳيتو اينديون رهيون هيون.“
پر ڊيوٽي جي لحاظ کان ابن رشد واري ڊيوٽي سانگهڙ ڪاليج واري ڊيوٽي کان وڌيڪ محنت طلب ۽ جوابداري وئي هُئي ڇو ته هتي پڙهائڻ (ليڪچر ڏيڻ) کانسواءِ ٻيون ڊيوٽيون به ڪرڻيون پونديون هيون جن کي اسين اي، سي، آر فارم ۾ اسپيشل ڊيوٽي ڪري لکندا هُئاسون جن ۾ ڪاليج ڪينٽين جي صفائي چيڪ ڪرڻ، مسٽرول کي اپ ٽو ڊيٽ رکڻ، غريب ڇوڪرين جي فيس معافي واري ڪميٽي ۾ ميمبر رهڻ انهيءَ کان علاوه ٻيون ڪيتريون ڊيوٽيون هونديون هيون جيڪي مختلف ليڪچرارن ۾ ورهايل هونديون هيون.
”هڪ دلچسپ ڊيوٽي وري گوسڙو شاگردياڻين کي جيڪي گهران جان ڇڏائي هتي اچي باغ ۽ ڪينٽين ۾ ويهنديون هيون تن کي ڪلاسن ۾ اماڻڻ جي هوندي هُئي اهيا ڊيوٽي ڪنهن هڪ استاد نه بلڪل گروپ جي شڪل ۾ هوندي هئي هڪ پيريڊ ۾ هڪڙيون استاد گروپ ۾ ٻئي پيريڊ ۾ ٻئي گروپ جي ڊيوٽي هوندي هُئي اهيا ڊيوٽي چار پنج استادن کي گڏجي ڪرڻي پوندي هُئي ڪڏهن ڪڏهن ته جيڪڏهن گهڻيون استاد موڪل تي هونديون هيون ته اِهي ڪلاسن کان گوسڙو شاگردياڻيون ولرن جي شڪل ۾ گهمندي نظر اينديون هيون ۽ ڏاڍو گوڙ هوندو هو.“
اسان کان ڪلاسن انگيج ڪرايا ويندا هئا. پر اهڙو نظارو گهٽ ڏسبو هو. ڇاڪاڻ ته مئڊم ڪاظمي جو مڪمل ڪنٽرول هوندو هو. مان پنهنجي ڊپارٽمنٽ ۾ اڪيلي سنڌي جي استاد هيس. ۽ هن ڪاليج ۾ منهنجي شاگردي واري دؤر کان سنڌي جي هڪ ليڪچرار جو نمونو هلندو ٿي آيو جيئن آپا زينت ميمڻ، نجمه شيخ مرحومه، لعل خاتون، وغيره.
هن آتم ڪٿا کي فيئر ڪرڻ ۾ مون ايتري دير ڪري ڇڏي جو آپا نجمه شيخ به مرحومه ٿي وئي، منهنجي هتي اچڻ کان پوءِ سنڌي جي ٻئي استاد مسز ڪشمير سومرو به اچي وئي. جيڪا انهيءَ وقت ٽنڊو جان محمد ڪاليج جي (ڪيمسٽري) جي استاد جي گهر واري آهي. سندس نالو ساگر سميجو آهي. هاڻي اڄڪلهه اسلام آباد شفٽ ٿي وئي آهي، هي سنڌي جي استاد ٺهي ايڊ هاڪ تي آئي هئي. قوم پرست، بولڊ ۽ پراعتماد هئي،کيس انهي وقت ٻه پُٽ هئا جن جو نالو امر ۽ ساحر، هئا جن کي ڪڏهن ڪڏهن پاڻ سان گڏ وٺي ايندي هئي. مون محسوس ڪيو ته اسٽاف سميت پرنسپال به هن جي اچڻ تي خوش نه آهن. هڪ ڏينهن مئڊم ڪاظمي مون کان پڇيو ته؛ (سندهی کی دوسری پوسٹ نہیں ہے ہمارے پاس، یہ کشمیر کیسے آئی ہیں۔)
مون جواب ڏنو: ”مجھے نہیں معلوم کہ پوسٹ ہے یا نہیں، آپ اُن کو بلا کر معلوم کرلیں۔“
الائي ڇو ڪهڙو خيال پيدا ٿيو هئس يا وري مريم مجيدي واري ڳالهه ته:
”لاکيڻي تون پاڻ وهيڻي مُور نه آهين هيڻي جهيڻي“
نظر اچي رهي هيس اهيا مئڊم جي پنهنجي سوچ هئي ڪجهه وقت بعد ڪشمير سومرو ڪميشن پاس ڪري پوليٽيڪل سائنس جي ليڪچرار ٺهي. اچي وئي مون اڳ ذڪر ڪيو آهي ته هي ڪاليج فنگشن ڪرائڻ ۾ سڀ کان اڳ ڀرو هو.هن ڪاليج ۾ هڪ استاد حيثيت سان جيڪو پهريون فنگشن ڪرايو سو هڪ لطيف ڊي هو جيڪو 1991ع جي اپريل ڌاري ٿيو هو. هن پروگرام جي خاص ڳالهه اِها هئي ته هن جو مهمان خصوصي سنڌي ادب جي اهم شخصيت حميد سنڌي صاحب هو. جيڪو تن ڏينهن خيرپور يونيورسٽي ۾ هو.۽ هتان حيدرآباد جي ڊاريڪٽر ڪاليج تان بدلي ٿيل هو هڪ بلند پايه جي اديب ۽ علمي شخصيت اڳيان پروگرام پيش ڪرڻ لاءِ حوصلو گهربو هو. هن پروگرام ۾ مون سان گڏ مئڊم اقبال ڏيٿو ۽ ڪشمير سومرو کي به انچارج طور گڏ رکيو ويو هو اهيا به بيورو ڪريسي جي هڪ رمز هئي. جيڪا اڄ تائين مون کي سمجهه ۾ نه آئي آهي.
پر پوءِ اسان ٽنهين گڏجي ڪم ڪيو ۽ هڪ بهترين پروگرام ترتيب ڏيئي حميد سنڌي صاحب کي ڏيکاريو سين اُهو صاحب پروگرام ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين ته مونکي خبر هجي ها ته شاهه لطيف جي ڪلام ڳائڻ ۽سورمين کي لاجواب بنائي اهڙي نموني پيش ڪيو ويندو ته آئون فيملي کي به گڏ وٺي اچان ها.
هن پروگرام ۾ سورٺ راڻي لغاري ۽ رّخسانه بلوچ (ڪامريڊ)کان انائوسمينٽ ڪرائي هئي سين جن بهتر انداز ۾ ڪارڪردگي ڏيکاري بلڪه سورٺ راڻي ته شاهه جون وايون ڳائي داد حاصل ڪيوهو. امر سنڌو ۽طاهره لغاري انهي وقت گريجوشن ڪري چڪيون هيون. پر پروگرام ۾ ڀرپور حصو ورتائون ۽ ڪامياب بڻايائون خيرالنساءَ مغل جيڪا ڪجهه وقت اڳ عورتن جي مخصوص سيٽ تان نامزد ٿي سنڌ اسيمبلي ۾ پيپلز پارٽي جي نمائندگي ڪري رهي آهي سا پڻ انهي وقت هتان گريجوشن ڪري رهي هئي. تنهن پڻ شاهه صاحب جو ڪلام ڳائڻ ۾ ڀرپور حصو ورتو نسرين لغاري جيڪا سسئي جي ڪردار لاءِ مئڊم اقبال جي چونڊ هئي تنهن جي بيڪ گرائونڊ ۾ ڪلام ؟
”رويو ويٺي روءُ پنهل کان پو ءِ ڏيندس باهه ڀنڀور کي“
خيرالنساءَ مغل بهترين انداز ۾ ڳايو هو پر انهي تي نسرين لغاري اهڙي سٺي پرفارمنس نه ڪري سگهي هئي. حالانڪه تمام خوبصورت لڳي رهي هئي جيڪا ڳالهه حميد سنڌي صاحب به محسوس ڪئي هئي ۽اسان کي حميد سنڌي صاحب لنچ دوران ٻڌايو ته سسئي تمام خوبصورت ۽سٺن ڪاسيومز سان هئي. پر ايڪٽنگ ۾ چاڙهو نه هيس پر پوءِ به آئٽم ڪافي جي سٺي هئڻ ڪري چڱو رهيو. ٻاراڻي وهي ۾ اهڙيون ڪوتاهيون ٿي وينديون آهن. خيرالنسا ءَ۾ اهيا خوبي هئي ته هو پاڻ ڳائيندي هئي گڏوگڏ ايڪٽ به ڪندي هئي.
پروگرام تمام وڏو هو جنهن کي حميد صاحب دلچسپي سان ڏٺو ۽آخرڪار ڪاليج جي لائبريري لاءِ پنهنجي ڪهاڻين جو ڪتاب” ويرون “ ڊونيٽ ڪري ويو. پر افسوس جو اهي ڪتاب وري ڪڏهن ڪاليج نه پهتا. يا واٽ تي گم ٿي ويا اهيا خبر الله کي!
شاگردياڻين ۾ ڏاڍو جوش ۽ ولولو هو هر ڪا پنهنجي پرفارمنس ڏيکارڻ لاءِ آتي هئي، منهنجو پروگرام انچارج ٺهڻ جو هي پهريون تجربو هو. جنهن ۾ مون کي اڳتي جي لائحه عمل کي سمجهڻ لاءِ ڪجهه چاپلوسي منافقت جهڙن روين جي دڳ کي سمجهڻ جو موقعو ملي ويو ۽ اسان اڳتي انهن غلطين کي ڪونه ورجايو. ٻڌو هيم ته مون واري لطيف ڊي کان هڪ سال اڳ هڪ لطيف ڊي ڇوڪرين پنهنجي زبردست خواهش تي ڪرايو هو. ۽انتظاميه انهي لاءِ مجبور ٿي اجازت ڏني هئي.
ٿيو ايئن هو جو ضياالحق واري دؤر ۾ ڪاليج ۽ ٻين ادارن ۾ اهڙن پروگرامن تي پابندي لڳل هئي. هن ضياءَ جي دؤر پڄاڻي کان پوءِ ادارن ۾ نئين سنئين اهڙا ڏيهاڙا ملهائڻ شروع ڪيا ويا هئا.
پر هتي هن ڪاليج ۾ اهڙو پروگرام نه ٿيو هو ڇوڪرين جي بي انتها ڀرپور مطالبي تي اِهو لطيف ڊي ملهائڻ جي اجازت ڏني ويئي.
هن پروگرام جي انچارج مئڊم اقبال ڏيٿو هئي ٻڌو اٿم ته ڪاليج جي ڊيوٽي ڪرڻ کان پو ءِ شام جو ڇوڪرين کي ريهرسل ڪرائيندي هئي.
شاهه جي ڪلام کي موسيقي سان نوازڻ لاءِ مرحوم استاد گل محمد (گلو مامون) موجود هوندو هو. مون هن پروگرام جي مووي ڪيسٽ سال کان پوءِ ڏٺي هئي. پروگرام واقعي سٺو هوپر انهي ۾ پڻ ڇوڪرين منجهان اشتعال ۽ ڪاوڙ گهڻي ٿي نظرآئي انهي جو سبب ڇا هو مان سمجهي ڪانه سگهي هيس هڪ ڏينهن شاگردياڻي رخسانه ڪامريڊ مونکي ٻڌايو ته ”مِس! اسانجي پروگرام ۾ دخل اندازي ٿي ڪيائون. ۽ وري هڪ اُردو غزل“
’’دیواروں سے باتیں کرنا اچھا لگتا ہے‘‘
سو انهيءَ ۾ ٿي وڌائون اسان انھيءَ جي اجازت ڪانه ڏني اِهو سٺو غزل هو غزل جي محفل ۾ هلي سگهيو ٿي.
پوءِ اسان مشتعل ٿي ويون سين اِها ته هئي هڪ شاگردياڻي جي راءِ انهيءَ تي مان ڪوبه تبصرو ڪانه ڪنديس.
انهن ڏينهن هتان جون قوم پرست ڇوڪريون امر سنڌو (سلميٰ لغاري)، طاهره لغاري، حسينه ساند وغيره گريجوئشن ڪري يونيورسٽي پُهچي چُڪيون هيون. پر پروگرام ڏِسڻ لاءِ آيون هيون. فقط سندن مائيٽياڻي رخسانه ڪامريڊ ۽ ڪجهه جونيئر ڇوڪرين پارس راڻي، سورٺ راڻي، زهره لغاري، حميره لغاري موجود هيون. جن مونکي حميد سنڌي واري پروگرام ۾ ڏاڍو ساٿ ڏنو، هن پروگرام ۾ عمر ماروي ٽيبلو کي گهڻو واکاڻيو ويو هو. جنهن ۾ ماروي جو ڪردار مومل دائود پوٽو ۽ عمر جو ڪردار هڪ سومرو ڇوڪري جنهن جو نالو مون کان وسري ويو آهي، تنهن ڀرپور انداز ۾ ادا ڪيو جهڙا ڪي شاهه جي سُر مارئي جا جيئرا جاڳندا ڪردار هئا. هڪ شاندار کوهه عمر بادشاهه انهيءَ جا ساٿي وري پياري پياري مارئي جنهن ڪلام خود ڳايو ۽ ايڪٽ ڪيو.
هاڻي مان ڪاليج ۾ سيٽ ٿي رهي هيس، ڪاليج جو اسٽاف سٺو هو (منهنجي لاءِ) باقي پاڻ ۾ پراڻين ڳالهين تان تلخ ٿي وينديون هيون. انهن ڏينهن اسان غريب آباد وارو گهر ۽ پاڙو ڇڏي جهامن داس ڪالوني (شهباز ٽائون) ۾ نئين گهر ۾ اچي رهيا هئاسين جيڪو منهنجي وڏي ڀاءُ ڊاڪٽر انور ٺهرايو هو گهر تمام سٺي نقشي سان ”ويسٽ اوپن“ ٺهيل هو. اوڙي پاڙي ۾ ٻيا ته پوءِ واقف ٿيا پر غريب آباد مان چاچي سليمان جو پُٽ ڊاڪٽر مجيد ميمڻ (علي ميڊيڪل وارو) فيملي سميت هتي شفٽ ٿيل هو. باقي ڀرڳڙي فيملي (سب رجسٽار) هڪ اردو فيملي سهراب آپريٽر واري پٺيان لقمان ارباب جي فيملي ۽ خاص طور سندن ڌيءَ سڪينه مون وٽ ايندي ويندي هئي.
مون محسوس پئي ڪيو ته ڪاليج جي نوڪري ڀاءُ جي نئين گهر ۾ منتقلي آس پاس جي نون ماڻهن سان واسطا مون کي هڪ نئين ۽مثبت دگ تي آڻڻ جي تياري ڪري رهيا هئا. ڪا اهم تبديلي اَوَسَ ته اچڻي هئي انهن ڏينهن جولاءِ 1991ع ڌاري منهنجي ڀيڻ ممتاز مديني پاڪ سعودي عرب کان پنهنجي وَرَ اظهر قريشي اڍائي سالن جي پٽ سونو عمر ۽ اَٺن مهينن جي ڌيءَ سارا سان گڏ پاڪستان آيا عمر سونو ته انهيءَ کان اڳ ۾ امان جي حياتي ۾ ٻه ڀيرا هتي اچي چُڪو هو تمام ننڍو هو سندس پهرين سالگره به ملهائي هئي سين. سندس پيءُ اظهر هڪ مهينو رهي ڊيوٽي جوائن ڪرڻ لاءِ مديني پاڪ هليو ويو هو. باقي ممتاز ۽ سونو کي ميرپورخاص ۾ ڇڏي ويو هو. اظهر قريشي جا والد ۽ والده ۽ ڀاءُ ڀيڻ ڪلهوڙا ڪالوني ۾ رهنداهئا.پاڻ پاڪستان اچڻ وقت گهڻو وقت اُتي پنهنجي والدين وٽ گذاريندو هو. سو مون ذڪر ئي ڪيو ممتاز جي هَيلِ هتي اسانجي گهر ۾ اچڻ جو سارا مون پهريون ڀيرو ڏِٺي هئي. ماشاالله صحت مند گول مٽول پياري هئي. منهنجي اڃان شادي ٿيل ڪانه هئي، ممتاز هر سال ايندي هئي. ۽ شادي لاءِ زور ڀريندي هئي گهر جون حالتون ته مان اڳي ئي ٻُڌائي چُڪي آهيان.
”گهر جي اهم شخصيت ماءُ اگر اپاهج ٿي پئي هُجي انهي کي ڇڏي پنهنجو گهر وسائڻ ۽ نئين دنيا آباد ڪرڻ جو مان سوچي به ڪانه ٿي سگهيس هر دفعي انڪار کي منهن ڏيندي ممتاز خاموش ٿي ويندي هئي، پر هاڻي ته امان موڪلائي وئي هئي ممتاز اچڻ شرط شادي واري ڳالهه تي ضد ڪري بيهي رهي هئي.“
سندس ۽ منهنجي پُراڻي سهيلي سيما ٽالپر جي معرفت سُٺي رشتي هٿ ڪرڻ جو بار سندس نازڪ ڪنڌن تي رکيائين جنهن کي انهيءَ ڪم جو تجربو هو.
”هوءَ مختلف هنڌن تان آيل ڇوڪرن (مردن ) جي لِسٽ مان گهڻن جي ته شادي ڪرائي چُڪي هئي پوءِ به چيائين ته ڏِسان ٿي ڪوشش ڪيان ٿي هڪ ڏينهن سائين ڏنو نهوڙي جو رشتو کڻي آئي، جيڪو اُنهن ڏينهن سول اسپتال ميرپور خاص ۾ گريڊ سترهين ۾ فرماسسٽ هو. منهنجن ڀائرن کي سڃاڻندو هو.“
منهنجو ننڍو ڀاءُ ڊاڪٽر مشتاق جيڪو اُنهن ڏينهن ۾ نواب شاهه ميديڪل ڪاليج ۾ آئي ڊپارٽمنٽ ۾ ڊاڪٽر هو. تنهن ڪجهه قدر مخالفت ڪئي، هن جيڪي جواز پيش ڪيا سي سؤ سيڪڙو صحيح هئا، پر وڏي ڀاءُ ڊاڪٽر انور رد ڪيا ته ”اِهو ماڻهو سيلف مئڊ آهي، هڪ پوئتي پيل علائقي مان نِڪري يونيورسٽي مان تعليم حاصل ڪري اڄ جي سول اسپتال جي سينيئر ڊاڪٽر سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي هلي پيو. ترقي ڪرڻ جا گُڻ اٿس وڌيڪ توهان جي مرضي. منهنجو ڀاءُ انور هرو ڀرو پنهنجي مرضي ٻين تي مڙهڻ جو عادي آهي نه هو، نه وري هاڻي آهي. منهنجي ڀيڻ ممتاز انهي رشتي تي راضي هئي ۽ ڀيڻويو اظهر به راضي ڪري ڇڏيو هئائين.
هوڏانهن ”مان پنهنجي ذهن ۾ هر ڇوڪري وانگر هڪ خوبصورت گهر گاڏي جو مالڪ زبردست شخصيت رکندڙ شخص جو آئيڊيل ٺاهي ويٺي هئس، جيڪي ڳالهيون هن شخص ۾ نه هيون مون صاف جواب ڏيئي ڇڏيو.“
منهنجي ننڍي ڀاءُ مشتاق فرمايو بلڪه درست فرمايو، اهڙا ته هن ڪيترائي رجيڪٽ ڪري ڇڏيا آهن، انهن تي اظهر کي ڪجهه کارَ لڳي هئي. پوءِ منهنجي ڀيڻ ممتاز جيڪا قائل ڪرڻ جا گُر ڄاڻندي هئي. تنهن چيو ته:
”هن ساڻ تون خوش حياتي گذاريندين ٻئي نوڪري ۾ آهيو، پنهنجي لاءِ سڀ آسائشون پاڻ ٺاهجو.“
هن منهنجي ڀيڻ کي اِها خبر ڪانه هئي ته ماءُ ته اولاد جي ذميداري آهي پر هن شخص جي گهر ۾ انهيءَ وقت شادي شده ڀيڻ انهي جو مڙس ٻن ڀائرن جن مان هڪ پيدائشي دل جو مريض هو ٻيو جيڪو نوڪري به ڪندو هو پر هر ڪنهن ذميداري کان آجو هو ۽ ٻيا رشتيدار چاچا، پوڙهي ناني بيواهه پُڦي سڀ هن جي ذميداري آهن. اِها سنڌ جي ڳوٺاڻن جي نفسيات آهي ته هڪ ڄڻو جيڪو ڪمائيندو آهي ۽ ذميداري کڻندو آهي، تنهن مٿان سڀ بار هوندا آهن ۽ هتي هن ساڻ به انهن ذميدارين ۾ ڪوبه ڀاڱي ڀائيوار ڪونه هو. بهرحال اسان جي مڱڻي ٿي وئي، هن مڱڻي ۾ پنهنجن عزيزياڻين مان هڪ ماءُ ۽ ڀيڻ آنديون هيون، سندس هڪ رشتي جي مامي عمر جو هڪ پُٽ، ٻيو هڪ غير عورت جيڪا سول اسپتال جي ڪلارڪ صديق ميمڻ جي گهر واري هئي سا آئي هئي. اسان پاڻ ۾ ڀاءُ ۽ ڀينرون وڏو سئوٽ مرحوم ادا شڪور ۽ سندس گهر واري مرحومه ڀاڀي عظيم النساءَ موجود هئاسين. مشتاق فوٽو گرافي ڪندي به ڏکايل هو ۽ اوڏي مهل نواب شاهه مان گهر پهتو هو. مڱڻي جي شاپنگ سائين ڏنو جي دوست ڊاڪٽر عبدالوسيع کتري ڪري ڏني هئائين. سائين ڏنو صاحب جي ماءُ سادي سودي ڳوٺاڻي هئي، سندس ڀيڻ لال خاتون کي سائين ڏنو صاحب نئون ڪارو برقعو پارائي آيو هو. هن جو خيال هو ته:
”هتي ڪا پردي جي پابندي هوندي قريشي (قاضي) ماڻهن ۾ پردي جو رواج هوندو ۽ منهنجي ڀيڻ بي پرده ڏسي ناراض ٿيندا.پر هتي ته اهڙي ڪا ڳالهه نه هئي، بلڪه سندس ڀيڻ ڪو پهريون ڀيرو برقعو پاتو هو، سو ويچاري گيٽ اورانگهيندي ٿاٻڙجي پئي هئي، منهنجي ڀاءُ انور وري چيو ته ”هن ويچاري کي ڇو برقعو پارايو اٿن؟ جو ڪِري پئي آهي؟“ مون واري سس گهر گهمي ڏٺو ۽ چيائين ”جايون (ڪمرا) سُٺا آهن پر مال ڍور ڍڳا ڪٿي آهن؟“
منهنجي ڀيڻ ممتاز وراڻي ڏني ته:
”امان هتي مال گهرن ۾ ڪونه رکندا آهن اسان وٽ ته اِهي جانور مال آهي ئي ڪونه جن وٽ آهي اهي به وٿاڻن ۾ ٻڌندا آهن.“
هن خاندان جو تعلق ڏيپلي تعلقي جي ڳوٺ سان آهي سندن لهجو ۽ اُچار پُڻ ڏيپلي وارن وارا ساڳيا آهن. بهرطور هي مڱڻي جو ڪاڄ رات جي ماني کائڻ کان پوءِ دير سان اختـتام تي پهتو ۽ سائين ڏنو صاحب پنهنجي مائٽن سميت سول اسپتال واري گهر ڏانهن روانو ٿيو. اسان جي مڱڻي جي خبر ٻئي ڏينهن جهنگ جي باهه وانگر پکڙجي وئي هئي. مون کي خبر نه هئي ته مان ۽ سائين ڏنو صاحب ميرپور خاص ۾ ايترا مقبول آهيون. سائين ڏنو صاحب جو ننڍو ڀاءُ ڪمال الدين جيڪو سيلاني آهي ۽ ڪڏهن هڪڙي شهر ۽ ڪڏهن ٻئي شهر گُهمندو ڦِرندو وتندو آهي. تنهن کي هن مڱڻي جي ڪابه خبر چار نه هئي.
تنهن کي چار پنج ڏينهن کان پوءِ پروفيسر ساگر سميجو شايد مٺي شهر ۾ مِليو کيس مبارڪ ڏيندي چيائين ته: ”مبارڪ هُجئي سائين ڏنو جي لاٽري ۾ ڇوڪري نِڪتي آهي.“
هو ڳالهه کي ڪجهه سمجهي نه سگهيو گهر وڃي ماءُ سان اِها ڳالهه ڪيائين، تنهن وري کولي سربرستو احوال ڪيس. انهن ڏينهن منهنجو وڏو سئوٽ اداعبدالشڪور ڪجهه ڏينهن بيمار رهي گذاري ويو. جيڪو اسان کي گهڻو ڀائيندو هو، ۽ هڪ بهترين انسان هو چوندا آهن ته:
”سٺا انسان ئي الله پاڪ کي پسند هوندا آهن ۽ انهن کي جلد پاڻ وٽ گهرائيندو آهي “
هاڻي منهنجي شادي جي تاريخ 20 سيٽمبر 1991ع جمعي جي ڏينهن مقرر ڪئي وئي هئي. جيڪا گلستان بلديه جي هال ڀٽائي ڪلچر هال عورتن لاءِ ۽ هيٺ ٻاهر لان جي ڇٻر تي شاميانه لڳائي مردن لاءِ انتظام ڪيل هو. اِهو لنچ سائين ڏنو صاحب طرفان هو، ڪافي تعداد ۾ مهمانن شرڪت ڪئي هئي، عورتن ۾ اسان جي نئين ۽ پُراڻي پاڙي وارن منهنجي سينٽ مائيڪل جي سڄي اسٽاف ۽ ڪاليج جي اٽڪل سموري اسٽاف مئڊم ڪاظمي سميت موجود هيون. مان رخصت ٿي سيٽلائيٽ ٽائون ۾ نبيلا منزل نالي هڪ مسواڙي گهر ۾ آيس اَٺن ڏينهن جي موڪل ختم ٿيڻ کان پوءِ مون ڪاليج وڃڻ شروع ڪيو اِهو گهر ”نبيلا منزل“ اسان جي ابن رشد ڪاليج کان گهڻو پري هو انهيءَ وقت رڪشا به عام جام ڪانه هئي. ڪاليج کي هڪ بس مليل هئي جيڪا ڪجهه مخصوص روٽن تي هلندي هئي. ۽ خاص طور سيٽ لائيٽ ٽائون جي شاگردياڻين لاءِ مخصوص ڪيل هئي. پر انهي جي ٽائمنگ صبح جو تمام سوير ۽ واپسي تي دير ڪرڻ واري هئي. سو مون ٽانگي ۾ وڃڻ کي ترجيح ڏني هڪ ڏينهن شام جو سائين ڏنو صاحب چيوته:
”مون هڪ پوڙهي ٽانگي واري سان ڳالهايو آهي.
اِهو توکي صبح جو گهران وٺي ويندو “
مون حيرت مان پڇيو ”پوڙهو ڇو“؟
هن ته ڪو جواب نه ڏنو پهريون ڀيرو محسوس ڪيم ته هي روشن خيال نه آهي بلڪه تنگ نظر آهي، منهنجي بابا ۽ ڀائرن جيان وسيع دماغ رکندڙ نه آهي. مان جيڪا اهڙين ڳالهين ٻُڌڻ جي عادي نه هيس ۽ مون ۾ برداشت ۽ سهپ به رب پاڪ وٽان گهٽ فراهم ٿيل هئي.
سُکيا سڀ نه سُکَ ۾ ڏکيا سڀ نه ڏيل،
ڪنهن ڪنهن منجهه قليل آهي سانڃهه سهپ جي.
مون پهريون ڀيرو ناراضگي جو اظهار ڪيو ته هن پنهنجي مردانه ذهن کي استعمال ڪيو.
”پوڙها ڊرائيور هميشه محتاط طريقي سان گاڏيون هلائيندا آهن“
مون کي اِهو چوڻ گهربو هو ته”هتي گاڏي ته آهي ئي ڪانه هي ته ٽانگو آهي پر منهنجي سادگي جو اِهو انداز هو ته مان اِهو ٻُڌي نهال ٿي ويس ته ”منهنجو ڌڻي (ٿري سوچ) ڪيڏو نه احساس ڪند ڙ آهي.“
پوءِ اڳتي هلي مون پاڻ کي گهڻو بدلايو ۽ هن سائين ڏنو صاحب مونکي گهڻو سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي. ۽ پوءِ اسان هڪ ٻئي کي سمجهڻ لڳاسين پر هاڻي ڪٿي آسڪر وائلڊ جو هڪ قول پڙهيو هيم:
”عورتون محبت ڪرڻ لاءِ ٺاهيون ويون آهن سمجهڻ لاءِ نه“
هِتي مونکي اِهو لِکندي فخر ٿئي ٿو ته اسان ٻنهي جي سوچ ۾ زمين آسمان جو فرق هُجڻ باوجود هڪ ٻئي جي ڳالهه کي مڃيندا هئاسين.
مون کي محسوس ٿيو منهنجو ته وَرُ صفا وکريل ۽ ذاتي زندگي ۾ بي ترتيب ماڻهو آهي، هو پنهنجي بي ترتيب زندگي کي اڄ ڏينهن تائين ترتيب ڏيئي نه سگهيوآهي. مون هن کي پنهنجي نفاست پسندي واري لائين تي آڻڻ جي گهڻي ڪوشش يا ته مون ۾ هن کي ترتيب ۾ رکڻ جو ڏانءٌ ڪونه هو يا وري هن اِهو چاهيو نه ٿي. اڄ به هن کي پنهنجي آس پاس وکريل ڪتاب ڪٻٽن جا کليل تاڪ ۽انهي مان ٻاهر لٽڪيل ڪپڙا بيڊ تي گهنجيل چادرون ۽وٽيل سٽيل وهاڻا ڏاڍا وڻندا آهن. انهن بي ترتيبن کي ته سڌاري ڪونه سگهيس پر پوءِ به اسان ٻيون ڳالهيون مڃيندا آهيون مونکي مير عبدالرسول مير جون هي سِٽون لکڻيون ٿيون پون.
”هن مون کي مڃيو مون هن کي مڃيو “
اڄ پيار پڄائڻ جي ڪئيسون هن مونکي مڃيو مو هن کي مڃيو
پردن کي هٽائڻ جي ڪئيسون هن مونکي مڃيو مون هن کي مڃيو
هُو هُو نه رهيو مان مان نه رهيس هو مون سان مليو مان هن سان مليس
کنڊ کير ملائڻ جي ڪئيسون هن مونکي مڃيو مون هن کي مڃيو
جڏهن مير پرين سان پيچ پيو ٿي تن من سارو اجرو ويو
نئين جوت جاڳائڻ جي ڪئيسون هن مونکي مڃيو مون هن کي مڃيو
شادي کان هڪ مهينو پوءِ مان پنهنجي ساهراڻي ڳوٺ ويس جتي ڳوٺ ڇڇي مورا ۾ سائين ڏنو صاحب جو ناناڻو خاندان رهندو هو. جتي ماءُ جا مائٽ مرد گهڻو ڪري ماما چورائيندا هئا اسان کي مامن جي ڳوٺ وارن دعوت ڏيئي گهرايو هو. ٿرپرڪر ضلعو جنم ڀومي هئڻ باوجود مون ٿر ڪڏهن ڪونه ڏٺو هو اسين ٽيڪسي ۾ سوار ٿي نئون ڪوٽ پهتاسين جتي ماما يارو (استاد يارمحمد) ۽ ماما هاشم صاحب جيڪو انهي وقت سوئي گئس ۾ انجنيئر هو . تنهن جو ڀاءُ حسين فور ويل جيپ سميت انتظار ڪري رهيا هئا. اسان انهي ۾ سوار ٿي جلدي ڳوٺ ڇڇي مورا پهچي وياسين. جتي ماما هاشم صاحب جي گهر واري گهرن کان اورتي بيهي منهنجو استعمال ڪيو ۽ڏاڍي قربائتي انداز ۾ ملي ۽گهر ڏانهن وٺي آئي. مامو هاشم پاڻ ڊيوٽي سانگي ڪٿي ٻاهر ويل هو جيپ جو آواز ٻڌي سڄي ڳوٺ جا ٻارڙا گڏ ٿي ويا هئا. منهنجي اڳيان پويان هلي رهيا هئا. مان جلوس جي شڪل ۾ جاين (ڪمرن) تائين پهتس. ٿوري دير ۾ ڳوٺ جون وڏي عمر جن عورتون جيڪي اصلي ٿري لباس ۾ هيون اچي مون سان مليون. ۽هٿ ملائڻ شروع ڪيائون. مون اهو مشاهدو ڪيو ته انهي ڳوٺ ۾ پوڙها ۽پوڙهيون يعني وڏي ڄمار وارا ماڻهو گهڻا هئا. هتي ميرپور خاص ۾ ڪڏهن به ايتري عمر وارا مرد ۽ عورتون ڪونه ڏٺيون هيون. شايد اهيا سندن سادي خوراڪ ماحول ۽هوا جي گدلاڻ کان پاڪ هئڻ يا وري ٽينشن فري (توڪل الله) جي ڪرامت هئي هتي مردن به ٻنهي هٿن سان کيڪاريو پئي هتي من پنهنجو پاڻ کي آمريڪي خاتون اول محسوس ٿي ڪيو “
کاڌو سياڻا مرد ٺاهي رهيا هئا انهي مان سمجهيم ته عورتون ساديون سوديون آهن يا وري انهن کي گهٽ عقل وارو سمجهن ٿا اتي اچي رات ٿي هئي چانڊوڪي رات ڏاڍي سهڻي ٿي لڳي.
ٿر تي ٿڌو چنڊ، ڀني رات ملير جي،
ڄڻ هي سارو منڊ، مهڪيو توسان مارئي.
ڳوٺ بهترين هو، جنهن ۾ بجلي ۽ هينڊ پمپ وغيره وڏي تعداد ۾ موجود هئا. جايون سڀ پڪيون هيون، پهچڻ شرط منهنجي سڳي نـڻان (سائين ڏنو صاحب ) جي ڀيڻ سندن ڳوٺان وڃي وٺي آيا. جيڪا جيپ ۾ سوار ٿي کن پل ۾ مون سان ملڻ لاءِ اچي وئي ٻي گهر مان ڪابه عورت ڪانه آئي هئي.
”اُتي مون سمجهيو ته سڀني کان ڏاهي عورت جيڪا فيملي جي راج سنگهاسن آهي. سا مون سان ملڻ لاءِ موڪلي اٿن. هن اچڻ شرط چوڻ شروع ڪيو، ”ڀاڀي هَلو هَلو پنهنجي ڳوٺ هلون،“ تڏهن سندس ڀاءُ چيس ته ”سڀاڻي هلنداسين “
صبح جو وقت ڏاڍو سهانو هو آڪٽوبر مهيني جي هلڪي ٿڌ هوا صبح جو سويل اٿندڙ ٻارن کان وٺي وڏڙن جي آوازن قدرت جي هن کُليل عجائب گهر ۾ سوين رنگ وکيري ڇڏيا هئا.
ٻئي ڏينهن شام جو جيپ ۾ سوار ٿي سائين ڏنو صاحب جي جنم ڀومي ڪلڻهار کارو پهتاسين، جتي سندس ڀاءُ سڪندر مرحوم ڪاوڙيو ويٺو هو. ته پهريان هِتي ڇو ڪونه آيا. تنهن کي سمجهائي ٿڌو ڪيوسين ۽ ٻئي ڏينهن واپس ورياسين اُتي به ڪجهه عورتون ۽ ٻار گڏ ٿيا هئا. مون واري سَسُ وري خوف کائي رهي هئي.
”اي ڪڄاڙي لاءِ آيون آهن منهنجي نونهن کي نظر هڻي وينديون“
هي سادي سودي پيار ڪندڙ صوم صلاة جي پابند عورت هئي، ڪلام پاڪ جي تلاوت روزانه ڪندي هئي، ڀرت ٽوپي ۾ ڪاريگر هئي، اڄ جي ٻوليءَ ۾ سليقه مند خاتون هئي. باقي ٻئي پاسي ته سُڃ لڳي پئي هئي. ناني وري چالاڪ ۽ هوشيار هئي، مونکي چوڻ لڳي ته: ”هي لوهه جاٽيئر گارڊر تنهنجو مڙس وٺي هتي ڇڏي ويو آهي، هاڻي ٻُڌائي ته نيون جايون (ڪمره) ڪٿي ٺاهيون؟
مونکي ته اتي نه اولهه جي خبر هئي نه اوڀر جي مان ڇا ٻُڌايانس مون جواب ڏنو ته: ”مون کي ناهي خبر هتي گهر وارن کان پڇي ٺاهجو.“
منهنجي ميرپور واپسي کان پوءِ هتي ساڳين روزمره جي لائف شروع ٿي وئي مونکي اِهو نبيله منزل وارو گهر به نٿي وڻيو. هڪڙو ڀرسان ڪو اوڙو پاڙو نه هو، ٻيو اسان ٻنهي زال مڙس جي نوڪرين وارن ادارن کان گهڻو پري هو. مون اِها ڳالهه پنهنجي ننڍي ڀاءُ مشتاق سان ڪئي، تنهن چيو ته بابا وارو غريب آباد وارو گهر خالي پيو آهي، اُتي وڃي رهو. توهان کي مسواڙ جي به بچت ٿيندي ۽ ٻيو ته توهان جو وڏي جدوجهد کان پوءِ ئي نئون گهر ٺهي سگهندو.“
سو مان اُتان نومبر مهيني جي پڇاڙڪي ڏينهن ۾ غريب آباد ساڳئي پراڻي گهر ۽ پاڙي ۾ موٽي آيس جتي مونکي پراڻو پاڙو اوڙو ۽ ڄاتل سڃاتل ماڻهو ملي ويا. حياتي وري سولي ٿي ويئي. هاڻي يادگيرن جا در کوليندي هي شعر ذهن تي تري آيو آهي .
هي گهر شال رهي گلابن جي نظر ۾،
هن گهر تي وسي شال ماڪ مهر وفا جي،
هن گهر تي امن آتشي رابيل سجائي.
پُراڻي اسٽائيل جو اهو گهر ڏاڍي مضبوط مٽي ۽ سرن سان ٺهيل هو.
”اڏيو جو اوڏن سو ليپو لائو نه ٿئي“
منهنجي نوڪري واري زندگي حسب دستور جاري هئي هتي ڪو وڏو فنگش في الحال ڪونه ٿيو هو. پر 1992ع ۾ پڇاڙڪن ڏينهن ۾ آيا مريم نوحاڻي جيڪا ڊاريڪٽر ڪاليجز حيدرآباد ريجن هئي. تنهن کان ميلاد شريف پڙهايو ويو ۽ ديني ۽ اسلامي ٽاپڪ تي ڪي مقالا پڙهيا ويا هئا اِهو فنگش صبح جو ساڍي نائين کان ڏيڍ بجي منجهند تائين هليو پوءِ ڪجهه ڏينهن بعد مئڊم ڪاظمي سنڌي ۽ اردو ڊپارٽمنٽ کي لطيف ڊي ۽ اقبال ڊي ڪرائڻ جو حڪم نامو صادر ڪيو. انهي عرصي کان ڪجهه وقت اڳ سن 1991ع جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ حميده ناز منهنجي ڊپارٽمنٽ ۾ اچي چڪي هئي. جيڪا مون ساڻ ڪانوپنٽ اسڪول ۾ رهي چڪي هئي. ٿڌي دماغ واري ۽سمجهدار هئي ڪم آهستي آهستي سوچي سمجهي ذميواري سان ڪرڻ واري هئي.
”۽ ڪجهه وقت اڳ منهنجي شادي ۾ منهنجي رخصتي کان پوءِ پهتي هئي شايد اِهو سمجهيو هئائين ته پاڪستاني ٽائيم وانگر سڄو فنگش چار پنج ڪلاڪ دير سان شروع ٿيندو پر هتي ته هر ڪم شارپ هو“
اهڙو هڪ ٻيو مثال به سامهون هو جنهن ۾ اسان جي ڪاليج جي اردو جي استاد زليخه زرين ته شام جو گهر آئي ته مونکي ڏسي سگهي ته اُتي منهنجي ڀيڻ ممتاز ٻارن سميت موجود هئي. زليخا ڪٿي ٻاهر ويل هئي پر سندس لک ٿورا جو شام جو به منهنجي مائٽن وٽ آئي هئي.
حميده ناز جي ڪاليج ۾ اچڻ کان پوءِ پروين موسيٰ ميمڻ پُڻ حيدرآباد مان بدلي ڪرائي هتي پُهتي هئي.
سندس پوسٽنگ حيدرآباد جي محمد بخش غلام فاطمه (ايم بي جي ايف ) ڪاليج ۾ ٿيل هئي انهي ڪاليج ۾ مان به ڇوڪريون وٺي هڪ ڀيرو مباحثي ۾ شرڪت لاءِ تيار ڪري وٺي وئي هيس انهي پروگرام ۾ ڪمپيرنگ جا فرائض مشهور رائيٽر شبنم گل ، انجام ، ڏنا هئا.۽ ڇوڪرين کي اسٽيج تي گهرائڻ وقت ميرپور خاص جي ڏاڍي واکاڻ ڪئي هُئائين هتي جي پرنسپال جو نالو دل افروز هو. ڏاڍي رِلڻي مِلِڻي ۽ چست عورت هئي. ڊاريڪٽر اسڪولز نظاماڻي صاحب جي گهر واري هئي فنگش کانپوءِ ريفريشن مينٽ ۾ به هر ڪنهن استاد ۽ شاگردياڻي جو خيال ٿي رکيائين. باقي وڌيڪ خبر سندس زيردستن کي هوندي اِهو ڪاليج هاڻي عرف عام ۾ سردار بهادر گرلز ڪاليج چورائي ٿو.
”هن جو اسٽيج هندو فن تعمير جو بهتري نمونو هو “
شايد پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ناٽڪ منڊليون استعمال ڪنديون هجن. پروين موسيٰ جو گهر وارو واپڊا ۾ آفيسر هو جنهن جي بدلي سانگي هو هتي آئي هئي. ذهين هوشيار ۽پوزيشن هولڊر هئي کيس انهي وقت ٻه ٻار ڇوڪري ثمر انور ۽ ياسر هئا بهرحال هاڻي منهنجو ڊپارٽمنٽ خود ڪفيل ٿي ويو هو. جنهن ۾ اسانکي سنڌي کان سواءِ سليس اردو پڙهائڻ جي ذميداري به ڏني ويئي هئي.
سو مون ذڪر ٿي ڪيو هاڻوڪي لطيف ڊي جو ته مئڊم ڪاظمي مون کي هن پروگرام جي فل انچارج ٺاهيو هو ۽پروين موسيٰ ۽ حميده ناز منهنجيون سهڪاري هيون ڇوڪرين جون تيارريون شروع ٿي ويون هيون ٿيندو ائين هو جو جيڪي شاگردياڻيون اڳ نه اينديون هيون سي هنن فنگش ۾ اچي حاضر ٿينديون هيو ن۽ هن ڀيري به اسان هنن کي تيار ڪيو مئڊم ڪاظمي جو ارادو هو ته ايم ، اين ، اي پير آفتاب شاهه جيلاني کي مهمان خصوصي ٺاهيو وڃي . پر هو انهن ڏينهن مصروف هو بار بار چوڻ جي باوجود هو ٽائيم ڏئي نه سگهيو ۽ ڪافي ڏينهن گذري ويا، هوڏانهن وري اسان جي ڊاريڪٽر آپا مريم نوحاڻي ريٽائرڊ ٿي وئي ۽ انهي جاءِ تي رشيده راڄپر (رشيده حجاب) ڊاريڪٽر ٺهي وئي. انهي کي مئڊم ڪاظمي لطيف ڊي جي مهمان خصوصي ٺهڻ جي دعوت ڏني جيڪا هن قبول ڪئي. حالانڪه انهن ڏينهن تازو سندس ايڪسيڊنٽ ٿيل هو. کيس ٻانهن تي پٽيون ٻڌل هيون شايد ٻانهن جو فريڪلچر وغيره ٿيو هو. رشيده حجاب جي زندگي تي نظر وجهڻ سان خبر پئي ٿي. هن جو تعلق شڪارپور جي مغل گهراڻي سان هو ادبي ذوق رکندڙ هن عورت سائنس باٽني سبجيڪٽ ۾ پي، ايڇ، ڊي، جي ڊگري ورتي هئي. 1956ع کان لکڻ شروع ڪيو ڊاڪٽر رشيده انور راڄپر سنڌي ادب کي سٺ کان وڌيڪ افسانا ڏنا. سندس پهريون افسانو ”بدصورت“ هو پاڻ مارچ 2019ع ڌاري گذاري وئي. ڊاڪٽر صاحبه سنڌ جي واحد آفيسر هئي (مرد ۽ عورتن ۾ ) جنهن 23 گريڊ ۾ ريٽائر ڪيو.
رشيده راڄپر ڌاڍو باريڪ بيني سان پروگرام ڏٺو پروگرام جي پڇاڙي ۾ غلطين کان آگاهي ڏني. جيڪا بلڪل درست هئي مثلا ليلا چنيسر ۾ ليلا جو ماڊرن شراري ۾ اچڻ نوريءِ جي مڇي واري ٽوڪري ۾ اندر خبارن جا پنا نظر اچڻ وغيره البت ڪلامن کي پسند ڪيائين . هن پروگرام ۾ هڪ نئون آئٽم پيش ڪيو سين جيڪو حسين شاهه نماڻي جي ڪلام .
گهوم چرخڙا سائيندا تيڏي ڪتڻ والي جيوي.
ڪتڻ والي جيوي، لڙيان وٽڻ والي جيوي.
جنهن ۾ چرخي تي ويٺل ڇوڪري هڪ ڏوهيڙي سان پر اثر انداز ۾ شروع ڪيو. ۽وري ارم بلوچ جيڪا آپا زبيده ريشمان جي ڌيءِ هئي.تنهن ڏاڍي سهڻي انداز ۾ چپڙين سان ڌمال وجهي پرفارم ڪيو هو جنهن کي ڏاڍو پسند ڪيو ويو هو.
انهي سال رمضان مهيني ۾ چيف سيڪريٽري سنڌ عبدالڪريم شيخ جي بيگم ٿرپارڪر جي دوري تي آئي. جيڪا ڪنهن زماني ميرپور خاص ۾ بيگم ،ڊي سي، جي حيثت سان رهي چُڪي هئي. سندس نالو شمع ڪريم هو. تنهن کي وندرائڻ لاءِ به مئڊم ڪاظمي کي بالا آفيسرن وٽان آرڊر مليو ته هڪ فنگش ترتيب ڏنو وڃي. ۽هٿ جي هنران جي نمائش به لڳائي وڃي. ۽ اِهو ڪم شارٽ نوٽيس تي سنڌي ڊپارٽمنٽ حوالي ڪيوويو. اسٽيج پروگرام ته فقط ٻه سنڌي ۽ ٻه اردو آئٽم تي مشمتل هو.
اسان ساڳيو چرخي وارو آئٽم ۽ گڏوگڏ هڪ نئون ٽيبلو جيڪو ننڍن ننڍن سِهرن ۽لوڪ گيت تي مشتمل هو. سو رکيوسين جنهن کي مهمان خصوصي صاحبه ڏاڍو پسند ڪيو. هن ٽيبلو ۾ زينت ساند، سنڌو ساند، سٺي اداڪاري ڪئي هئي. باقي هٿ جي هنرن جي نمائش ۾ هنر جا ڪيترائي نمونا هڪ ڪمري نما هال ۾ صبح جو سوير اچي سيٽ ڪرڻ شروع ڪياسين. هي اهي نمونا يا لباس هئا جيڪي اسان گهران آندا هئا. ۽ ڪجهه وري ڪشمير سومرو ”ووڪيشنل سينٽر “مان وڪري لاءِ گلشن سيال کان آندا هئا. سي رکياسين بهرحال تڙ تڪڙ ۾ ترتيب ڌنل هي نمائش به وارو وڄائي وئي ۽ اِهو مرحلو به خير خيريت سان گذري ويو.
سال 1994ع جي پڇاڙڪن مهينن ۾ مئڊم سيده ڪاظمي کي وري ڪاليج وِيڪ ملهائڻ جو خيال پيدا ٿيو. هن جي دور ۾ ڪاليج ۾ اهڙا پروگرام گهڻا ٿيندا هئا. ۽ڪاليج جي شروعاتي دور کان مير پورخاص جا قدامت پسند حلقه ۽ ڪجهه مذهبي جماعتون به هرو ڀرو انهي جي مخالفت ڪنديون هيون. اخبارن ۾ ليک شايع ٿيندا هئا پر هي مضبوط عورت ڪڏهن به انهن ڳالهين کان نه ڊني ۽ پنهنجي علم، موسيقي ۽ آرٽ سان ساٿ نڀائيندي آئي. ڪٿي پڙهيو هئم ته: ”جي تبديلي ۾ آرٽ جو حصو نه هجي ها ته بنگال جو ٽئگور ۽ نذرالاسلام اڄ بنگالي تاريخ جو حصو نه هجن ها. جي شاعري ۽ گائيڪي ماڻهن جا روح گرمائي، انهن کي ڪنهن وڏي سياسي سماجي تبديلي لاءِ اتساهه فراهم نه ڪري ها ته پوءِ
”بول کے یہ لب آزاد ہیں تیرے، زباں اب تک آزاد ہیں تیری “
يا
”هي سين نه ڏيندي چين، اُٿي ڏس ڪو آيو آپيارا“
جهڙا ڪلام نه سرجن ها ۽ نه وري ڳائجن ها آرٽ جو سماجي اوسر سان ايترو ئي اهم لاڳاپو آهي. جيترو دنيا جي ارتقائي تاريخ جو ”سو مون ذڪر ٿي ڪيو 1994ع جي پڇاڙڪن مهينن جو ته جڏهن مونکي گهرائي چيو هو ته:
’’پروگرام زیادہ بڑا نہ ہوا! اور ناہیں مختصر‘‘
پوءِ هن منهنجي منهن ڏانهن نهاري چيو ته:
’’آپ کچھ کمزور لگ رہی ہیں طبیعت تو صحیح ہے آپ کی؟
’’ مون کيس جواب ڏنو ته:
”مئڈم میں اُمید سے ہوں اور پندرھں دن کے بعد میں میٹرنٹی لِیو پر جانے والی ہوں۔“
اِهو ٻُڌي ڪجهه حيراني ۽ ڪجهه خوشي جي مليل تاثرات سان مونکي چيائين:
”آپ فنگشن کو چھوڑیں ہماری پاس دوسرے لوگ بھی ہیں فنگشن کروالینگے‘‘ آپ آرام کریں۔۔۔!
مان انهي وقت دِل ۾ ڏاڍي خوشي ٿي هُيس، مان ته اڳ ئي انهن ڏينهن هوائن ۾ ٿي اڏاميس.
”ماءُ بنجڻ جو احساس به ڪيترو حسين هوندو آهي. عورت جو سمورو وجود ۽ پيار هڪ ننڍڙي ايندڙ روح ۾ سمائجي ويندو آهي، هوءَ پاڻ کي خوشبخت فرد پنهنجي پاڻ مائٽن ۽ ساهرن ۽ خاص طرح مڙس جي نظرن ۾ معتبر سمجهڻ لڳندي آهي“
پوءِ مئڊم ڪاظمي اِهو فنگشن پروين ۽ حميده حوالي ڪيو. پر پوءِ جڏهن هن پروين موسيٰ کي سنڌي ۽ سليس اردو سان گڏ فرسٽ ايئر جي انگريزي جو پيرڊ وٺڻ لاءِ چيو ته هن نابري واري ته مئڊم پروين کي پروگرام مان ڪڍي ڪشمير سومرو کي انچارج بڻائي حميده کي سندس هيلپر طور منظوري ڏنائين.
انهن ڏينهن ۾ منهنجي زندگي جو المناڪ ڏينهن به اچي ويو ۽ مان چوندس ڪارو ڏينهن ... اذيت ناڪ ڏينهن جيڪو اڄ به مونکي هرپل هر لمحي جهوريندو رهي ٿو. ۽ مونکي هڪ نامڪمل عورت جو احساس ڏياري ٿو. سو هو منهنجي مُرده پُٽ جوجنم اها نڀاڳي تاريخ 24 نومبر 1994ع جي هلڪڙي ٿڌ واري شام کان پوءِ سج لٿي جو وقت هو. جڏهن منهنجو بلڊ پريشر اوچتو وڌي وڃڻ ڪري منهنجي گهر جي سامهون ٺاهيل ڀٽائي ميڊيڪل سينٽر ۾ آندو ويو. جتي ڊاڪٽر ڊاڪٽرياڻيون سرجن ۽ انيسٿيسسٽ (بيهوش ڪرڻ وارو ڊاڪٽر) سڀ موجود هئا. ڊاڪٽر ناهيد خان منهنجو ڪيس ڊيل ڪيو ۽ ايترو هاءِ بلڊپريشر ڏِسي حيران ۽ پريشان ٿي وئي. سائين ڏنو صاحب جي دوست ڊاڪٽر عبدالواسع کتري جيڪو جهڙو ڪر اسان جي گهر جو فرد هو. تنهن ٻاهران ڊاڪٽر کان پُڇيو ته:
”ڈاکٹر ناہید بچے کے واسطے کون سی دواؤں کی ضرورت پڑے گی۔؟
ته هن ڊاڪٽر ناهيد وراڻيو:
” ڈاکٹر بچہ تو ایکسپائر ہو چکا ہے۔
اِهو ٻُڌي مون روئڻ شروع ڪيو ۽ ور ور ڏئي ڊاڪٽر ناهيد کان پڇيم ٿي ته:
”میرا بچہ مرگیا ہے، وہ مرگیا ہے، وہ مرگیا ہے“
اتي ڊاڪٽر ناهيد نرس کي چيو ته:
”اب تو یہ شاک میں چلی جائے گی۔ الائي ڪهڙي انجيڪشن آڻڻ لاءِ چيائين جيڪا ڊاڪٽر مون کي لڳل ڊرپ ۾ داخل ڪئي. ۽کن پل ۾ مان بيهوش ٿي ويس“
مون سان گهران گڏ آيل منور سلطانه (مني آپا مرحومه) به اِهو لقاءُ ڏِسي پريشان ٿي ويئي. جيڪا سليم شيخ جي گهر واري هئي. پاڻ منهنجي رشتي جي مامي عبدالحئي جيمس آباد واري جي نياڻي هئي. ۽ اُتان پرڻجي هتي پهتي هئي. ڏاڍي همدرد ۽ وقت تي ڪم اچڻ واري هئي. هي شيخ گهراڻو ساڳيو ع ق شيخ وارن جو هو. ۽ هي سليم شيخ ع ق شيخ جو سڳو ڀائيٽو ۽ عثمان شيخ جو ننڍو پٽ ۽آپا نجمه شيخ جو ڏير هو.
منهنجو مڙس سائين ڏنو نوهڙي صاحب به اهڙي ماجرا ڏِسي حد کان وڌيڪ ڏکارو ۽ روئـڻهارڪو ٿي ويو. انهيءَ وقت سوَل اسپتال جا گهڻا تڻا ڊاڪٽر شام جو هن سينٽر ۾ مريض ڏِسندا هئا. جيڪو ٿي آيو تنهن سندس دلداري ٿي ڪئي. پوءِ جلد ٻارَ جي تدفين ٿي وئي. ڇو ته رات جا اٽڪل ساڍا 9 ٿيڻ وارا هئا.
”اسان جي پاڙي واري قاسم ناريجو، ڊاڪٽر واسيع کتري سائين ڏنو کي زوري راضي ڪري پاڻ سان وٺي ويا هئا.
هو چئي پيو
”پنهنجي هٿن سان پنهنجو ٻچڙو دفن ڪيئن ڪندسُ؟
مون به پنهنجو ٻار ڪونه ڏٺو هو. جو مان نيم بيهوشي جي حالت ۾ هيس. باقي جن ڏٺو هو تن ٻڌايو ته:
”تمام خوبصورت ٻار هو مڪمل بُت باقي ساهه نه هيس“
پوءِ به ڪڏهن ڪڏهن ڊاڪٽر وسيع ٻڌائيندو هو ته شڪل شَبيهه ناناڻي خاندان سان ملندڙ هُيس.
رات جو دير سان جڏهن مون کي هوش آيو ته مون پنهنجي مڙس کي پنهنجي سيراندي کان ويٺل ۽ روئيندي ڏٺو. ۽ مون پڻ پوءِ روئڻ شروع ڪيو. ته هِن چيو هاڻي روءِ نه طبيعت وڌيڪ خراب ٿي ويندي، ۽ الله پاڪ جلد ٻيو اولاد ڏيندو.
هي ڪٿا لکندي مون ڪٿي به رنو ناهي هن واقعي اسان جي زندگي ۾ واچوڙو برپا ڪري ڇڏيو هو. شايد اولاد اهڙو مٺو رشتو آهي، جيڪو حيوانن کي به پيارو هوندو آهي.
ياد اٿئي جو سور سڻائي، مون به رُنو هو تو به رُنو هو،
ڳوڙهن جي برسات وسائي، مون به رُنو هو تو به رُنو هو.
منهنجي ابن رشد جي اسٽاف کي ٻئي ڏينهن اهيا خبر پهتي سڀني کي ڏاڍو ڏک ٿيو هو. ٻئي ڏينهن سائين ڏنو صاحب جي والده (امان) به ڳوٺان پهچي وئي. جنهن کي اڳواٽ ڪا اطلاع ڪانه ڏني وئي هئي. هو منهنجي سار سنڀال ۽ ٻار جي بيوٽي فڪيشن پلان لاءِ آئي هئي. هتي هي ماجرا ڏسي اوڇنگارون ڏئي روئڻ شروع ڪيائين . ۽هر ايندڙ ويندڙ کي ڏسي روئيندي رهي.
منهنجي ميٽرنٽي لِيو “جيڪا اڳ 90 ڏينهن قانوني طور تي منظور ڪئي وئي هئي. سا ختم ڪري مئڊم ڪاظمي 50 ڏينهن کان پوءِ ڪاليج گهرائي ورتو هو.
”اولاد به مون وڃايو ۽ موڪل به منهنجي ختم ڪئي وئي هئي. 8 جنوري يا 7 جنوري 1995ع تي مون ٻيهر ڪاليج جوائن ڪيو. انهي ڏينهن صبح ساڻ خبر پئي ته منهنجو وڏو ماسات منور دِل جي دوري ۾ گذاري ويو آهي. مان ڪاليج جوائن ڪري ماسي جي گهر ڏانهن هلي ويس ۽ روزانه ڪاليج ايندي هئس. ته هڪ ڏينهن مئڊم ڪاظمي چيو ته:
” مين ني آپ ڪي ڇٽي قانوني طور پر ختم ڪي هي اگر آپ آرام ڪرنا چاهين تو اپنا پيريڊ ليڪر دس بجي گهر چلي جايا ڪرين “
مون انهي سهولت مان ڪجهه ڏينهن فائدو ورتو پر پوءِ مان صبح کان ڏيڍ وڳي تائين ويهڻ لڳيس. ڇو جو مون کي گهر ۾ ڪو خاص ڪم نه هو نه وري ڪو ٻار پالڻو هو. انساني فطرت آهي ته جڏهن قدرت هن کان ڪا پياري شئي ڦُري وٺندي آهي ته انهيءَ کي حاصل ڪرڻ وري حاصل ڪرڻ جي تمنا وڌي ويندي آهي.
مونکي به رب پاڪ ۾ آسرو هو ته مونکي ٻيو اولاد رب پاڪ ضرور ڏيندو. پر هن جي لوح محفوط ۾ ته ڪجهه ٻيو لکيل هو. ۽ مونکي تاحيات بي اولاد ئي رهڻو هو.
مون پنهنجي ٻچڙي لاءِ دنيا جهان جون شيون خريد ڪري رکيون هيون. مونکي ڪپڙن سُبڻ سان ڪا دلچسپي ڪانه هئي، پر انهيءَ وقت اِها دِلچسپي ازخود پيدا ٿي ويئي هئي ۽ مون ڪيترا ننڍڙا ننڍڙا ڪپڙاسُبي ورتا هئا.
ننڍڙا ننڍڙا سوئٽر بازارن مان خريد ڪيا هئا. مطلب ته ٻار جي استعمال جون سڀ شيون اسان کي گهر ۾ موجود هيون. منهنجو مڙس سائين ڏنو نهڙي صاحب جنهن کي اهڙين شين سان اڳ ڪابه دلچسپي نه هئي.
نه وري هاڻي آهي سو پڻ ٻار جي استعمال جون ڪجهه شيون مساج لاءِ آئل پيئر سوپ، ننڍڙا ڪمبل، بخمل جون ننڍڙيون رضايون (سوَڙيون)الائي ڪيئن هن جي دماغ ۾ آيون هيون. سي بازار مان آڻي کڻي گڏ ڪيون هئائين. هِن جي دِل ۾ به الائي ڪيترا ارمان هئا. پنهنجي اولاد کي آسائش ڏيڻ جا پر هتي ته هي لکندس.
مِلي ڪونه ساڀيان خوابن کي ڪڏهن،
سڙي خاڪ ٿي ويا هِي جي سارا سکي.
اِهو ٻيهر اولاد نه ٿيڻ جو ڏک ته منهنجي اندر ۾ هو پر پوءِ ماڻهن جي طعنن ۽ ڳالهين ٻُڌڻ سان مان اندر ۾ سڄي ڀڄي ڀري پوندي هيس، الائي ڪهڙي خدا ڪارڻ جي ذميواري عائد ٿي ويئي هُينِ. مونکي ستائڻ جي جتي وڃان اُتي اِهو ئي جملو وري اولاد ڪونه ٿيو؟ ڇو ڪونه ٿيو؟ ڇو توکي ٻار نٿا کپن؟ وغيره وغيره.
الائي ڇو مان خاموش ٿي ويندي هيس. مان جيڪا هر غلط ڳالهه جو ترت جواب ڏيندڙ شخيصت هيس، اُتي اچي پاڻ کي ڏوهاري سمجهندي هُيس، اهڙي سانت واقعي منهنجي اندر ۾ موجود هئي.
يا منهنجي من تي ڪنهن راڪاس جو پاڇو پيو هو. ايتري زندگي گذارڻ بعد مون محسوس ڪيو هو ته اڪيلائي جي سَپ َ ڪڏهن به مونکي ناهي ڏنگيو جيئن عورتن جي هنن ڳالهين ڏنگيو هو.
جن کي ٻُڌي دل رَقِصُ ڪري،
اهڙا ڪي سنديسا ڪونهن،
ڪانڊيرن سان دل ٿي کيڏي،
گُلڙن جا رانديڪا ڪونهن.
هڪ ڀيرو منهنجي ننڍي ڏير ڪمال الدين جي شادي ۾ ڳوٺ وڃڻ ٿيو اُتي منهن جي مڙس سائين ڏنو صاحب جي هڪ مائيٽياڻي لاڏوڙي بيگم به موجود هئي. جيڪا مونسان اڪيلائي ۾ گُفتگو ڪرڻ ۽ مونکي اذيت ڏيڻ جي ڀرپور تياري ۾ هئي. تنهن وجهه وٺي اچي مونکي چيو.
”اڙي ڀاڀي تنهنجي ماسات شهلا جيڪا ميرپور خاص مان پرڻجي پاڙي واري ڳوٺ ۾ آئي آهي، تنهنجا چار ٻار ٿيا آهن. تو ته هڪڙو به اڃان ڪونه ڄڻيو آهي.“ انهي وقت منهنجي اندر مان هڪ سَٽَ نِڪتي ۽ دِل اندر مان آواز آيو:
”سارے کھلونوں کو چھوڑ کر، جذبات سے کھیلتے ہیں لوگ“
منهنجي اندر مان هِن لاءِ هڪ بد دعا نِڪتي ته ”الله پاڪ ڪندو ته تنهنجي ڌيءَ بي اولاد رهندي.“ مون کي چوڻ نه گهربو هو، اها الله پاڪ جي درٻار ۾ ڪا قبوليت جي گهڙي هئي. سو سندس ڌيءَ شادي کان پوءِ اڄ تائين بي اولاد آهي. مون کي هِن جي گُفتگو شديد تڪليف پُهچائي هئي. سو لامحالا اِهي اکر منهنجي وات مان نِڪري ويا. مان اڄ تائين پنهنجي بي صبري واري ردِعمل تي شرمسار آهيان. اهڙا طعنه ۽ ٽوڪون ته هاڻي منهنجي زندگي جو حِصو بڻجي ويا هئا. ڪڏهن ڪڏهن جواب ڏيندي هُيس ۽ ڪڏهن ڪڏهن بلڪل خاموشي اختيار ڪندي هئس.
”ماٺ جڏهن ڳالهائي ٿي اکر اکر ڄڻ سمجهائي ٿي“
ارم محبوب جو اِهو شعر ٻُڌي انهي تي عمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم. پر پوءِ به انهي تي ثابت قدم نه رهي سگهي آهيان.
ٻيو هڪ واقعو جيڪو منهنجي پاڙي ۾ پيش آيو ته اسان جي پاڙي ۾ ساجن مِهر صاحب رهندو هو، تنهن جي ڌيءَ غزل جي پهرين سالگرهه هئي. اُتي پاڙي جي هڪ عورت جيڪا اردو اسپيڪنگ هئي ۽ هاڻي اِها فيملي ڪراچي شفٽ ٿي وئي آهي. تنهن مونکي چيو ۽ اذيت پهچائڻ لاءِ چيو.
”اگر آپ کی بھی بچے ہوتے تو پھر آپ بھی اُن کی سالگرہ کرتی اور ہم کو دعوت پر بُلاتی۔..!“
سو مون انهي طنز ۽ طعني کي سخت تڪليف پهچائيندڙ محسوس ڪيو. ۽ خاموش ٿي ويس دل چيو: ”الله پاڪ تنهنجي ڌيءَ کي بي اولاد رکندو“ منهنجي اندر مان اِها پِٽَ (بد دعا) نِڪتي جيڪا مونکي نه ڏيڻ کپي ها. پر ڇا ڪيان ها..!؟
نا روک قلم مجھے رونے دے
آج تو درد روئے گا یا درد دینے والا
واقعي سندس ڌيءَ شادي کانپوءِ اڄ تائين بي اولاد آهي. منهنجي هن ڪتاب جا پڙهندڙ ڪٿي اِهو نه سوچين ته مان پاڻ ڪا ڪرامت جي صاحبه آهيان، مان ته خود انهي تي شرمسار آهيان، رب پاڪ کان انهيءَ غلطي تي ٻاڏائيندي رهان ٿي.
”ڪاش ڌڻي پاڪ مونکي برداشت ۽ حوصلو ڏئي ها. ته اندر ۾ ڪا اهڙي ڳالهه نه سوچيان ها. بهرحال رب پاڪ غفور رحيم آهي، مونکي يقين آهي ته رب پاڪ مونکي معاف ڪندو.“
حقوق العباد جي تقاضا ته اِها آهي ته انهن وٽ وڃي معافي جي طلبگار ٿيان، پر انهن مان هِڪ ڪراچي ۾ گذاري وئي آهي، ٻئي دنيا جهان کان بي گاني آهي. جنهن کان وڃي معافي وٺان ته ”ته ٻٻرن کان ٻير گُهرڻ برابر آهي“
سو رب پاڪ رحمان رحيم آهي، مان پنهنجي ان خطا لاءِ اڄ به ٻاڏايان پئي. شال مونکي معافي ملي ۽ سرخرو ٿيان.
”آفرين !آهي منهنجي گهر واري سائين ڏنو صاحب کي جنهن ڪڏهن به مونکي انهيءَ بي اولادي تي طعنو يا مهڻو نه ڏِنو اچ تائين اهو چوندو اچي ته انهي ۾ رب پاڪ جون پنهنجون مصلحتون هونديون پاڻ ڪمزور ناتوان بندا آهيون. انهي جي بدران ڪا ٻي آسائش سان نوازيو هوندائين.
جنهن جي توکي خبر ئي نه هجي شايد اسانجو اِهو ٻار جنهن کي تو جنم ڏِنو هو آخرت ۾ اسان ماءُ پيءُ جي بخشش جو ڪارڻ بڻجي.
اِهي مٿيون ڳالهيون سندس وات مان ٻُڌي مون کي پڻ هڪ ابدي مُسرت ۽ خوشي جي نويد مِلندي رهندي آهي. باقي رب جا ڳجهه اِهوئي ڄاڻي اسان ته هڪ ڪمزور مخلوق هوندي به اشرف المخلوقات مان آهيون.
زندگي روان دوان آهي اِها انهن ڏکن ۽ المين سان ڀرپور هجڻ باوجود اسانکي ڪم جاري رکڻ جو درس ڏيندي اڳتي ڌڪيندي رهي ٿي. رب پاڪ هر صبح هڪ نئون نياپو پيغام يا وري ذميواري (ڊيوٽي) اسانجي حوالي ڪندوآهي.
سو منهنجي ڪاليج واريون ذميواريون جاري ساري هيون. اسان جي ڪاليج جي هڪ لطيف ڊي اهڙو به گذريو جنهن ۾ ڪو مهمان خصوصي ئي نه مِلي سگهيو. ڇو ته ”يوم لطيف“ آخري پروگرام هو انهيءَ کان اڳ ڊپٽي ڪمشنر صاحب اڳواٽ ئي انگريزي پروگرام ”ماحول جي آلودگي“ جي مباحثي واري پروگرام جو مهمان خصوصي ٿي اچي چُڪو هو. هِن پروگرام جي انچارج نگهت رضا هئي. تنهن کان علاوه انهيءَ وقت جو ڊائريڪٽر ڪالجز پڻ نعت ۽ حمد جي مقابلي ۾ خاص مهمان ٿي چُڪو هو. سڄو پنڊال لطيف ڊي جهڙي رنگين پرگرام ڏِسڻ لاءِ آتو هو. وڏي کوجنا ۽ جُستجو کان پوءِ هڪ ايس ،ڊي ، ايم ، نظير احمد جمالي جنهن صاحب جو نالو هو.سو مئڊم ڪاظمي کي مِلي ويو. جنهن انهيءَ شرط تي خاص مهمان ٿيڻ قبول ڪيو ته: ”کيس تقرير ڪرڻ لاءِ ڪونه چيو ويندو.“
مئڊم ڪاظمي اِها ڳالهه قبول ڪئي ۽ پوءِ هِن هڪ بهترين پروگرام ڏٺو. ۽ پوءِ بهرطور اسان هِن کي ڇڏيو ڪونه آخر ۾ اسٽيج تي اچڻ جي ۽ تقرير (ڪجهه لفظ ڳالهائڻ ) جي درخواست ڪئي سين، هو ويچارو مجبور ٿي مائيڪ جي سامهون بيٺو ۽ چيائين ته (اسان ڏانهن اشارو ڪندي) هنن ماسترياڻين ڏاڍي محنت سان پرگرام ترتيب ڏنو هو. مونکي ڏاڍو وڻيو آخر ۾ لائبريري ۾ سنڌي ڪتاب رکڻ لاءِ انعام طور پئسن جو اعلان ڪري هيٺ لهي آيو. ۽ ڪجهه ڏينهن بعد اُهي پندرنهن هزار روپيا ڪاليج جي اڪائونٽ ۾ پهچي به ويا، اُنهن سڀني پروگرامن ۾ مهمان خصوصي کي اجرڪ پارائڻ منهنجي ذميواري هئي. جنهن ۾ حميد سنڌي، رشيده راڄپر، نظير احمد جمالي، امتياز قاضي، صادق ڀٽي، سنڌ جو وزير تعليم پير مظهرالحق، ميرپور خاص جو ڊويزنل ڪمشنر غلام حسين ميمڻ شامل آهن.
مان سمجهان ٿي ته هاڻي ميرپور خاص ۾ اپوا، خواتين ليگ ۽ ٻين عورتن جي ترقي لاءِ ٺهيل تنظيمون پنهنجو ڪم اڳي جهڙو نه ڪري رهيون هيون ۽ اُهي غير فعال ٿي ويون هيون. مئڊم ڪاظمي پُڻ هڪ تنظيم جي اڳواڻ هئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪاليج جي ڪجهه استادن جنهن ۾ رضيه آرائين ۽ شميم زيدي، شامل هيون. ۽ شهر جون ڪجهه ٻيون عورتون گهرائي ڪاليج آفيس ۾ شام جو گڏجاڻي ڪندي هئي. شايد انٽر ايڪٽ ڪلب هو. انهيءَ جي نالي جي مونکي پڪ نه آهي، جنهن ۾ زرينه ابراهيم، بيگم نذر ڀائي (نشاط اسٽوڊيو وارا) ۽ ڪجهه ٻيون عورتون شامل هيون. ڊپٽي ڪمشنر الله رکا آسي جي بيگم کان پوءِ ڪنهن به ڊپٽي ڪمشنر جي بيگم کي اپوا جي صَدَر جي حيثيت سان فعال ڪونه ڏِٺم. باقي ضلع سطح تي ڪوبه پروگرام ٿيڻو هوندو هو ته ڪامورن جي پهرين نظر ابن رشد ڪاليج تي پوندي هئي. هن سال شايد سن 1995ع هو. يا 96 جي ابتدائي گرمي جا ڏينهن هئا جو ”ستون سنڌ گيمز“ جا مقابلا به ميرپور خاص ۾ ٿيڻا هئا. سڄي سنڌ مان رانديگر ٽيمون هِتي اچڻيون هيون.
۽ اُنهن جا باهمي مقابلا به هتي ٿيڻا هئا. آخري ڏينهن تي هنن مهمان ٽيمن جي شاگردياڻين ۽ استادن (عورتن) کي ثقافتي شو ڏيکارڻ جو پروگرام انهيءَ وقت جي ڊپٽي ڪمشنر عبدالجبار عباسي صاحب سوچيو هو ۽ هن مرحوم عباسي صاحب هاڻي انهيءَ کي مرحوم ئي لکندس جو ڪجهه وقت خبر پڙهي هيم ته پاڻ لنڊن کان دِل جو علاج ڪرائي واپس اچي رهيو هو ته اوچتو سندس طبيعت بگڙي وئي جهاز کي تهران ايئرپورٽ تي لاٿو ويو پر پاڻ حياتي جي جنگ هارائي ويو. سو هن مئڊم ڪاظمي کي فون ڪيو ۽ پنهنجي راءِ به پيش ڪيائين.
”ته ابن رشد جون ڇوڪريون پروگرام لاءِ تيار ڪيو! اهي گاما اسٽيڊيم (بينظير اسپورٽس ڪامپليڪس) ۾ اچي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪن. هڪڙو ته مونکي انهي لفظ فن جو مظاهرو تي ڏاڍي بُڇان لڳي هي ته شاگردياڻيون هيون. ۽ غير نصابي سرگرميون هنن جي تعليم جو حصو هيون. باقي انهن ۾ پيدائشي فنڪار جي ڪابه خوبي موجود ڪانه هئي. مئڊم ڪاظمي مونکي ۽ا اردو ڊپارٽمنٽ جي هيڊ شاهده سراج کي گهرائي اِهو حڪم ٻڌايو.
”مونکي ته اڳ ئي خبر هئي ته مون وٽ سنڌي گهراڻن جون شاگردياڻيون هيون انهن جو ڪاليج تائين پهچڻ ۽ وري تعليم پرائڻ جي اجازت ئي ڏکي ملندي هئي. سو هنن جا مائٽ هنن کي ڪاليج عمارت کان ٻاهر پرفارم ڪرڻ جي اجازت هرگز ڪونه ڏين ها“
سو مون مئڊم ڪاظمي جي سامهون انهيءَ تجويز جي ڀرپور مخالفت ڪئي. هو منهنجي مخالفت ٻُڌي سخت ڪاوڙجي پئي ۽ چوڻ لڳي ته:
”آپ کو ہماری بیورکریسی کا پتہ نہیں! آپ مخالفت یوں ہی کر رہی ہیں۔“
سندس عادت هوندي هئي ته ڪاوڙ ۾ جيڪو ڳالهائيندي هئي سو گهر وڃي سوچيندي هئي. ٻئي ڏينهن اچي چيائين ته اڄ مان ،ڊي، سي، صاحب سان ڳالهايان ٿي. پوءِ هن ، ڊي، سي ، صاحب کي کٿو جواب ڏنو. ڊي سي صاحب مئڊم ڪاظمي کي ريجهائي انهي ڳالهه تي راضي ڪيو. پروگرام رات جو اٺين وڳي ڪاليج عمارت جي اندر ڪيو. وڃي ۽ سندس طرفان ڊنر سڀني ٻاهران آيل ٽيمن جي شاگردياڻين ڪاليج پروگرام ۾ حصو وٺندڙ شاگردياڻين ڪاليج اسٽاف ۽ بيورو ڪريسي جي سڄي ٽيم کي سندس طرفان ڏنو ويو ويندو جنهن ۾ مهمان خصوصي منور سهروردي مشير رانديون هوندو.
ميڊم ڪاظمي اسان ٻنهيءَ سنڌي ۽ اردو جي انچارج کي گهرائي آگاهي ڏنائين ته ٻنھِي ٻولين ۾ گڏيل پروگرام هلايو ويندو. مون ٻاهر اچي پنهنجي ڊپارٽمنٽ وارن سان ڳالهايو جيڪي پڻ مون وانگر روز روز جا پروگرام ڪرائي ٿڪجي پيون هيون پروين موسيٰ چيو: ”هي سمجهي ٿي ته آهيون مُفت جون ڊڊيون ڀلي پيون پيڙهجن.“
حميده چيو: ”ها پاڻ به صبح کان شام تائين ويهي هن کي پروگرام تيار ڪري ٿيون ڏيون سو هاڻي سڀ هتي ٿيندا“
مون چيو: ”ها جيڪڏهن ثقافتي شو ڏيکارڻ جو شوق هُين ته پوءِ ڪنهن ملڪ مان ثقافتي ظائقو گُهرائي وٺن ها، اسين ته اچي ڦاٿا آهيون.
شاهده سراج چيو:
”اب تو بیزار ہو گئے ہیں، لیکن اب پروگرام زیادہ طویل نہیں ہوگا، چار آئٹم آپ کریں چار ہمارے اردو کے ہونگے۔“
پوءِ اسين سڀ پروگرام جي تياري ڇوڪرين جي سليڪشن، ڪاسيومز (لباس ۽ زيور) ٽيبلو جي ڊائلاگن جي ريهرسل ۾ جنبي وياسين ميوزڪ لاءِ ماسٽر آغا گل محمد مرحوم کي گهرايو ويو. هن ڀيري شام جي بجاءِ هن ٽي ڏينهن صبح جي وقت اچڻ ،۽ ميوزڪ سيکارڻ جي ذميواري قبول ڪئي. ڇو ته پروگرام ٽوٽل اٺن آئٽمن تي مشتمل هو. مون وٽ هن ڀيري اتفاق سان ڏيپلائي ميمڻ ۽ ڀرڳڙي شاگردياڻيون وڌيڪ هيون. جن جي دلچسپي سبب هي پروگرام ڪامياب ٿيو جن ۾ عنبرين حفطه ڀرڳڙي، روميسا ڀرڳڙي، شهزين ڀرڳڙي، شارمين ڀرڳڙي، آسيه، فرح، ۽ اسماءَ ميمڻ ڀرپور ڪارڪردگي جو مظاهرو ڪيو. هڪ مارواڙي آئٽم
”ڪانهورا ڪنڪري نه مار ...“
ڏاڍي محنت سان تيار ڪيائون انهيءَ آئٽم، کي ڏسندڙن ڏاڍو پسند ڪيو انهي جو پس منظر ڪجهه هن طرح آهي ته:
”ڪرشن جي جنم ڏينهن تي (جنم اشٽي) ڏڻ تي سندس پوئلڳن پاران لوڪ ناچ راسوڙو ڳايو ويندو آهي. ڪرشن جي جنم ڏينهن تي ڪرشن جي مورتي ٺاهي (جنهن کي ڪانهوڙو چوندا آهن) انهي جي چوڌاري دهل جي لئه ۽ تال تي مرد ۽ عورتون نچندا آهن. تنهن کي راسوڙا چوندا آهن. سانوڻي تهوارن جو اِهو لوڪ رنگ ڏِسڻ وٽان هوندو آهي.
مئڊم ڪاظمي جي فرمائش تي اردو پروگرام واري حصي ۾ عطاءُ الله عيسيٰ خيلوي جو ڳايل ڪلام.
’’قمیص تیری کالی٬ نیلے پھلاں والی‘‘
رکايو ويو هو جيڪو سُريلي آواز واري سلميٰ فيض جي حصي ۾ آيو هو. جيڪا ريهرسل دوران چئي پئي ته مون کان نٿو ڳائجي لڄ ٿي ٿيم! پر پو ءِ اسٽيج تي سٺو پرفارم ڪري وئي کاڌي پيتي جو انتظار روينيو کاتي جي مختيارڪار هيڊ منشي ۽تپيدارن سنڀاليو هو. ڊپٽي ڪمشنر صاحب ۽ خاص مهمان منور سهروردي ته هوش حواس ۾ پروگرام ڏسندا رهيا. پر انهن منجهان به ٽي ماڻهو ٿاٻا کائيندا پروگرام ۾ پهتا. ۽ڪرسين تي اچڻ شرط ڪريا ۽گهور ننڊ ۾ پئجي ويا. الائجي ڪير هئا.؟
بهر طور مئڊم ڪاظمي کي اِهو ڏسي ڏاڍي مٺيان لڳي ۽سندس چهري جا تاثرات رنگ بدليندا رهيا. پروگرام جي آخر ۾ ڪجهه منٽن لاءِ اسٽيج تي آئي ۽ ڳالهايائين.
‘‘آپ لوگوں کا پروگرام پسند کرنے کا شکریہ ہماری بچیاں پروفیشنل نہیں انہوں نے پھر بھی اچھا کام کیا ہے۔’’
لڳو ايئن ٿي ته هنن کي ننڍي پروگرام سبب ڪا ڪمي ۽ تشنگي محسوس ٿي رهي هئي. اسان وٽ تيار ٿيل اهي آئٽم هئا جيڪي پيش ڪري ڇڏياسين. مهمان خصوصي منور سهروردي طرفان شاگردياڻين لاءِ پنجاهه هزار روپين جو اعلان ڪيو ويو، جيڪا رقم بعد ۾ ڊي سي صاحب معرفت پهتي.
اهو انعام چيڪن ذريعي ٻه هزار روپيه في ڇوڪري جي حساب سان ورهايو ويو ۽ ڪلارڪ پياري خان اهو چيڪ لکيو ۽ هر ڇوڪري کي گهرائي مون کان تصديق ڪرائي انهيءَ شاگردياڻي حوالي ڪيو ويو.
مٿين ماجرا مون بلڪل سچ تي عمل جو درس ڏيندڙ هڪ مقولي تي عمل ڪندي لکي آهي.
” سچ لکو ۽ اوچي ڳاٽ جيو“
بهرحال اِهي سڀ ڳالهيون زندگي جو حصو آهن شاگردياڻين لاءِ نصابي سرگرمين سان گڏ هي غير نصابي سرگرمي پيش ڪرڻ ۽ همٿائڻ به سٺي منتظم اعلي ٰلاءِ ضروري آهي.
هاڻي مان اچان ٿي پنهنجي ذاتي زندگي ڏانهن 1996ع ڌاري منهنجو ذاتي گهر جيڪو ”سهيل ٽائون“ (مير الله بچايو ڪالوني) ۾ ٺهي راس ٿيو هو. اُتي لڏي آيس هي پلاٽ 1994ع ڌاري مون خريد ڪيو هو. جنهن جي اڏاوت پُڻ سُست رفتاري سان هلندي رهي ۽ مونکي خبر پئجي ويئي ته: ”حق حلال جي ڪمائي مان هڪ سادو سودو پندرهن سؤ فٽن جو گهر اڏائڻ ڪيترو ڏکيو آهي.“ پر پوءِ پنهنجي ذاتي گهر ۾ اچي مونکي ڏاڍي خوش ٿي رهي هئي.
سڀڪا مومل سڀڪو راڻو،
سڀ ڪنهن کي آهي ڪاڪ.
هي غريب آباد کان تمام ڏورانهين علائقي ۾ هو تمام ٿورا گهر ٺهيل هئا. ڪجهه زير ِتعمير هئا. گهڻا تڻا پلاٽ ماڻهن خريد ڪري وڪڻڻ لاءِ زخيرو ڪيا هئا. باقي ڪجهه گهر جيڪي ٺهيل هئا سي ”ننڍين نوڪرين وارن جا عاليشان گهر هئا.“
منهنجي گهرجي پٺيان، اولهه ۽ اوڀر ڪوبه گهر ڪونه هو بلڪه ميدان خالي پيا هئا. گهر جي اتر پاسي چاچي گل محمد آفريدي جو گهر هو جيڪو پڻ اڏاوت هيٺ هو. ۽ اڃان اڌورو ٺهيل هو.
مون هن ڪٿا ۾ جتي به ڪنهن ماڻهو ۽ مقام جو ذڪر ڪيو آهي اتي انهيءَ جي باري ۾ معلومات به ڏني آهي. سو هي پنڊ پهڻ سڀ رب پاڪ جا ٺهيل آهن. پر اُنهن جي دنياوي مالڪن جي اهميت کي وساري نٿو سگهجي.
سو مير الله بچايو ڪالوني جي مالڪ مير الله بچايو لاءِ لکندس ته جڏهن خيرپور رياست ۾ ميرن جي حڪومت جو زوال ٿيو ته هي مير مختلف علائقن ۾ ٽڙي پکڙي ويا، مير الله بچايو جو تـڙ ڏاڏو مير محمد خان خيرپور رياست ڇڏي جهڏي ڀرسان پُراڻ نديءَ جي ڪِناري تي گهاٽا ٻيلا، جهڏي جي شاندار مارڪيٽ ۽ مڇي جو ڪاروبار ڏِسي هتي رهڻ جو فيصلو ڪيو. مير الھبچايو جي والد جو نالو مير فتح محمد ٽالپر هو. جڏهن ته مير الھبچايو جو جنم 1913ع ڌاري ٿيو.
ابتدائي تعليم سنڌ مدرسة الاسلام مان حاصل ڪيائين پوءِ ديرادون جي ڪاليج مان وڌيڪ تعليم حاصل ڪري لنڊن مان زراعت ۾ گريجوشن ڪيائين. ۽ پوءِ آمريڪا جي ٽيڪساس يونيورسٽي مان ايگريڪلچر ۾ ايم ايس سي ڪيائين. پاڻ سنڌ مان انهي زماني ۾ پهريون شاگرد هو. جنهن زراعت ۾ ماسٽرس پرڏيهه ۾ ڪئي هئي. سندس واسطو خاڪسار تحريڪ سان رهيو، جنهن جو هو مرڪزي نائب صدر رهيو آبپاشي ۽ زراعت جا ماهر هجڻ سان گڏوگڏ مير صاحب سنڌ ۾ پهريون پوليٽري فارم ميرپور خاص شهر ۾ قائم ڪيو. پاڻ ضياءُالحق جي دؤر ۾ مجلس شورا جو ميمبر رهيو.
سندس نونهن زينت ٽالپر مير الله بچايو ڪالوني ۾ ٻارن لاءِ هڪ اسڪول ”چڪِسِ“ اسڪول قائم ڪيو. جيڪو اڄ سوڌو قائم آهي. بعد ۾ ميرپور خاص جي پسگِردائي ۾ سندس زمين جي پلاٽننگ ڪري مير ڪالوني ۽ سهيل ٽائون وغيره رهائشي منصوبا جوڙيا ويا.
منهنجي گهر جي سامهون وارو گهر جيڪو گل خان آفريدي جو هو، سو تُرت سيٽمبر 1996ع ڌاري جُڙي راس ٿيو. ۽ گهر واسي جيڪي زال مڙس ٻِن پُٽن ۽ ٻن ڌيئرن تي مشتمل هئا. سي اچي رهيا يعني هاڻي مونکي به اوڙو پاڙو ملي ويو.
هي سال مان سمجهان ٿي ته منهنجي زندگي ۽ مون سان لاڳاپيل خوني رشتن جي زندگين ۾ تبديلي جو سال هو. منهنجي رت جي رشتن مان منهنجي ڀيڻ ممتاز ڪافي عرصي کان پوءِ سونو ۽سارا کي وٺي پنهجي وَرَ اظهر قريشي سميت پاڪستان آئي. ۽ منهنجي ڀاءُ ڊاڪٽر انور کي راضي ڪري ڇڏيائين جيڪو ڪافي عرصي کان شادي لاءِ هاڪاري نه هو. تنهن به هاڻي سمجهو هو ته زندگي ۾ جيون ساٿي جو هجڻ ضروري آهي.
”هي ته حقيقي زندگي آهي پر شطرنج جي راند ۾ به راڻي بادشاهه کي بچائيندي آهي“
هن جي رضامندي کان پوءِ منهنجي ڀيڻويي جي ڀاءُ ڊاڪٽر اعظم کي اِها ذميداري سونپيائون جنهن پنهنجي وڏي ڀيڻ جيڪا شهدادپور ۾ رهندي هئي، تنهن جي ڌيءَ سلميٰ جو سڱ گهريو جيڪو قبول پيو. هي گهراڻو قريشن جي ڏيپارجائي ”نُک“ مان هو. اهڙي طرح 1997ع جي پهرين تاريخن ۾ منهنجي ڀاءُ جو نڪاح ٿيو ۽ رُخصتي وري مارچ اپريل ڌاري رکي وئي. اهڙي طرح منهنجي ڀاءُ جو گهر آباد ٿيو، ۽ سال کان پوءِ مارچ 1998ع ڌاري منهنجي ڀا ءُکي رب پاڪ جي مهرباني سان دانيال ۽ دُعا نالي جاڙا ٻار پيدا ٿيا. پوءِ ته گهر جو رنگ ئي بدلجي ويو ڏاڍو چهچٽو لڳو پيو هوندو هو. منهنجي ڀاڀي سلميٰ ماسٽرس ڪيل هڪ سُلجهيل ۽ عقل مند عورت آهي. گهرو ڪم ڪار ۾ ماهر ۽ سگهڙائپ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهي، مذهبي رجحان رکندڙ پر موجوده زماني ۽ وقت جي حساب سان جديد خيالن ۽ فيشن جي پڻ حامي آهي. پر اجايو فيشن ۽ٽرڙائپ منجهس ڪانه آهي.
منهنجي قلم جي ڇِڪ يعني ڪشش وري پنهنجي سرڪاري ڊيوٽي ڏانهن وٺي پئي وڃي ته هتي وري هڪ لطيف ڊي ڪرائڻ جو پروگرام رٿيو ويو هو. جنهن ۾ ميرپورخاص جيڪا هاڻي ڊويزن ٺهي چڪي هئي، تنهن جي سرواڻ ڊويزنل ڪمشنر امتياز قاضي کي گهرايو ويو هو. مهمان خاص جي حيثت ۾ انتهائي فضيلت وارو مهربان ۽ علم ادب جو شوق رکندڙ باذوق ماڻهو هو. هن کي اسان جي ستن سورمين وارو آئٽم ”سورٺ چنگ کي چوريندي ٻيجل جو سِرُ ڪوريندي.“ ڏاڍو وڻيو پروگرام هلندي ساڳي آئٽم کي وري ڏيکارڻ جي فرمائش ڪيائين، مون ڇوڪرين کي وري تيار ڪري ساڳيو ٽيبلو پيش ڪيو، جيڪو ڪنهن ڀارتي ڳائيڻي جو ڳايل هو. مهمان خصوصي پروين موسيٰ جي ڪيل تقرير جنهن جو عنوان هو. ”شاهه جي شاعريءَ ۾ حسن ۽ لطافت“ تنهن جو ذرو ذرو هر سِٽ غور سان ٻُڌائين حميده ناز کيس جڏهن گُلن جا هار پارايا ته هن خود پائڻ جي بجاءِ حميده کي هيءُ چئي پارائي ڇڏيا ته:”توهان پروگرام کي ترتيب ڏيڻ لاءِ گهڻي محنت ڪئي آهي اصل حقدار توهان آهيو هنن گُلن جا.“
پروگرام جي پڄاڻي تي ڏاڍي سٺي تقريرڪندي چيائين ته مون اهڙو بهترين پروگرام اڳ ڪٿي نه ڏٺو آهي. هر ٽيبلو ۽ تقرير جون باريڪ ۽ سنهيون ڳالهيون اُجاگَر ڪيائين. آخر ۾ ڇوڪرين ۽ استادن کي گهڻا سارا انعام ۽ شيلڊون ڏئي 22 هزار روپيا شاگردياڻين ۾ ورهائڻ جو اعلان ڪيائين ۽ اُهي پئسا مون مس ڪاظمي کان چيڪ وسيلي وصول ڪري 22 ڇوڪرين ۾ ورهايا.
مئڊم ڪاظمي جيڪا هڪ مضبوط انتظامي سربراهه هئي هاڻي 1997ع ڌاري ريٽائرڊ ٿيڻ واري هئي، تنهن چئي ڇڏيو هو ته هاڻي مان توهان کي وڌيڪ فنگش ڪرائڻ جي تڪليف ڪانه ڏينديس. پر پوءِ به دِل ۾ هڪ ننڍو فنگش ڪرڻ جو خيال آيس. ۽ وري هن تائين اهي رپوٽون پهچنديون هيون. ته هي سنڌي اردو ڊپارٽمنٽ واريون خاص طور تي ۽ ٻين ڊپارٽمنٽ واريون عام طور تي چونديون وتن ٿيون اسان هيڏو ڪم ڪيون ٿيون، پر ڪڏهن به حوصله افزائي ڪانه ٿي ٿئي. مئڊم ڪاظمي انهيءَ وقت جي ڊاريڪٽر ڪاليجز کي هڪڙي ننڍڙي فنگش ڏيکارڻ جي دعوت ڏنائين. انهيءَ جو نالو مونکان وِسري ويو آهي. باقي ذات رضوي هيس. جيڪو پنهنجي فيملي سميت آيو ڪلاسيڪل آئٽم ڏِسي ڏاڍو خوش ٿيو. انهيءَ جي هٿان اسان کي شيلڊز به ڏياريون ويون جيڪي مون وٽ ڪيمرا جي اک سان محفوظ ٿيل آهن.
انهيءَ پروگرام لاءِ هڪ ڏينهن مونکي اڪيلائي ۾ سڏائي چيائين ته ڪو اردو گانو مونکي ڏس شاهه لطيف جي ڪنهن سُر (راڳڻي) مان ڳايل هجي.” مون سوچي سوچي”اگ ڪا درياءَ“ فلم جيڪا قرة العين حيدر جي ناول آگ ڪا دريا تي ٺهيل هئي. ۽ انهيءَ جو هي مشهور گانو جوش مليح آبادي جو لِکيل هو.
من جا من جا بالم من جا“
۽ اهو سر ڪوهياري ۾ ڳايو ويو هو. تنهن جي باري ۾ ٻُڌايو پر پوءِ الائي ڇو ارادو ۽ خيال تبديل ڪري ڇڏيائين، شايد کيس اِهو ڪلام اسٽيج جي تقاضائن ۽ ضرورتن سان ٺهڪندڙ نه لڳو.“
ڊسمبر ڌاري مئڊم ڪاظمي جو سونهري دور ختم ٿيوجنهن بلڪل نوجواني ۾ ميرپورخاص اچي هن اداري جو بنياد رکيو هو ٿرپارڪر کي نياڻين جي تعليم ۾ اڳ ڀرو ڪيائين هن جي الودائي پارٽي جيڪو هڪ لنچ هو. شايان شان نموني سان ڪئي وئي هئي؟ پاڻ الودائي تقرير ۾ ڳوڙها ڳاڙي ويٺي ۽ چيائين.
”مون پنهنجي ڪابه فيملي نه ٺاهي (ڇاڪاڻ ته پاڻ سڄي حياتي غير شادي شده رهي) پنهنجي رت جا رشتا ماءُ ، ڀائر ، ڀيڻ ، ڪراچي ۾ ڇڏي ٿرپارڪر جا وڻ وسايا هئائين. ۽ميرپور خاص ۾ نياڻين جي لاءِ اعلى پايي جو ادارو قائم ڪيو هئائين.“
اسانکي به سندس وڃڻ جو افسوس ٿيو پر ڪري به ڇا ٿي سگهياسين اهيا رٽائيمنٽ به نوڪري ۽ زندگي جو حصو آهي. اوس ته ٿيڻي آهي پاڻ عارضي طور يعني نئين پرنسپال اچڻ تائين مئڊم اقبال ڏيٿو کي چارج ڏنائين. جيڪا هن ڪاليج ۾ باٽني جي پروفيسر هئي ۽ گهڻو عرصو ئڊم ڪاظمي سان گڏ رهي هئي.
۽ ڪافي سکيا به ورتي هئائين باقي نوڪري جي حساب سان ثريا خليل قريشي ۽ مئڊم تنوير صديقي سينيئر هيون، انتظامي صلاحيتون پهرين نمبر تي مئڊم اقبال ڏيٿو ۾ موجود هيون. هي دور 1998ع وارو هو مئڊم اقبال پنهنجي طرفان اسٽاف کي نئون ٽائيم ٺاهي ان تي عمل ڪرڻ جو پابند ڪيو هو. ۽ڪجهه نيون اصلاحات به ڪيون هئائين شايد فيبروري 1998ع جي وچ ڌاري نرتڪي ببلي کي ڊي سي شاذر شمون طرفان زخمي ڪرڻ وارو واقعو پيش آيو. جنهن ۾ هو پاڻ ۽ ٻيا عملدار معطل ٿيا هئا. جيتوڻيڪ اِهو واقعو ميرپور خاص ۾ پيش نه آيو هو پر انهي جي پرنٽ ميڊيا ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا ايتري ته تيزي سان تشهير ڪري پنهنجي فرض ادائگي جو ثبوت ڏنو جو سنڌ حڪومت حَرڪت ۾ اچي وئي انهن ماڻهن کي نوڪرين تان هٽائي گل محمد عمراڻي صاحب کي جيڪو ڪمشنر هو. تنهن کي تحقيقات ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو منهنجي طرفان اِهو لکڻ جو مقصد فقط اِهو آهي ته هڪ ناپسنديده واقعي ميرپور خاص جي تعليمي ادارن ۽ خاص طور تي نياڻين جي تعليم ادارن ۾ هڪ خوف ۽بي يقيني واري ڪيفيت طاري ڪري ڇڏي هئي. شاگردياڻين جي حاضري ڪجهه وقت لاءِ تمام گهٽ ٿي وئي هئي.
”اِها انساني فطرت آهي ته هو ماحول ۾ ڪا منفي سوچ يا قدم ڏسي يڪدم خوف ۾ وٺجي ويندوآهي. هتي به ڪجهه ائين ٿيو هو ۽ ٿيڻ به گهرجي ها. ضلعي جو وڏو آفيسر جيڪو ضلعي جو رکپال هجي اهڙن معاملن ۾ ملوث ٿي وڃي ته پوءِ انهي کان وڌيڪ ٻيو ڇا چئجي!؟ هتي عبدالرحيم گرهوڙي صاحب جي هڪ پيش گوئي سچائي جي گواهي ڏئي ٿي ته:
”راجا راڪاس ٿيندا، گولا پيئندا گيهه“
ڪجهه وقت کان پوءِ وري حالتون نارمل ٿي ويون ۽ مونکي خبر ناهي ته انڪواري جو ڪهڙو نتيجو نڪتو بهرحال اسانجي ابن رشد گرلس ڪاليج ۾ انهي عرصي دوران ڪوبه پروگرام (فنگش) ڪونه ٿيو.“
مئڊم ثريا قريشي جيڪا انهي وقت ڪاليج ۾ سڀني کان سينئر استاد هئي. سا پرنسپال جي چارج نه ملڻ سبب ڪافي ناراض هئي.
ماسٽر رول ۾ سهي (سگنيچر) ڪرڻ بجاءِ ننڍي اسٽاف روم جي اولهه پاسي واري ڀت تي سهي ڪندي هئي ۽ جڏهن موڪل تي هوندي هئي ته پاڻ ئي پنهنجي موڪل (سي ايل) لڳائيندي هئي.
پنهنجي اصولن ۽ غير لچڪدار سوچ سبب هر ڪنهن سان اٽڪي پئي هوندي هئي. ٻڌائيندي هئي ته لاڙڪاڻي گرلس ڪاليج ۾ نوڪري دوران ڪوبه نئون ديرو پولنگ اسٽيشن تي وڃي پرزائيڊنگ آفيسر جي ڊيوٽي ڪرڻ لاءِ تيار نه هو پر مون اُتي پرزائيڊنگ آفيسر جي ڊيوٽي ڪئي ۽ ڏاڍي دٻدٻي سان ڪئي.
بالا آخرمئڊم ڪاظمي جي ريٽائرمنٽ کان ڇهه مهينا پوءِ ريٽائرمينٽ تي پهتي، انهيءَ ڪاوَڙ سبب هن اسٽاف کان الودائي پارٽي قبول نه ڪئي.
مُلڪي سياست ۾ ته ڪرسي ليڊر کي ڪيتري پياري آهي اِهو ته مان صدر ايوب جي دؤر کان ڏِسندي پئي اچان پر ڪاليج ۾ ڪرسي لاءِ اِها جنگ مون پنهنجن اکين سان ڏِٺي.
مئڊم اقبال اڃان پير مس ڄمايا هئا ۽ سُٺي انتظامي صلاحيتون ڏيکاري رهي هئي، ته مئڊم تنوير صديقي پنهنجي همٿ سان پرنسپال جو آرڊر وٺي آئي ۽ مئڊم اقبال وري پنهنجي ڊپارٽمنٽ ۾ باٽني وارو سبجيڪٽ پڙهائڻ ۾ مصروف ٿي وئي. ۽ اِهو عرصو خاموش خاموش ۽ پريشان رهي سادي طبيعت رکندڙ مئڊم تنوير صديقي ماضي ۾ منهنجي اڪنامڪس جي استاد رهي چڪي هئي. يادگيري ڏاڍي پڪي هيس ياداشت محفوظ هيس هر ڪنهن کي وڏي فخر سان ٻڌائيندي هئي ته مان به سندس سٺين شاگردياڻين مان هيس.
هڪ ڀيرو سندس دور ۾ تعليم کاتي ۾ ڪاليجي استادن جي ٽاسڪ فورس ٺاهي وئي هئي انهيءَ ۾ ڪاليجي استادن کي سيڪينڊري اسڪولن ۾ وڃي اُتان جي استادن جي ڪارڪردگي جانچڻ ۽ اسڪول جي ٻين معاملن جي جانچ وغيره ڪرڻ جو ڪم ڏنو ويو هو.
مان انهن ڏينهن بيمار ٿي پئي هيس اِها ڊيوٽي ڪانه ڪري سگهي هيس، انهيءَ دوران ڊاريڪٽر ڪاليجز رضوي صاحب هڪ ميٽنگ دوران کيس چيو ته تون هن (نورالصباح) لاءِ شوڪاز ڪڍ ته آئون اُنهيءَ تي ڪارروائي ڪيان. پر مئڊم تنوير کيس کُـٿو جواب ڏيندي چيو: ”میں اپنی اچھی شاگرد اور ڈیوٹی فل پروفیسر کے لیئے ایسا کوئی شوکاز نہیں نکالونگی ، ہم ایسے کام نہیں کرتے۔“
پنهنجي آفيسر طرفان اهڙا ريمارڪس جيڪي اُتي ويٺلن سڀني ڊي، اوز، ۽ ايس، ڊي، اوز ٻُڌا حيران ٿي هن کي ڏِسڻ لڳا. مونکي ٻئي ڏينهن اِها ڳالهه آپا زبيده ريشمان جيڪا مونکي ڏِسڻ لاءِ اسان جي گهر آئي، تنهن ٻُڌائي پاڻ انهيءَ وقت ايس ڊي او اسڪولز هئي، تڏهن مان سوچڻ لڳي هيس ته: ”ڪي استاد به ڪيترا نه همدرد ۽ انسان شناس هوندا آهن.“ مان انهيءَ سبب سندس واکاڻ نٿي ڪريان ته هِن مونکي هڪ مشڪل گهڙي ۾ ساٿ ڏئي بچايو هو.
پر هو پيارو دل رکندڙ هڏ ڏوکي آفيسر هئي.
چڱا ڪن چڱايون، مدايون مٺن،
جو وڙ جُڙي جنسين، سو وڙ سي ئي ڪن،
ڪجهه عرصي بعد مئڊم تنوير بدلي ٿي سانگهڙ گرلز ڪاليج هلي وئي، مئڊم اقبال ڏيٿو وري پرنسپال ٺهي وئي. اِهو مارچ 1999ع جو واقعو هو. مئڊم اقبال ۾ معاملا فهمي دور انديشي ۽ پر اعتمادي گهڻي حد تائين موجود هئي ۽ سمورو اسٽاف هن منجهان ڏاڍو مطمئن ۽ خوش هو وقت جي پابندي جي قائل هئي.
”هڪ ڀيرو يونيورسٽي جا امتحان هلي رهيا هئا ته ڪجهه پروفيسرن امتحاني بلاڪن ۾ انويجيليٽر جي ڊيوٽي ٿي ڪئي تن جا سگنيچر مسٽر رول ۾ موجود هئا، باقي عملي کي منجهند جو ٻارهين وڳي کان پوءِ سگنيچر ڪرڻ لاءِ گهرايو ويندو هو. تِن جا سگنيچر موجود ڪونه هئا، ته هنن فوجين ڳالهائڻ شروع ڪيو.
’’اتنے لوگ غیر حاضر ہیں وغیرہ وغیرہ‘‘
مئڊم اقبال ڪاوڙجي پئي ۽ چيائين ته هتي قلم 144لڳل آهي، توهان هِتي ڇو آيا آهيو هِتان هليا وڃون، اسان وٽ تعليم کاتي جون ٽيمون اچي پاڻ چيڪنگ ڪنديون ۽ هو ماٺ ڪري اُتان هليا ويا.
مئڊم اقبال 2002ع ڌاري نوڪري تان ريٽائرمنٽ تي پهتي پر اِها ڳالهه اڳواٽ گهڻو آئوٽ ڪانه ڪيائين هڪ ڏينهن شام جي وقت فزڪس ڊپارٽمنٽ جي هيڊ سهيلا بخاري کي گهرائي چارج ڏيئي پاڻ گهر رواني ٿي. ڪجهه وقت سهيلا بخاري عارضي طور ڪم هلايو ايتري ۾ وري تنوير صديقي فيبروري 2002ع ۾ ٻيهر بدلي ڪرائي هتي جي پرنسپال ٿي آئي جيڪا اپريل 2008ع تائين پرنسپال رهي. سندس ٻيو دؤر به حسبِ معمول رهيو. سندس دؤر ۾ هڪڙو لطيف ڊي ٿيو، جنهن جو مهمان خصوصي صادق حسين ڀٽي ڊي او ڪاليجز هو. مئڊم تنوير کي ريٽائرمنٽ تي هڪ بهترين الودائي پارٽي (لنچ ) ڏنوسين، جنهن ۾ ڊاريڪٽر آفيس جا سڀ عملدار ۽ ٻين ڪاليجن جا پرنسپال جن جو تعلق ميرپور خاص ڊويزن جي مختلف ڪاليجن سان هو. اهي شريڪ ٿيا، پاڻ پنهنجي آخري تقرير ۾ تمام سادگي سان چيائين ته:
”مون کي خبر ڪانه هئي ته منهنجو اسٽاف مون سان ايترو پيار ڪندڙ آهي ۽ منهنجي لاءِ ايترو اهتمام ڪيو ويندو.“
خير اِها سندس ذاتي راءِ ۽ اندازو هو، پر هن ڪاليج ۾ اسان وٽ ايڪي ۽ ٻڌي جو ماحول هو. ڪڏهن ڪنهن جي ڪنهن سان تلخي ٿي ويندي هئي ته اها وساري ڪجهه عرصي بعد کير کنڊ ٿي وينديون هيون.
انسان جي پنهنجي خالق ۽ مالڪ حقيقي سان محبت ۽ انهيءَ جي در تائين رسائي هڪ پوتر جذبو آهي ۽ ”وقت ڪنهن به شئي لاءِ ايستائين مرهم ثابت نٿو ٿئي جيستائين توهان انهيءَ سان گڏ نٿا هلو.“
سو رب پاڪ طرفان منهنجي اندر ۾ به 2004ع کان وٺي 2005ع دوران ڀلاري پار وڃڻ ۽ حج ادا ڪرڻ جي خواهش پيدا ٿي ۽ ڪيترا ڏينهن ساندهه انهي تي سوچيندي رهيس جيترو سوچيندي هئس اها خواهش اڃان وڌندي ٿي وئي اندر مان آواز ٿي آيو ته:
” هَلُ هينئن سين هوت ڏي !“
چوندا آهن ته وڌيڪ سوچڻ بند ڪري ڇڏيو ۽ وڌيڪ سوچڻ سان فيصلا ڪمزور ٿيندا آهن منهنجي اندر ۾ جيڪا آنڌ مانڌ ٿي رهي هئي انهي تي عملي جامو پهرائڻ لاءِ جستجو ڪرڻ لڳس.
سڪين ڪُھُ سلام کي، ڪرين ڪُھُ نه سلام!
ٻيا دَر تِن حرام، اِي دَر جنين ديکيو،
سو مون به هڪ ڏينهن دِل ٻڌي پنهنجي گهر واري سائين ڏنو نهڙي صاحب سان انهيءَ خواهش جو اظهار ڪيو تنهن پهريان ته منهنجي انهي خواهش کي ڪا خاص اهميت ڪانه ڏني چيائين ته ”پوءِ سوچينداسين“
منهنجي بار بار چوڻ تي نيم رضامندي ڏيکاريندي چيائين: ”اگر پئسا هجنئي ته کڻي پاڻ به حج ادا ڪرڻ هلون ٿا.“
مون جڏهن پنهنجي پگهار مان بچايل رقم جو ڪاٿو لڳايو ته اِها ٻن ماڻهن جي حج لاءِ نا ڪافي محسوس ٿي، سو اِهو پروگرام مون ٻن سالن لاءِ نه چاهيندي به ملتوي ڪري ڇڏيو ته آئنده سال اگر پئسا جمع ٿيا ته پوءِ وينداسين ڇو ته ٻه سال اڳ هڪ گاڏي خريد ڪئي هئي ۽ سموري جمع پونجي انهيءَ تي خرچ ٿي وئي هئي.
سو مون پنهنجي دِل کي آتٿ ڏيندي اِها خواهش ڪجهه عرصي لاءِ ملتوي ڪري ڇڏي ۽ سن 2006ع ۾ حج جو ارادو ڪيم ”رب پاڪ وٽ فيصلا به نيتن تي ٿيند آهن“
منهنجي نيت صاف هئي سرڪاري اسڪيم ۾ کڻي فارم ڀرايم مونکي يقين ڇا بلڪه پڪ هئي ته قرعه اندازي ۾ منهنجو نالو ضرور ايندو. ٿيو به ايئن ۽ مون ڀلاري پار وڃڻ لاءِ تياريون شروع ڪري ڏنيون. انهيءَ وقت مان ابن رشد گرلز ڪاليج ۾ اسسٽنٽ پروفيسر هيس، پاڪستاني دستور مطابق مونکي به 45 ڏينهن جي موڪل منظور ڪرائڻ ۾ ڪاغذي ڪارروائي جي هڪ ڊگهي طريقيڪار مان گذرڻو پيو، انهيءَ وقت ميرپورخاص ڊويزن جي ڪاليجن جو ريجنل مينئجرحاجي خان راهو صاحب هو، تنهن ته هڪ ڏينهن ۾ درخواست فارورڊ ڪري ڏني، هاڻي ڪراچي جي سنڌ سيڪٽريٽ وارو مرحلو ڊيگهه ڪيو بيٺو هو. اوچتو سيڪريٽري تعليم سڀاڳو خان جتوئي، ڪڏهن موڪل تي ڪڏهن آفيس ۾ هڪ اڌ ڏينهن آفيس ۾ موجود وري غير موجود. الله پاڪ کان دعائون گهري نيٺ حج جي روانگي جي تاريخ کان ٻه ڏينهن اڳ موڪل منظور ٿي. هوڏانهن منهنجي ڪاليج جون ساٿياڻيون اِها خبر ٻُڌي خوشي ۾ نه پئي ماپيون، انهن وري فري پيرڊ ۾ ويهي نعتون جيڪي ڀلاري پار وڃڻ جي خوش خبري ڏئي رهيون هيون سي ڳائڻ شروع ڪيون.
”پیغام صبا لائی ہے دربار نبی سے، آیا ہے بلاوا مجھے دربار نبی سے“
”درلا مکان سے طلب ہوئی!“
”شاہی مدینہ، یثرب کے والی، تیری در کے سوالی“
سي ڳائڻ شروع ڪيا جن جا آواز سٺا هئا مثلا مرحومه عابده رحمان سعيده بخاري ۽نسرين صوفي وغيره تن جا آواز پرنسپال آفيس تائين پهتا (انهي وقت مئڊم تنوير جو ٻيو دور هو )پاڻ اچي چيائين ته نعتون ڀلي ڳايو پر اسٽاف روم جو دروازو بند رکو. آواز ٻاهر ٿو اچي ڪلاس ڊسٽرب ٿيندا سو اِهو سلسلو ٻه ٽي ڏينهن جاري رهيو. ۽ مان هتان رليو ٿي شام جو ڪراچي ڏانهن رواني ٿيس منهنجو ڀاءُ ڊاڪٽر انور۽ ڀاڀي سلمى ٻارن سميت وڏي گاڏي کڻي مون وٽ پهتا هئا. ۽ حيدرآباد ۾ دعا ۽ دانيال کي سندس ماسي جي گهر ڇڏي شاهه ويز جيڪو انهي وقت ننڍو هو تنهن کي ساڻ ڪري ڪراچي روانا ٿياسين ۽ ايئرپورٽ جي ڀرسان هڪ هوٽل ۾ ترسي پياسين ڇاڪاڻ ته اسانکي سعودي ايئرلائنز ذريعي صبح جو 8 بجي روانو ٿيڻو هو. ۽ ايئرپورٽ ٻه ڪلاڪ اڳ پهچڻو هو. بهرحال سفر جي دعا سان هوائي جهاز جي هي سفر شروع ٿيو ”سُبْحٰنَ الَّذِيْ سَخَّرَ لَنَا هٰذَا وَ مَا كُنَّا“
سوا ٻه ڪلاڪن بعد اسان حاجين لاءِ ٺهيل جده ايئرپورٽ تي موجود هئاسين اتي ڪافي دير ويهڻ کانپوءِ بسن جي واري اچڻ تي اتي ويهاريو ويو. هر ڪنهن کي سندس نالي سان پڪاري بس ۾ ويهاريو ويو. ۽ مڪي شريف پهچايو ويو. اسانجي رهائش واري علائقي جونالو ”شعيب عامر “ هو.
هي علائقو مروه پهاڙ جي ويجهو هو ۽ مڪي جي پُراڻن پاڙن مان هڪ هو پر هتي زندگي جي سڀڪا ضرورت ۽ سهولت موجود هئي. هي بلڊنگ ڇهه ماڙ هئي ۽ جبل مٿان ٺهيل هئي، بلڪه گرائونڊ فلور جبل ڪاٽي ٺاهيو ويو هو، اُتي سامان ڪمري ۾ ڇڏي ڪعبة الله ۾ پهريون عمرو ڪرڻ لاءِ روانو ٿياسين. ڪعبي کي ڏِسندي ۽ پهرين نظر پوندي ”مان ته ڪنهن ٻي ڪيفيت ۾ اچي وئي هيس، سمجهه ۾ نٿي آيو ته خوشي آهي، ڊپ آهي ، يا ٻيو ڪجهه جهڙوڪر لونءَ لونءَ ڪانڊارجي ويو هو.“
خير سان ڪعبة الله کي ست چڪر ڏئي صفا ۽ مروه کي سعي ڪري، سائين ڏنو صاحب وارَ ڪوڙائي گنجو ٿي ويو. مون پنهنجي چوٽي مان ڪجهه وار پنهنجي ميرپور خاص کان رفيق سفر اسمائيل ڀائي جي زال صغرا بي بي کان ڪٽايا هئا عمري جي ادائگي کانپوءِ هڪ هوٽل مان ماني کائي ڪمري ۾ اچي آرامي ٿياسين. مڪي ۾ اسان وڌيڪ ٽائيم رهياسين مديني پاڪ جو عرصو 8 ڏينهن هو. اسان سان گڏ ڪراچي مان حسن شاهه راشدي پير علي محمد راشدي جو پُٽ، سندس ٻه گهرواريون، ڀيڻ شمع راشدي ۽ هڪ ننهن گڏ هئي، ۽ ڪراچي جي هڪ اردو ڳالهائيندڙ فيملي ساجد وارن جي به هئي جيڪو اٽامڪ انرجي ڪراچي ۾ انجنيئر هو. جنهن جو ننڍڙو پٽ به گڏ هو.قصو مختصر مديني رهڻ ۾ به هڪ سٺو مشاهدو هو ۽ نبي پاڪ جي رحمت العالمين هئڻ جي گواهي ۽ساک اسانکي خوشي ۾ نهال ڪري ڇڏيو هو هتي صبح سوير پهچڻ شرط ٿڌ جو احساس ٿيو جيڪو مڪي ۾ ڪو نه هو مون محسوس ڪيو ته هتي ماڻهن خريداري به گهڻي ڪئي هئي.
چون پيا ته هتي جا دڪانن وارا ٿڌي دماغ جا آهن، اسان پاڻ کجور پڻ هتان جي رهائشي سنڌي دڪاندار جيڪو ذات جو شر هو، تنهن کان ورتي هئي.
رياض الجنة، جنة البقيع، مديني ۾ احد جي پهاڙن تي حضرت حمزه جو مزار، مسجد قبا مسجد ذوالحليفه مسجد قِبِلَتين تاريخي جايون هيون. مديني مان موٽي مڪي آياسين جتي 8 ذوالحج جي شام اسانکي منيٰ جي ميدان ۾ ٺهيل خيمن ۾ پهچايو ويو، ۽ 9 ذوالحج جي صبح جو سوير ميدان عرفات ۾ پهچايو ويو.
جتي جبل رحمت سامهون هو جنهن تي بيهي رسول پاڪ خطبة االوداع جو خطبو فرمايو هو. اِهو ڏينهن جمع جو هو يعني هن سال جو حج اڪبر اسانکي نصيب ٿيو هو، عرفات جي ميدان مان ٽپهري جي نماز پڙهي مغرب کان اڳ مذدلفه ڏانهن روانگي هئي ڇاڪاڻ ته اتي مغرب ۽ عشاءَ جي نماز گڏ ادا ڪرڻي هوندي آهي.هتي بسون ڏاڍيون آهستي آهستي هلي رهيون هيون. پوءِاسان انهي مان لهي پنڌ ئي پنڌ مذدلفه پهچي وياسين. ۽ نمازن جي ادائگي ڪئي سين ۽ پوءِ وري فجر جي نماز جي ادائگي ڪري منيٰ واري تنبو ۾ واپس آياسين ٽئين ڏينهن يعني ڏهين ذوالحج تي وڏي شيطان يعني جمرءَ عقبه کي پٿريون هنيوسين هي اها جاءِ آهي جتي حضرت ابراهيم کي
شيطان انسان جي شڪل ۾ نظر آيو هو. ۽ کيس برغلائڻ جي ڪوشش ڪيائين پاڻ کيس ست پٿريون هڻي ڀڄايو هئائين. انهي کان پوءِ قرباني جيڪو حج جو اهم فرض آهي سو ادا ڪيوسين. پوءِ طواف زيارت جيڪو به حج جي فرض مان هڪ آهي تنهنجي ادائگي ڪرڻ لاءِ مڪي شريف روانا ٿياسين اتي بي انتها رش هئي. رات جو اڍائي بجي ڌاري طواف زيارت ادا ڪيوسين. ۽ وري صبح جو منيٰ موٽي آياسين. ۽ اچي ٽنهي شيطانن جي رَمي ڪئي سين اِهو 11 ذواالحج جو ڏينهن هو وري 12 ذوالحج تي ٽنهي شيطانن جي رَمي ڪري مڪي شريف پنهنجي رهائشگاهه تي موٽي آياسين ۽ باقاعده روزانه مسجدالحرام ۾ نماز جي ادائگي ڪرڻ ويندا هئاسين آخر واپسي جو ڏينهن به اچي ويو ۽ طواف وداع لاءِ خانه ڪعبه واياسين قدرت رب پاڪ جي رات جو رحمت باران شروع ٿي وئي ۽ ڪعبة الله جي ڇت جو نيسارو اسان وهندي ڏٺو ۽ ڪيترائي ڪلاڪ هتي ويٺا رهياسين ڪم ڪرڻ وارو عملو موجود هو جيڪو ننڍڙين گاڏين وسيلي فرش کي پوچو هڻي سڪائي رهيو هو. انهن ڏينهن مونکي گَلي جي انفيڪشن سبب تيز بخارهو. ڏينهن جي وقت پاڪستان هائوس مان چيڪ اپ ڪرائي آئي هيس وڏي پروسيجن مان گذارڻ کانپوءِ چيائون ساڳيون دوائون کائو جيڪي توهان پاڪستان مان آنديون آهن“
رب پاڪ مونکي ايتري طاقت ڏني جو مان طواف وداع پنهنجي پيرن سان ڪري سگهيس ٻئي ڏينهن صبح جو مڪي کان جده ايئرپورٽ پهچي هوائي جهاز وسيلي ڪراچي پهتاسين.جتي ننڍڙو شاهه ويز پنهنجي ابي امان سان گڏ هار کنيو استقبال لاءِ موجود هو.اسان پاڪستان پهتاسين ته ٻن ٽن ڏينهن ۾ محرالحرام جو مهينو شروع ٿي ويو هن سال يعني 2007۾ سانوڻي جون برساتون چڱيون ٿيون ۽لاڀائيتيو ٿيون. جنهن ٿر جي ريگستان کي گلزار بڻائي ڇڏيو هو منهنجي ڀاءُ جي ٻارن يعني فيملي سان گڏ ٿر گهمڻ وياسين جتي پهرين منزل مٺي جو شهر هومنهنجي گهر واري جي نوڪري تن ڏينهن مٺي ۾ هئي. اسان سندس دوست جي گهر ٿوري دير ترسي چانهن وغيره پي ننگرپارڪر ڏانهن روانا ٿياسين جتي جين مذهب وارن جا مندر ڏٺاسين اتي هر هنڌ مقامي ڳائڻا راڳ جو سامان رکي ڳائڻ ۾ مصروف هئا. اتي هڪ مندر ٻاهران هڪ کڏ هئي جيڪا بند هئي. تنهن بابت اتان جي مقامي ماڻهن ٻڌايو ته: ”هيءِ سرنگ هئي جيڪا جيسلمير تائين ويندي هئي“
پوءِ ننگرپارڪر جي سرڪاري اسپتال گهمڻ وياسين جيڪا هڪ صاف سٿري ۽ بهترين اسپتال هئي. پر منجهس وڇايل صاف سٿرن بسترن تي ڪوبه مريض ستل نه هوبلڪه ٻاهر هڪ مريض ستل هو جيڪو کٽ تي پيل هو ۽هن کي ٻانهن ۾ ڊرپ لڳل هئي. جيڪا وڻ جي ٽاري ۾ ٽنگيل هئي. تنهن کان پوءِ ڪاسبي جي ڳوٺ ۾ آياسين جيڪو هڪ بهترين ڳوٺ هو. جنهن ۾ جديد دور جون سهولتون موجود هيون. ٽيوب ويل هلي رهيا هئا چوڌاري ساوڪ ئي ساوڪ هئي.چوپايو مال چرندي نظر آيو ٿي بقول اياز ته:
وري آوڻ فوٽ، مهڪايو ملير کي،
تنهنجي من ۾ کوٽ تنهنجي اک ۾ ڪوئلو.
يعني قدرت جي هن کليل عجائب گهر پنهنجا نظارا ٿي ڏيکاريا، ٿر جي هن سير ۾ اسان ڀوڏيسر جي مسجد به ڏسڻ وياسين، جتي اسان ڪيترائي فوٽو ڪڍي هن تاريخ جاءِ کي ڪيمئرا جي اک سان محفوظ ڪيو هو. هن مسجد جي ڀرسان سانگاهه جو پڪو تلاءَ به هو. اسان کي گاڏي جو لوڪل ڊرائيور ڪارونجهر جبل ڏيکارڻ ويو. هي عاليشان جبل اوچا ڳاٽ ڪيو پنهنجي عظمت جي ساک ڏئي رهيو هو.
”انگريزن کي سڄي هندستان ۾ اهڙي بغاوت ۽ ڪارونجهر جبل جهڙي ڏکي جنگ ڪٿي به وڙهڻي ڪانه پئي. هِتان جي پوليٽيڪل سپريڊنٽ ڪيپٽن تروٽ کي جڏهن چارلس نيپئر جو دٻنامو آيو ته جواب ۾ صرف ايترو لِکي موڪليائين ته مونکي افسوس آهي. اسين هتي ماڻهن سان نه پر ٻرندڙ آتش فشان سان وڙهي رهيا آهيون. ڪيپٽن تروٽ کي سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته راڻن ڪولهين کي ڪهڙي طرح قابو ڪجي.“
(علي بابا ڪارونجهر جو قيدي)
انگريزن سان وڙهندڙ ڪولهي وسندڙ برسات ۾ گوليون وسائيندا هئا. ۽ وري ڪارونجهر جي اونڌائن پورن ۾ گم ٿي ويندا هئا، رات هجي يا ڏينهن ڪارونجهر اندر ڪير گهڙي!؟
شام جو وري مٺي شهر موٽي آياسين، جتي گِڊي ڀِٽَ جو نظارو پسيوسين ۽ پوءِ ميرپور خاص ڏانهن واپس ورياسين.سن 2007 ڌاري منهنجا ڀاءُ ۽ ڀاڀي حج تي روانا ٿيا سندن ٻارمون وٽ هئا. بلڪ مان سندن گهر ۾ رهيل هيس هتي وري پاڪستان ۾ اليڪشن جي گهماگهمي هئي. 27 ڊسمبر تي بينظير ڀٽو کي راولپنڊي ۾ شهيد ڪيو ويو. پوءِچوندون جن جي تاريخ 8 جنوري 2008 هئي سا وڌائي 18 فيبروري مقرر ڪئي وئي.
منهنجي نوڪري جي دور جون به ساٿياڻيون جن مان هڪ جو نالوعابده رحمان هو سا فيبروري دوران گذاري وئي بلڊ ڪينسر جي مرض ۾ ورتل هي هردلعزيز استاد 3 فيبروري تي آغا خان اسپتال ڪراچي ۾ پنهنجي زندگي جي جنگ هارائي وئي. هو هڪ سٺو سڀا رکندڙ سڀني جي جيڏل هئي. هر وقت ٽهڪ ڀوڳ چرچا کل خوشيون سندس شخصيت جو حصو هيون. 4 فيبر وري 2008 تي سندس تدفين ٿي پاڻ نه وسرندڙ شخصيت هئي.
سدا ياد هوندا، سي ڪيئن وسري سگهندا
ڳالهيون ڳڻي تن جون، ڳوڙها اکين تري ايندا
هن ڀيري مان اليڪشن جي ڊيوٽي کان آجي ٿي وئي هيس اِهو به هڪ عجيب اتفاق هو نه ته هر اليڪشن چاهي اهو سالانه هجي، غير جانبدارنه هجي، يا منصفانه منهنجي ڊيوٽي ضرور لڳندي هئي. بلڪه منهنجي ريٽائرمنٽ کان ڪجهه ڏينهن اڳ 2013ع ۾ جيڪا الڪشن ٿي انهي ۾ به مون گورنمنٽ رابعه بصري هاءِ اسڪول ۾ پرزائيڊنگ آفيسر جي ڊيوٽي ڏني اهڙي طرح ميرپورخاص شهر جي ڪابه پولنگ اسٽيشن اهڙي نه هئي جتي مون ڊيوٽي نه ڪئي هجي.
هاڻي مان وري ڪاليج جي نوڪري اتان جي حالتن بابت احوال اوريندس ته مئڊم تنوير جي ريٽائرمنٽ کان پوءِ مئڊم سهيله بخاري پرنسپال ٺهي آئي هئي. هي هڪ روشن خيال محنتي ۽اسٽاف کان سٺي نموني ڪم وٺڻ ۾ قابل هئي سندس واسطو ساماري جي زميندار سيد گهراڻي سان هو.
پاڻ نوڪري سانگي دادو ۽ لاڙڪاڻي ڪاليج ۾ رهي آئي هئي، ڀٽي واري دؤر جون لاڙڪاڻي جون ساروڻيون تمام سُٺيون هيس ۽ اڪثر ٻڌائيندي هئي. پاڻ وري هڪ نئين طريقي سان ڪاليج جو انتظام هلايائين.
جنهن جي اسانکي توقع ڪانه هئي گهٽ ڳالهائيندڙ ۽ نرمي سان ڳالهائيندڙ مئڊم سهيله ايڏي بربادي سان ۽ همت سان هي ڪاليج هلائي ويندي. مئڊم سهيله انهن ڏينهن سيٽلائيٽ ٽائون ميرپور خاص جي علائقن ۾ رهندي هئي.ڪنهن ڳالهه تي هرو ڀرو گهڻو پريشان ڪونه ٿيندي هئي.
”ڏئي توڪل تڪيو ، آر لنگهيا اسان“
مئڊم سهيله جو دور فنگش ۽ غير نصابي سرگرمين سان ڀرپور رهيو. جنهن ۾ سائنسي ميلا ،بحث مباحثا، ٽيبلوز راڳ رنگ جا پروگرام ثقافتي ڏهاڙي کي شاندار نموني ملهائڻ سندس مزاج ۽ طبيعت مطابق هئا. پاڻ هڪ صوفياڻو مزاج رکندڙ عورت هئي هر فنگش ۾ سنڌ جي صوفين جي اهيا ڳالهه ضرورت ڪندي هئي ته ”سنڌ جو صوفي تعصب سان هر هنڌ مهاڏو اٽڪائي پوءِ سرخرو ٿيوآهي.“
يعني انهي ڳالهه جو اظهار ته:
” صوفي ڌوئي صاف ڪيو ، ورق وجود جو“
مئڊم سهيله جي دور ۾ منهنجو پهريون فنگش جيڪو هو سو ضلعي ناظمه صغران جوڻيجو کي هڪ عيد ملن پارٽي هو. جنهن ۾ ٿورو حصو رنگين ٽيبلوز تي مشتمل اردو سنڌي پروگرام هو جيڪو مون سنڌي حصي کي صرف ۽صرف ٻن ڪلاڪن جي نوٽيس تي تيار ڪري پرفارم ڪرايو هو. جنهن ۾ هڪ ماروي سمون جو آئٽم:
” کڙي نيم، ڪي نيچي هو“
۽ ٻيو آئٽم سنڌ بابت
جيئي منهنجي سنڌ، مان ته گهوريان پنهنجي جند،
پنھنجي اباڻي وطن تان، اباڻي وطن تان سنڌ جي چمن تان.
جيڪو هڪ هندو ڇوڪري سنيه راٺوڙ پيش ڪيو هو تنهن کي مان گهران وڃي وٺي آئي هيس. انهي پرگرام شروع ٿيڻ کان ڪلاڪ اڳ ستاري ڪاٽن فيڪٽري وٽ هڪ پاڙو هو جتي مينگهواڙ ڪميونٽي آباد هئي سندس ماءُ مونکي چيو ته وٺي ته وڃينس ٿي پر پروگرام کان پوءِ پاڻ هن کي گهر ڇڏي وڃجان؟
سندن پيش ڪيل سنڌي آئٽم کي مهمان خصوصي صغران جوڻيجو جيڪا سابقِ وزيراعظم محمد خان جوڻيجو جي نياڻي آهي. تنهن گهڻو پسند ڪيو انهي وقت غلام رسول مهر صاحب اسان جو انچارج ريجنل ڊاريڪٽر هو. تنهن به هن ننڍڙي پروگرام کي پسند ڪيو هو.تن ڏينهن هڪ سائنسي ميلو زبيده ڪاليج حيدرآباد ۾ ٿيو. تنهن ۾ فزڪس ڊپارٽمنٽ جو تيار ڪيل ماڊل فرسٽ پرائز کڻي آيو ته مئڊم سهيله ڏاڍي خوش ٿي هئي.انهي کان پوءِ ٻيو وڏو پروگرام لطيف ڊي ۽ اقبال ڊي هئا پهرين ڏينهن اقبال ڊي جنهن جي انچارج ارجمند بانو هئي. هن ۾ هڪ ننڍڙو ٽيبلو ” انارڪلي “ کي ڏاڍو پسند ڪيو ويو هو.سو پڻ پيش ڪيوويو هو. جنهن ۾ اڪبر بادشاهه کي هوا جهلڻ وارو پکو جيڪو خوبصورت مور جي پرن سان ٺهيل هو. سو مان کڻي وئي هيس هن پروگرام جو خاص مهمان عبدالعزيز پنهور صاحب ريجنل ڊاريڪٽر ڪاليجز ميرپور خاص هو ٻئي ڏينهن اسان جو سنڌي پروگرام لطيف ڊي هو جنهن جو مهمان خصوصي انهي وقت جو صوبائي وزير تعليم پير مظهرالحق صاحب هو هن پروگرام کي ميڊيا گهڻي ڪوريج ڏني پاڪستان جي گهڻن ئي ٽي وي ، چئنلن جا مائيڪ ريسٽورم تي لڳل هئا. هن پروگرام جي ابتدا ۾ شهيد محترم بينظير ڀٽو جي مغفرت لاءِ دعا گهري وئي ۽ ثواب خاطر دعا بخشي وئي ۽ هڪ ڪلام پارس مر ي ڳائي محفل تي وجد طاري ڪري ڇڏيو ” سنڌ جي نياڻي سنڌ کي رئائڙي وئي. موصوف کي اِهو ڪلام ڏاڍو وڻيو کيس انهي وقت 5000 (پنج هزار) روپين جو انعام ڏنائين پروگرام ۾ ڏاڍو رش هو.
کيس مون روايت موجب اجرڪ پارايو ۽ مئڊم سهيله کيس شيلڊ ڏني بلڪه هن پرگرام ۾ وزير موصوف سان گڏ آيل سڀني آفيسرن ٿر مان آيل ميمبر کي به شيلڊ ڏني وئي راڳ رنگ جو پراگرام مون هلايو هو. اسان جي هن پروگرام ۾ شاهه جون ستَ ئي سورميون وڏي جوش ۽جذبي سان موجود هيون. جنهن ۾ سورٺ جي ڪردار م سورٺ ڀرڳڙي تمام گهڻي اعتماد سان پرفارم ڪيو.
”سورٺ چنگ کي چوريندي ، ۽ ٻيجل جو سِر ڪوريندي “
يعني اڄ جي دؤر جي سجاڳ عورت تي جيڪڏهن سورٺ وارو وقت آيو ته هوءَ پنهنجي محبوب لاءِ پنهنجيون سڀ توانايون استعمال ڪندي انهي جي دشمن (ٻيجل) جو سِر ڪوري وجهندي.پوءِ وزيرِتعليم موصوف کي ڪراچي مان ڪنهن ميٽنگ جي اوچتو ڪال آئي ته هو صاحب ضلعي ميرپورخاص جي تعليم کاتي جي سمورن آفيسرن کي سڄو پروگرام ڏسڻ ۽ پورو وقت ويهڻ جي هدايت ڪندي روانو ٿيو ۽حصو وٺندڙ شاگردياڻين لاءِ پنجويهه هزار 25000 روپيا انعام جو اعلان ڪيائين اِهو اِنعام ڪجهه وقت کان پوءِ مئڊم سهيله جي ڪوشش سان ڪاليج اڪائونٽ ۾ پهتو ۽ اها رقم ايڊيشنل ڊائريڪٽر انسپيڪشن نورالحق جتوئي هٿان شاگردياڻين ۾ ورهائي وئي.
ڊائريڪٽر اسڪولز عبدالمجيد حُر اسانجي آئٽم ”عمر مارئي“ کي گهڻو پسند ڪندي ذاتي طور تي 5000 هزار روپيا انعام ڏنو جيڪي ٻن ڇوڪرين زرينه لاشاري ۽ماروي سمون ۾ ورهايا ويا. هن پروگرام جي باقي حصي جي صدارت رفيق احمد صديقي صاحب فرام شڪارپور ڪئي جيڪو ڪراچي ۾ سموري سنڌ جي ڪاليجن جو سربراهه هو. هن پنهنجي ڪارنامن تي وڌيڪ روشني وڌي ۽ پروگرام جي باري ۾ گهٽ ڳالهايائين. سال 2010ع ۾ ابن رشد ڪاليج پنهنجي وجود ۽ علمي جدوجهد جا پنجاهه (50) سال پورا ڪري رهيو هو تنهن جي گولڊن جو بلي فنگش ترتيب ڏنو ويو. جنهن جي ترتيب ڪجهه هن ريت هئي. جيڪو چار ڏينهن شام جو جاري رهيو.
• حمد ۽ نعت جو مقابلو
• گولڊن جوبلي ميگزين جي مهورت
• رنگ ثقافت،ثقافتي ٽيبلوز
• مشاعرو
جنهن ۾ پهرين ڏينهن حمد ۽ نعت جي چٽاڀيٽي جو خاص مهمان ميمبر صوبائي اسيمبلي يا قومي اسيمبلي عابد علي ايم ڪيو ايم ڪراچي هو. هن پروگرام جو پهريون انعام سائرهه لاشاري فرام ڪاٺـڙي کنيو هو.
گولڊن جوبلي ميگزين جي مهورت شميم آرا پنهور ڪئي جيڪا انهي وقت ميرپورخاص مان عورتن جي سيٽ تي نامزد ٿيل هئي.
هن ميگزين جي سنڌي حصي جي ايڊيٽر پڻ مان هيس، انهيءَ کان اڳ مئڊم ڪاظمي جي دؤر ۾ ڇپيل ٻن مئگزين جي سنڌي حصي جي ايڊيٽر پڻ مان هيس، ڪاليج جي مئگزين جو مقرر ٿيل نالو.”نواءَ سرورش“ هو، جيڪو هر مئگزين انهيءَ نالي سان ڇپندو هو. هِن پروگرام ۾ پُراڻين شاگردياڻين، ۽ اڳوڻن استادن کي شرڪت جي دعوت ڏني وئي هئي. هن پروگرام جي خاص ڳالهه اِها هئي ته هن ڪاليج جي باني رُڪن مئڊم ڪاظمي صاحبه پڻ ڪراچي مان آئي هئي. جيڪا پنهنجي ريٽائرمنٽ کان پوءِ تيرنهن سالن بعد هِتي پُهتي هئي. کيس سندن، مان ۽ مرتبي مطابق عزت ڏني وئي، پاڻ اڳي کان ڪجهه ڪمزور ٿي وئي هئي. پر جڏهن اسٽيج تي آئي ته سندس آواز ۾ ساڳيو رعب ۽ دٻدٻو هو.
ماضي جون ڪافي ساروڻيون ونڊيائين پنهنجي دور جي ساٿين ۽هم ڪارن جا نالا ورتائين جن مان گهڻا تڻا ته گذاري ويا هئا.
باقي ايس اي خان ميرپورخاص جو اهم سماجي ڪارڪن موجود هو، جيڪو روٽري ڪلب جي پراڻن ميمبرن مان هو، مئڊم ڪاظمي جي تقرير ۽ شخصيت ۾ ”جوش ۽ هوش ساڳيو ماضي وارو هو. هڪ ڏاهي ايمرسن جو قول آهي جوش ۽ هوش تمام گهٽ گڏ هوندا آهن، پر جنهن ۾ ٻئي شيون موجود آهن انهيِءَ ۾ ڪڏهن لرزش نٿي اچي.“هن ڪاليج جي پراڻين شاگردياڻين مان شاهده سراج به هڪ ٽيبلو ”کڙي نيم ڪي نيچي“ ڳائي پرفارم ڪيو. انهيءَ کان علاوه پروين ملڪ اداڪار ملڪ انوکي جي ڀيڻ هڪ قوالي”درالامڪان سي طلب هوئي.“
شاهده سراج سان گڏ ڳائي داد حاصل ڪيو. انهيءَ کان علاوه ماضي جي ليڊر شاگردياڻي فوزيه خان گهڙولي ڳائي داد حاصل ڪيو.
پياري آواز واري بينظير مغل ڪافي جيڪا شاهه لطيف جي آهي، پر هن ڏاڍي خوبصورت ۽فن ڪارانه انداز ۾ ڳائي.
”منهنجي راڻل کي ٻاجهه پوي ڏور وڃي ڏينهن لائي“
ڳائي محفل کي گرمائي ڇڏيو هن پروگرام جي خاصيت اهيا ئي هئي ته هن پروگرام ۾ سڀني پرفارم ڪندڙ شاگردياڻين پروگرام آرگنائيز ڪندڙ استادن کي شيلڊون ۽ ميڊل ڏنا ويا اِهي ميڊل شميم آرا پنهور سان گڏوگڏ مئڊم ڪاظمي هٿان پڻ ڏيارياويا.مونکي پڻ هڪ شيلڊ سٺي ڪارڪردگي تي مئڊم ڪاظمي هٿان ڏياري وئي.
ٻئي ڏينهن يعني هن گولڊن جوبلي سلسلي جي ٽئين ڏينهن رنگ ثقافت پرگرام ۾ خاص مهمان خوش بخت شجاعت هئي جنهن کي اسان انهي وقت تائين فقط ٽي وي پروگرامن خاص طور ” فروزان “ ۾ ڏٺو هو. سو هن کي روبرو ڏسي ڏاڍي خوشي ٿي هن کي پڻ اسان جا سنڌي آئٽم گهڻاز وڻيا جنهن ۾ ”جوڳي ٿي مان مرلي وڄايان، ڳوليان پنهنجي پنهل کي.“ کيس ڏاڍو پسند آيو. ۽ جوڳي جي ڪرادار ادا ڪندڙ ڇوڪري کي مئڊل پارائيندي واکاڻيون هئائين.
چوٿين ڏينهن رات جو مشاعرو هو، جيڪو مون ٿوري دير لاءِ ڏِٺو، ڇاڪاڻ ته اسين پروگرام انچارج ٽِن ڏينهن کان لاڳيتو ڪم ڪري تمام گهڻيون ٿڪجي پيون هنيوسين.
هِن مشاعري ۾ ماهر حميري، پروفيسر دُرمحمد پٺاڻ، پروفيسر رضيه حڪمت، پروفيسر نويد سروش داد حاصل ڪئي. هي اردو سنڌي مشاعرو هو. ٻئي ڏينهن شهر ۾ انهيءَ مشاعري جي هاڪ هئي.
ڊسمبر 2010ع ڌاري وارو ثقافتي ڏهاڙو ملهائڻ جو اعلان ٿيو. اِهو ثقافت ڏهاڙو مئڊم سهيله جي دؤر ۾ باقاعدگي سان ملهايو ويندو هو. هن ثقافتي ڏهاڙي جو مهمان خصوصي ڊويزنل ڪمشنر غلام حسين ميمڻ صاحب هو. هي تمام بهترين پروگرام ٿيو، جنهن کي ميڊيا به تمام گهڻي تشهير ڏني هئي. ميمڻ صاحب طرفان 25 هزار روپين جي رقم ڪاليج جي ڇوڪرين کي انعام طور ڏني وئي.
سن 2011ع دوارن ڪاليجن ۾ 20 ويهين گريڊ جي پرنسپال رکڻ جو رواج پيو. ان تحت ڪراچي مان هڪ پروفيسر فيروزه بانو، هتي پرنسپال مقرر ڪئي وئي، جيڪا پُڻ ڪجهه عرصو رهي. پوءِ هن جو ٽرانسفر ٿي ويو. هُوءَ واپس ڪراچي هلي وئي ۽ ٻيهر مئڊم سهيلا پرنسپال ٿي وئي.
سن 2011ع جي شروع ۾ ڪاليج جي ڊي، پي، اي، شميم زيدي گذاري وئي. کيس گهر ۾ دِل جو دورو پيو، جيڪو هن کي هميشه لاءِ اسان کان ڌار ڪري ويو. مسز شميم زيدي مونسان سينٽ مائيڪل کان وٺي ساٿياڻي ۽ دوست رهي هئي، ۽ هڪ صبح جو اوچتو سندس وفات جي خبر سڀني کي رنجيده ڪري وڌو. پنهنجي ڪنهن پياري انسان کان جُدائي جو احساس ئي روئاريندڙ هوندو آهي. ۽ هن جي غير موجودگي جا احساس ڪڏهن ڪڏهن محسوس ڪرائيندا آهن ته ڄڻ سڄي ڪائنات اسانکان رُسي وئي آهي. پنهنجي وفات کان هڪ ڏينهن اڳ 11, 12, 2010تي اسپورٽ ڊي جو پروگرام ڪرايو انهيءَ ڏينهن ميرپور خاص جي چونڊيل M, N, A, پير آفتاب جي ڪوشش سان ٺهرايل باسڪٽ بال ڪورٽ جو افتتاح به سندس ئي هٿن سان ٿيو. انهيءَ ڏينهن هو ڏاڍي ايڪٽِو ۽ چُست نظر اچي رهي هئي. ڪهڙي خبر ته اِها رات سندس زندگي جي آخري رات آهي، شميم زيدي جيڪا هن ڪاليج ۾ ورهين کانD, P, E, ڊائريڪٽر فزيڪل ايجوڪيشن رهي سا پنهنجي ڪم سان بِلڪل سچي ۽ وفادار هئي. شاگردياڻين کي راندين جي مقابلي ۾ حصو وٺڻ لاءِ ٻين صوبن ۾ به وٺي ويندي هئي. اتان آندل انعام ۽ ٽرافيون اڄ به ابن رشد ڪاليج آفيس ۾ رکيل آهن، ۽ اُتان جي زينت بڻيل آهن، کيس دُنيا ڇڏي ورهه ٿي ويا آهن. پوءِ به سندس مخاطب ڪرڻ جو انداز ”میری گڑیا، چندا شہزادی“ مون کان وِسرن نٿا بقول شائسته سحر:
ہر گہڑی آنکھ دھرتی ہے میرے چوکٹ پر،
جیسے آئے گی گلے٬ مجھسے ملے گی،
کبھی چندا٬ کبھی بنو٬ کبھی گڑیا کھ کر.
بهرحال دنيا فنا آهي ڪو اڄ ويو ڪو سڀاڻي ويندو هر انسان کي دارلبقا ڏانهن وڃڻو آهي. پر اهڙو نالو ڇڏي وڃي جو کيس ياد ته ڪندا رهن.
’’چٹھی نا کوئی سندیس جانے وہ کونسا دیس جہاں تم چلےَ گئے‘‘
هتي هڪ ڳالهه لکندي هلان ته 2008 ڌاري منهنجي 19 گريڊ ۾ يعني ايسوسيئٽ پروفيسر جي حيثيت ۾ ترقي ٿيڻي هئي. ڪاليج انتظاميه A,C,R, يعني سالانه ڪارڪردگي رپوٽون جيڪي مختلف سالن جون گهربل هيون، سي جلد از ڊائريڪٽر آفيس موڪليون، پر اُهي رپوٽون انهيءَ وقت جي انچارج ڊائريڪٽر صاحب وقت تي نه پهچايون ۽ اسين ٽئي ڄڻيون ترقي کان محروم رهجي ويونسين ۽ اِها ترقي وري اسانکي 2011ع ۾ مِلي ابن رشد ڪاليج ۾ پوسٽ نه هئڻ سبب مونکي شاهه لطيف بوائز ڪاليج ۾ ايسوسِيئٽ پروفيسر طور مقرري مِلي ۽ مون هتي 26 اپريل 2011ع تي جوائننگ ڏني ۽ پوءِ ريجنل ڊائريڪٽر عبدالعزيز پنهور صاحب جي مهرباني سان وري ابن رشد ۾ ڊٽيلمينٽ تي رکيو ويو .
انهيءَ سال مان گُڙدي ۾ پٿري هئڻ سبب بيمار ٿي پئي هيس. جون 2011ع ڌاري جڏهن گرمي جون موڪلون هيون تڏهن مونکي ڪڊني سينٽر ڪراچي (پرائيويٽ) جناح اسپتال جي سامهون واري ۾ داخل ڪرايو ويو، جتي منهنجو مڙس سائين ڏنو صاحب ۽ منهنجو ڀاءُ ڊاڪٽر انور مون سان گڏ چار ڏينهن اسپتال ۾ رهيا پنجين ڏينهن موڪل ڏني وئي. ڊاڪٽر سلمان خالق جي نگراني ۾ منهنجو بهترين علاج ٿيو. ۽هڪ ڊاڪٽر نظام شيخ جيڪو تمام گهڻو ڳالهائي پيو تنهن جي نگراني ۾ ليٿو ٽريسي ذريعي پٿريون نڪري ويون. ۽ مان چڱي ڀلي ٿي ويس انهي دوران ڪاليج ۾ آيل نئين پرنسپال جيڪا 20گريڊ جي هئي جنهن جو نالو فيروزه بانو هو. ۽ اصل ڪراچي جي هئي، سا پڻ مونکي اسپتال ۾ پڇڻ آئي منهنجي لاءِ ڪيترائي فروٽ ۽ جوس کڻي آئي هئي. ڪافي دير ڪچهري ڪئي هئائين. 2011ع جو سال ميرپورخاص ڊويزن لاءِ تباهه ڪارين جو سال هو.
10آگسٽ 2011 کان ”موسم“ جون برساتون شروع ٿيون ۽ اهو سلسلو 12سيٽمبر تائين جاري رهيو. ۽ لڳاتار جاري رهيو انهيءَ طوفاني برسات جي نتيجي ۾ اٽڪل 2 هزار مِلي ميٽر برسات ريڪارڊ ڪئي وئي. هن ڊويزن جي مختلف شهرن جا رهائشي علاقا چار ۽ پنج فوٽ تائين پاڻي ۾ ٻڏل هئا. انهي علائقن جا شهري اتان نڪري روڊن تي خيما کوڙي اچي رهيا هئا.انتظاميه طرفان نڪاسي جو ڪوبه خاطر خواهه انتظاميه نه هو. مشهور مصنف ناصر علي پنهور جيڪو ماحول دوست انسان پڻ آهي تنهن جڏهن سنڌ جي ماڻهن جي نيڻن ۾ اهيا تڪليف ڏٺي ته هن پنهنجي ڪتاب ۾ اهي درد ڪٺا ڪيا. ۽ اهي درد پنهنجي ڪتاب لکي ڇڏيا. Sindh at the eross road of Disasters ميرپورخاص انهي لڳاتار برسات سبب مهاساگر جو ڏيک ڏئي رهيو هو هلڻ گهمڻ کان مجبور ٿي سڄو عوام گهرن تائين محدود ٿي ويو هو. اسان جي گهر وارو علائقو مير الله بچايو ڪالوني سڀ کان گهڻي متاثر ٿي هئي. ماضي ۾ پوش علائقو سڏرائيندڙن هن علائقي جا رهواسي اسان 23 ڏينهن ته بلڪل ٻاهر نڪري نه سگهيا هئاسين. گهٽيون ۽ روڊ رستا پاڻي سان ڀريل هئا ڪابه ننڍي گاڏي سواري لاءِ استعمال نه ٿَي ٿِي سگهي. سواءِ ٽريڪٽر ٽرالي جي جيڪا هڪ ٻه ڀيرا مون اتان لنگهندي ڏٺي جيڪا ڪجهه ماڻهن ۽سامان سميت گهر اڳ يان لنگهندي هئي. الائي ڪير هئا ۽ ڪيڏانهن ٿي ويا خبر الله کي انهي دوران اسانجي محترم ريجنل ڊائريڪٽر عبدالعزيز پنهور صاحب اِهو حڪم نامو جاري ڪيو ته ابن رشد ڪاليج جيڪو 4 چار فٽ پاڻي ۾ ٻڏل هو اتي سڀ استاد عورتون صبح جو 9 بجي کان ڏينهن جو ڏيڍ بجي تائين ضرور ويهن. ۽ اِها چيڪنگ ڪرڻ لاءِ پاڻ هروقت موجود رهندو هو. پاڻ جذباتي طبيعت رکندڙ انسان آهي، پر ايترو اجايو سخت مزاج به نه هو. پوءِ الائي ڪنهن جي چُرچ تي اِهو ڪم ڪيو هئائين، مونکي اڄ ڏينهن تائين ڳالھه سمجهه ۾ نه آئي آهي، هن برسات جنهن ۾ ميرپورخاص جا ماڻهو شديد نفسياتي پيڙا مان گذريا هئا. لڳي ٿو ته اِهيا رخسانه پريت چنڙ جي عنوان شاعري:
”پياسي ساڀيان جل ٿل خواب“
وانگر هئي جنهن ۾ برسات ته نقصان ئي نقصان ڏنو هو. ۽ انهيءَ مان لاڀ ڪجهه حاصل نه ٿيو. هر طرف نقصان بيماري ۽ برسات کان خوف جو دور دور هو. مان ته رب پاڪ کان دُعا گهرندي آهيان ته شال هُو اهڙي برسات ڪڏهن نه ڏيکاري اسانجي ڪاليج واري اِها ڊيوٽي جيڪا اسان هڪ وڏي گاڏي ذريعي ڪندا هئاسين. اڃان جاري رهي ها پر خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو ڊاڪٽر سعيد اسانجو نئون ڊائريڪٽر ٿي آيو. جنهن اسانکي انهن نامساعده حالتن ۾ ڊيوٽي کان ڪجهه ڏينهن لاءِ آجو ڪري ڇڏيو.
2011ع جو ثقافت ڏهاڙو به راندين جي ميدان ۾ ملهايوسين.ڇاڪاڻ ته اسٽيج وارو حصو گهڻو متاثر ٿيو هو. اسٽيج هر هنڌان برساتن ۾ ڀڄي ڀُري پيو هو. هن ڀيري پروگرام جو خاص مهمان ريجنل ڊائريڪٽر ڊاڪٽر سعيده صاحب هو جنهن هَنَ پروگرام کي پسند ڪيو ۽ پنهنجي تقرير ۾ اهڙن ڏيهاڙن ملهائڻ جي واکاڻ ڪيائين.
سن 2012ڌاري وري ”نواءِ سرورش“ مئگزين جو پرچو ڇپيو جيڪو تمام ٿوري عرصي ۾ ڇپيو، هن جي مهورت ڊويزنل ڪمشنر غلام حسين ميمڻ ڪئي. هاڻي ست سال گذري وڃڻ بعد ڪو نئون پرچو نه آيو آهي، مان هتي ابن رشد ڪاليج ۾ ڊٽيلمنٽ تي مقرر ٿيل هئس ۽ مون وٽ 19گريڊ جي پوسٽ شاهه لطيف ڪاليج جي هئي. پر 2012ع ڌاري اِها ڊيپوٽيشن ختم ڪري سڀني استادن کي سندن مقرري وارن ڪاليجن ڏانهن موڪليو ويو .
اهڙي ريت مونکي پڻ ابن رشد ڪاليج ڇڏي شاهه لطيف ڪاليج اچڻو پيوانهي وقت هن شاهه لطيف ڪاليج جو پرنسپال پروفيسر اڪبر خاصخيلي صاحب هو. جيڪو نرم لهجي سان ڳالهائيندڙ فضيلت وارو انسان هو. هن ڪاليج ۾ انهي وقت ٻي ڪابه عورت پرفيسر ڪم ڪانه ڪندي هئي. مان اڪيلي عورت هتي مقرر ٿيل هئس مون هتي ايسوسيئٽ پروفيسر جي حيثيت سان ڪم ٿي ڪيو انهي اڪيلي هجڻ سبب مون ابن رشد ۾ ڊٽيلمنٽ ورتي هئي. جيڪا انهي وقت جي ريجنل ڊائريڪٽر ڪاليجز عزيز پنهور صاحب ٽنڊو آدم سانگهڙ وغيره اُماڻيل ايسوسئيٽ پروفيسر کي ڏني هئي. جيڪا سندن پاران عورتن تي خاص مهرباني هئي. ته جيئن اهي عورتون هن عمر ۾ روزانه اچ وڃ کان بچي سگهن. ۽ اهڙي طرح مون هن اداري شاهه لطيف ڪاليج ۾ باقاعده وڃڻ شروع ڪيو.
هن ڪاليج ۾ اچي مون اهو ڏِسي ۽ ٻُڌي ڏاڍو فخر محسوس ڪيو، ته هن ڪاليج ۾ ملڪ جي وڏن اڪابرن ۽ مشهور قابل استادن پڙهايو آهي ۽ نالو ڪمايو آهي. هي شاهه لطيف ڪاليج جيڪو ميرپورخاص (اولڊ ٿرپارڪر) جو پهريون ڪاليج هو تنهن جون پاڙون 1950-51ع ڌاري پئجي چُڪيون هيون. هي هڪ آرٽس ڪاليج هو ميرپورخاص جي عوام جي ذهني تربيت سياسي، سماجي، شعور ۽ علم جي اوسر ۾ هن مادر علمي وڏو ڪردار اداڪيو. هن جا پڙهيل شاگرد پاڪستان، سنڌ، يورپ، ۽ آمريڪا جي مختلف شهرن ۾ پنهنجي علم جو وکر وهائي رهيا آهن. هڪ ڀيرو هڪ اردو ادبي محفل ۾ شريڪ ٿي هيس جنهن ۾ هتان جو هڪ پراڻو شاگرد ڊاڪٽر فيروز عالم جيڪو ڪيلي فورنيا ۾ رهي ٿو . تنهن پڻ ڏاڍيون دلچسپ ساروڻيون هن ڪاليج بابت ونڊيون هي محفل ”سٽي هوٽل “ميرپورخاص ۾ ٿي هئي جيڪا بلديه جو هڪ حصو آهي هن صاحب وٽان اهيا معلومات ملي ته هي ڪاليج شروع ۾ آرٽس ڪاليج جي حيثيت سان تمام ٿورن شاگردن جي شموليت سان شروع ٿيو. هن جو پهريون پرنسپال ياسين طاهر علي هو. جيڪو هڪ سٺي شخصيت جو مالڪ ۽ بمبئي جي بوهري جماعت سان واسطو رکندو هو. گهڻو ڪري انگريزي ڳالهائيندو هو .هي ڪاليج تنهن وقت پرتاب ڀون بلڊنگ ۾ لڳندو هو. هن ڪاليج جي ڊراماٽڪ سوسائٽي طرفان 1957ع ڌاري هڪ شاندار ڊرامو اسٽيج ٿيو هو. جنهن جو مرڪزي ڪردار هتان جي شاگرد فياض ڪاوش ادا ڪيو هو.جنهن جي ڪهاڻي جو مرڪزي خيال ضياءَ سرحدي جي ڪامياب فلم هم لوگ تان ورتو ويو هو. پوءِ ڪجهه عرصو گذرڻ بعد هن ڪاليج کي گورنمنٽ پنهنجي انتظام (تحويل) ۾ ورتو ۽ هتي سائنس جا ڪلاس به شروع ٿيا هتان جا شاگرد سڄي دنيا ۾ موجود آهن.
هتي نالن وارن استادن علم جي ورکا ڪئي، انهن ۾ خاص طور تي پروفيسر ڊاڪٽر محمد مسعود احمد، پروفيسر ڪرام حسين، پروفيسر فيروز يوسف خان، پروفيسر سراج الدين اشرفي، پروفيسر نواب عالم فاروقي، پروفيسر اين، ايم،هاليپوٽو ، پروفيسر عبدالباطن خان، پروفيسر محمد رحيم کوسو، پروفيسر سلطان عباس، پروفيسر مسيع الدين غوري، پروفيسر رفيع الله صديقي، پروفيسر بدرالدين داوئود پوٽو، پروفيسر فقير محمد چوهاڻ، پروفيسر نورخان، پروفيسر عَلي ڏنو مري، پروفيسر نثارجان سرهندي، (حيات) پروفيسر امير خان حڪمت، خدمتون انجام ڏيندا رهياآهن. پروفيسر مدد علي لغاري، پروفيسر اڪبر خاصخيلي، (سنڌي ادب) وارو رب پاڪ وڏي حياتي ڏيئس. هتي علم حاصل ڪندڙن جي اُڃ وسائيندا رهيا آهن. هنن منجهان گهڻا تڻا گذاري ويا آهن، جيڪي حيات آهن سي ريٽائرڊ آهن.
”رهجي ڳُڻ ويا مارن جا ملير ۾“
هن ڪاليج ۾ منهنجي پاڙي وارو پروفيسر محمد رحيم کوسو انگريزي جو بهترين استاد رهيومان جڏهن هن ڪاليج ۾ آيس ته هتي ٻه ليڪچرار سنڌي پڙهائڻ لاءِ موجود هئا. جن مان هڪ جو نالو درمحمد پٺاڻ هو جيڪو سنڌي جو بهترين استاد ۽ ڪتابن پڙهڻ جو شوقين هو مون هن کي سدائين لائبريري ۾ ڏٺو ٻيو محترم استاد جنهن جو نالو وسري ويو آهي. سو به هڪ ڀيري ڪلاس روم وٽان لنگهندي ڏٺم ته وڏي آواز ۾ بهترين ليڪچر ٿي ڏنائين. ۽ شاگرد دلچسپي سان ٻڌي رهيا هئا.
هنن ٻنهي مان ڪنهن به مونسان ڪڏهن ڪونه ڳالهايو باقي اردو ڊپارٽمنٽ جا نوان استاد جن جون گهرواريون ابن رشد ۾ استاد هيون سي ملڻ تي سلام دعا ڪنداهئا. خيرعافيت پڇندا هئا جن جا نالا ماجد علي، قاسم، ساجد ،نويد سرورش هئا نويد سرورش ته هوئن به هر ادبي پروگرام جي ۽ ٻين پروگرامن جي ميزباني ڪندورهندو آهي. سو اسان وٽ ابن رشد ۾ به ايندو رهندو هو. انهي کان علاوه ٻيا به ڪيترا استاد جن جا نالا مونکي هاڻي ياد نه آهن تمام گهڻي عزت ڪنداهئا.
”ماضي قريب جون گهڻيون ڳالهيون دِل جي دفتر تان ميسارجي ويون آهن تمام ٿوريون ساروڻيون وڃي بچيون آهن.“
هن ڪاليج ۾ ڊگري ڪاليج هئڻ باوجود صرف انٽر سائنس ۾ سنڌي پڙهائي ويندي هئي آرٽس جي B,A ڪانه هوندي هئي صرف BSC هوندي هئي. جنهن ۾ سنڌي جو سبجيڪٽ ڪونه هوندو هو، تنهن ڪري ٻه استاد اڳ ئي انٽر سائنس کي سنڌي پڙهائيندا هئا، تنهن ڪري اُتي مون تي ڪابه پڙهائڻ جي ذميواري ڪانه هئي، صرف پرنسپال آفيس جي هڪ پاسي رکيل ڪرسين ۽ ٽيبل تي ويهي اخبار پڙهي وقت پاس ڪندي هيس، پر اِهو وقت ڏاڍو بَور ڪندڙ، ڪاهلي پيدا ڪندڙ هو ۽ پاڻ کي بيڪار محسوس ڪندي هيس. مون جنهن ذميوارين ۽ ڪم ڪندي ڀرپور وقت گذاريو هو. سو هاڻي مونکي ابن رشد ڏاڍو ياد ايندو هو. ڏاهن سچ چيو آهي ته
”بيڪار ويهي زنگجڻ کان ڪم ڪري گَسجڻ چڱو آهي“
مونکي پنهنجي پرنسپال طرفان اهيا اجازت هئي ته ڀلي حاضري لڳائي گهر هليا وڃون پر مونکي اهيا ڳالهه به ڪانه وڻي مون سڄي حياتي ۾ ڪنهن به اداري ۾ اهڙو ڪم ڪونه ڪيو هو منهنجي هن ڪاليج ۾ڪجهه مهينا رهڻ دوران ٽي پرنسپال مقرر ٿيل هئا. پروفيسر اڪبر خاصخيلي،پروفيسر مهيش، پروفيسر نورالحق جتوئي، بهرحال مون وري مِنٿ ميڙ ڪري بنا ليٽر صرف زباني چوڻ تي وري وڃي ابن رشد جا وڻ وسايا ڇو ته هاڻي اِهو ڊٽيلمنٽ وارو قانون ڪجهه لچڪدار ٿي رهيو هو. جنهن سبب ڪجهه ڪاليجن ۾ مختلف سبجيڪٽ جي استادن جي کوٽ پڻ هئي. هاڻي منهنجي ريٽائرمنٽ جا ڏينهن ويجها ٿي رهيا هئا. سو مون وڃي ابن رشد ۾ ڪم شروع ڪيو. ۽ مصروف ڏينهن گذارڻ شروع ڪيم هتي انهن ڏينهن ۾ پرنسپال شاهده مشتاق هئي جيڪا هن ڪاليج جي ويهين گريڊ جي پرنسپال هئي. هتي ابن رشد ۾ ڪجهه استاد اهڙيون به هيون جيڪي هاءِ اسڪول ۾ منهنجو شاگردياڻيون رهي چڪيون هيون. جن ۾ عائشه خاصخيلي ۽ شيرين خاصخيلي، به شامل هيون. جيڪي فزڪس ۽ ڪيميسٽري جون استاد رهيون آهن ۽ پوءِ مير ڪالوني ۾ منهنجون پاڙيسري ٿي رهيون آهن ۽ هر موقعي تي ڊيوٽي تي پهچڻ جڏهن مون وٽ سواري نه هوندي ڪافي مدد ڪنديون هيون.
هن ڪاليج جي استاد فوزيه بخاري پڻ هاءِ اسڪول ۾ منهنجي شاگردياڻي رهي آهي. ابن رشد جي پُراڻن استادن مان رضيه آرائين، فوزيه بٽ، حميده ناز، افسري بانو، گل رضوي، تمڪين فاطمه، سعيده بخاري، عقيلا روشن، چاند سلطانه، فهميده ڪي ڪي، فهميده (باٽني)، نسرين صوفي، ياسمين فضل، فرزانه لطيف، رضوانه، هما خالد، پروين افغان سُٺو ساٿ ڏيندڙ رهيون.
انهيءَ کان علاه جهان آرا ڪاظم، امبر، شارمين ڪوثر ڀرڳڙي، نورين صبا، شگفته اظهر، غلام فاطمه سحر افشان نورين ڏاڍيون تعاون ڪندڙ رهيون مون سان گڏ ريٽائر ٿيڻ وارن مان شهناز، ارجمند بانو منور جهان رخسانا صديقي تمام ويجهو رهيون جهان آرا منهنجي ڀيڻ ممتاز جي ڪلاس فيلو رهي آهي پر ڪاليج ۾ ڀرپور تعاون ڪندڙ ۽ عزت ڏيندڙ رهي ڪجهه نئون اسٽاف جيڪوپڻ هڪ بهترين اسٽاف هو. تن ۾ روبيشه بيگ، ثوبيه شازيه، مهتاب شامل آهن، نجمه ضياءَ ۽ حميده مهر پنهنجي اخلاق سبب هتي جلدي سان مقبول ٿي رهيون هيون. چاند سلطانه اردو اسپيڪنگ هئڻ باوجود سنڌي سٺي ڳالهائيندي هئي. منور جهان اردو اسپيڪنگ هئڻ باوجود لاڙڪاڻي سان تعلق هئڻ ڪري ڏاڍي سٺي اترادي لهجي ۾ سنڌي ڳالهائيندي هئي. ۽اڃان به ٽيليفون تي گفتگو ڏاڍي پياري انداز سان سنڌي ۾ ڪندي آهي. باقي هتان جي پراڻي اسٽاف مان گهڻيون عورتون بدلي ڪرائي حيدرآباد ڪراچي هليون ويون تن ۾ نگهت رضا، دلنواز تبسم، ڪشمير سومرو، شاهده سراج، پروين موسيٰ، هدايت بلوچ، فهميده خانم، شامل آهن پراڻن استادن مان مسز شڪيلا، ۽ رضيه حڪمت ، به ٽرانسفر ڪرائي ڪراچي شفٽ ٿي ويون. پر اڄ به منهنجي ساروڻين ۾ موجود آهن رضيه حڪمت اڄ تائين حال احوال ضرور وٺندي آهي. انهن مان ڪجهه سان رابطو اڄ به قائم دائم آهي. باقي گهڻيون تڻيون وري نه ڏٺيونسين، نه ٻُڌيونسين حيدرآباد مان ڊٽيلمنٽ تي آيل شمس النساءَ شيخ پڻ جنهن جو گهر وارو غلام مصطفيٰ ڏاهري اريگيشن ڊپارٽمنٽ ۾ آفيسر هو. هيءِ عورت پڻ تمام سٺو سڀاءَ رکندڙ عورت هئي، هر ڪنهن سان ڏاڍي سُٺي نموني پيش ايندي هئي. تنهن جي خاص سهيلي شميم اختر هئي. جيڪا پڻ بدلي ڪرائي ڪراچي هلي وئي. شمس النساءَ هن ئي ڪاليج مان ريٽائر ڪيو. شايد 2008ع يا 2009ع سن هو. اسان وٽ ڪجهه مرد پروفيسر پُڻ مقرر ٿيا هئا، جيڪي سڀ ذميوار خوش اخلاق ۽ سنجيده طبيعت جا مالڪ هئا. جن ۾ پروفيسر عبدالرحمٰن، پروفيسر مير علي احمد ٽالپر، پروفيسر منور منگي شامل آهن. ڪجهه وقت اڳ ذوالفقار آخوند به هتي رهيو پوءِ بدلي ڪرائي حيدرآباد هليو ويو. انهيءَ کان علاوه هڪ سينئر پروفيسر افضل ڀٽي هو. جيڪو 2010ع دوران ريٽائر ٿيو. ۽ پوءِ خبر پئي ته جلد گذاري ويو. اسانجي پُراڻي اسٽاف مان رُخسانه سليم پُڻ هڪ خوش مزاج ۽ دلچسپ شخصيت هئي. ويهين گريڊ ۾ شام واري ماڊل بوائز ڪاليج مان ريٽائرمنٽ کي پهتي. مون ڇوڪرين جي تعليمي ادارن اسڪولن ڪاليجن ۾ وڌيڪ ڪم ڪيو آهي، زنانن ڪاليجن جي پرنسپال، ڪابينا ۽ جونيئر اسٽاف ۽ مردانه ادارن جي اسٽاف جي باهمي معاملن ۾ واضع فرق نظر آيو ته مرد گهڻو مالي معاملن تي پاڻ ۾ بحث ڪندا آهن. ۽وري عورتون آفيسر رڳو هڪ ٻئي کي پاڻ کان گهٽ ڪرڻ جي چڪر ۾ هونديون آهن. اُهو سماجي رتبو هجي يا وري ماضي ۾ ٿيل زيادتن جو وچور هجي. ماضي واري واردات موجوده جونيئر تي ضرور اپلاءِ ڪنديون آهن.باقي مردن وٽ پئسو سڀ ڪجهه آهي اهو حصو پتي مليو (ناني ڪُنڙو) ٿي ويو. الله الله خير مولا سڀني جو خير ڪري ڪنهن جو نالو به وٺندا آهن. اها منهنجي ذاتي راءِ آهي ٻين کي اختلاف به ٿي سگهي ٿو.
پنهنجي نوڪري دوران به سماجي مصروفيتن ۾ حصو وٺندي رهي آهيان. آرٽس ڪائونسل ميرپورخاص جي ميمبر هئڻ جي حيثيت ۾ هڪ اليڪشن جو احوال ڏيندس. محسوس ايئن ٿي ٿيو جهڙوڪ قومي اسيمبلي جو اليڪشن هجي ميمبر ته هزار کان مٿي ڪونه هئا. پر اميدوار ڏاڍا ايڪٽو هئا ۽ ڏاڍي دلچسپي وٺي رهيا هئا. ٻه پينل بيهاريل هئا صبح جو 9 بجي کان شامجي 6 وڳي تائين اليڪشن جاري رهي. باقاعده قطارون ٺاهي ميمبرن کي بيهاريو ويو هو، ۽ واري واري اچڻ تي اندر داخلا شروع ٿي ڪئي وئي. مونکي هن آرٽس ڪائونسل جو ميمبر شاهه لطيف ڪاليج پروفيسر نويد سرورش جيڪو اردو ادب جو هڪ سٺو ۽ ادبي ذوق رکندڙ استاد پُڻ آهي. ميرپورخاص جي اڪثر ادبي پروگرامن جي انائوسمينٽ پڻ هِن کان ڪرائي ويندي آهي. تنهن ٺاهيو هو ۽ سندس چوڻ تي مون ابن رشد جي عورت پروفيسر کي ميمبر ٺهرايو هو. سي سڀ ووٽ ڏيڻ لاءِ آيون هيون. اِهو مقابلو به ڏاڍو دلچسپ هو ۽ اڃان تائين يادگيرن ۾ شامل آهي، پر هاڻي يادگيريون ڪمزور ٿيڻ سبب گهڻن جا نالا وسري ويا آهن، فقط نويد سرورش ۽ گوهرام بلوچ جا نالا ياد اٿم جيڪي ڪامياب ٿيڻ وارن جي لسٽ ۾ هئا. وري انهيءَ کان پوءِ ڪابه اليڪشن ڪانه ٿي نه وري ڪو فنگشن ٿيو يا ٿيو به هجي مونکي انهيءَ جي باري ۾ معلومات نه آهي.
هاڻي 20 مئي 2013 تي مونکي پنهنجي مئٽرڪ جي سرٽيفڪيٽ مطابق ريٽائر ٿيڻو هو. حالانڪه منهنجي حقيقي ڄم جي تاريخ 29جون 1954ع آهي بهرحال نوڪري کان ريٽائر ٿيڻ به زندگي جو حصو آهي.منهنجي ابن رشد جي ساٿياڻين مونکي 31مئي 2013 تي الودائي مانجهندو ڏنو
بهترين کاڌي ۽ تحفن جو اهتمام ڪيو ويو هو.سڄي اسٽاف شرڪت ڪئي هوئن به 31 مئي کان پوءِ اونهاري جون موڪلون شروع ٿي رهيون هيون ۽ آخري ورڪنگ ڏينهن هجڻ سبب سڀ موجود هيون. اسٽاف منجهان پروفيسر عبدالرحمان ڪمپيئرنگ ڪئي ٻئي اسٽاف مان پروفيسر جهان آرا ڪاظم ،عائشه خاصخيلي ۽ رخسانه صديقي مونکي ڀيٽا ڏيندي منهنجي ڪم کي ساراهيو. پرنسپال شاهده مشتاق جي تقرير مان محسوس ڪيم ته ايترو قرب ۽ پيار هن جي دل ۾ مون لاءِ آهي هاڻي محسوس ڪري رهي هئيس ته مان ته ڪا تمام گهڻي مقبول هيس اهڙي طرح نوڪري جي دور جو اِهو آخري آئٽم به خيريت سان انجام تي پهتو مونکي پاڻ هن موقعي تي ڳالهائيندي پنهنجن احساسن ۽ جذبن کي ڪنٽرول ڪرڻ مشڪل ٿي پيو منهنجي اکين مان ڳوڙها تري آيا اِهو جملو چئي مون پنهنجي جاءِ والاري ته هن اداري کي ڪهڙن ڪهڙن لفظن ۾ واکاڻيان جتي مون ”پنهنجي خوبصورت زندگي (جواني ) جا چار سال ۽ اڌ روٽ عمر جا باقي 23سال گذاريا“
گرمين گذري وڃن کان پوءِ ريٽائرمنٽ کان پوءِ هڪ فنگشن اجرڪ ڪلب جو اٽينڊ ڪيم. هن ڪلب جو افتتاح ٿيڻو هو، جيڪو انهيءَ وقت جي ثقافت جي صوبائي وزير شرميلا فاروقي کي ڪرڻو هو. اجرڪ ڪلب جي نئين بلڊنگ ابن رشد گرلز ڪاليج جي ويجهو ٺاهي وئي آهي، جنهن ۾ هڪ لائبريري موجود آهي اُتي موجود وڏو هال ماڻهن سان ڀريل هو شرميلا فاروقي جو ٻُڌي مردن جي تمام وڏي تعداد موجود هئي. عورتون فقط ابن رشد جي اسٽاف مان ڪجهه موجود هيون، جيڪي پڻ نويد سرورش جي دعوت تي آيون هيون. پر اتفاق سان شرميلا فاروقي نه پهچي سگهي. ۽ ثقافت جي سيڪريٽري اِهو افتتاح ڪيو ۽ جلدازجلد مختصر تقرير ڪري اسٽيج تان لهي ويو پوءِ ماجهندي جو انتظام رکيل هو. سڀني مهمانن کي ماني کارائي وئي هئي. جنهن ۾ ليکڪ مرحوم اميربخش شر به موجود هو.
هن پروگرام ۾ پرفارم ڪرڻ لاءِ گلوڪاره خوشبو لغاري به موجود هئي. پرفارم ڪانه ڪري سگهي جو پروگرام تمام مختصر ڪيو ويو هو. جيڪڏهن موسيقي جو پروگرام ٿئي ها ته لازمي طور اِهو ڪاڄ اجرڪ ڪلب جو افتتاح وڌيڪ خوبصورت ٿئي وڃي ها اهڙي طرح هڪ وڏي انتظار کان پوءِ مان اِهو پروگرام ڏسي گهر ڏانهن راهي ٿيس. ڇو جو مان انهي وقت نوڪري ۾ ڪانه هيس. انهي کان ڪجهه عرصو پوءِ اردو ادبي تنظيم دستڪ طرفان سٽي هوٽل ۾ ٽنڊي آدم جي هڪ شاعره جي شاعري جي مجموئي جي مهورت جي دعوت ملي مان به عائشه خاصخيلي سان گڏ اِهو پروگرام ڏٺو ڏاڍو سٺو پروگرام هو. شاعره جو نالو وسري ويو اٿم باقي سندس گهر وارو زال جي شاعري جي واکاڻ ٻڌي ڏاڍو خوش ٿي رهيوهو. هن پروگرام ۾ شاعرن سان گڏ ميجر مسرور بيگ به ويٺل ڏٺم. هڪ فوجي ماڻهو جو ادب ۽ شاعري سان ايترو پيار ڏسي ڪجهه عجب محسوس ٿيندو آهي پاڻ پنهنجي گهر ۾ پڻ مشاعره ڪرائيندو آهي. مونکي پڻ دعوت ملندي رهندي آهي. پاڻ اسانجي ڪاليجي پروگرامن کان وٺي سڃاڻي سندس ڀينرون منهنجون شاگردياڻيون آهن. ۽ ڪي ڪوليگ آهن پر مان ڪڏهن مشاعري ۾ وڃي نه سگهي آهيان.
حياتي جي هن طويل ۽ ٿڪائيندڙ سفر ۾ ڪيترين ئي ناڪامين کي منهن ڏيڻو پيو وري ڪڏهن ڪڏهن خوشي سان ڀرپور لمحا به آيا جيڪي اڄ وسارڻ جوڳا نه آهن. پر انسان الائي ڇو انهن لمحن کي وساري فقط غمن ۽ ڏکن سانحن کي ياد ڪندو آهي.
‘‘کل رات کھو ل کر جو دیکھی یادوں کی کتاب
رو پڑے کہ کیا کھویا کیا پایا’’
اسان وٽ خوش رهڻ جو هڪ ئي رستو آهي ته اسان پنهنجي ڌيان جو مرڪز پنهنجن خواهشن بدران پاڻ وٽ موجود نعمتن کي بڻايون مون ڪيترا ڀيرا دل ۽ دماغ ۾ اهيا ڳالهه محسوس ڪئي ته زندگي تمام خوبصورت آهي هن حياتي جا ڪيترائي روپ آهن. جيڪي وقت سان گڏ بدلجندا رهندا آهن. مان ايتري قناعت پسند آهيان جو سمجهان ٿي ته زندگي جي هيترن سالن ۾ ڪجهه ن سکيو آهي. هرهنڌ هارايو آهي پنهنجي اندر مان اِهو پڙلاءُ اچي ٿو ته مون پنهنجن پراون سان سڀني سان پيار ڪيو پر انهن مان امان ، بابا، سڳن ڀائرن ۽ڀيڻ کان سواءِ ڪوبه سچو ڪونه ٿيو سواءِ ماءُ پيءُ جي جنهن ۾ بابا مرحوم سڀني کان گوءِ کڻي ويو پر هڪ ڳالهه ذهن ۾ اچي ٿي ته جاڳڻ لاءِ سمهڻو پوندو آهي ۽ اٿڻ لاءِ وري ڪرڻو پوندو آهي. زندگي ڪنهن جي آسان ڪانه هوندي آهي انهي کي صبر ۽ برداشت سان آسان بڻايو ويندو آهي ،مون پنهنجي حياتي جا سڀ پردا پاسي ڪيا آهن سمجهان ٿي هڪ سچي آتم ڪٿا لکڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي اٿم پر ڪٿي پڙهيو هئيم ته
” فرانس جي مشهور اديب ۽ ناول نگار ”سارتر“ پنهنجي آتم ڪٿا اڌ ۾ ڇڏيندي لکيو هوته “
”ايمانداراڻي آتم ڪٿا لکڻ منهنجي وس کان ٻاهر آهي“
پر منهنجي خيال ۾ ضروري نه آهي هرڪو ”سارتر“ جي انهي راءِ سان متفق هجي پاڻ لاءِ اِهو لکنديس صبر جنهن جي شاهه لطيف ته تلقين ڪندو رهيو آهي ۽ سورة والعصر جي آخر ڏسيندو آهي.
پَر ۾ پڇيائون عشق جي اسباب کي،
دارون هن درد جو، ڏکيو ڏسيائون،
آخر والعصر جو آهي،اتائون
تهان پوءِ آئون، سڪان ٿي سلام کي،
(شاهه)
انهي صبر جي مڙئي مون ۾ ڪمي رهي َآهي ۽ منهنجي خامين مان مڙئي وڏي خامي رهي آهي. ڇاڪاڻ ته صبر سان برداشت ڪرڻ زندگي جو اصل مقصد آهي وري به مان چوندس ته:
”اي زندگي تنهنجي مهرباني اي رب پاڪ تنهنجي مهرباني، جنهن مونکي بابا، امان، جهڙن پيار ڪندڙ انسانن جي گهر ۾ پيدا ڪيو، جن جي پيار ۽ پاٻوهه کي ياد ڪندي سڀ ڏک، ناڪاميون وساريو ڇڏيان“
دنيا هلندي رهندي ڪائنات جو نظام پنهنجي اصولن تي هلندو رهندو، باقي هي جهان دارُالفَنا آهي. بقا ته رب پاڪ جي ذات کي آهي، جيڪو قائم ۽ دائم رهندو.
جهوني ٿئي نه زمين، پوڙهو ٿئي نه سج،
هن مٽيءَ مٿان ٻج، هاريندڙ ڪيئي هليا ويا.